definitief ontwerp herinrchting waterlooplein (boekje)...stadsdeel centrum het vo vrijgegeven voor...
Post on 10-Jul-2020
15 Views
Preview:
TRANSCRIPT
1
Gemeente
Amsterdam
Defi ni� ef ontwerp herinrich� ng Waterlooplein Versie n.a.v. besluitvorming algemeen bestuur 13 maart
2
3
Inhoud
1. Inleiding 41.1 Aanleiding 4
1.2 Plangebied en studiegebied 4
1.3 Van Nota van Uitgangspunten (NvU) naar Voorlopig Ontwerp (VO) 4
1.4 Relatie marktplattegrond met het VO 4
1.5 Relaties met andere projecten 6
1.6 Participatie 6
1.7 Inspraak 7
2. Geschiedenis en huidige situatie 82.1 De geschiedenis, een korte beschrijving 8
2.2 Analyse van de huidige situatie 8
3. Uitgangspunten voor een beter en mooier Waterlooplein; de NvU 12
4. Het defi nitief ontwerp 144.1 Stedenbouwkundige indeling 14
4.2 Markt 16
4.3 Verkeer 22
4.4 Bomen 24
4.5 Materiaalgebruik 26
4.6 Verlichting 28
4.7 Meubilair 29
4.8 Bijzondere objecten 30
4.9 Nutsvoorzieningen 30
4.10 Afwatering 31
4.11 Terrassen 32
4.12 Afvalinzameling 32
5. Uitvoering 34
6. Schoon, heel en veilig 35
7. Financien 36
8. Planning 37
Bijlagenieuwe marktplattegrond 38
Colofon 44
4
1.1 AanleidingHet Waterlooplein en de Waterloopleinmarkt behoren
tot de kroonjuwelen van Amsterdam. Het is een
historische markt, een internationaal bekend fenomeen.
Bezongen en veelvuldig beschreven. Met een rijke, deels
ook pijnlijke geschiedenis van de stad. Een plein en
markt die jong en oud altijd tot de verbeelding hebben
gesproken.
Dit laatste wordt steeds minder. De openbare ruimte
ligt er verwaarloosd bij. Die geeft door zijn ligging en
inrichting met name ’s avonds een desolaat en onveilige
gevoel. De markt geeft onvoldoende aanleiding om
even naar toe te gaan. De gemiddelde bezettingsgraad
is 62%. Dit wil zeggen dat 156 van de 280 kramen bezet
zijn. De markt trekt dan ook veel minder bezoekers dan
vroeger en genereert voor veel ondernemers op de
markt een te lage omzet.
Al eind 2011 werd bovenstaande diagnose in de
integrale visie ‘Waterlooplein 2020; een Amsterdamse
dame met allure’ gesteld. De visie was het eindproduct
van een in 2009 gestart proces om het héle
Waterlooplein, dus het marktgedeelte, het stadhuis en
voorplein en het straatgedeelte, een nieuwe en betere
invulling te geven waarbij het meer samenhang moest
krijgen met de omgeving. Mede op basis van een
intensief participatieproces met omwonenden en (markt)
ondernemers is toen in beeld gebracht waar men trots
op is, wat men wil blijven koesteren en wat veranderd
moet worden. Maatregelen die snel genomen zouden
kunnen worden om de situatie te verbeteren, zijn
benoemd en deels ook in gang gezet. Meer structurele
verbeteringen zijn aangehouden totdat bekend zou
zijn wat met de begane grond van het stadhuis zou
gaan gebeuren. Want deze wordt niet meer door de
gemeente gebruikt. Daarom is met een grote groep
ondernemende Amsterdammers nagedacht over een
aantrekkelijke en eigentijdse publieke functie voor
het stadhuis die past bij het plein en de vintage- en
vlooienmarkt. Het resultaat was de programmatische
voorkeursvariant ‘Gemaakt in Amsterdam’. Makers
in de stad kunnen straks in het stadhuis werken en
hun producten verkopen. De tender om kandidaten
te selecteren heeft plaatsgevonden in 2017. Er is een
partij geselecteerd waarmee de gemeente Amsterdam
gesprekken voert, en deze gesprekken bevinden zich ten
tijde van schijven in een afrondende fase.
Hiermee is een momentum aangebroken om na
lange tijd van praten daadwerkelijk over te gaan tot
de herinrichting van het plein en de verbetering van
de markt. Dit vanuit de visie om met elkaar van het
Waterlooplein een aantrekkelijke en gezellig stadsplein
te maken. Dat overdag én ’s avonds een uitnodigend en
vanzelfsprekend Amsterdams karakter heeft, passend bij
de buurtfunctie die het plein heeft.
Jong en oud, vintage en nieuw. Welkom terug aan het
Waterlooplein.
1.2 Plangebied en studiegebiedDe naam ‘Het Waterlooplein’ behelst een grotere gebied
dan dit project. Dit project gaat om de herinrichting
van het stadsplein, de Houtkopersdwarstraat en
de Zwanenburgwal. Om verwarring te voorkomen
wordt daarom voor dit plangebied de benaming
‘stadsplein’ gebruikt. Het studiegebied betreft het hele
Waterlooplein (inclusief de straat die ook Waterlooplein
heet) ,de openbare ruimte van ‘de Amstel’, de
Zwanenburgwal en de Houtkopersdwarstraat.
1.3 Van Nota van Uitgangspunten (NvU) naar Voorlopig Ontwerp (VO)De Nota van uitgangspunten is op 18 april 2017
door het AB vastgesteld. Bij vaststelling is een aantal
amendementen en moties aangenomen. Moties die van
toepassing zijn op de herinrichting van de openbare
ruimte zijn in het ontwerp verwerkt.
1.4 Relatie marktplattegrond met het VODe marktopstelling is een belangrijke bouwsteen voor
het nieuwe pleinontwerp. Belangrijkste interrelaties
zijn de positie van de bomen en verlichting, putkasten,
grondankers, de verkeersbewegingen op het plein bij
opzetten en afruimen van de markt en de positie van de
boxen. Dit moet goed zijn uitgewerkt alvorens een nieuw
pleinontwerp kan worden afgemaakt.
Na de vaststelling van de NvU is daarom intensief
gewerkt aan de marktplattegrond. Dit is met bterkking
van het bestuur van de marktvereniging en de
straatmanager in het ‘Kernteam Waterloopleinmarkt’
gedaan. In hoofdstuk 4.2 Ontwerp/markt wordt de
marktplattegrond toegelicht. Met het pleinontwerp
wordt een aantal elementen voor de nieuwe
marktplattegrond vastgesteld, een aantal onderdelen zijn
nog fl exibel:
Vast:
• Grid marktkramen, opstellingslijnen en daarmee
posities voor grondankers en putkasten voor elektra
en water;
• Locaties en aantal nieuwe boxen;
• Plaatsen met en zonder parkeermogelijkheid.
Nog fl exibel:
• Het soort marktplaats kan in de meeste gevallen
nog worden verschoven (bakplaats, kraamplaats,
opkopersplaats, grondplaatsen met auto);
• De precieze omvang van de nieuwe markt, eventuele
toepassing van zomer- en winterplattegrond. De
defi nitieve marktplattegrond waarbij bovenstaande
fl exibele elementen worden vastgelegd wordt bij het
nieuwe inrichtingsbesluit voor de Waterloopleinmarkt
vastgesteld.
1. Inleiding
5
projectscope
6
gepoogd deze op te nemen in de plattegronden en het
pleinontwerp
in de voordracht voor het Algemeen Bestuur.
Aan een aantal van deze punten heeft het projectteam
geen gehoor kunnen geven, zoals bijvoorbeeld het
wegnemen van de windoverlast, het behouden van
overal dezelfde plaatsdiepte als op de huidige markt,
het behouden van de huidige boxen, een marktplein
zonder bomen, en een marktplattegrond zonder
marktplaatsen langs de 'klaagmuur', de gevel van de
stopera op het plein. Deze wensen waren strijdig met de
uitgangspunten voor het nieuwe ontwerp van het plein.
Naast de overleggen met de marktvereniging hebben er
ook één op één overleggen plaatsgevonden met alle 96
vaste marktplaatshouders van de markt om te
inventariseren wat de toekomstplannen van deze
ondernemers
zijn en om iedereen één op één te kunnen informeren
over de plannen. De informatie uit deze gesprekken zijn
meegenomen in het uitwerken van de nieuwe
marktplattegrond.
Samenwerkingsverband Waterlooplein
In het Samenwerkingsverband zijn bewoners,
ondernemers, marktbestuur, culturele instellingen en de
politie
vertegenwoordigd. Het overleg is opgericht bij het
opstellen van de visie ‘Waterlooplein 2020: een dame
met Amsterdamse allure’ in 2011. In dit overleg zijn de
tussenfases van het ontwerp besproken.
staat in de kinderschoenen. In 2018 zal de planvorming
starten. Deze relatief beperkt opgave kan de katalyse
zijn voor een integraal project waarbij de gehele
straat opnieuw wordt ingericht. Het is evident dat dit
onderdeel van het Waterlooplein aan renovatie toe is.
Naast zichtbare verloedering en verrommeling, verandert
het verkeersbeeld hier drastisch. Er zal beduidend
minder autoverkeer, vooral richting stad-uit, door de
straat rijden. Bovendien wordt de directe omgeving
opgeknapt. Daarom wordt ook door de omgeving
aandacht gevraagd voor een integrale aanpak.
1.6 ParticipatieBij het voorbereiden en opstellen van het voorlopig
pleinontwerp en de nieuwe marktplattegrond zijn
de bewoners, ondernemers en marktondernemers
regelmatig gesproken.
In navolging van de motie over een effectievere
overlegstructuur zijn afspraken gemaakt over een
heldere overlegstructuur met duidelijke doelen en
taken en zo min mogelijk overlappingen. Vanuit deze
overlegstructuur zijn de plannen uitgewerkt.
Kernteam Waterloopleinmarkt
Bij het opstarten van het project herinrichting
Waterlooplein is een overleg opgestart waarin
marktgerelateerde
onderwerpen worden besproken. Het projectteam sprak
hier met leden van het marktbestuur, de straatmanager,
de branchevertegenwoordiger van de Centrale
Vereniging voor Ambulante Handel en de
gebiedscoördinator van het stadsdeel over de nieuwe
plannen voor de
markt. Voor het opstellen van de nieuwe
marktplattegrond zijn vier sessies georganiseerd
waarbij stapsgewijs is toegewerkt naar de voorliggende
marktplattegrond. Hierbij zijn de belangrijkste
opmerkingen van de marktondernemers besproken en is
1.5 Relaties met andere projecten Dit project behelst het stadsplein, de
Zwanenburgwal ( tot aan de brug Staalstraat) en de
Houtkopersdwarststraat.
Binnen het studiegebied zijn er twee projecten die
invloed hebben op dit project; de verbouwing van het
Stadhuis en de verbetering van de tramhaltes tussen de
Blauwbrug en het Mr. Visserplein.
Verbouwing Stadhuis
Twee onderdelen hiervan hebben een directe ruimtelijke
relatie met dit project; de plint aan het marktplein en
de binnenstraat. De plint (de begane grond naast het
marktplein) wordt via een tender voor commerciële
en semiopenbare doeleinden verhuurd. Dit kan een
belangrijke impuls aan de ruimtelijke kwaliteit van het
marktplein geven. Nu is er nauwelijks interactie tussen
de huidige gevel en het plein. Met nieuwe en juiste
functies kan het een actieve gevel worden, een essentie
voor een goede openbare ruimte.
De huidige ruimte tussen de Boekmanzaal en het
stadsloket is nu niet veel meer dan een ‘rookruimte’.
Bij de verbouwing van het Stadhuis wordt het
getransformeerd naar een binnenstraat die de Amstel
en het marktplein verbindt. Deze wordt geheel opnieuw
ingericht. Bij herprogrammering van de Boekmanzaal
wordt bekeken of er een openbare horecafaciliteit bij kan
worden gerealiseerd. De binnenstraat krijgt bomen en
zitgelegenheden. De ruimte wordt ook geschikt gemaakt
voor kleine evenementen.
Tramhaltes
De huidige tramhaltes voldoen niet aan de moderne
maatstaven en moeten breder en hoger. Tevens is
de looplijn tussen de metro ingang en de tramhaltes
onduidelijke en hinderlijk. In het huidige profi el ontbreek
hiervoor de ruimte. In relatie tot de tramhaltes moet
dus een profi elwijziging komen in de straat. Dit project
7
1.7 InspraakOp 28 november 2017 heeft het Algemeen Bestuur van
stadsdeel Centrum het VO vrijgegeven voor inspraak
voor de periode van 30 november 2017 t/m 10 januari
2018. In totaal zijn er 106 inspraakreacties op het VO
gegeven.
De reacties zijn verzameld en beantwoord in een Nota
van Beantwoording. Het ontwerp is naar aanleiding van
de inspraak op een aantal punten aangepast :
• Twee smalle traptrede van 30 cm i.p.v. 1.20 meter;
• geen marktplaats op de trede;
• 6 grondplaatsen i.p.v. een fi etsvak bij Episode;
• 11 marktplaatsen i.p.v. een kiosk;
Deze punten werden in de inspraak het meest genoemd.
Het aangepaste ontwerp wordt als Defi nitief Ontwerp
voor besluitvorming voorgelegd aan het Algemeen
Bestuur van de Bestuurscommissie.
Impressie standpunt kijkend rich� ng de Zwanenburgwal met markt
8
2. Geschiedenis en huidige situatie
2.1 De geschiedenis, een korte beschrij-vingOmstreeks 1600 was het Waterlooplein (Vlooienburg)
een nieuw gegraven eiland aan de Amstel, aan de rand
van Amsterdam. De grote drager was de waterkering St.
Anthonisdijk die de Jodenbreestraat werd. Op de plek
van het huidige Mr. Visserplein was de St. Anthonispoort,
een belangrijke oostelijke poort van de stad. Bijna al-
les ten noorden van de dijk werd bewoond. De kwaliteit
van de gebouwen en woonkwaliteit was het hoogst rond
de dijk. Het eiland zelf werd minder bedeeld en was
dicht bebouwd. Vlooienburg was rond 1850 overvol en
vervuild. Toen al werden plannen gemaakt om het hele
gebied te saneren en herbouwen. Dat gebeurde echter
niet.
De volgende grote veranderingen vonden plaats mid-
den 19de eeuw. De graduele verschuiving van vervoer
op het water naar vervoer op land leidde uiteindelijk tot
de demping van grachten. Het eiland verdween en de
contouren van het huidig Waterlooplein werden ge-
schapen. De bouw van de metro in de zeventiger jaren,
het stadhuis in de tachtiger jaren en de infrastructurele
maatregelen ten behoeve van de auto transformeerde
het gebied op drastische wijze. Voor de metro werden
veel oude gebouwen ontruimd en later vervangen door
nieuwbouw. De grote moloch de Stopera kwam op het
voormalige eiland en de brede Weesperstraat was de
autoboulevard die op de oude dijk tot aan CS zou wor-
den doorgetrokken. De benodigde breedte van de straat
werd gecreëerd tot aan de sluis, maar de volkswoede
maakte dat de gemeente de plannen moesten staken.
De Jodenbreestraat werd geen Weesperstraat en naast
de sluis op de al gemaakte brede en nutteloze brug
werd een plein gecreëerd. Ten noorden van de Sint An-
toniesluis is, onder de druk van het volk, nieuwe woning-
bouw gemaakt op de oude breedte van de straat.
Enkele jaren geleden ging dit zeer dynamisch Amster-
dams gebied weer een metamorfose aan; de oude grote
rotonde en onderdoorgang voor auto’s op het Mr. Visser-
plein verdween. In plaatst daarvan kwam een vlakte met
olijfbomen en een ondergrondse kinderspeelplaats.
Ondanks de enorme dynamiek heeft het projectgebied
veel cultuurhistorisch waardevol aanblikken. De Amstel,
de Blauwbrug, de Sint Antoniesluis en de Zwanenburg-
wal zijn nog steeds prachtige aanzichten die oude tij-
den doen herleven. De oude gebouwen tegenover het
stadhuis, met de huidige Academie van Bouwkunst en
de Moses en Aäronkerk, nemen prominente plekken in
de ruimtelijke context. Er zijn ook minder mooie oude
gebouwen in de omgeving. Over de jaren heeft de ‘ver-
rommeling’ echter de overhand genomen. Het gebied
wordt gedomineerd door het stadhuis en velerlei onsa-
menhangend aan elkaar gebreide ruimtelijke ingrepen.
De herinrichting van het Waterlooplein is een kans om
te ‘ontrommelen’ en te vereenvoudigen. De verbouwing
van het stadhuis is een kans om de in de tijdgeest van
de tachtiger jaren gemaakte misrekeningen weer recht
te zetten. Wellicht een kans om enige (ruimtelijke) rust in
het gebied te brengen.
Het waterlooplein rond 1600
2.2 Analyse van de huidige situatie
2.2.1 ruimtelijke kwaliteit
Het Waterlooplein is een scharnierpunt binnen twee be-
langrijke en drukke voetgangersroutes tussen Centrum
en Oost. De hoeveelheid passanten is daardoor groot,
mede omdat er veel belangrijke culturele instellingen
nabij zijn gesitueerd. De Jodenbreestraat is ook één van
de drukste fi etsverbindingen in Amsterdam. Het ligt voor
de hand dat het Waterlooplein, en vooral het marktplein,
een van de hoogtepunten van het Amsterdamse centrum
moet zijn, maar dat is het niet. Dit komt doordat de ruim-
telijke problemen de overhand hebben:
• Veel van de gebouwen, met het stadhuis voorop,
hebben een slechte aansluiting met het openbaar
gebied. Er zijn te weinig actieve gevels. ’s Avonds is
het hele projectgebied ‘gesloten’. Het geheel maakt
een desolate indruk.
• De entrees naar het gebied (Blauwbrug, brug Staal-
straat, Sint Antoniesluis , Houtkopersdwarsstraat),
zijn op zichzelf mooi, maar worden niet als zodanig
behandeld. De markt keert haar rug naar of blokkeert
de entrees. Meteen na de entrees loopt men in een
onsamenhangend gebied.
• Het stadhuis en muziektheater is een te grote on-
derbreking van het stedelijke weefsel. Dit wordt
versterkt door de dominant in de stoep aanwezige
ingangen van de parkeergarages.
• Het marktplein is in slechte staat. Bijna alle bomen
zijn op sterven na dood. De vloer van het plein is
matig tot zeer slecht. De verlichting is onsamenhan-
gend, verouderd qua aanblik en sfeerloos. De omge-
ving is mede daardoor rommelig en niet uitnodigend.
• Het geasfalteerd straatje en de parkeerplekken zor-
gen ervoor dat het plein afgezonderd is van de enige
actieve en zonnige gevel langs het plein.
9
2.2.2 verkeer
Voor laden en lossen mag de markt vrij bewegen over
het plein, met de Houtkopersdwarsstraat als hoofdin-
gang die
in twee richtingen wordt bereden. Men mag ook uitrij-
den via het eenrichtingsstraatje aan de noordoostzijde
van het plein. De situatie veroorzaakt een keerbewe-
ging over de trambaan ter plaatse van de entree van
de parkeergarage. Vlak ernaast is ook de kruising over
de trambaan voor de taxi’s en laad- en losverkeer van
het muziektheater. Tramverkeer ondervindt hiervan last.
Vanuit het OV wordt een vermindering van de overlast
• De entree van de parkeergarage en de omgeving
daarvan (hekwerken e.d.) is ruimtelijk gezien slecht.
• Langs de zijde van het muziektheater is een aaneen-
schakeling van ‘ongelukkige’ ingrepen, waardoor de
zichtas van de Blauwbrug naar de Mozes en Aäron-
kerk een rommelige indruk geeft.
• De Waterloopleinmarkt zelf is in haar identiteit en
kracht achteruit gegaan en heeft daardoor niet de
aantrekkingskracht van weleer.
• Er is geen ‘verblijfsruimte’ binnen het projectgebied.
• Op de momenten dat de markt afwezig is, ’s avond
en op zondag, maakt het marktplein een desolate
indruk. De twee gesloten rijen stalen boxen belem-
meren het zicht tussen de twee pleingevels en ver-
delen dit toch al lange plein in twee smalle en lange
ruimten.
• De Zwanenburgwal is in potentie een prachtige (
en historisch relevante) ruimte tussen de Sint Anto-
niesluis en de Amstel en perfect georiënteerd op de
middagzon, maar heeft geen verblijfskwaliteit. Dit-
zelfde geldt voor de Amstel waar – met uitzondering
van de aanlegsteiger – het zicht op Amstel voorna-
melijk is gegund aan de bewoners van de woonbo-
ten.
Positieve kanten zijn er ook. Buiten de al genoemde
cultuurhistorische aspecten, heeft het plein tussen de
Houtkopersdwarsstraat en de Mozes en Aäronkerk een
zonnige, verblijfsvriendelijke ruimte met enkele terras-
sen. De verbouwing van het stadhuis biedt de mogelijk-
heid van stedelijke functies aan de gehele pleinkant en
de ‘openbaring’ van de binnenstraat tussen het plein
en de Amstel. Deze maatregel, waardoor ook de dichte
pleinwand open en transparant wordt gemaakt, is van
cruciaal belang voor het plein.
fi etsparkeertelling februari 2017
gevraagd. Op grotere schaal zijn er veranderingen in
aantocht; door nieuwe circulatieplannen in de wijde
omgeving wordt het verkeer tussen de binnenstad en het
Mr. Visserplein drastisch verminderd. Binnen het gebied
zijn nu acht (betaalde) parkeerplaatsen, en een invalide-
parkeerplek op kenteken. De invalideplek voor de Mozes
en Aäronkerk wordt verplaatst.
Binnen het projectgebied mag er uitsluitend worden
gefi etst in een deel van het straatje langs de noordzijde
van het marktplein en in de Houtkopersdwarsstraat. Na
sluiting van de markt wordt desondanks het plein als
fi etsroute gebruikt. Er zijn 579 fi etsparkeerplekken bin-
nen het studiegebied, en 70 binnen het plangebied.
10
2.2.4 Bomen
Bijna alle bestaande bomen op het stadsplein zijn zoda-
nig slecht dat handhaven geen verstandige keuze is. Dit
is zichtbaar en is bevestigd in het boomonderzoek (Groe-
nadvies d.d. 14 november 2016). De boomstammen zijn
zwaar beschadigd door het laad- en losverkeer van de
markt. Bovendien is de groeiplek van de wortels door
het gewicht van de wagens ingedrukt. Het plein moet
voorzien worden van nieuwe bomen die in alle opzichten
goed moeten worden beschermd.
Als de bomen behouden zouden moeten blijven moeten
zeer kostbare bodemverbeteringen worden toegepast,
waarbij de kans op succes onzeker is. Daarom is ervoor
gekozen om het plein te voorzien van nieuwe bomen
De bomen op de Zwanenburgwal, die er beduidend
beter uitzien, zijn van goede kwaliteit ondanks bescha-
digingen. Ook deze bomen moeten in de nieuwe situ-
atie beter worden beschermd. Voor alle bomen moeten
optimale groeiplaatsen worden gecreëerd.
2.2.3 Klimaat
Het projectgebied heeft twee duidelijke knelpunten.
Er is sprake van windoverlast langs de Zwanenburgwal,
het overloopgebied tussen de wal en het plein en langs
de gevelwand aan de noordzijde van het plein tot aan
de Coffee Company. Uit onderzoek (Peutz d.d. 12 sept
2016) blijkt dat er (volgens de gangbare normen) geen
gevaarlijke situatie is voor passanten maar dat de wer-
king van de markt regelmatig en ernstig kan worden
gestoord. De overlast is zeer lokaal en speelt vooral op
bij zuidwestenwind. Soms, op dagen zonder sterke wind
(onder 30km/u) kan er op het plein zodanig overlast zijn
dat (een deel van) de markt moet sluiten. In 2017 was
dit tot nu toe op twee dagen het geval. Dit wordt ver-
oorzaakt door de combinatie van het grote, open, ‘wa-
terplein’ van de Amstel (de zuidwestenwind valt erin) en
de noordwest wand van het stadhuis (de wind versterkt,
valt verder en gaat de hoek om ‘via’ het Saskiahuis). Een
vervolg op het eerste windonderzoek is in uitvoering en
moet concrete aanwijzingen opleveren op hoe de markt
zo goed mogelijk kan worden neergezet om de wind-
overlast te beperken.
De afvoer van regenwater binnen het gebied is een pro-
bleem. Dit is gebleken na analyse van de werkgroep Am-
sterdam Rainproof en uit een aantal inspraakreacties. Het
laagste deel van het projectgebied ligt onderin de Hout-
kopersdwarsstraat. Deze hoek met 50 meter eromheen
vangt te veel regenwater van de omgeving, inclusief de
Jodenbreestraat. Daardoor is de kans van overstromin-
gen bij zeer zware regelval groot. De herinrichting biedt
de kans om dit probleem op te lossen.
11
Impressie standpunt verlengde staalstraat op de Ir. B. Bijvoetbrug met markt
Impressie standpunt verlengde staalstraat op de Ir. B. Bijvoetbrug zonder markt
12
3. Uitgangspunten voor een beter en mooier Waterlooplein; de NvU dd. 18 april 2017
Uit de voorgaande analyse blijkt dat de ruimte nu niet
goed als plein functioneert, verloederd is en in achter-
stallig onderhoud verkeert. Amsterdam kan het zich niet
veroorloven de beperkte openbare ruimte in het Cen-
trum onbenut en in slechte staat te laten. Het plein moet
daarom opnieuw worden ingericht. De gemeente heeft
hierbij de volgende visie:
De visie op de herinrichting van het Waterlooplein is het
maken van een aantrekkelijk en gezellig stadsplein dat
zowel overdag als ’s avonds een uitnodigend en vanzelf-
sprekend Amsterdams karakter heeft, passend bij de
buurtfunctie die het plein nu heeft.
Om dit te bereiken moeten de eerder in de analyse
genoemde ruimtelijke en technische problemen worden
opgelost.
De uitgangspunten voor de herinrichting van het plein
zoals vastgesteld in de NvU op 18 april 2017 waren:
1. Verblijfsruimte realiseren;
Het pleingedeelte voor de Mozes en Aäronkerk wordt
vrij van markt gehouden. Daarnaast worden in het markt-
gebied en bij de gevel van het stadhuis zitplaatsen opge-
nomen die, om mogelijke overlast te voorkomen, slechts
tijdens de openingstijden van de Waterloopleinmarkt ge-
bruikt kunnen worden. Het marktplein moet verblijfsmo-
gelijkheden krijgen. Op de cruciale plekken, vooral dicht
bij de entrees van het plein en het stadhuis worden
zitplekken gecreëerd. Dit oogt vriendelijk en uitnodigend
en biedt de vermoeide wandelaar een mogelijkheid om
te rusten voor, na of tijdens een marktbezoek.
2. Het plein één voetgangerszone maken;
Hiertoe wordt de ventweg opgenomen in één consis-
tente bestrating. Het straatgedeelte van het plein moet
zoveel mogelijk het uiterlijk krijgen van een voetgangers-
domein en wordt bestraat met hetzelfde materiaal als
het marktplein.
3. Straatparkeerplaatsen op ventweg opheffen;
De huidige straatparkeerplaatsen op het plein worden
opgeheven, zodat er geen barrière tussen gevel en plein
bestaat.
4. Defi niëring marktgebied en -logistiek door toepassen
van lange granieten traptreden;
Op de traptreden kan gezeten worden en kunnen boven-
dien grondplaatsen van de markt komen.
5. Extra fi ets-parkeerplekken toevoegen aan de randen
van het plein;
Op basis van tellingen en de verwachte fi ets-aantrek-
kende werking van de begane grond van het stadhuis
worden er extra fi etsparkeerplekken toegevoegd. Deze
fi etsparkeerplekken worden uitgevoerd als parkeervak en
niet door fi etsnietjes te plaatsen.
6. Nieuwe bomen planten op het plein;
De huidige bomen op het plein zijn zodanig slecht dat
handhaving niet mogelijk is. Bomen langs de Zwanen-
burgwal worden behouden en beter beschermd.
Het plein is gebaat bij transparante bomen (dichte
boomkronen geven veel schaduw waardoor het verblijfs-
gevoel achteruit gaat) van de eerste grootte zoals nu het
geval is. De bomen, ongeveer evenveel als in de huidige
situatie, moeten ondergronds optimale groeiplekken
krijgen en op een passende manier worden beschermd
tegen laad- en losverkeer. Daarnaast moeten de bomen
het functioneren van de markt niet belemmeren.
7. Windoverlast bestrijden door het aanplanten van
sterke bomen
Door de aanplant van sterke bomen wordt de windover-
last mogelijk verminderd. Het wegnemen van de wind-
overlast is ingewikkeld en kan door een herinrichting niet
worden bereikt.
8. Investeren in betere visuele inpassing van de vaste
elementen;
De inrit van de parkeergarage, de stuwroosters van de
metro en het transformatorgebouw op het plein kunnen
bouwkundig niet veranderd worden. Er worden voorstel-
len en eventueel investeringen gedaan om dit visueel
beter in te passen.
• De entree garage wordt meegenomen in de verbou-
wing van de begane grond van het stadhuis en moet
een vriendelijkere uitstraling krijgen;
• De trafo wordt omheind door een hoog hekwerk.
Het is daarachter zeer vervuild. Dit is een ongewenst
element op het plein. Het geheel wordt integraal in
samenwerking met de gebouwbeheerder aangepakt.
• Na onderzoek blijkt een verkleining of verlaging van
het metrobouwsel onhaalbaar. Een kunstzinnige toe-
voeging is wellicht haalbaar maar zal als gescheiden
project worden beschouwd.
9. Nieuwe verlichting aanbrengen;
Er is een nieuw verlichtingsplan nodig. De verlichting op
het plein is aan vervanging toe.
10. Herplaatsen van opslagboxen
Bij de herinrichting wordt rekening gehouden met het
herplaatsen van een deel van de (nieuwe) opslagboxen.
Bij de herinrichting worden verschillende voorstellen
voor clustering overwogen, ook de plaatsing van opslag-
boxen aan de gevelzijde van het stadhuis (Zwanenburg-
walzijde) wordt verkend.
13
bij de openbare ruimte. Uitgangspunt voor het aantal te
herplaatsen boxen is een bandbreedte van 20 à 30. De
komende periode zal individueel met de boxhouders
worden overlegd, waarbij de rechten van de boxhouder
leidend zijn.
Opslag nabij het plein en het toepassen van mobiele
opslagmogelijkheden worden daarnaast als alternatieven
onderzocht.
4.Marktvoorzieningen op het plein vervangen
Deze zijn voor een deel afgeschreven en voor een deel
moeten deze mee in de kwaliteitsslag op het plein. Het
gaat hier om o.a. de aansluitingen op nutsvoorzieningen,
toiletten en vuilcontainers. Goede faciliteiten zijn het
startpunt van een goede markt.
Overige zaken waarmee rekening wordt gehouden in
het ontwerp:
De vier entrees naar het plein moeten zodanig worden
ingevuld, dat de voetganger uitgenodigd wordt om het
gebied te betreden.
• Vanaf de Blauwbrug: het zicht op de Mozes en Aä-
ronkerk moet opgeschoond, en voor de kerk moet
een mooie verblijfsruimte met zitplekken komen.
• Vanaf de Staalstraat: ruimtelijk gezien zou de markt
op de Zwanenburgwal daar idealiter omgedraaid
worden zodat er langs de kade gewandeld en geze-
ten kan worden. Dan valt het zonlicht op de markt.
De hoek bij de Amstel moet een mooie, in het oog
springende verblijfsplek worden. Het uitzicht is er al.
• Vanaf de sluis: bovenstaande geldt ook hiervoor.
• Vanaf de Houtkopersdwarsstraat: vanuit de Joden-
breestraat moet er zicht zijn op een mooi plein met
voorkanten van de kramen, niet de achterkant van de
markt met laad- en losauto’s.
Het plein wordt robuust en mooi bestraat. De bestrating
moet tegen zwaar gebruik bestendig zijn en toch een
mooie uitstraling krijgen. Een gebakken klinker van kei-
formaat (bij uitstek de meest robuuste en stoere klinker)
ligt voor de hand.
Het regenwaterafvoersysteem wordt robuuster door de
vermindering van de hoeveelheid regenwater in het laag-
ste deel van het plein. Dit kan door:
• Een waterscheiding aan te brengen bovenin de Hout-
kopersdwarsstraat;
• Het regenwater van het marktplein op het plein zelf
opvangen (nu watert bijna het hele plein af op het
straatje aan de zijde van de noordelijke gevelwand);
• Dit straatje, met een specifi eke oplossing voor zware
regenval, afwateren op de Zwanenburgwal.
Ruimtelijke uitgangspunten voor de markt zijn:
(overige uitgangspunten worden hieronder niet ge-
noemd)
1. Een succesvolle en goed bezette markt
Hoofddoel van de gemeente is een markt zonder lege
plaatsen. De huidige markt is 280 plaatsen groot, gemid-
delde bezetting afgelopen jaren is 156 plaatsen. Betere
voorzieningen, handhaving op de aanwezigheidsplicht
en een mooiere openbare ruimte zullen de bezetting
omhoog brengen. Startpunt van verdere uitwerking is
230 plaatsen. De gemeente streeft naar een gemiddelde
bezetting van 80%. Bij een omvang van 230 plaatsen zijn
dat 180 plaatsen bij kramen van drie meter breed. Dit
betekent dat na herinrichting van de openbare ruimte
een kleiner marktgebied wordt gehanteerd.
Het nieuwe marktgebied wordt door de gemeente met
inspraak van de marktondernemers vastgesteld. De Zwa-
nenburgwal blijft tot het marktgebied behoren en grond-
plaatsen blijven behouden. De gemeente garandeert dat
er plek op de markt blijft voor sollicitanten.
2. Een open aangezicht van de markt realiseren
Op de huidige markt kan bij veel marktplaatsen gepar-
keerd worden. In de nieuwe opstelling worden specifi eke
marktplaatsen aangewezen waar geparkeerd kan wor-
den, om een open aangezicht van de markt te realiseren.
Hierbij wordt de huidige parkeerbehoefte ingepast. De
randen van de markt gelden als het visitekaartje van de
markt, een muur van auto’s moet worden voorkomen.
3. Alternatieven ter vervanging van de huidige opslag-
boxen
Hierbij wordt gekeken naar vervangen door nieuwe
kleinere en meer transparante units. De boxen dienen
kwalitatief hoogwaardig uitgevoerd te worden, passend Impressie standpunt vanuit de Coff ee Company (uitstraling boxen zijn ter indica� e)
14
4. Het defi nitief ontwerp
Het Voorlopig Ontwerp was de vertaling van de voorge-
noemde uitgangspunten en het resultaat van de studies
naar de marktplattegronden. Naar aanleiding van de
inspraak is het ontwerp op een aantal punten aangepast
in een Defi nitief Ontwerp.
4.1 Stedenbouwkundige indelingBasis voor de ruimteverdeling zijn de belangrijke zichtlij-
nen van en naar het gebied. Op de belangrijkste plek-
ken, bij elke entree, worden open ruimtes gecreëerd met
verblijfskwaliteit waardoor ook zichtlijnen van belangrijke
stedelijke routes van en naar dit gebied gewaarborgd
blijven. Een integraal ontwerp met ruimte voor de markt
en voor verblijf. De bedoeling is een aantrekkelijke stads-
plein te maken, waar mensen die ook niet persé voor de
markt komen, worden verleid het gebied te betreden.
De aantrekkingskracht van de ruimte wordt verder ver-
hoogd door het openbaar maken van de begane grond
van de noordelijke stadhuiswand (aan de zuidzijde van
het plein). Er komen winkels en horeca. De zogenaamde
‘klaagmuur’ wordt anders en kan een attractie op zich
worden. De nieuwe openbare route door het stadhuis
en een nieuwe functie voor de Boekmanzaal zal ook een
aanzienlijke verbetering van de toegankelijkheid teweeg
brengen.
4.1.1 Traptreden
In de huidige situatie ontbreekt een sterke defi nitie van
de ruimte. De logistiek van het markt wordt daardoor
geregeld met ‘negatieve’ maatregelen zoals opstaande
gele banden en paaltjes langs het straatje. Dit kan ook
met een positieve ingreep. In het ontwerp zijn langs de
noordzijde natuurstenen traptreden opgenomen, een
chique detail over de lengte van het plein op ongeveer
de locatie van de kade van de gedempte gracht. De
traptreden functioneren ook als regenwaterscheiding. Al
het regenwater dat op het plein valt wordt op het plein
afgevoerd. Hierdoor wordt het plein onder een kleiner
afschot gerealiseerd wat gunstig is voor de markt.
Naar aanleiding van de inspraak zijn de treden gewijzigd
en minder breed geworden. Aan de noordzijde, op de
plek waar het hoogteverschil en de afwatering moet wor-
den geregeld, wijzigen de twee brede treden (2 x 1.50
meter diep) in twee smalle treden van elk 30 cm diep.
Op deze wijze wordt enerzijds het niveauverschil opge-
vangen en kan het regenwater goed worden afgevoerd
en wordt ook tegemoetgekomen aan de inspraakreacties
waarin men aangeeft geen marktplaatsen op de treden
te willen. De treden zullen geleidelijk afl open naar het-
zelfde niveau als de bestrating rondom het marktplein.
Er is voor gekozen om de trap te laten overlopen in een
gelijkvloerse natuurstenen omlijsting van het hele markt-
plein.
Impressie standpunt vanaf het stadhuis (uitstraling boxen zijn ter indica� e)Nieuwe situa� e rand plein
Bestaande situa� e rand plein Impressie standpunt kijkend naar Mozes en Aaronkerk
15
Impressie pleinoverzicht zonder bebouwing Plankaart Waterlooplein
16
4.2 MarktBij het Waterlooplein zijn het plein en enkele onderdelen
van de markt onlosmakelijk met elkaar verbonden. De
nieuwe opstelling van de markt is een essentiële bouw-
steen voor het nieuwe pleinontwerp. Er is als volgt invul-
ling gegeven aan de uitgangspunten voor het verbeteren
van de markt:
4.2.1 Marktplattegrond
Er is een nieuwe marktplattegrond opgesteld die voor
een betere dagelijkse marktvoering moet zorgen, met
behoud van de specifi ek voor deze markt kenmerkende
elementen. Deze is terug te vinden in de bijlage van
dit boekje. Er is uitgegaan van de Amsterdamse markt-
standaard van vier meter brede kramen, met als stan-
daard vijf meter diepte van een marktplaats. Daar waar
dat ruimtelijk kan, zijn de plaatsen wat dieper. Door de
kramen en boxen rug aan rug te plaatsen en de auto’s
achter de kramen te parkeren worden de voorwaarden
geschapen voor een compacte en hopelijk drukke markt.
Er is voldoende parkeergelegenheid om de huidige
parkeerbehoefte plaats te bieden. Ook zijn er voldoende
parkeerplaatsen voor de huidige grondverkopers.
Het marktgebied is verkleind tot maximaal 194 kramen
zodat het beter past bij de huidige bezetting op de
markt. De kramen zijn wel verbreed van 3 meter naar de
Amsterdamse standaard van 4 meter. Het is voldoende
om alle kramen van de vaste marktplaatshouders en de
tijdelijke vaste plaatshouders op de nieuwe markt een
plaats te geven. Niemand hoeft van de markt af.
Er is voor gezorgd dat het aanzicht van de markt van een
groot aantal kanten verbeterd. Het gedeelte voor de
Mozes en Aäronkerk is vrij gehouden van markt.
Op de plattegrond van de markt is geanticipeerd op
een drukke en levendige plint van het stadhuis door de
ruimte direct voor de doorgang naar de binnentuin vrij te
houden van marktkramen. De markt en de begane grond
van het stadhuis moeten straks goed in elkaar overlopen.
De boxen zijn, op verzoek van het Algemeen Bestuur,
geplaatst op het westelijke deel van het plein (zijde Zwa-
nenburg), waardoor het oostelijke deel (zijde Academie
van Bouwkunst) buiten markttijden vrij is van obstakels.
De Zwanenburgwal hoort op de huidige markt tot het
best belopen gedeelte. Het gebruik van de Zwanenburg-
wal op de voorgelegde marktplattegrond wordt tijdens
markttijd geïntensiveerd door er meer marktplaatsen te
plaatsen in twee rijen. Er staan in de voorgestelde variant
zes boxen langs het water. Dit betekent dat een deel van
de kade buiten de markttijden leeg is en er goed zicht
op en vanaf het water op de kade is.
De huidige vier frietkramen komen in het pleinontwerp
en op de marktplattegrond niet terug. Deze markton-
dernemers nemen een zogenoemde consumptieplaats
in op de markt en het is sinds start van de huidige markt
gebruik geweest dat zij hun eigen materiaal op de markt
laten staan. Zij zijn gevraagd op de nieuwe markt een
bakplaats in te nemen en hun eigen materiaal weer rij-
dend te maken of te vervangen door een rijdend alterna-
tief.
Naar aanleiding van de inspraak wordt het fi etsvak voor
de Episode gewijzigd in zes grondplaatsen. De oorspron-
kelijke beoogde kiosk bij de luchtschachten van de metro
komt te vervallen. Hiervoor komen 11 marktplaatsen.
Met de nieuwe marktplattegrond is een raster neergezet
dat verder moet worden gespecifi ceerd bij de besluit-
vorming over de inrichting van de nieuwe markt. Hierbij
zullen de voorziene 20 bakplaatsen en 2 opkopersplaat-
sen ingetekend worden en wordt defi nitief bepaald
welke plaatsen grondplaatsen zijn en wat kraamplaatsen.
Het raster maakt het ook mogelijk om de markt in de
toekomst op een andere manier in te delen, zoals het
indelen van de vaste plaatsen volgens een zomer- en
winteropstelling, zodat daarmee een compacte en geva-
rieerde markt in de hand wordt gewerkt. Hierdoor kan er
in de toekomst mogelijk invulling worden gegeven aan
het uitgangspunt van een fl exibel marktgebied.
Een veel gehoorde klacht is het windklimaat op het plein.
Er wordt nader onderzoek uitgevoerd naar wat er ge-
daan kan worden in de opstelling van de markt om de
hinder van de wind zoveel mogelijk te beperken.
Impressie fl exibel marktgebied
17
Impressie standpunt kijkend rich� ng de Zwanenburgwal met marktImpressie standpunt kijkend rich� ng de Zwanenburgwal zonder markt
Impressie standpunt Zwanenburgwal met markt (uitstraling boxen zijn ter indica� e) Uitsnede impressie standpunt Zwanenburgwal met markt
18
Referen� ebeelden typologie boxen
4.2.2 Boxen
Er is voor gekozen om 30 nieuwe en kleinere boxen op
het plein en langs de kade te plaatsen op een manier
waarop ze een minder grote impact op de ruimte heb-
ben en primair de verkoopfunctie van de marktplaats
faciliteren. Naar aanleiding van de inspraak worden in
het DO geen boxen geplaatst op de kade naast het
Saskiahuis. De boxen worden rug-aan-rug in zes groep-
jes van vier op het westelijke deel van het plein en drie
groepjes van twee op de kade gezet. Tussen de boxen is
ruimte voor extra marktplaatsen en de nodige doorzich-
ten. Een lange muur van boxen moet voorkomen wor-
den. De nieuwe boxen moeten het Waterloopleingevoel
uitstralen. De boxen hebben een afmeting van vier meter
breed, 2,5 meter diep en maximaal drie meter hoog.
De boxen op de kade van de Zwanenburgwal zijn extra
diep, namelijk 3 meter i.p.v. 2,5 meter diep. Alle boxen
hebben een luifel die aan de box vastzit van 2,5m lengte.
Hieronder kan de marktondernemer zijn koopwaar uit-
stallen en deze plek naar wens inrichten. Het is mogelijk
de marktplaats direct naast de box te gebruiken. Bij de
boxen in de rij voor het Stadhuis is ook extra ruimte voor
de box. De locatie en afmetingen van de nieuwe boxen
worden vastgelegd in dit pleinontwerp, de vormgeving
en nadere gebruikseisen worden na het vastleggen van
het ontwerp uitgewerkt.
Alternatieven
Het onderzoek voor opslag naar alternatieven voor de
huidige opslagboxen heeft weinig concrete mogelijk-
heden opgeleverd. De gemeente zet in op het behoud
van de opslagmogelijkheden in de ruimtes van de kra-
menzetters in de plint aan het plein. Bijvoorbeeld door
eventuele voorschriften voor het aanbieden van kleine
opslagruimtes op te nemen in de inschrijvingsprocedure
voor het werven van de nieuwe vergunninghouder voor
het plein in 2019. Of door als gemeente de ruimtes hier
zelf geschikt voor te maken. Dit is nog nader uit te wer-
ken. Overige beschikbare ruimte voor dit doel nabij het
plein is niet gevonden of niet haalbaar gebleken.
Het onderzoek naar mobiele opslagmogelijkheden heeft
één aanbieder opgeleverd. Deze stelde voor de koop-
waar op pallets te vervoeren en op te slaan en elke dag
met een truck met aanhanger naar en van de markt te
rijden. De pallets zouden op het plein met vorkheftruck
worden gedistribueerd. Dit voorstel is later ingetrokken
wegens bedrijfstechnische redenen. De gemeente heeft
geen andere geschikte aanbieder gevonden.
Schets volume en uitstalmogelijkheid boxen
19
Impressie standpunt vanuit de Coff ee Company (uitstraling boxen zijn ter indica� e)
20
4.2.3 Marktvoorzieningen
Bij voorzieningen op de markt moet gedacht worden aan
stroom, water en kraamankers. Elektra wordt voorzien in
ondergrondse putkasten, die op strategische plekken in
de grond zijn opgenomen. Tevens zullen een aantal wa-
terpunten worden gemaakt. De putkasten hebben een
gestrate deksel waardoor ze minder in het oog springen
op de momenten dat de markt er niet staat.
De huidige kraamankers worden door het vast schor-
ren van de kramen uit de bestrating getild. Voorgesteld
wordt aangepaste kraamankers toe te passen die meer
trekkracht kunnen weerstaan. Deze zijn recentelijk toege-
past op andere markten in de stad. zie referentiebeeld.
Om de marktplaatsen aan te duiden zal een bronzen
steen ingestraat worden met het logo van de markt, zie
referentie.
Referen� e gestrate putkast ten behoeve van de marktBronzen markeringssteen markt (nog nader uit te werken)
Marktanker, ondergronds verankerd aan betonblokReferen� e bronzen markering, ontwerp Handle with care
21
Impressie standpunt Zwanenburgwal met markt (uitstraling boxen zijn ter indica� e)
22
4.3 VerkeerBinnen het projectgebied komen twee verkeersregimes.
Het deel waar niet marktgerelateerde voertuigen en
fi etsers mogen rijden valt binnen het 30 km-regime. Het
overige deel (waar de markt op staat) wordt “voetgan-
gersruimte, met marktverordening” Het geheel ziet eruit
als een voetgangersgebied met uitzondering van de met
minieme hoogteverschil ( 2 cm) aangebrachte banden
bij de ingang van de parkeergarage en het gedeelte
langs de noordzijde.
4.3.1 Parkeren en Laden en lossen
De laad- en losplekken op de Houtkopersdwarsstraat
worden gehandhaafd. De acht parkeerplaatsen langs de
noordzijde van het plein komen te vervallen. De inrit naar
de parkeergarage wordt als inritconstructie (doorgetrok-
ken stoep met drempel) ingericht waarbij de rijweg tot
aan de hellingbaan in klinkers wordt gelegd (nu bestaat
het geheel uit asfalt). Ook op dit deel krijgt de voetgan-
ger voorrang.
4.3.2 Fietsparkeren
De huidige fi etsparkeercapaciteit biedt plaats aan 70
fi etsen. Dit wordt verhoogd naar 180 plaatsen (behoefte
conform tellingen) in zes fi etsvakken. De fi etsaantrek-
kende werking van de begane grond van het stadhuis is
op basis van het programma ingeschat en verwerkt. Het
dagelijks gebruik moet uitwijzen of dit voldoende is.
Naar aanleiding van de inspraak is het fi etsvak ter hoogte
van de Episode (noordwesthoek van het plein) vervallen.
Hier is ruimte voor grondplaatsen ingetekend.
Parkeerbalans Nu Straks
Openbaar 5 0
Laden en Lossen 5 5
Invalide parkeerplek 2 1 + 1 loca� e ntb
Fietsparkeren 70 plekken 180 plekken Huidige situa� e verkeer
23
Nieuwe situa� e verkeer
24
4.4 BomenDe in het schetsontwerp (bij de NvU) voorgestelde drie
rijen bomen, met op de koppen kleinere bomen als
windvanger, bleken niet haalbaar in combinatie met een
goede marktplattegrond. In dit ontwerp zijn er twee
rijen bomen over de hele lengte van het stadsplein met
op de twee koppen extra bomen tegen de wind. Gezien
de problematiek rond de bomen (schade na logistieke
bewegingen, strooizout, wind) is gekozen voor een zeer
sterke en bij uitstek Amsterdamse boom; de Iep. Deze
staan er in de huidige situatie ook. Om het beeld te ver-
rijken zullen er drie typen Iepen worden gebruikt;
• Ulmus ’Sapporo Autumn Gold’
• Ulmus ‘Regal’
• Ulmus ‘Morton Glossy’
(NB de verhoudingen en soorten kunnen enigszins wor-
den beïnvloed door beschikbaarheid van de beoogde
kwaliteit bij de kwekers).
Dit zijn bomen die zo min mogelijk overlast vormen
voor de markt (geen grote bladeren en geen plakkerige
vochtafscheiding). Doordat er goede en overrijdbare
groeiplaatsen voor de nieuwe bomen worden gecre-
eerd wordt de kans op wortelopdruk van de bestrating
aanzienlijk verkleind of zelfs weggenomen. De bomen
krijgen een mooi vormgegeven aanrijd-bescherming.
Drie verschillende Iepensoorten
Referen� e boombeschermer
25
Nieuwe situa� e bomen
26
4.5 MateriaalgebruikHet projectgebied wordt volledig in gebakken klinkers
uitgevoerd. De enige uitzondering is de helling zelf
(tussen de twee muren) van de entree van de parkeer-
garage. Deze blijft van asfalt. Het gehele plein wordt
voorzien van klinkers in keiformaat. In hoofdzaak twee
kleuren, rood voor de loopruimten en bruin voor de
marktplein(en). De marktplattegrond, dat uit een ras-
ter bestaat die ongeachte de plekindeling hetzelfde
blijft, wordt met een bijzondere markeringssteen in
het vloerpatroon meegenomen. Daarin wordt ook elke
plek genummerd zodat de toedeling van marktplekken
effectief en snel kan en goed te zien blijft dat het een
marktplein is. Als de markt er niet of kleiner aanwezig is,
is de gemêleerde bestrating een aantrekkelijk geheel.
Uitzonderingen op het klinkermateriaal is de natuurste-
nen band rondom, de marktplek nummering, de metalen
boom roosters en de markering van de rijloper.
Keiformaat klinkers met patroon op het marktplein met natuursteen trappen
27
Principe detail 1, marktplein
stadhuis vrije zone stadhuis5.5m
looppad5.0m
marktzone10.0m
marktzone10.0m
looppad3.0m
marktplein
looppad / marktzone4.4m
twee treden0.6m
rijloper
D1
Loca! e principe detail D1 marktplein
Klinkers keiformaat, elleboogverband, Terra Rossa
Klinkers keiformaat, elleboogverband, kleur mix ntb
Klinkers keiformaat, keperverband, Terra Rossa
Markeringstegel markt, Brons 20x20
Granieten traptreden, massief, grijs
Granieten band, a-niveau, grijs
Boomkrans, met opstaande beschermrand, Akzo Nobel Sabléé2900c
Boxen, markt
Uitneembaar paaltje
Marktanker, locatie na proefopstelling te bepalen
1
1
2
2
3
4
4
5
5
6
6
7
7
8
9
10
10
9
8
LEGENDA
28
4.6 VerlichtingDe huidige verlichting is verouderd en ziet er slecht uit.
Ook ontbreekt het aan lage straatlantaarns aan de
noordzijde die passen bij het kleinere schaalniveau van
deze gevel van het plein. Daarom wordt nieuw verlich-
ting aangebracht. Langs de noordzijde de traditionele
grachtenlantaarn en op het plein hoge pleinmasten om
met een bepert aantal masten voldoende verlichting te
realiseren. Langs de gevel van het stadhuis worden de
pleinspots vervangen, inzet is een aantal gevelspots. Om
de route op de Zwanenburgwal extra te verlichten wordt
hier ook ingezet op gevelspots aan het stadhuis.
kroon lantaarn Pleinmast met mul� -spotsGrachtenmast met Ri� erarmatuurNieuwe situa� e verlich� ng
29
4.7 MeubilairEr wordt naar twee opties voor zitbanken gekeken: de
dubbele houten canapé bank zonder rugleuning, of de
duurdere natuurstenen banken zoals ook op het Damrak
zijn gebruikt. De grote mate van openheid en zichtbaar-
heid van de ruimte voor de kerk zorgt ervoor dat de
banken geen gewilde hang- of slaapplek zullen zijn.
Op het plein worden grote 200 liter afvalbakken ge-
plaatst.
Natuursteen zitbank zonder leuningPuccini afvalbak 200L Nieuwe situa! e meubilair
30
4.8 Bijzondere objecten4.8.1. Trafohuisje
Op het plein staat een gecombineerd gasverdeel- en
transformatorhuisje. Het beste zou zijn als het hekwerk
wordt verwijderd en het station een andere goed vorm-
gegeven en beschermende buitenkant krijgt. Achter
het hekwerk hoopt het afval zich op. Meest ideaal zou
het hekwerk worden verwijderd en het huisje een ander
huls krijgen. Als het hekwerk moet worden behouden
dan moet er een nieuw, aantrekkelijk hekwerk voor in de
plaats komen. Dit wordt na vaststelling van het pleinont-
werp uitgewerkt.
4.8.2 Luchtschachten metro
Aan de westkant van het plein zijn twee grote schachten
van de metro. Deze schachten hebben meerdere func-
ties. Ze dienen als luchtafvoer, nooduitgang en één van
de schachten is toegankelijk voor monteurs.
In het VO was voorgesteld bij deze schachten een kiosk
te maken met mogelijk een terras. Dit zou de levendig-
heid van het plein, ook buiten markttijden, kunnen ver-
beteren. Uit de inspraakreacties blijkt voornamelijk dat
een kiosk hier niet gewenst is. Men vreest voor overlast
buiten de markttijden en men is bang dat een onder-
nemer van buiten de markt de kiosk gaat exploiteren.
Daarbij geeft men aan dat dit juist een zonnige en goed
zichtbare plek voor de markt is.
In het DO wordt daarom weer voorgesteld de ruimte
rondom de schachten als marktplaatsen te gebuiken. De
kiosk vervalt.
4.8.3 WC-unit
Ervaring van de marktondernemers, buurtbewoners en
gemeente is dat de huidige wc-unit niet goed wordt
gebruikt. Om die reden is gezocht naar een andere
oplossing. Het Algemeen Bestuur heeft aangegeven dat
de oplossingin ieder geval moet bestaan uit een voor
iedereen toegankelijk toilet dat liefst 24 uur per dag
beschikbaar is.
In de huidige situatie is bij de entree van de metro een
openbaar toilet aanwezig. Deze is toegankelijk geduren-
de openingstijden van de metro. Op de begane grond
van het stadhuis, nabij het Stadsloket, is een toilet voor
bezoekers. Deze is toegankelijk gedurende de openings-
tijden van het Stadhuis. In het gevraagde programma
voor de begane grond van het stadhuis is de exploitatie
van de reeds aanwezige wc bedoeld voor de bezoekers
van de begane grond en de markt, en de marktonderne-
mers opgenomen.
De huidige wc-unit voldoet aan de wens van het Alge-
meen Bestuur. Om die reden is de huidige toiletvoorzie-
ning opgenomen in het DO en wordt iets verplaatst ten
opzichte van de huidige locatie. Zodra er zicht is op een
inpandig alternatief komt de wc-unit op het plein alsnog
te vervallen.
4.9 NutsvoorzieningenBij de herinrichting van het plein worden de aansluit-
punten voor nutsvoorzieningen (elektra en water) zoveel
mogelijk ondergronds aangebracht, zodat deze objecten
buiten de markttijden niet zichtbaar zijn in de openbare
ruimte.
De defi nitieve locaties worden bij uitwerking van het
bestek op basis van het defi nitief ontwerp bepaald. De
nieuwe voorzieningen zijn opgenomen in de defi nitieve
kostenraming.
31
4.10 AfwateringIn overleg met Waternet en Amsterdam Rainproof,
wordt een regenwaterscheiding aangebracht tussen de
Jodenbreestraat en de Houtkopersdwarsstraat. Dit is
geen zichtbare voorziening. Het regenwater op het plein
wordt in twee lijnen op het plein zelf opgevangen en
naar de Zwanenburgwal afgevoerd. Dit wordt met putten
bewerkstelligd. De traptreden zijn een essentieel onder-
deel van het rainproof maken van het plein.
Nieuwe situa� e afwatering
32
4.11 TerrassenTerrassen zijn een belangrijk onderdeel van horeca. Ze
bevorderen de levendigheid in de stad en vormen een
aangename voorziening voor bezoekers en bewoners.
Op het Waterlooplein zijn een aantal horecagelegenhe-
den gevestigd. En in de toekomst zullen er in het stad-
huis plekken bijkomen. De huidige terrassen op het plein
blijven behouden. Er is bij het vaststellen en uitvoeren
van het nieuwe pleinontwerp geen uitbreiding van be-
staande terrasruimte mogelijk.
4.12 Afvalinzameling
4.12.1 Bezoekersafval
Op het plein worden grote 200 liter afvalbakken ge-
plaatst.
4.12.2 Marktafval
Afval op het Waterlooplein veroorzaakt veel overlast bij
zowel de marktkooplieden, buurtbewoners en onderne-
mers. De problematiek als zodanig is afwijkend van de
andere stadsdelen en behoeft derhalve ook een andere
aanpak.
Momenteel worden er dagelijks afvalzakken uitgedeeld
door het Marktbureau aan de marktondernemers voor
klein bedrijfsafval. Deze worden eind van de marktdag
in de vuilsniscontainers gedeponeerd welke vervolgens
worden opgehaald door Reiniging. Een deel van de pro-
blemen wordt veroorzaakt door de markt; met name de
handelaren met inboedels dumpen een deel van de niet
verkochte koopwaar in en rond de containers. Reiniging
is vaak niet in staat om de afgedankte marktkoopwaar
mee te nemen.
In de nieuwe situatie wordt geen permanente afvalvoor-
ziening voor de marktondernemers op het plein ge-
plaatst.
Herplaatsen van de vaste afvalcontainers is de terugval-
optie, hiervoor is ruimte beschikbaar op het plein.
Op de markt wordt gestart met het stadsbrede project
“Aanvalsplan Schoon”, in dit geval de maatregelen
Ondernemersparticipatie binnen dit aanvalsplan. Uit dit
aanvalsplan volgen concrete maatregelen en een advies
over de manier van afvalafhandeling op het plein. Op het
nieuw ingerichte plein worden deze maatregelen toege-
past.
4.12.3 Bewonersafval
In het pleinontwerp is een reservering opgenomen voor
de ondergrondse inzameling van bewonersafval. Dit is
gebeurd naar aanleiding van motie G ’Ondergrondse
afvalcontainers’ in de besluitvormende vergadering van
de bestuurscommissie op 13 maart 2018. Het heeft niet
de voorkeur om op het Waterlooplein ondergrondse
afvalcontainers te plaatsen, i.v.m. meer rijbewegingen
van vrachtwagens en het aantrekken van marktafval.
Voorkeur heeft het om ondergrondse afvalcontainers
op de Jodenbreestraat te realiseren. In het kader van
de herinrichting van het Waterlooplein wordt dit in een
apart project uitgewerkt, waarbij in het zoekgebied
Jodenbreestraat+Waterlooplein wordt gekeken of waar
en hoe ondergrondse containers kunnen worden inge-
past.
33
Impressie standpunt Zwanenburgwal zonder markt (uitstraling boxen zijn ter indica� e) Uitsnede impressie standpunt Zwanenburgwal zonder markt
Impressie standpunt vanaf de staalstraat met marktUitsnede impressie standpunt vanaf de staalstraat met markt
34
5. Uitvoering
Voorafgaand aan de herinrichting zullen kabels en lei-
dingen, waar nodig, worden vervangen en/of verlegd.
Zo zal Liander de gietijzeren gasleidingen vervangen.
De omwonenden worden hierover tijdig geïnformeerd in
verband met eventuele overlast.
Knelpunten tussen bijvoorbeeld groeiplaatsen voor de
bomen en ondergrondse infrastructuur worden aan de
hand van de defi nitieve inrichting opgelost in samenwer-
king met de nutsbedrijven.
Er heeft een bodemonderzoek plaatsgevonden en hier
zijn geen opzienbarende zaken naar boven gekomen.
De gemeente pakt de herinrichting gefaseerd aan,
waarbij de markt op het plein blijft en meeschuift met
de werkzaamheden. Tijdens de uitvoering van de her-
inrichting is er plaats voor de (tijdelijke) vaste vergun-
ninghouders. Ook kan er dan nog geloot worden op de
dagelijkse vrije plekken.
De gemeente werkt voor elke uitvoeringsfasering een
tijdelijke marktinrichting uit.
35
5. Schoon, heel en veilig
Er wordt samen met het Stadsdeel Centrum een beheer-
en handhavingsplan voor het Waterlooplein opgesteld.
De ondernemers en bewoners op en rond het plein
worden bij het opstellen van het beheer-en handhavings-
plan betrokken. In het beheer- en handhavingsplan staat
hoe het stadsdeel de nieuwe inrichting schoon en heel
gaat houden en hoe zij handhaaft op juist gebruik. De
spilfuncties in het beheer- en handhavingsplan zijn de
gebiedscoördinator, de handhaver en de markttoezicht-
houders. De gebiedscoördinator is hét aanspreekpunt en
fungeert als fungeert als intermediair tussen overheid,
ondernemers en alle gebruikers van de openbare ruimte.
De gebiedscoördinator heeft met name een regietaak
en gebruikt daarbij de gebiedsvisie, het jaarplan en het
beheerplan als rode draad. De beheerder is het eerste
aanspreekpunt voor de handhaving. De markttoezicht-
houders zorgen tijdens markttijd dat de markt binnen de
kaders van het reglement plaatsvindt.
Schoon en heel
Het DO is voorgelegd aan de beheerders Schoon en
Heel (groen en verharding). De opmerkingen van de
beheerders zijn verwerkt in het DO. Er wordt een kleine
toename in beheerskosten verwacht van €10.000,- per
jaar ten opzichte van de huidige beheerkosten.
Algemeen
De toegepaste materialen voor de herinrichting van het
plein en de markt sluiten aan op de wensen en eisen uit
het Handboek Inrichting Openbare Ruimte (HIOR) en
Puccini.
Er is geen noemenswaardige areaaluitbreiding, waardoor
de beheerkosten nagenoeg gelijk blijven.
Door toepassing van de natuurstenen band voor de ver-
hogingen op het plein en de natuurstenen banken voor
de kerk ontstaan extra beheerkosten.
Door het verbeteren van de afwatering van het terrein
en de afsluiting van de aanvoer van hemelwater over het
maaiveld naar het laagst gelegen deel van het plein ko-
men de extra beheerkosten als gevolg van wateroverlast
te vervallen.
Verlichting
Er is areaaluitbreiding als gevolg van de vervanging van
de 8 meter hoge masten door grachtenlantaarns.
Door toepassing van standaard materialen en armaturen
conform Puccini, worden er geen noemenswaardige kos-
tenveranderingen verwacht.
Groen
Bij de nieuwe inrichting worden maximaal 4 bomen extra
aangeplant ten opzichte van de huidige situatie
Er is als gevolg hiervan geen grote noemenswaardige
toename in kosten voor beheer. De benodigde extra
middelen
zijn opgenomen in het eerder vermelde extra beheer-
budget.
Veilig
De nieuwe marktopstelling is aan Openbare Orde en
Veiligheid (OOV) voorgelegd en akkoord bevonden.
36
7. Financiën
Voor de herinrichting van het plein is in 2012 een budget
van €2,55 miljoen vastgesteld vanuit het Stedelijk Mobili-
teitsfonds. In 2017 is daarnaast in de Voorjaarsnota €0,85
miljoen extra toegewezen voor de planvorming gemoeid
met de markt en de extra kosten tijdens de uitvoering
door de markt op het plein te houden en te verplaatsen.
In totaal bedraagt het budget maximaal €3,40 miljoen.
Het Waterlooplein is aangemerkt als bijzondere plek
volgens de gemeentelijke materialiseringsindeling Puc-
cini, de Zwanenburgwal is dat niet volgens de visiekaart.
Uitgangspunt voor het plein is een standaard materia-
lisering met mogelijk verbijzonderingen in de vorm van
natuurstenen banken en traptreden.
Het voorlopige pleinontwerp inclusief planvormingskos-
ten tot nu toe en kosten voor de markt was geraamd op
€2,86 miljoen. De wijzigingen in het ontwerp hebben
niet geleid tot een toename van de kosten. Het Defi nitief
Ontwerp kan daarmee binnen het beschikbare budget
worden gerealiseerd.
Risico’s
Bij een aantal onderdelen van het ontwerp zijn nog kos-
tenbepalende keuzes te maken. Bij de uitwerking van de
uitvoeringsfasering en uitvoeringsduur vindt een nadere
concretisering van deze kosten plaats.
37
8. Planning
• Nadat het AB het DO met de bijbehorende markt-
plattegrond heeft vastgesteld, wordt het ontwerp
uitgewerkt in een technisch DO op basis waarvan een
bestek wordt gemaakt dat kan worden aanbesteed.
• Ook worden in 2018 de besluiten over de inrichting
van de tijdelijke markten tijdens de uitvoering geno-
men, en worden de nieuwe marktboxen ontworpen.
• Streven is om in het eerste kwartaal 2019 te starten
met de uitvoering.
• Er wordt rekening gehouden met een uitvoeringstijd
van maximaal 52 weken.
• Besluitvorming over het nieuwe reglement, nieuw
instellingsbesluit en inrichtingsbesluit (op basis van
de voorliggende marktplattegrond) vindt ook in 2019
plaats.
• Oplevering van het nieuwe plein is voorzien in het
eerste kwartaal van 2020, waarbij het plein opnieuw
is ingericht en de nieuwe boxen zijn geplaatst.
38
BijlagenDe nieuwe marktplattegrond
B B B BB B
B B B BB B
B B B BB B
B B B
!"!
!"!
!"!
!"!
!"!
!"!
#$%&
'()%&
#$%&#$%&
*(%&
B B+
WC
T
Ruimtelijk Advies
KEIZERSGRACHT 1261015 CW AMSTERDAM
+31 (0) 6 55 86 72 96
INFO@FRANSBOOTS.NL
WWW.FRANSBOOTS.NL
LEGENDA
NIE
T V
OO
R U
ITV
OE
RIN
G
Aa
n d
eze
te
ke
nin
ge
n k
un
ne
n g
ee
n r
ech
ten
wo
rde
n o
ntle
en
d.
We
rke
lijke
ma
ten
ku
nn
en
afw
ijke
n v
an
de
op
te
ke
nin
g v
erm
eld
e m
ate
n.
Alle
ma
ten
co
ntr
ole
ren
in
he
t w
erk
.
BOX
(B = 4.0 x 2.5m)
(B+= 4.0 x 3.0m)
BOXEN OP PLEIN EN KADE
MARKTPLAATSENBASIS
MARKTINRICHTING WATERLOOPLEIN
BASISCAPACITEIT = 192
klant
Gemeente Amsterdam
onderwerp
Herinrichting WaterloopleinmarktMarkt Nieuw
schaal
1:500
formaat
A1 (840 x 594)
fase
Definitief Ontwerp
datum
13 maart 2018
wijzigingsdatum
status
werk/tekeningnummer
30
BOMEN
WC
TRAFO
VERLICHTING
FIETSENSTALLING
39
G++
G++
G G G GG G
MM
M
M
M
MM
M M
B
B
B
B
B
B
B
BB
B
B
M
M M M
M++
M++
MM
MM
M
B M M
ME
M M
M MM
M M
M
M
G
G
G
G
G
G
G G G G M M M M M M M
G
M M
M
MM
M
G G M M
M
G++
M++
M++
M+
+M
+M
+M
+M
+M
+ G
+ G
+ G
+ G
+ G
+ G
+
M
M
M
M
M
M
M
M
EM
G G G G G G G G GGGG G G G G G G
M
M
M
M
M
M
M
M
G
MM
M M
M
M
M
M
M
M
M++
M++
M++
M++
M++
M++
M++
M++
M
M
M
M
G++
B B
BB
B B
BB
B B
BB
WC
G G G GG G
B+
+B
++
B+
+B
++
B+
+B
++
G+
+ G
++
M+
+M
++
M+
+M
++
M+
+
T
!"!
!"!
!"!
!"!
!"!
!"!
#$%&
'()%&
WC
#$%&#$%&
*(%&
'$%&
'$%&
M M+ M++
B B++B
E
G G+ G++
Ba
M M+ G
WC
Ruimtelijk Advies
KEIZERSGRACHT 1261015 CW AMSTERDAM
+31 (0) 6 55 86 72 96
INFO@FRANSBOOTS.NL
WWW.FRANSBOOTS.NL
LEGENDA
NIE
T V
OO
R U
ITV
OE
RIN
G
Aa
n d
eze
te
ke
nin
ge
n k
un
ne
n g
ee
n r
ech
ten
wo
rde
n o
ntle
en
d.
We
rke
lijke
ma
ten
ku
nn
en
afw
ijke
n v
an
de
op
te
ke
nin
g v
erm
eld
e m
ate
n.
Alle
ma
ten
co
ntr
ole
ren
in
he
t w
erk
.
BOX MET UITSTALLING
(B = 4.0 x 2.5m + 2.5 m)
(B+ = 4.0 x 3.0m + 3.0 m + 1m)
GRONDPLEK
(G = 4.0 x 5.0m; G+ = 4.0 x 6.0m; G++ 4.0 x 7.0m)
incl. 2 opkopersplaatsen n.t.b.
STANDPLAATS
(M = 4.0 x 5.0m; M+ = 4.0 x 6.0 m;
M++ 4.0 x 7.0 m)
EXTRA KRAAM
(4.0 x 2.5m)
BOXEN OP PLEIN EN KADE
MARKTPLAATSENSTANDPLAATSSCHEMA
BOOMSPIEGEL
STANDPLAATS MET BAKPLAATS
NOG NADER TE BEPALEN (20 STUKS)
(Ba = 4.0 x 5.0m; Ba+ = 4.0 x 5.5m)
MARKTINRICHTING WATERLOOPLEIN
BASISCAPACITEIT = 192
klant
Gemeente Amsterdam
onderwerp
Herinrichting WaterloopleinmarktMarkt Nieuw
schaal
1:500
formaat
A1 (840 x 594)
fase
Definitief Ontwerp
datum
13 maart 2018
wijzigingsdatum
status
werk/tekeningnummer
30
104
52
2
STANDPLAATS/GRONDPLAATS
met mogelijkheid voor Auto92
VERLICHTING
WC (3.0 x 2.0m)1
FIETSENSTALLING
40
G
2.5 2.5 3.0 4.2 4.0
GL
G
0.62.5 5 2.5 3.9 ca.6.0
2.5 5.5 10 8.8 9.6
MARKTPLEIN DEEL OOST
Ruimtelijk Advies
KEIZERSGRACHT 1261015 CW AMSTERDAM
+31 (0) 6 55 86 72 96
INFO@FRANSBOOTS.NLWWW.FRANSBOOTS.NL
PROFIEL MARKTPLEIN DEEL OOST
MARKTINRICHTING WATERLOOPLEIN
AMSTERDAM, 13 maart 2018
1:200
TRAFO
41
GG
ca.52.0
G
ca. 5.5
GG
7.0 7.0 0.6
2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 3.9 4.02.0 4.0
4.0 5.0 5.0 7.8
2.0
3.9 ca. 6.0
G G
G G
4.0 3.03.3
Ruimtelijk Advies
KEIZERSGRACHT 1261015 CW AMSTERDAM
+31 (0) 6 55 86 72 96
INFO@FRANSBOOTS.NLWWW.FRANSBOOTS.NL
MARKTINRICHTING WATERLOOPLEIN
AMSTERDAM, 13 maart 2018
MARKTPLEIN DEEL WEST MET GRONDPLEKKEN OP DE STOEP
PROFIEL MARKTPLEIN DEEL WEST
1:200
42
ca.52.0
G
ca. 5.5
GG
7.0 7.0 0.6
2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 2.5 3.8 4.02.0 4.0
4.0 5.0 5.0 7.8
2.0
3.8 ca. 6.0
Ruimtelijk Advies
KEIZERSGRACHT 1261015 CW AMSTERDAM
+31 (0) 6 55 86 72 96
INFO@FRANSBOOTS.NLWWW.FRANSBOOTS.NL
MARKTINRICHTING WATERLOOPLEIN
03 AMSTERDAM, 13 maart 2018
MARKTPLEIN DEEL WEST
PROFIEL MARKTPLEIN DEEL WEST
1:200
43
ca.15.9
0.5
GG
4.033 1 4.4
ca.11
0.5 5.52.52.5
Ruimtelijk Advies
KEIZERSGRACHT 1261015 CW AMSTERDAM
+31 (0) 6 55 86 72 96
INFO@FRANSBOOTS.NLWWW.FRANSBOOTS.NL
BOXEN OP DE KADE, GRONDPLAATSEN IN LANGSRICHTING
PROFIEL ZWANENBURGWAL
MARKTINRICHTING WATERLOOPLEIN
01 AMSTERDAM, 13 maart 2018
1:200
MARKTPLAATSEN OP DE KADEZWANENBURGWAL NOORDZWANENBURGWAL ZUID
44
COLOFON
Ontwerp: Ruimte en Duurzaamheid, Gemeente Amsterdam
Datum: 13 maart 2018
Dit boekwerk is een product van de Gemeente Amsterdam.
Daar waar a� eeldingen gebruikt zijn die door andere par� jen zijn gemaakt,
is dat in het onderschri� bij de betreff ende a� eelding aangegeven.
Ar� st impressions: DCAP
top related