dîvân-ı lügâti't-türk'ün farsça tercümesi Üzerine bir değerlendirme
Post on 08-Feb-2017
231 Views
Preview:
TRANSCRIPT
DIcircVAcircN-I LUumlGAcircTİrsquoT-TUumlRKrsquoUumlN FARSCcedilA TERCUumlMESİ UumlZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME
Dr İsrafil BABACAN[]
Oumlzet Bu değerlendirme iccedilerikli makalede Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck (duumlzguumln) tarafından
2004 yılında İranrsquoda hazırlanan ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Farsccedila Ccedilevirisirdquo adlı eser ccedileşitli youmlnlerden
ele alınmıştır Ccedilalışma giriş tercuumlmenin oumlzellikleri muumltercimin tespitleri muumltercimin uumlslucircbu ve sonuccedil
olmak uumlzere beş boumlluumlmden meydana gelmiştir
Giriş kısmında eserin ehemmiyeti ile eser uumlzerinde yerli ve yabancı araştırmacıların yaptıkları
ccedilalışmalar kısaca ele alınarak Sıddicirckrsquoin ccedilalışmasının iccedileriği tanıtılmıştır Tercuumlmenin oumlzellikleri
kısmında Sıddicirckrsquoin ccedilevirisini diğer ccedilevirilerden farklı kılan unsurlar irdelenmiştir Muumltercimin
tespitleri belki ccedilalışmanın en oumlnemli kısmını teşkil eder Ccediluumlnkuuml Sıddicirck Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedila dilleri
ve kuumlltuumlrlerine hakim bir araştırmacı olarak Dicircvacircn ile muumlellifinin ehemmiyetine ccedilok geniş bir
perspektiften bakar Muumltercimin uumlslubu kısmında ise onun modern Fars nesrindeki oumlnemli bir
hususiyeti işleyişi ile mizahicirc uumlslucircbu değerlendirilmiştir Sonuccedil kısmında tercuumlme hakkında ccedilok genel
bir değerlendirmeye yer verilmiştir
Anahtar Kelimeler Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlme Farsccedila Kacircşgarlı Mahmucircd Tuumlrk Dil Tarihi
An Evalution On Persian Translation Of Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk
Abstract Persian Translation of Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrk performed in Iran on 2004 by Huumlseyin
Muhammedzacircde Sıddicirck is considered from various aspects within this article with evaluation content
Study is composed of five sections namely introduction features of the translation determinations of
the translator style of the translator and conclusion
Within the ldquointroductionrdquo section importance of the work of art as well as studies of local and foreign
researchers on the work of art are briefly considered and content of Sıddicirckrsquos study is introduced
Within the ldquofeatures of the translationrdquo section factors differing Sıddicirckrsquos translation from other
translations are examined ldquoDeterminations of the translatorrdquo section is probably composing the most
important section of the study Because Sıddicirck as an Arabic Turkish and Persian languages and
cultures overlooking researcher looks to the importance of the Dicircvacircn and its author from a very wide
point of view Within the ldquostyle of the translatorrdquo section his processing of an important characteristic
within modern Persian prose and his humorous style is evaluated Within the ldquoconclusionrdquo section a
general evaluation on the translation is mentioned
Key Words Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Translation Persian Language Kaşgarlı Mahmucircd Turkish
Language History
Giriş
Dicircvacircn-ı Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tuumlrklerrsquoin İslacircmiyetrsquoi kabuluumlnden sonra Arapccedila kaleme
alınmasına rağmen Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruumlnuuml ilgilendiren en oumlnemli eserlerden biridir
Eser 1072-1074 yılları arasında[1]
Kacircşgarlı Mahmucircd tarafından kaleme alınarak
Abbacircsi halifesi Muhammeduumlrsquol-Muktedicirc bi-Emrillacirchrsquoın oğlu Ebursquol-Kacircsım Abdullacirchrsquoa
sunulmuştur Eserin tam adı Kitacircbuuml Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquotuumlr Tuumlrk dillerini toplayan
kitap demektir Burada dillerden maksat lehccedilelerdir[2]
Dicircvacircn Tuumlrkccedilersquoden Arapccedilarsquoya
bir luumlgat kitabıdır Ancak Tuumlrk dilinin ilk soumlzluumlğuuml olarak da kabul edilen eser
gerccedilekte ccedileşitli Tuumlrk boylarından derlenmiş ağızlar soumlzluumlğuuml oumlzelliği goumlsterir Bununla
beraber Dicircvacircn yalnızca bir soumlzluumlk olmayıp Tuumlrkccedilersquonin XI yuumlzyıldaki dil oumlzelliklerini
belirten ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabı kişi boy ve yer adları
kaynağı Tuumlrk tarihine coğrafyasına mitolojisine folklor ve halk edebiyatına dair
zengin bilgiler ihtiva eden aynı zamanda doumlnemin tıbbı ve tedavi usulleri hakkında
bilgi veren ansiklopedik bir eser niteliği de taşımaktadır[3]
Kısacası oumlrnek cuumlmleleri
ve accedilıklamalarıyla modern ve ansiklopedik bir soumlzluumlk gibidir[4]
Kuumlltuumlr ve dilimiz iccedilin paha biccedililmez olan bu luumlgat uumllkemizde ilk defa II Meşrutiyetin
hemen sonrasında meşhur kitap dostu Ali Emicircricirc Efendi tarafından İstanbulrsquoda bir
sahafta bulunarak uzun yıllar onun nezdinde kalmıştır Birinci Duumlnya Savaşırsquonın
devam ettiği yıllarda bazı huumlkuumlmet erkacircnının da araya girmesiyle Ali Emicircricirc Kilisli
Rifrsquoatrsquoin nezaretinde olması şartıyla Dicircvacircnrsquoın basılmasına muumlsaade etmiştir Eser
Kilisli Rifrsquoat (Bilge) tarafından incelenerek 1333-1335 (1915-1917) yılları arasında
İstanbulrsquoda basılmıştır Bu ilk yayımdan sonra eser ve muumlellifi uumlzerinde yurt iccedilinde ve
Batı ilim duumlnyasında birccedilok araştırma ve inceleme yapılmıştır Yurt iccedilinde başta M
Fuad Koumlpruumlluuml Zeki Velidi Togan Necib Acircsım Kilisli Rifat Bilge Besim Atalay
Ahmet Caferoğlu olmak uumlzere birccedilok ilim adamı Kacircşgarlı Mahmucircd ve eseri uumlzerine
ccedilalışmalar yapmıştır[5]
Ancak Ali Emicircricircrsquonin eseri bulması ve Rifrsquoat Bilgersquonin ilk baskıyı hazırlamasından
oumlnce bazı eski kaynaklar doğrudan ya da dolaylı olarak Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquoten
bahsetmişlerdir Bunlardan biri Kacirctip Ccedilelebinin Keşfuumlrsquoz-Zuumlnucircnrsquoudur ki Kacircşgarlırsquonın
luumlgatinin giriş kısmında Tuumlrkler hakkında aktardığı hadislere atıf maksadıyla eseri soumlz
konusu eder İkincisi Aynicirc adıyla meşhur Ayıntablı Bedreddicircn Mahmucircdrsquoun Ikdursquol-
Cemacircl ficirc-Tacircricirchi Ehlirsquoz-Zamacircn adlı eseridir Ayıntablı burada Oğuzlarrsquoa ait
malumatları Dicircvacircnrsquodan aynen aktarmak suretiyle eseri zikretmiştir Dicircvacircnrsquodan soumlz
eden uumlccediluumlncuuml eserse Aynicircrsquonin kardeşi Şehacircbeddicircn Ahmed tarafından kaleme alınan
Tacircricirchuumlrsquol-Bedr ficirc-Evsacircfi Ehlirsquol-Asr adlı kitaptır Burada da Tuumlrk evsacircf ve kabileleri
hakkında bilgiler Dicircvacircnrsquodan alınmıştır[6]
Dicircvacircnrsquoın Batı duumlnyasında tanınmasının akabinde Alman Rus Macar ve Fransız
bilginler ccedileşitli yayınlar yapmışlardır Bunların en başta geleni C Brockelmannrsquoın
yaptığı ccedilalışmalardır Brockelmann eserdeki şiirleri atasoumlzlerini ses taklidi
kelimeleri ve dil kurallarını bir dizi makale halinde yayımladığı gibi Dicircvacircnrsquoın bir de
Almanca indeksini hazırlamıştır Bu indeks eserin tam tercuumlmesi yayınlanıncaya
kadar ilim aleminde kullanılmıştır Dicircvacircn Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone Rifrsquoat Bilge
Abdullah Atıf Tuumlzuumlner Tevfik Bey Abdullah Sabri Karter ve Besim Atalay
tarafından ccedilevrilmişse de bilindiği gibi Rifrsquoat Bilge ve Besim Atalay ccedilevirileri
dışındakiler basılmamıştır
Eser bazı Tuumlrk lehccedilelerine ve batı dillerine de ccedilevrilmiştir Dicircvacircn Oumlzbek Tuumlrkccedilesirsquone
(Salih Muttalibov Mahmud Kaşgariy Tuumlrkiy Soumlzler Devani I-IV Taşkent 1960-
1967) Yeni Uygurca Tuumlrkccedilesirsquone (Tuumlrkicirc Diller Divanı Urumccedili 1981) ve Robert
Dankoff tarafından Conpendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugacirct at-Turk ) adıyla
İngilizcersquoye (I-III Harvard 1982-85) tercuumlme edilmiştir[7]
Son olarak da 1997-1998
yıllarında Kazakistanrsquoda Aksar K Agabayov tarafından Kazak Tuumlrkccedilesirsquone tercuumlme
edilmiştir[8]
Kuumlltuumlr ve dilimiz adına en guumlzel olanı ise yukarıda bahsedilen
tercuumlmelerden daha ilmicirc ve titiz olanının 2004 yılında Huumlseyin M Sıddicirck[9]
adında
Tuumlrk koumlkenli İranlı Filolog tarafından yapılan Farsccedila tercuumlmesinin yayınlanmasıdır
İleride de goumlruumlleceği gibi boumlyle bir tercuumlme iccedilin gerekli dil ve kuumlltuumlr bilgisine sahip
olan Sıddicirck hem kendinden oumlnce yapılan tercuumlmeleri goumlzden geccedilirip birccedilok fonetik
yanlışlık ve okuma hatasını duumlzeltmiş hem de Kacircşgarlı ile eseri hakkında ilginccedil
tespitlerde bulunmuştur İnceleme kısmı I cilt olarak duumlşuumlnuumllen ve indeks ile diğer
accedilıklamaları henuumlz basılmayan II cilde bırakılan bu ccedilalışma 72 sayfalık bir
değerlendirme-inceleme kısmına sahiptir Bu kısım altı boumlluumlmden muumlteşekkildir 1
Boumlluumlm (s14-23) kitabın tanıtımı ve araştırmanın kaynaklarından bahsederek buguumlne
kadar eser hakkında yapılan en ciddicirc ccedilalışmaları akademik youmlnden değerlendirir 2
Boumlluumlmde (s24-34)Dicircvacircnrsquoın muumlellifi ve eseri ccedileşitli alt başlıklarla ele alınır 3
boumlluumlmde (s34-38) eser kitabın yapısı adı guumlvenilirliği ve eseden bahseden eski
kaynaklar başlığıyla yapı bakımından incelenir 4 boumlluumlmde (s38-48) Tuumlrkccedilersquonin
lehccedileleri Kaşgarlırsquonın bakışıyla Tuumlrkccedilersquonin lehccedileleri Hakaniye Tuumlrkccedilesi Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin yapısı Uygurlar ve Uygur Tuumlrkccedilesi başlıklarıyla Dicircvacircnrsquoın lehccedile
araştırmaları accedilısından değeri anlatılır 5 boumlluumlmde (s48-62) şiir araştırmaları
atasoumlzleri Farsccedila accedilısından değeri oumlzel adlar tarihicirc destanlar ve etimolojik bilgiler
gibi alt başlıklarla eserin muhteva accedilısından değeri ele alınır Muumltercim 6
boumlluumlmdeyse (s62-68) ccedilalışmasında nasıl bir yol izlediğini anlatır
Bundan sonra 68 ila 72 sayfalar arasında Kitacircbnacircme başlığı altında Farsccedila Arapccedila
Almanca İngilizce ve Tuumlrkccedile kaynaklar harf sırasına goumlre ayrı ayrı başlıklar altında
verilir Tuumlrkccedile eski ve yeni harfli metinler de ayrı başlıklar altındadır Bu kısım bir
Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk bibliyografyası olacak kadar zengindir Daha sonra sayfa
73rsquoten 95rsquoe kadar Kacircşgarlırsquonın oumlnsoumlzuumlnuumln Farsccedila tercuumlmesi yapılır Kacircşgarlırsquonın
verdiği Uygur harflerinden oumlrnekler ve Kacircşgarlırsquonın haritası da aynen yer alır Ayrıca
Kacircşgarlırsquonın tanıttığı ve Tuumlrkccedile ses karşılıklarından oumlrnekler sunduğu Arapccedila
harflerin Latin harfleri karşılıkları da Sıddicirck tarafından parantez iccedilinde goumlsterilmiştir
Bundan sonra eserin Arapccedila metnine bağlı kalınarak yapılan Farsccedila tercuumlmesi Farsccedila
ve Arapccedila başlıklarla yer alır Ccedilalışmanın en sonundaysa Siddicirckrsquoin Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi
ile yazdığı iki sayfalık oumlnsoumlz vardır
I H M Sıddicirckrsquoin Ccedilalışmasının Oumlzellikleri
Sıddicirck ccedilalışma nedenlerini ve prensiplerini accedilıkccedila belirten bir araştırmacıdır O daha
sonra ayrıntısıyla goumlsterileceği gibi uumllkesinde Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk hakkında geniş
intihal ve tahrif iccedileren bir ccedilalışmadan ccedilok muumlteessir olduğundan tercuumlmesini ldquoboumlyle
kıymetli bir eserin tahrifccedililer ve ccedilocukccedila inatlarrdquo peşinde koşanların elinde oyuncak
olmasın diye hazırladığını accedilıkccedila soumlyler[10]
Sıddicirck Dicircvacircn ile uumlniversite yıllarında
merhum Abduumlssamed Emicircr-i Şikacirckicirc vasıtasıyla tanışmıştır Hatta bu zatın Dicircvacircnrsquoa
dayanan buumlyuumlk bir luumlgat de yazdığını ancak bu eserin basılmadan varisleri elinde
kaybolduğunu soumlyler Bundan kırk yıl oumlnce tanıştığı bu zattan Dicircvacircnrsquoa daha fazla
ldquomusallatrdquo olan birisini de goumlrmediğini vurgulamaktadır[11]
Muumltercim 1979 yılından sonra Muallim Rifrsquoatrsquoin ccedilevirisinin elinde olduğunu Besim
Atalayrsquoın bu ccedileviriye goumlre ccedilok daha muumlkemmel olan ccedilalışmasını da dikkatle
incelediğini belirtir O soumlz konusu iki metni de goumlz oumlnuumlne alarak ccedilevirisine
başlamıştır Asıl hareket noktası Arapccedila metin olmakla birlikte Atalay ccedilevirisine
sahip olmadığı taktirde ccedilalışmasını tamamlayamayacağını da vurgular[12]
Sıddicirck ldquouumlccedil
bin saate yaklaşanrdquo ccedileviri ccedilalışmasından sonra onu iyi bir Arapccedila eğitimi almış Kum
şehrindeki oumlğrencileri Huumlccuumltuumlrsquol-İslacircm Seyyid Haydaricirc-i Beyat ve Ahmed Abdicircrsquoye
goumlstererek Divanrsquoın Arapccedila yazması ve matbusuyla kelime kelime kontrol etmelerini
sağlamıştır Daha sonra tashih sırasında İranlı ccedilağdaş Tuumlrk şairi ve edebiyat
araştırmacısı Doktor Huumlseyin Muhammedhacircnicircrsquonin eseri tekrar goumlzden geccedilirdiğini
belirtmektedir[13]
Muumltercim Farsccedila ccedileviride ilk dikkat ettiği noktanın Farsccedila cuumlmlelerin yapısı
olduğunu soumlyler Buna goumlre ccedilevirinin akıcı ve sade olmasına ccedilok gayret etmiştir
Ayrıca ccedilalışmasının karışık şuumlpheli intihale dayanan ve kullanımı zor olmamasına
ccedilalışmıştır Sıddicirck şifacirchicirc ya da yazılı kaynaklardan yararlandığı her noktayı
dipnotlarda goumlstermiştir Eserinin Farsccedila bilenler iccedilin kolayca okunan akıcı ve
kullanıma uygun olması da Sıddicirckrsquoin dikkat ettiği noktalardan biridir Muumltercime goumlre
hemen her dilde yapılan Dicircvacircn ccedilevirilerinde seslerin yazımında eksiklik ya da
yanlışlıklar vardır Kendisi bu hatalara duumlşmemeye ccedilalışarak Arap harfleriyle yazılan
Tuumlrkccedile kelimelerin Latin harfleriyle okunuşunu ayrıntılı bir şekilde goumlstermiştir[14]
Muumltercim her madde başında bulunan ldquoyukacirclurdquo tabirini ccedilıkarmıştır Boumlylece
Arapccedila anlamı verilen Tuumlrkccedile kelimeler doğrudan madde başı olmuştur Kelimelerin
yanına okunuşları Latin harfleriyle yazılmıştır Yazar Arapccedila accedilıklamaları aynen
ccedilevirdiğini soumlylemektedir Varsa verilen oumlrnekler de ccedilevrilmiştir Fiiller boumlluumlmuumlnde
ele alınan her fiilin muzacircri ve mastar şekillerinin okunuşu da Latin harfleriyle
parantez iccedilinde goumlsterilmiştir[15]
Sıddicirck atasoumlzleri deyimler ve şiirleri geniş ve edebicirc
bir şekilde ccedilevirmeden oumlnce birebir ccedilevirilerini verdiğini varsa Kacircşgarlırsquonın Arapccedila
accedilıklamalarına ldquoonun accedilıklaması (tavzicirch-i acircn ki) başlığıyla işaret ettiğini
soumlylemektedir Muumltercim ayrıca Kacircşgarlırsquonın ccedilevirileri şerh şeklinde de olsa birebir
de olsa aynen aktarmıştır Sıddicirck pek ccedilok muumltercimin şuumlpheli yerlerde Atalayrsquoın
ccedilevirisini esas aldıklarını soumlyler Kendisi ise daha iyi ccedilevirdiğini duumlşuumlnduumlğuuml yerlerde
kendi tercuumlmesini tercih etmiştir Tartışmalı noktalarıysa II cilde bırakmıştır Ona
goumlre aslında madde başlarına kolayca ulaşmak iccedilin ayrıntılı bir dizine ihtiyaccedil vardır
Ancak O şuumlpheli buumltuumln okunuşları ve ccedilalışmasına yazılacak eleştirileri goumlz oumlnuumlne
aldıktan sonra bir dizin oluşturma duumlşuumlncesindedir[16]
Sıddicirck isimleri ccedilevirmenin fiilleri ccedilevirmekten kolay olduğunu soumlyler Buna
goumlre oumlzellikle ettirgen ve geccedilişli-ettirgen fillerin ccedilevirisinde oldukccedila zorlanmıştır
Birleşik zamanlardaysa gelecek zamanın hikayesi ve mişli geccedilmiş zamanın ccedilevirisi
adeta imkansız olmuştur Ccediluumlnkuuml bunların Farsccedila karşılığı yoktur Bunları Farsccedila
anlatabilmek iccedilin yan cuumlmlelere ve ek fiillere ihtiyaccedil vardır Sıddicirck bazen bir Tuumlrkccedile
fiil iccedilin birkaccedil Farsccedila cuumlmle kurmak zorunda kalmaktan şikayet eder Oumlrneğin buguumln
biccediltirdi anlamına gelen ldquoirpettirdquo fiili ile ldquoo ağacı biccediltirdirdquo demek iccedilin ldquoUcirc dırahtracirc
marsquoriz ber-endacircht ve endacirchtrdquo cuumlmlesini kurmuştur[17]
Huumlseyin M Sıddicirck Dicircvacircnrsquoın gerek tercuumlme ve neşirlerine gerekse metin neşri
dışındaki incelemelerine eleştirel yaklaşmaktadır Bu eleştirilerinde ccedilalışmaların
olumlu-olumsuz buumltuumln youmlnlerini accedilıkccedila dile getirir Oumlrneğin Dehri Dilccedilinrsquoin ldquoArap
Alfabesine Goumlre Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Dizinirdquo adlı ccedilalışmasını Brockelmannrsquoın
ccedilalışmasının tekrarı addetmektedir Ancak yeni bir alfabetik dizin getirmesi accedilısından
Brockelmannrsquoın ccedilalışmasını tekmil ettiğini de itiraf eder Ya da ldquoTuumlrk Dilirdquo dergisinin
Dicircvacircn hakkındaki oumlzel sayısının gelecekte yapılacak ayrıntılı ccedilalışmalara yol
goumlstereceğini belirtir[18]
Sıddicirck eleştirdiği kişilere oldukccedila akademik tenkitler
youmlneltir Oumlyle ki onların hatalarını goumlsteren bol oumlrnekli geniş tablolara dahi yer verir
Ccediloğu kez de eleştirdiği kimselerin sistem hatalarına değinir Oumlrneğin daha oumlnce Dicircvacircn
hakkında bir ccedilalışma yapan İranlı araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin ldquokarakrdquo (goumlz bebeği)
maddesinde bu maddeye bağlı olarak ele alınan ldquokarakark ereng ve ot karakrdquo
oumlrneklerini Siyacirckicircrsquonin madde başı sanarak sistem hatasına duumlştuumlğuumlnuuml belirtir Ayrıca
Siyacirckicircrsquonin tatbikicirc accedilıdan oumlnemli olan ve Kacircşgarlırsquonın aslicirc hedeflerinden biri olan
Arapccedila oumlrnekleri goumlrmezden geldiğini soumlyler[19]
Sıddicirck bir şekilde haberdar olduğu ancak goumlrmediği kaynakları mutlaka
belirtir Mesela 1997-1998 yıllarında Dicircvacircnrsquoın Kazak Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevrildiğini
duyduğunu ancak kendisinin bu ccedileviriyi goumlrmediğini soumlyler[20]
Tespit ve yargılarını
ccedilok sağlam akademik kaynaklara dayandıran Sıddicirck yer yer guumlvenilir şifacirchicirc
kaynaklardan faydalanmayı da ihmal etmemiştir Ancak bu bilgileri kendine mal
etmeyecek kadar da duumlruumlsttuumlr Mesela rahmetli Muharrem Erginrsquoin Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin o devirdeki seccedilkin tabakanın şivesi olduğunu soumlylediğini ve bunun Ergin
tarafından kendilerine 13591980 yılında şifacirchen aktarıldığını belirtir[21]
Sıddicirck
ccedilalışmasında yer yer İranrsquoın sosyo-kuumlltuumlrel ve tarihicirc yapısı hakkında ilginccedil
değerlendirmelerde bulunur Sıddicirckrsquoin bu değerlendirmelerine oumlrnek vermek
gerekirse ldquohellipguumlnuumlmuumlzde de bu doğrultuda Fars dili ilerlemekte olup ccedilok az sayıda
Tat (Acem) koumlyleri ve kasabaları ile Afgan koumlkenliler dışında oumlzellikle buumlyuumlk
şehirlerde Farsccedila konuşan insanların buumlyuumlk ccediloğunluğunu aslında Oğuz Tuumlrklerirsquonin
teşkil ettiği iddia edilebilir Bunlar Farsccedilarsquoyı kendilerine has hoş bir lehccedileyle
konuşarak ilerletirler İşte Dicircvacircn Farsccedila ve Tuumlrkccedilersquonin asırlar suumlren karşılıklı
alışverişi konusunda da oldukccedila buumlyuumlk bir oumlneme sahiptir Oumlzellikle Tuumlrkccedilersquoden
Farsccedilarsquoya geccedilen kelimeleri takip hususunda zengin bir kaynaktır Oumlrneğinhelliprdquo [22]
Son olarak muumltercim Hakaniye Tuumlrkccedilesi Buhara Arapccedilası ve ccedilağdaş Farsccedila
bilgisine sahip her araştırmacıdan eleştiri beklediğini soumlyleyerek adeta boumlyle bir
ccedilalışmayı hakkıyla değerlendirmenin asgaricirc şartlarını ortaya koymuştur[23]
II Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı Eseri ve Eserinin Tesirleri Hakkında Bazı
Tespitleri
Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı ve eseri hakkındaki tespit ve
değerlendirmelerini genel olarak iki gurupta toplayabiliriz 1 Dicircvacircn ve onun kuumlltuumlrel
arka planı uumlzerine tespit ve değerlendirmeler 2 Dicircvacircn uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla
ilgili tespit ve değerlendirmeler
Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo
kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve
hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış
olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın
farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu
kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya
getirmekrdquo anlamlarındadır[24]
O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften
bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml
Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve
askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan
Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır
Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat
kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu
sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak
Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık
Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir
Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi
kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi
vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren
bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler
arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye
daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat
kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler
folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]
Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila
kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda
yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu
goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları
hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece
kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri
hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal
mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
kitap demektir Burada dillerden maksat lehccedilelerdir[2]
Dicircvacircn Tuumlrkccedilersquoden Arapccedilarsquoya
bir luumlgat kitabıdır Ancak Tuumlrk dilinin ilk soumlzluumlğuuml olarak da kabul edilen eser
gerccedilekte ccedileşitli Tuumlrk boylarından derlenmiş ağızlar soumlzluumlğuuml oumlzelliği goumlsterir Bununla
beraber Dicircvacircn yalnızca bir soumlzluumlk olmayıp Tuumlrkccedilersquonin XI yuumlzyıldaki dil oumlzelliklerini
belirten ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabı kişi boy ve yer adları
kaynağı Tuumlrk tarihine coğrafyasına mitolojisine folklor ve halk edebiyatına dair
zengin bilgiler ihtiva eden aynı zamanda doumlnemin tıbbı ve tedavi usulleri hakkında
bilgi veren ansiklopedik bir eser niteliği de taşımaktadır[3]
Kısacası oumlrnek cuumlmleleri
ve accedilıklamalarıyla modern ve ansiklopedik bir soumlzluumlk gibidir[4]
Kuumlltuumlr ve dilimiz iccedilin paha biccedililmez olan bu luumlgat uumllkemizde ilk defa II Meşrutiyetin
hemen sonrasında meşhur kitap dostu Ali Emicircricirc Efendi tarafından İstanbulrsquoda bir
sahafta bulunarak uzun yıllar onun nezdinde kalmıştır Birinci Duumlnya Savaşırsquonın
devam ettiği yıllarda bazı huumlkuumlmet erkacircnının da araya girmesiyle Ali Emicircricirc Kilisli
Rifrsquoatrsquoin nezaretinde olması şartıyla Dicircvacircnrsquoın basılmasına muumlsaade etmiştir Eser
Kilisli Rifrsquoat (Bilge) tarafından incelenerek 1333-1335 (1915-1917) yılları arasında
İstanbulrsquoda basılmıştır Bu ilk yayımdan sonra eser ve muumlellifi uumlzerinde yurt iccedilinde ve
Batı ilim duumlnyasında birccedilok araştırma ve inceleme yapılmıştır Yurt iccedilinde başta M
Fuad Koumlpruumlluuml Zeki Velidi Togan Necib Acircsım Kilisli Rifat Bilge Besim Atalay
Ahmet Caferoğlu olmak uumlzere birccedilok ilim adamı Kacircşgarlı Mahmucircd ve eseri uumlzerine
ccedilalışmalar yapmıştır[5]
Ancak Ali Emicircricircrsquonin eseri bulması ve Rifrsquoat Bilgersquonin ilk baskıyı hazırlamasından
oumlnce bazı eski kaynaklar doğrudan ya da dolaylı olarak Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquoten
bahsetmişlerdir Bunlardan biri Kacirctip Ccedilelebinin Keşfuumlrsquoz-Zuumlnucircnrsquoudur ki Kacircşgarlırsquonın
luumlgatinin giriş kısmında Tuumlrkler hakkında aktardığı hadislere atıf maksadıyla eseri soumlz
konusu eder İkincisi Aynicirc adıyla meşhur Ayıntablı Bedreddicircn Mahmucircdrsquoun Ikdursquol-
Cemacircl ficirc-Tacircricirchi Ehlirsquoz-Zamacircn adlı eseridir Ayıntablı burada Oğuzlarrsquoa ait
malumatları Dicircvacircnrsquodan aynen aktarmak suretiyle eseri zikretmiştir Dicircvacircnrsquodan soumlz
eden uumlccediluumlncuuml eserse Aynicircrsquonin kardeşi Şehacircbeddicircn Ahmed tarafından kaleme alınan
Tacircricirchuumlrsquol-Bedr ficirc-Evsacircfi Ehlirsquol-Asr adlı kitaptır Burada da Tuumlrk evsacircf ve kabileleri
hakkında bilgiler Dicircvacircnrsquodan alınmıştır[6]
Dicircvacircnrsquoın Batı duumlnyasında tanınmasının akabinde Alman Rus Macar ve Fransız
bilginler ccedileşitli yayınlar yapmışlardır Bunların en başta geleni C Brockelmannrsquoın
yaptığı ccedilalışmalardır Brockelmann eserdeki şiirleri atasoumlzlerini ses taklidi
kelimeleri ve dil kurallarını bir dizi makale halinde yayımladığı gibi Dicircvacircnrsquoın bir de
Almanca indeksini hazırlamıştır Bu indeks eserin tam tercuumlmesi yayınlanıncaya
kadar ilim aleminde kullanılmıştır Dicircvacircn Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone Rifrsquoat Bilge
Abdullah Atıf Tuumlzuumlner Tevfik Bey Abdullah Sabri Karter ve Besim Atalay
tarafından ccedilevrilmişse de bilindiği gibi Rifrsquoat Bilge ve Besim Atalay ccedilevirileri
dışındakiler basılmamıştır
Eser bazı Tuumlrk lehccedilelerine ve batı dillerine de ccedilevrilmiştir Dicircvacircn Oumlzbek Tuumlrkccedilesirsquone
(Salih Muttalibov Mahmud Kaşgariy Tuumlrkiy Soumlzler Devani I-IV Taşkent 1960-
1967) Yeni Uygurca Tuumlrkccedilesirsquone (Tuumlrkicirc Diller Divanı Urumccedili 1981) ve Robert
Dankoff tarafından Conpendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugacirct at-Turk ) adıyla
İngilizcersquoye (I-III Harvard 1982-85) tercuumlme edilmiştir[7]
Son olarak da 1997-1998
yıllarında Kazakistanrsquoda Aksar K Agabayov tarafından Kazak Tuumlrkccedilesirsquone tercuumlme
edilmiştir[8]
Kuumlltuumlr ve dilimiz adına en guumlzel olanı ise yukarıda bahsedilen
tercuumlmelerden daha ilmicirc ve titiz olanının 2004 yılında Huumlseyin M Sıddicirck[9]
adında
Tuumlrk koumlkenli İranlı Filolog tarafından yapılan Farsccedila tercuumlmesinin yayınlanmasıdır
İleride de goumlruumlleceği gibi boumlyle bir tercuumlme iccedilin gerekli dil ve kuumlltuumlr bilgisine sahip
olan Sıddicirck hem kendinden oumlnce yapılan tercuumlmeleri goumlzden geccedilirip birccedilok fonetik
yanlışlık ve okuma hatasını duumlzeltmiş hem de Kacircşgarlı ile eseri hakkında ilginccedil
tespitlerde bulunmuştur İnceleme kısmı I cilt olarak duumlşuumlnuumllen ve indeks ile diğer
accedilıklamaları henuumlz basılmayan II cilde bırakılan bu ccedilalışma 72 sayfalık bir
değerlendirme-inceleme kısmına sahiptir Bu kısım altı boumlluumlmden muumlteşekkildir 1
Boumlluumlm (s14-23) kitabın tanıtımı ve araştırmanın kaynaklarından bahsederek buguumlne
kadar eser hakkında yapılan en ciddicirc ccedilalışmaları akademik youmlnden değerlendirir 2
Boumlluumlmde (s24-34)Dicircvacircnrsquoın muumlellifi ve eseri ccedileşitli alt başlıklarla ele alınır 3
boumlluumlmde (s34-38) eser kitabın yapısı adı guumlvenilirliği ve eseden bahseden eski
kaynaklar başlığıyla yapı bakımından incelenir 4 boumlluumlmde (s38-48) Tuumlrkccedilersquonin
lehccedileleri Kaşgarlırsquonın bakışıyla Tuumlrkccedilersquonin lehccedileleri Hakaniye Tuumlrkccedilesi Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin yapısı Uygurlar ve Uygur Tuumlrkccedilesi başlıklarıyla Dicircvacircnrsquoın lehccedile
araştırmaları accedilısından değeri anlatılır 5 boumlluumlmde (s48-62) şiir araştırmaları
atasoumlzleri Farsccedila accedilısından değeri oumlzel adlar tarihicirc destanlar ve etimolojik bilgiler
gibi alt başlıklarla eserin muhteva accedilısından değeri ele alınır Muumltercim 6
boumlluumlmdeyse (s62-68) ccedilalışmasında nasıl bir yol izlediğini anlatır
Bundan sonra 68 ila 72 sayfalar arasında Kitacircbnacircme başlığı altında Farsccedila Arapccedila
Almanca İngilizce ve Tuumlrkccedile kaynaklar harf sırasına goumlre ayrı ayrı başlıklar altında
verilir Tuumlrkccedile eski ve yeni harfli metinler de ayrı başlıklar altındadır Bu kısım bir
Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk bibliyografyası olacak kadar zengindir Daha sonra sayfa
73rsquoten 95rsquoe kadar Kacircşgarlırsquonın oumlnsoumlzuumlnuumln Farsccedila tercuumlmesi yapılır Kacircşgarlırsquonın
verdiği Uygur harflerinden oumlrnekler ve Kacircşgarlırsquonın haritası da aynen yer alır Ayrıca
Kacircşgarlırsquonın tanıttığı ve Tuumlrkccedile ses karşılıklarından oumlrnekler sunduğu Arapccedila
harflerin Latin harfleri karşılıkları da Sıddicirck tarafından parantez iccedilinde goumlsterilmiştir
Bundan sonra eserin Arapccedila metnine bağlı kalınarak yapılan Farsccedila tercuumlmesi Farsccedila
ve Arapccedila başlıklarla yer alır Ccedilalışmanın en sonundaysa Siddicirckrsquoin Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi
ile yazdığı iki sayfalık oumlnsoumlz vardır
I H M Sıddicirckrsquoin Ccedilalışmasının Oumlzellikleri
Sıddicirck ccedilalışma nedenlerini ve prensiplerini accedilıkccedila belirten bir araştırmacıdır O daha
sonra ayrıntısıyla goumlsterileceği gibi uumllkesinde Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk hakkında geniş
intihal ve tahrif iccedileren bir ccedilalışmadan ccedilok muumlteessir olduğundan tercuumlmesini ldquoboumlyle
kıymetli bir eserin tahrifccedililer ve ccedilocukccedila inatlarrdquo peşinde koşanların elinde oyuncak
olmasın diye hazırladığını accedilıkccedila soumlyler[10]
Sıddicirck Dicircvacircn ile uumlniversite yıllarında
merhum Abduumlssamed Emicircr-i Şikacirckicirc vasıtasıyla tanışmıştır Hatta bu zatın Dicircvacircnrsquoa
dayanan buumlyuumlk bir luumlgat de yazdığını ancak bu eserin basılmadan varisleri elinde
kaybolduğunu soumlyler Bundan kırk yıl oumlnce tanıştığı bu zattan Dicircvacircnrsquoa daha fazla
ldquomusallatrdquo olan birisini de goumlrmediğini vurgulamaktadır[11]
Muumltercim 1979 yılından sonra Muallim Rifrsquoatrsquoin ccedilevirisinin elinde olduğunu Besim
Atalayrsquoın bu ccedileviriye goumlre ccedilok daha muumlkemmel olan ccedilalışmasını da dikkatle
incelediğini belirtir O soumlz konusu iki metni de goumlz oumlnuumlne alarak ccedilevirisine
başlamıştır Asıl hareket noktası Arapccedila metin olmakla birlikte Atalay ccedilevirisine
sahip olmadığı taktirde ccedilalışmasını tamamlayamayacağını da vurgular[12]
Sıddicirck ldquouumlccedil
bin saate yaklaşanrdquo ccedileviri ccedilalışmasından sonra onu iyi bir Arapccedila eğitimi almış Kum
şehrindeki oumlğrencileri Huumlccuumltuumlrsquol-İslacircm Seyyid Haydaricirc-i Beyat ve Ahmed Abdicircrsquoye
goumlstererek Divanrsquoın Arapccedila yazması ve matbusuyla kelime kelime kontrol etmelerini
sağlamıştır Daha sonra tashih sırasında İranlı ccedilağdaş Tuumlrk şairi ve edebiyat
araştırmacısı Doktor Huumlseyin Muhammedhacircnicircrsquonin eseri tekrar goumlzden geccedilirdiğini
belirtmektedir[13]
Muumltercim Farsccedila ccedileviride ilk dikkat ettiği noktanın Farsccedila cuumlmlelerin yapısı
olduğunu soumlyler Buna goumlre ccedilevirinin akıcı ve sade olmasına ccedilok gayret etmiştir
Ayrıca ccedilalışmasının karışık şuumlpheli intihale dayanan ve kullanımı zor olmamasına
ccedilalışmıştır Sıddicirck şifacirchicirc ya da yazılı kaynaklardan yararlandığı her noktayı
dipnotlarda goumlstermiştir Eserinin Farsccedila bilenler iccedilin kolayca okunan akıcı ve
kullanıma uygun olması da Sıddicirckrsquoin dikkat ettiği noktalardan biridir Muumltercime goumlre
hemen her dilde yapılan Dicircvacircn ccedilevirilerinde seslerin yazımında eksiklik ya da
yanlışlıklar vardır Kendisi bu hatalara duumlşmemeye ccedilalışarak Arap harfleriyle yazılan
Tuumlrkccedile kelimelerin Latin harfleriyle okunuşunu ayrıntılı bir şekilde goumlstermiştir[14]
Muumltercim her madde başında bulunan ldquoyukacirclurdquo tabirini ccedilıkarmıştır Boumlylece
Arapccedila anlamı verilen Tuumlrkccedile kelimeler doğrudan madde başı olmuştur Kelimelerin
yanına okunuşları Latin harfleriyle yazılmıştır Yazar Arapccedila accedilıklamaları aynen
ccedilevirdiğini soumlylemektedir Varsa verilen oumlrnekler de ccedilevrilmiştir Fiiller boumlluumlmuumlnde
ele alınan her fiilin muzacircri ve mastar şekillerinin okunuşu da Latin harfleriyle
parantez iccedilinde goumlsterilmiştir[15]
Sıddicirck atasoumlzleri deyimler ve şiirleri geniş ve edebicirc
bir şekilde ccedilevirmeden oumlnce birebir ccedilevirilerini verdiğini varsa Kacircşgarlırsquonın Arapccedila
accedilıklamalarına ldquoonun accedilıklaması (tavzicirch-i acircn ki) başlığıyla işaret ettiğini
soumlylemektedir Muumltercim ayrıca Kacircşgarlırsquonın ccedilevirileri şerh şeklinde de olsa birebir
de olsa aynen aktarmıştır Sıddicirck pek ccedilok muumltercimin şuumlpheli yerlerde Atalayrsquoın
ccedilevirisini esas aldıklarını soumlyler Kendisi ise daha iyi ccedilevirdiğini duumlşuumlnduumlğuuml yerlerde
kendi tercuumlmesini tercih etmiştir Tartışmalı noktalarıysa II cilde bırakmıştır Ona
goumlre aslında madde başlarına kolayca ulaşmak iccedilin ayrıntılı bir dizine ihtiyaccedil vardır
Ancak O şuumlpheli buumltuumln okunuşları ve ccedilalışmasına yazılacak eleştirileri goumlz oumlnuumlne
aldıktan sonra bir dizin oluşturma duumlşuumlncesindedir[16]
Sıddicirck isimleri ccedilevirmenin fiilleri ccedilevirmekten kolay olduğunu soumlyler Buna
goumlre oumlzellikle ettirgen ve geccedilişli-ettirgen fillerin ccedilevirisinde oldukccedila zorlanmıştır
Birleşik zamanlardaysa gelecek zamanın hikayesi ve mişli geccedilmiş zamanın ccedilevirisi
adeta imkansız olmuştur Ccediluumlnkuuml bunların Farsccedila karşılığı yoktur Bunları Farsccedila
anlatabilmek iccedilin yan cuumlmlelere ve ek fiillere ihtiyaccedil vardır Sıddicirck bazen bir Tuumlrkccedile
fiil iccedilin birkaccedil Farsccedila cuumlmle kurmak zorunda kalmaktan şikayet eder Oumlrneğin buguumln
biccediltirdi anlamına gelen ldquoirpettirdquo fiili ile ldquoo ağacı biccediltirdirdquo demek iccedilin ldquoUcirc dırahtracirc
marsquoriz ber-endacircht ve endacirchtrdquo cuumlmlesini kurmuştur[17]
Huumlseyin M Sıddicirck Dicircvacircnrsquoın gerek tercuumlme ve neşirlerine gerekse metin neşri
dışındaki incelemelerine eleştirel yaklaşmaktadır Bu eleştirilerinde ccedilalışmaların
olumlu-olumsuz buumltuumln youmlnlerini accedilıkccedila dile getirir Oumlrneğin Dehri Dilccedilinrsquoin ldquoArap
Alfabesine Goumlre Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Dizinirdquo adlı ccedilalışmasını Brockelmannrsquoın
ccedilalışmasının tekrarı addetmektedir Ancak yeni bir alfabetik dizin getirmesi accedilısından
Brockelmannrsquoın ccedilalışmasını tekmil ettiğini de itiraf eder Ya da ldquoTuumlrk Dilirdquo dergisinin
Dicircvacircn hakkındaki oumlzel sayısının gelecekte yapılacak ayrıntılı ccedilalışmalara yol
goumlstereceğini belirtir[18]
Sıddicirck eleştirdiği kişilere oldukccedila akademik tenkitler
youmlneltir Oumlyle ki onların hatalarını goumlsteren bol oumlrnekli geniş tablolara dahi yer verir
Ccediloğu kez de eleştirdiği kimselerin sistem hatalarına değinir Oumlrneğin daha oumlnce Dicircvacircn
hakkında bir ccedilalışma yapan İranlı araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin ldquokarakrdquo (goumlz bebeği)
maddesinde bu maddeye bağlı olarak ele alınan ldquokarakark ereng ve ot karakrdquo
oumlrneklerini Siyacirckicircrsquonin madde başı sanarak sistem hatasına duumlştuumlğuumlnuuml belirtir Ayrıca
Siyacirckicircrsquonin tatbikicirc accedilıdan oumlnemli olan ve Kacircşgarlırsquonın aslicirc hedeflerinden biri olan
Arapccedila oumlrnekleri goumlrmezden geldiğini soumlyler[19]
Sıddicirck bir şekilde haberdar olduğu ancak goumlrmediği kaynakları mutlaka
belirtir Mesela 1997-1998 yıllarında Dicircvacircnrsquoın Kazak Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevrildiğini
duyduğunu ancak kendisinin bu ccedileviriyi goumlrmediğini soumlyler[20]
Tespit ve yargılarını
ccedilok sağlam akademik kaynaklara dayandıran Sıddicirck yer yer guumlvenilir şifacirchicirc
kaynaklardan faydalanmayı da ihmal etmemiştir Ancak bu bilgileri kendine mal
etmeyecek kadar da duumlruumlsttuumlr Mesela rahmetli Muharrem Erginrsquoin Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin o devirdeki seccedilkin tabakanın şivesi olduğunu soumlylediğini ve bunun Ergin
tarafından kendilerine 13591980 yılında şifacirchen aktarıldığını belirtir[21]
Sıddicirck
ccedilalışmasında yer yer İranrsquoın sosyo-kuumlltuumlrel ve tarihicirc yapısı hakkında ilginccedil
değerlendirmelerde bulunur Sıddicirckrsquoin bu değerlendirmelerine oumlrnek vermek
gerekirse ldquohellipguumlnuumlmuumlzde de bu doğrultuda Fars dili ilerlemekte olup ccedilok az sayıda
Tat (Acem) koumlyleri ve kasabaları ile Afgan koumlkenliler dışında oumlzellikle buumlyuumlk
şehirlerde Farsccedila konuşan insanların buumlyuumlk ccediloğunluğunu aslında Oğuz Tuumlrklerirsquonin
teşkil ettiği iddia edilebilir Bunlar Farsccedilarsquoyı kendilerine has hoş bir lehccedileyle
konuşarak ilerletirler İşte Dicircvacircn Farsccedila ve Tuumlrkccedilersquonin asırlar suumlren karşılıklı
alışverişi konusunda da oldukccedila buumlyuumlk bir oumlneme sahiptir Oumlzellikle Tuumlrkccedilersquoden
Farsccedilarsquoya geccedilen kelimeleri takip hususunda zengin bir kaynaktır Oumlrneğinhelliprdquo [22]
Son olarak muumltercim Hakaniye Tuumlrkccedilesi Buhara Arapccedilası ve ccedilağdaş Farsccedila
bilgisine sahip her araştırmacıdan eleştiri beklediğini soumlyleyerek adeta boumlyle bir
ccedilalışmayı hakkıyla değerlendirmenin asgaricirc şartlarını ortaya koymuştur[23]
II Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı Eseri ve Eserinin Tesirleri Hakkında Bazı
Tespitleri
Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı ve eseri hakkındaki tespit ve
değerlendirmelerini genel olarak iki gurupta toplayabiliriz 1 Dicircvacircn ve onun kuumlltuumlrel
arka planı uumlzerine tespit ve değerlendirmeler 2 Dicircvacircn uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla
ilgili tespit ve değerlendirmeler
Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo
kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve
hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış
olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın
farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu
kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya
getirmekrdquo anlamlarındadır[24]
O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften
bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml
Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve
askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan
Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır
Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat
kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu
sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak
Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık
Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir
Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi
kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi
vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren
bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler
arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye
daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat
kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler
folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]
Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila
kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda
yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu
goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları
hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece
kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri
hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal
mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
Almanca indeksini hazırlamıştır Bu indeks eserin tam tercuumlmesi yayınlanıncaya
kadar ilim aleminde kullanılmıştır Dicircvacircn Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone Rifrsquoat Bilge
Abdullah Atıf Tuumlzuumlner Tevfik Bey Abdullah Sabri Karter ve Besim Atalay
tarafından ccedilevrilmişse de bilindiği gibi Rifrsquoat Bilge ve Besim Atalay ccedilevirileri
dışındakiler basılmamıştır
Eser bazı Tuumlrk lehccedilelerine ve batı dillerine de ccedilevrilmiştir Dicircvacircn Oumlzbek Tuumlrkccedilesirsquone
(Salih Muttalibov Mahmud Kaşgariy Tuumlrkiy Soumlzler Devani I-IV Taşkent 1960-
1967) Yeni Uygurca Tuumlrkccedilesirsquone (Tuumlrkicirc Diller Divanı Urumccedili 1981) ve Robert
Dankoff tarafından Conpendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugacirct at-Turk ) adıyla
İngilizcersquoye (I-III Harvard 1982-85) tercuumlme edilmiştir[7]
Son olarak da 1997-1998
yıllarında Kazakistanrsquoda Aksar K Agabayov tarafından Kazak Tuumlrkccedilesirsquone tercuumlme
edilmiştir[8]
Kuumlltuumlr ve dilimiz adına en guumlzel olanı ise yukarıda bahsedilen
tercuumlmelerden daha ilmicirc ve titiz olanının 2004 yılında Huumlseyin M Sıddicirck[9]
adında
Tuumlrk koumlkenli İranlı Filolog tarafından yapılan Farsccedila tercuumlmesinin yayınlanmasıdır
İleride de goumlruumlleceği gibi boumlyle bir tercuumlme iccedilin gerekli dil ve kuumlltuumlr bilgisine sahip
olan Sıddicirck hem kendinden oumlnce yapılan tercuumlmeleri goumlzden geccedilirip birccedilok fonetik
yanlışlık ve okuma hatasını duumlzeltmiş hem de Kacircşgarlı ile eseri hakkında ilginccedil
tespitlerde bulunmuştur İnceleme kısmı I cilt olarak duumlşuumlnuumllen ve indeks ile diğer
accedilıklamaları henuumlz basılmayan II cilde bırakılan bu ccedilalışma 72 sayfalık bir
değerlendirme-inceleme kısmına sahiptir Bu kısım altı boumlluumlmden muumlteşekkildir 1
Boumlluumlm (s14-23) kitabın tanıtımı ve araştırmanın kaynaklarından bahsederek buguumlne
kadar eser hakkında yapılan en ciddicirc ccedilalışmaları akademik youmlnden değerlendirir 2
Boumlluumlmde (s24-34)Dicircvacircnrsquoın muumlellifi ve eseri ccedileşitli alt başlıklarla ele alınır 3
boumlluumlmde (s34-38) eser kitabın yapısı adı guumlvenilirliği ve eseden bahseden eski
kaynaklar başlığıyla yapı bakımından incelenir 4 boumlluumlmde (s38-48) Tuumlrkccedilersquonin
lehccedileleri Kaşgarlırsquonın bakışıyla Tuumlrkccedilersquonin lehccedileleri Hakaniye Tuumlrkccedilesi Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin yapısı Uygurlar ve Uygur Tuumlrkccedilesi başlıklarıyla Dicircvacircnrsquoın lehccedile
araştırmaları accedilısından değeri anlatılır 5 boumlluumlmde (s48-62) şiir araştırmaları
atasoumlzleri Farsccedila accedilısından değeri oumlzel adlar tarihicirc destanlar ve etimolojik bilgiler
gibi alt başlıklarla eserin muhteva accedilısından değeri ele alınır Muumltercim 6
boumlluumlmdeyse (s62-68) ccedilalışmasında nasıl bir yol izlediğini anlatır
Bundan sonra 68 ila 72 sayfalar arasında Kitacircbnacircme başlığı altında Farsccedila Arapccedila
Almanca İngilizce ve Tuumlrkccedile kaynaklar harf sırasına goumlre ayrı ayrı başlıklar altında
verilir Tuumlrkccedile eski ve yeni harfli metinler de ayrı başlıklar altındadır Bu kısım bir
Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk bibliyografyası olacak kadar zengindir Daha sonra sayfa
73rsquoten 95rsquoe kadar Kacircşgarlırsquonın oumlnsoumlzuumlnuumln Farsccedila tercuumlmesi yapılır Kacircşgarlırsquonın
verdiği Uygur harflerinden oumlrnekler ve Kacircşgarlırsquonın haritası da aynen yer alır Ayrıca
Kacircşgarlırsquonın tanıttığı ve Tuumlrkccedile ses karşılıklarından oumlrnekler sunduğu Arapccedila
harflerin Latin harfleri karşılıkları da Sıddicirck tarafından parantez iccedilinde goumlsterilmiştir
Bundan sonra eserin Arapccedila metnine bağlı kalınarak yapılan Farsccedila tercuumlmesi Farsccedila
ve Arapccedila başlıklarla yer alır Ccedilalışmanın en sonundaysa Siddicirckrsquoin Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi
ile yazdığı iki sayfalık oumlnsoumlz vardır
I H M Sıddicirckrsquoin Ccedilalışmasının Oumlzellikleri
Sıddicirck ccedilalışma nedenlerini ve prensiplerini accedilıkccedila belirten bir araştırmacıdır O daha
sonra ayrıntısıyla goumlsterileceği gibi uumllkesinde Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk hakkında geniş
intihal ve tahrif iccedileren bir ccedilalışmadan ccedilok muumlteessir olduğundan tercuumlmesini ldquoboumlyle
kıymetli bir eserin tahrifccedililer ve ccedilocukccedila inatlarrdquo peşinde koşanların elinde oyuncak
olmasın diye hazırladığını accedilıkccedila soumlyler[10]
Sıddicirck Dicircvacircn ile uumlniversite yıllarında
merhum Abduumlssamed Emicircr-i Şikacirckicirc vasıtasıyla tanışmıştır Hatta bu zatın Dicircvacircnrsquoa
dayanan buumlyuumlk bir luumlgat de yazdığını ancak bu eserin basılmadan varisleri elinde
kaybolduğunu soumlyler Bundan kırk yıl oumlnce tanıştığı bu zattan Dicircvacircnrsquoa daha fazla
ldquomusallatrdquo olan birisini de goumlrmediğini vurgulamaktadır[11]
Muumltercim 1979 yılından sonra Muallim Rifrsquoatrsquoin ccedilevirisinin elinde olduğunu Besim
Atalayrsquoın bu ccedileviriye goumlre ccedilok daha muumlkemmel olan ccedilalışmasını da dikkatle
incelediğini belirtir O soumlz konusu iki metni de goumlz oumlnuumlne alarak ccedilevirisine
başlamıştır Asıl hareket noktası Arapccedila metin olmakla birlikte Atalay ccedilevirisine
sahip olmadığı taktirde ccedilalışmasını tamamlayamayacağını da vurgular[12]
Sıddicirck ldquouumlccedil
bin saate yaklaşanrdquo ccedileviri ccedilalışmasından sonra onu iyi bir Arapccedila eğitimi almış Kum
şehrindeki oumlğrencileri Huumlccuumltuumlrsquol-İslacircm Seyyid Haydaricirc-i Beyat ve Ahmed Abdicircrsquoye
goumlstererek Divanrsquoın Arapccedila yazması ve matbusuyla kelime kelime kontrol etmelerini
sağlamıştır Daha sonra tashih sırasında İranlı ccedilağdaş Tuumlrk şairi ve edebiyat
araştırmacısı Doktor Huumlseyin Muhammedhacircnicircrsquonin eseri tekrar goumlzden geccedilirdiğini
belirtmektedir[13]
Muumltercim Farsccedila ccedileviride ilk dikkat ettiği noktanın Farsccedila cuumlmlelerin yapısı
olduğunu soumlyler Buna goumlre ccedilevirinin akıcı ve sade olmasına ccedilok gayret etmiştir
Ayrıca ccedilalışmasının karışık şuumlpheli intihale dayanan ve kullanımı zor olmamasına
ccedilalışmıştır Sıddicirck şifacirchicirc ya da yazılı kaynaklardan yararlandığı her noktayı
dipnotlarda goumlstermiştir Eserinin Farsccedila bilenler iccedilin kolayca okunan akıcı ve
kullanıma uygun olması da Sıddicirckrsquoin dikkat ettiği noktalardan biridir Muumltercime goumlre
hemen her dilde yapılan Dicircvacircn ccedilevirilerinde seslerin yazımında eksiklik ya da
yanlışlıklar vardır Kendisi bu hatalara duumlşmemeye ccedilalışarak Arap harfleriyle yazılan
Tuumlrkccedile kelimelerin Latin harfleriyle okunuşunu ayrıntılı bir şekilde goumlstermiştir[14]
Muumltercim her madde başında bulunan ldquoyukacirclurdquo tabirini ccedilıkarmıştır Boumlylece
Arapccedila anlamı verilen Tuumlrkccedile kelimeler doğrudan madde başı olmuştur Kelimelerin
yanına okunuşları Latin harfleriyle yazılmıştır Yazar Arapccedila accedilıklamaları aynen
ccedilevirdiğini soumlylemektedir Varsa verilen oumlrnekler de ccedilevrilmiştir Fiiller boumlluumlmuumlnde
ele alınan her fiilin muzacircri ve mastar şekillerinin okunuşu da Latin harfleriyle
parantez iccedilinde goumlsterilmiştir[15]
Sıddicirck atasoumlzleri deyimler ve şiirleri geniş ve edebicirc
bir şekilde ccedilevirmeden oumlnce birebir ccedilevirilerini verdiğini varsa Kacircşgarlırsquonın Arapccedila
accedilıklamalarına ldquoonun accedilıklaması (tavzicirch-i acircn ki) başlığıyla işaret ettiğini
soumlylemektedir Muumltercim ayrıca Kacircşgarlırsquonın ccedilevirileri şerh şeklinde de olsa birebir
de olsa aynen aktarmıştır Sıddicirck pek ccedilok muumltercimin şuumlpheli yerlerde Atalayrsquoın
ccedilevirisini esas aldıklarını soumlyler Kendisi ise daha iyi ccedilevirdiğini duumlşuumlnduumlğuuml yerlerde
kendi tercuumlmesini tercih etmiştir Tartışmalı noktalarıysa II cilde bırakmıştır Ona
goumlre aslında madde başlarına kolayca ulaşmak iccedilin ayrıntılı bir dizine ihtiyaccedil vardır
Ancak O şuumlpheli buumltuumln okunuşları ve ccedilalışmasına yazılacak eleştirileri goumlz oumlnuumlne
aldıktan sonra bir dizin oluşturma duumlşuumlncesindedir[16]
Sıddicirck isimleri ccedilevirmenin fiilleri ccedilevirmekten kolay olduğunu soumlyler Buna
goumlre oumlzellikle ettirgen ve geccedilişli-ettirgen fillerin ccedilevirisinde oldukccedila zorlanmıştır
Birleşik zamanlardaysa gelecek zamanın hikayesi ve mişli geccedilmiş zamanın ccedilevirisi
adeta imkansız olmuştur Ccediluumlnkuuml bunların Farsccedila karşılığı yoktur Bunları Farsccedila
anlatabilmek iccedilin yan cuumlmlelere ve ek fiillere ihtiyaccedil vardır Sıddicirck bazen bir Tuumlrkccedile
fiil iccedilin birkaccedil Farsccedila cuumlmle kurmak zorunda kalmaktan şikayet eder Oumlrneğin buguumln
biccediltirdi anlamına gelen ldquoirpettirdquo fiili ile ldquoo ağacı biccediltirdirdquo demek iccedilin ldquoUcirc dırahtracirc
marsquoriz ber-endacircht ve endacirchtrdquo cuumlmlesini kurmuştur[17]
Huumlseyin M Sıddicirck Dicircvacircnrsquoın gerek tercuumlme ve neşirlerine gerekse metin neşri
dışındaki incelemelerine eleştirel yaklaşmaktadır Bu eleştirilerinde ccedilalışmaların
olumlu-olumsuz buumltuumln youmlnlerini accedilıkccedila dile getirir Oumlrneğin Dehri Dilccedilinrsquoin ldquoArap
Alfabesine Goumlre Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Dizinirdquo adlı ccedilalışmasını Brockelmannrsquoın
ccedilalışmasının tekrarı addetmektedir Ancak yeni bir alfabetik dizin getirmesi accedilısından
Brockelmannrsquoın ccedilalışmasını tekmil ettiğini de itiraf eder Ya da ldquoTuumlrk Dilirdquo dergisinin
Dicircvacircn hakkındaki oumlzel sayısının gelecekte yapılacak ayrıntılı ccedilalışmalara yol
goumlstereceğini belirtir[18]
Sıddicirck eleştirdiği kişilere oldukccedila akademik tenkitler
youmlneltir Oumlyle ki onların hatalarını goumlsteren bol oumlrnekli geniş tablolara dahi yer verir
Ccediloğu kez de eleştirdiği kimselerin sistem hatalarına değinir Oumlrneğin daha oumlnce Dicircvacircn
hakkında bir ccedilalışma yapan İranlı araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin ldquokarakrdquo (goumlz bebeği)
maddesinde bu maddeye bağlı olarak ele alınan ldquokarakark ereng ve ot karakrdquo
oumlrneklerini Siyacirckicircrsquonin madde başı sanarak sistem hatasına duumlştuumlğuumlnuuml belirtir Ayrıca
Siyacirckicircrsquonin tatbikicirc accedilıdan oumlnemli olan ve Kacircşgarlırsquonın aslicirc hedeflerinden biri olan
Arapccedila oumlrnekleri goumlrmezden geldiğini soumlyler[19]
Sıddicirck bir şekilde haberdar olduğu ancak goumlrmediği kaynakları mutlaka
belirtir Mesela 1997-1998 yıllarında Dicircvacircnrsquoın Kazak Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevrildiğini
duyduğunu ancak kendisinin bu ccedileviriyi goumlrmediğini soumlyler[20]
Tespit ve yargılarını
ccedilok sağlam akademik kaynaklara dayandıran Sıddicirck yer yer guumlvenilir şifacirchicirc
kaynaklardan faydalanmayı da ihmal etmemiştir Ancak bu bilgileri kendine mal
etmeyecek kadar da duumlruumlsttuumlr Mesela rahmetli Muharrem Erginrsquoin Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin o devirdeki seccedilkin tabakanın şivesi olduğunu soumlylediğini ve bunun Ergin
tarafından kendilerine 13591980 yılında şifacirchen aktarıldığını belirtir[21]
Sıddicirck
ccedilalışmasında yer yer İranrsquoın sosyo-kuumlltuumlrel ve tarihicirc yapısı hakkında ilginccedil
değerlendirmelerde bulunur Sıddicirckrsquoin bu değerlendirmelerine oumlrnek vermek
gerekirse ldquohellipguumlnuumlmuumlzde de bu doğrultuda Fars dili ilerlemekte olup ccedilok az sayıda
Tat (Acem) koumlyleri ve kasabaları ile Afgan koumlkenliler dışında oumlzellikle buumlyuumlk
şehirlerde Farsccedila konuşan insanların buumlyuumlk ccediloğunluğunu aslında Oğuz Tuumlrklerirsquonin
teşkil ettiği iddia edilebilir Bunlar Farsccedilarsquoyı kendilerine has hoş bir lehccedileyle
konuşarak ilerletirler İşte Dicircvacircn Farsccedila ve Tuumlrkccedilersquonin asırlar suumlren karşılıklı
alışverişi konusunda da oldukccedila buumlyuumlk bir oumlneme sahiptir Oumlzellikle Tuumlrkccedilersquoden
Farsccedilarsquoya geccedilen kelimeleri takip hususunda zengin bir kaynaktır Oumlrneğinhelliprdquo [22]
Son olarak muumltercim Hakaniye Tuumlrkccedilesi Buhara Arapccedilası ve ccedilağdaş Farsccedila
bilgisine sahip her araştırmacıdan eleştiri beklediğini soumlyleyerek adeta boumlyle bir
ccedilalışmayı hakkıyla değerlendirmenin asgaricirc şartlarını ortaya koymuştur[23]
II Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı Eseri ve Eserinin Tesirleri Hakkında Bazı
Tespitleri
Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı ve eseri hakkındaki tespit ve
değerlendirmelerini genel olarak iki gurupta toplayabiliriz 1 Dicircvacircn ve onun kuumlltuumlrel
arka planı uumlzerine tespit ve değerlendirmeler 2 Dicircvacircn uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla
ilgili tespit ve değerlendirmeler
Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo
kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve
hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış
olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın
farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu
kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya
getirmekrdquo anlamlarındadır[24]
O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften
bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml
Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve
askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan
Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır
Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat
kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu
sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak
Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık
Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir
Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi
kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi
vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren
bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler
arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye
daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat
kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler
folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]
Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila
kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda
yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu
goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları
hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece
kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri
hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal
mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk bibliyografyası olacak kadar zengindir Daha sonra sayfa
73rsquoten 95rsquoe kadar Kacircşgarlırsquonın oumlnsoumlzuumlnuumln Farsccedila tercuumlmesi yapılır Kacircşgarlırsquonın
verdiği Uygur harflerinden oumlrnekler ve Kacircşgarlırsquonın haritası da aynen yer alır Ayrıca
Kacircşgarlırsquonın tanıttığı ve Tuumlrkccedile ses karşılıklarından oumlrnekler sunduğu Arapccedila
harflerin Latin harfleri karşılıkları da Sıddicirck tarafından parantez iccedilinde goumlsterilmiştir
Bundan sonra eserin Arapccedila metnine bağlı kalınarak yapılan Farsccedila tercuumlmesi Farsccedila
ve Arapccedila başlıklarla yer alır Ccedilalışmanın en sonundaysa Siddicirckrsquoin Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi
ile yazdığı iki sayfalık oumlnsoumlz vardır
I H M Sıddicirckrsquoin Ccedilalışmasının Oumlzellikleri
Sıddicirck ccedilalışma nedenlerini ve prensiplerini accedilıkccedila belirten bir araştırmacıdır O daha
sonra ayrıntısıyla goumlsterileceği gibi uumllkesinde Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk hakkında geniş
intihal ve tahrif iccedileren bir ccedilalışmadan ccedilok muumlteessir olduğundan tercuumlmesini ldquoboumlyle
kıymetli bir eserin tahrifccedililer ve ccedilocukccedila inatlarrdquo peşinde koşanların elinde oyuncak
olmasın diye hazırladığını accedilıkccedila soumlyler[10]
Sıddicirck Dicircvacircn ile uumlniversite yıllarında
merhum Abduumlssamed Emicircr-i Şikacirckicirc vasıtasıyla tanışmıştır Hatta bu zatın Dicircvacircnrsquoa
dayanan buumlyuumlk bir luumlgat de yazdığını ancak bu eserin basılmadan varisleri elinde
kaybolduğunu soumlyler Bundan kırk yıl oumlnce tanıştığı bu zattan Dicircvacircnrsquoa daha fazla
ldquomusallatrdquo olan birisini de goumlrmediğini vurgulamaktadır[11]
Muumltercim 1979 yılından sonra Muallim Rifrsquoatrsquoin ccedilevirisinin elinde olduğunu Besim
Atalayrsquoın bu ccedileviriye goumlre ccedilok daha muumlkemmel olan ccedilalışmasını da dikkatle
incelediğini belirtir O soumlz konusu iki metni de goumlz oumlnuumlne alarak ccedilevirisine
başlamıştır Asıl hareket noktası Arapccedila metin olmakla birlikte Atalay ccedilevirisine
sahip olmadığı taktirde ccedilalışmasını tamamlayamayacağını da vurgular[12]
Sıddicirck ldquouumlccedil
bin saate yaklaşanrdquo ccedileviri ccedilalışmasından sonra onu iyi bir Arapccedila eğitimi almış Kum
şehrindeki oumlğrencileri Huumlccuumltuumlrsquol-İslacircm Seyyid Haydaricirc-i Beyat ve Ahmed Abdicircrsquoye
goumlstererek Divanrsquoın Arapccedila yazması ve matbusuyla kelime kelime kontrol etmelerini
sağlamıştır Daha sonra tashih sırasında İranlı ccedilağdaş Tuumlrk şairi ve edebiyat
araştırmacısı Doktor Huumlseyin Muhammedhacircnicircrsquonin eseri tekrar goumlzden geccedilirdiğini
belirtmektedir[13]
Muumltercim Farsccedila ccedileviride ilk dikkat ettiği noktanın Farsccedila cuumlmlelerin yapısı
olduğunu soumlyler Buna goumlre ccedilevirinin akıcı ve sade olmasına ccedilok gayret etmiştir
Ayrıca ccedilalışmasının karışık şuumlpheli intihale dayanan ve kullanımı zor olmamasına
ccedilalışmıştır Sıddicirck şifacirchicirc ya da yazılı kaynaklardan yararlandığı her noktayı
dipnotlarda goumlstermiştir Eserinin Farsccedila bilenler iccedilin kolayca okunan akıcı ve
kullanıma uygun olması da Sıddicirckrsquoin dikkat ettiği noktalardan biridir Muumltercime goumlre
hemen her dilde yapılan Dicircvacircn ccedilevirilerinde seslerin yazımında eksiklik ya da
yanlışlıklar vardır Kendisi bu hatalara duumlşmemeye ccedilalışarak Arap harfleriyle yazılan
Tuumlrkccedile kelimelerin Latin harfleriyle okunuşunu ayrıntılı bir şekilde goumlstermiştir[14]
Muumltercim her madde başında bulunan ldquoyukacirclurdquo tabirini ccedilıkarmıştır Boumlylece
Arapccedila anlamı verilen Tuumlrkccedile kelimeler doğrudan madde başı olmuştur Kelimelerin
yanına okunuşları Latin harfleriyle yazılmıştır Yazar Arapccedila accedilıklamaları aynen
ccedilevirdiğini soumlylemektedir Varsa verilen oumlrnekler de ccedilevrilmiştir Fiiller boumlluumlmuumlnde
ele alınan her fiilin muzacircri ve mastar şekillerinin okunuşu da Latin harfleriyle
parantez iccedilinde goumlsterilmiştir[15]
Sıddicirck atasoumlzleri deyimler ve şiirleri geniş ve edebicirc
bir şekilde ccedilevirmeden oumlnce birebir ccedilevirilerini verdiğini varsa Kacircşgarlırsquonın Arapccedila
accedilıklamalarına ldquoonun accedilıklaması (tavzicirch-i acircn ki) başlığıyla işaret ettiğini
soumlylemektedir Muumltercim ayrıca Kacircşgarlırsquonın ccedilevirileri şerh şeklinde de olsa birebir
de olsa aynen aktarmıştır Sıddicirck pek ccedilok muumltercimin şuumlpheli yerlerde Atalayrsquoın
ccedilevirisini esas aldıklarını soumlyler Kendisi ise daha iyi ccedilevirdiğini duumlşuumlnduumlğuuml yerlerde
kendi tercuumlmesini tercih etmiştir Tartışmalı noktalarıysa II cilde bırakmıştır Ona
goumlre aslında madde başlarına kolayca ulaşmak iccedilin ayrıntılı bir dizine ihtiyaccedil vardır
Ancak O şuumlpheli buumltuumln okunuşları ve ccedilalışmasına yazılacak eleştirileri goumlz oumlnuumlne
aldıktan sonra bir dizin oluşturma duumlşuumlncesindedir[16]
Sıddicirck isimleri ccedilevirmenin fiilleri ccedilevirmekten kolay olduğunu soumlyler Buna
goumlre oumlzellikle ettirgen ve geccedilişli-ettirgen fillerin ccedilevirisinde oldukccedila zorlanmıştır
Birleşik zamanlardaysa gelecek zamanın hikayesi ve mişli geccedilmiş zamanın ccedilevirisi
adeta imkansız olmuştur Ccediluumlnkuuml bunların Farsccedila karşılığı yoktur Bunları Farsccedila
anlatabilmek iccedilin yan cuumlmlelere ve ek fiillere ihtiyaccedil vardır Sıddicirck bazen bir Tuumlrkccedile
fiil iccedilin birkaccedil Farsccedila cuumlmle kurmak zorunda kalmaktan şikayet eder Oumlrneğin buguumln
biccediltirdi anlamına gelen ldquoirpettirdquo fiili ile ldquoo ağacı biccediltirdirdquo demek iccedilin ldquoUcirc dırahtracirc
marsquoriz ber-endacircht ve endacirchtrdquo cuumlmlesini kurmuştur[17]
Huumlseyin M Sıddicirck Dicircvacircnrsquoın gerek tercuumlme ve neşirlerine gerekse metin neşri
dışındaki incelemelerine eleştirel yaklaşmaktadır Bu eleştirilerinde ccedilalışmaların
olumlu-olumsuz buumltuumln youmlnlerini accedilıkccedila dile getirir Oumlrneğin Dehri Dilccedilinrsquoin ldquoArap
Alfabesine Goumlre Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Dizinirdquo adlı ccedilalışmasını Brockelmannrsquoın
ccedilalışmasının tekrarı addetmektedir Ancak yeni bir alfabetik dizin getirmesi accedilısından
Brockelmannrsquoın ccedilalışmasını tekmil ettiğini de itiraf eder Ya da ldquoTuumlrk Dilirdquo dergisinin
Dicircvacircn hakkındaki oumlzel sayısının gelecekte yapılacak ayrıntılı ccedilalışmalara yol
goumlstereceğini belirtir[18]
Sıddicirck eleştirdiği kişilere oldukccedila akademik tenkitler
youmlneltir Oumlyle ki onların hatalarını goumlsteren bol oumlrnekli geniş tablolara dahi yer verir
Ccediloğu kez de eleştirdiği kimselerin sistem hatalarına değinir Oumlrneğin daha oumlnce Dicircvacircn
hakkında bir ccedilalışma yapan İranlı araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin ldquokarakrdquo (goumlz bebeği)
maddesinde bu maddeye bağlı olarak ele alınan ldquokarakark ereng ve ot karakrdquo
oumlrneklerini Siyacirckicircrsquonin madde başı sanarak sistem hatasına duumlştuumlğuumlnuuml belirtir Ayrıca
Siyacirckicircrsquonin tatbikicirc accedilıdan oumlnemli olan ve Kacircşgarlırsquonın aslicirc hedeflerinden biri olan
Arapccedila oumlrnekleri goumlrmezden geldiğini soumlyler[19]
Sıddicirck bir şekilde haberdar olduğu ancak goumlrmediği kaynakları mutlaka
belirtir Mesela 1997-1998 yıllarında Dicircvacircnrsquoın Kazak Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevrildiğini
duyduğunu ancak kendisinin bu ccedileviriyi goumlrmediğini soumlyler[20]
Tespit ve yargılarını
ccedilok sağlam akademik kaynaklara dayandıran Sıddicirck yer yer guumlvenilir şifacirchicirc
kaynaklardan faydalanmayı da ihmal etmemiştir Ancak bu bilgileri kendine mal
etmeyecek kadar da duumlruumlsttuumlr Mesela rahmetli Muharrem Erginrsquoin Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin o devirdeki seccedilkin tabakanın şivesi olduğunu soumlylediğini ve bunun Ergin
tarafından kendilerine 13591980 yılında şifacirchen aktarıldığını belirtir[21]
Sıddicirck
ccedilalışmasında yer yer İranrsquoın sosyo-kuumlltuumlrel ve tarihicirc yapısı hakkında ilginccedil
değerlendirmelerde bulunur Sıddicirckrsquoin bu değerlendirmelerine oumlrnek vermek
gerekirse ldquohellipguumlnuumlmuumlzde de bu doğrultuda Fars dili ilerlemekte olup ccedilok az sayıda
Tat (Acem) koumlyleri ve kasabaları ile Afgan koumlkenliler dışında oumlzellikle buumlyuumlk
şehirlerde Farsccedila konuşan insanların buumlyuumlk ccediloğunluğunu aslında Oğuz Tuumlrklerirsquonin
teşkil ettiği iddia edilebilir Bunlar Farsccedilarsquoyı kendilerine has hoş bir lehccedileyle
konuşarak ilerletirler İşte Dicircvacircn Farsccedila ve Tuumlrkccedilersquonin asırlar suumlren karşılıklı
alışverişi konusunda da oldukccedila buumlyuumlk bir oumlneme sahiptir Oumlzellikle Tuumlrkccedilersquoden
Farsccedilarsquoya geccedilen kelimeleri takip hususunda zengin bir kaynaktır Oumlrneğinhelliprdquo [22]
Son olarak muumltercim Hakaniye Tuumlrkccedilesi Buhara Arapccedilası ve ccedilağdaş Farsccedila
bilgisine sahip her araştırmacıdan eleştiri beklediğini soumlyleyerek adeta boumlyle bir
ccedilalışmayı hakkıyla değerlendirmenin asgaricirc şartlarını ortaya koymuştur[23]
II Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı Eseri ve Eserinin Tesirleri Hakkında Bazı
Tespitleri
Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı ve eseri hakkındaki tespit ve
değerlendirmelerini genel olarak iki gurupta toplayabiliriz 1 Dicircvacircn ve onun kuumlltuumlrel
arka planı uumlzerine tespit ve değerlendirmeler 2 Dicircvacircn uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla
ilgili tespit ve değerlendirmeler
Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo
kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve
hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış
olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın
farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu
kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya
getirmekrdquo anlamlarındadır[24]
O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften
bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml
Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve
askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan
Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır
Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat
kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu
sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak
Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık
Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir
Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi
kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi
vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren
bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler
arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye
daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat
kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler
folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]
Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila
kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda
yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu
goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları
hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece
kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri
hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal
mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
kullanıma uygun olması da Sıddicirckrsquoin dikkat ettiği noktalardan biridir Muumltercime goumlre
hemen her dilde yapılan Dicircvacircn ccedilevirilerinde seslerin yazımında eksiklik ya da
yanlışlıklar vardır Kendisi bu hatalara duumlşmemeye ccedilalışarak Arap harfleriyle yazılan
Tuumlrkccedile kelimelerin Latin harfleriyle okunuşunu ayrıntılı bir şekilde goumlstermiştir[14]
Muumltercim her madde başında bulunan ldquoyukacirclurdquo tabirini ccedilıkarmıştır Boumlylece
Arapccedila anlamı verilen Tuumlrkccedile kelimeler doğrudan madde başı olmuştur Kelimelerin
yanına okunuşları Latin harfleriyle yazılmıştır Yazar Arapccedila accedilıklamaları aynen
ccedilevirdiğini soumlylemektedir Varsa verilen oumlrnekler de ccedilevrilmiştir Fiiller boumlluumlmuumlnde
ele alınan her fiilin muzacircri ve mastar şekillerinin okunuşu da Latin harfleriyle
parantez iccedilinde goumlsterilmiştir[15]
Sıddicirck atasoumlzleri deyimler ve şiirleri geniş ve edebicirc
bir şekilde ccedilevirmeden oumlnce birebir ccedilevirilerini verdiğini varsa Kacircşgarlırsquonın Arapccedila
accedilıklamalarına ldquoonun accedilıklaması (tavzicirch-i acircn ki) başlığıyla işaret ettiğini
soumlylemektedir Muumltercim ayrıca Kacircşgarlırsquonın ccedilevirileri şerh şeklinde de olsa birebir
de olsa aynen aktarmıştır Sıddicirck pek ccedilok muumltercimin şuumlpheli yerlerde Atalayrsquoın
ccedilevirisini esas aldıklarını soumlyler Kendisi ise daha iyi ccedilevirdiğini duumlşuumlnduumlğuuml yerlerde
kendi tercuumlmesini tercih etmiştir Tartışmalı noktalarıysa II cilde bırakmıştır Ona
goumlre aslında madde başlarına kolayca ulaşmak iccedilin ayrıntılı bir dizine ihtiyaccedil vardır
Ancak O şuumlpheli buumltuumln okunuşları ve ccedilalışmasına yazılacak eleştirileri goumlz oumlnuumlne
aldıktan sonra bir dizin oluşturma duumlşuumlncesindedir[16]
Sıddicirck isimleri ccedilevirmenin fiilleri ccedilevirmekten kolay olduğunu soumlyler Buna
goumlre oumlzellikle ettirgen ve geccedilişli-ettirgen fillerin ccedilevirisinde oldukccedila zorlanmıştır
Birleşik zamanlardaysa gelecek zamanın hikayesi ve mişli geccedilmiş zamanın ccedilevirisi
adeta imkansız olmuştur Ccediluumlnkuuml bunların Farsccedila karşılığı yoktur Bunları Farsccedila
anlatabilmek iccedilin yan cuumlmlelere ve ek fiillere ihtiyaccedil vardır Sıddicirck bazen bir Tuumlrkccedile
fiil iccedilin birkaccedil Farsccedila cuumlmle kurmak zorunda kalmaktan şikayet eder Oumlrneğin buguumln
biccediltirdi anlamına gelen ldquoirpettirdquo fiili ile ldquoo ağacı biccediltirdirdquo demek iccedilin ldquoUcirc dırahtracirc
marsquoriz ber-endacircht ve endacirchtrdquo cuumlmlesini kurmuştur[17]
Huumlseyin M Sıddicirck Dicircvacircnrsquoın gerek tercuumlme ve neşirlerine gerekse metin neşri
dışındaki incelemelerine eleştirel yaklaşmaktadır Bu eleştirilerinde ccedilalışmaların
olumlu-olumsuz buumltuumln youmlnlerini accedilıkccedila dile getirir Oumlrneğin Dehri Dilccedilinrsquoin ldquoArap
Alfabesine Goumlre Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Dizinirdquo adlı ccedilalışmasını Brockelmannrsquoın
ccedilalışmasının tekrarı addetmektedir Ancak yeni bir alfabetik dizin getirmesi accedilısından
Brockelmannrsquoın ccedilalışmasını tekmil ettiğini de itiraf eder Ya da ldquoTuumlrk Dilirdquo dergisinin
Dicircvacircn hakkındaki oumlzel sayısının gelecekte yapılacak ayrıntılı ccedilalışmalara yol
goumlstereceğini belirtir[18]
Sıddicirck eleştirdiği kişilere oldukccedila akademik tenkitler
youmlneltir Oumlyle ki onların hatalarını goumlsteren bol oumlrnekli geniş tablolara dahi yer verir
Ccediloğu kez de eleştirdiği kimselerin sistem hatalarına değinir Oumlrneğin daha oumlnce Dicircvacircn
hakkında bir ccedilalışma yapan İranlı araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin ldquokarakrdquo (goumlz bebeği)
maddesinde bu maddeye bağlı olarak ele alınan ldquokarakark ereng ve ot karakrdquo
oumlrneklerini Siyacirckicircrsquonin madde başı sanarak sistem hatasına duumlştuumlğuumlnuuml belirtir Ayrıca
Siyacirckicircrsquonin tatbikicirc accedilıdan oumlnemli olan ve Kacircşgarlırsquonın aslicirc hedeflerinden biri olan
Arapccedila oumlrnekleri goumlrmezden geldiğini soumlyler[19]
Sıddicirck bir şekilde haberdar olduğu ancak goumlrmediği kaynakları mutlaka
belirtir Mesela 1997-1998 yıllarında Dicircvacircnrsquoın Kazak Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevrildiğini
duyduğunu ancak kendisinin bu ccedileviriyi goumlrmediğini soumlyler[20]
Tespit ve yargılarını
ccedilok sağlam akademik kaynaklara dayandıran Sıddicirck yer yer guumlvenilir şifacirchicirc
kaynaklardan faydalanmayı da ihmal etmemiştir Ancak bu bilgileri kendine mal
etmeyecek kadar da duumlruumlsttuumlr Mesela rahmetli Muharrem Erginrsquoin Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin o devirdeki seccedilkin tabakanın şivesi olduğunu soumlylediğini ve bunun Ergin
tarafından kendilerine 13591980 yılında şifacirchen aktarıldığını belirtir[21]
Sıddicirck
ccedilalışmasında yer yer İranrsquoın sosyo-kuumlltuumlrel ve tarihicirc yapısı hakkında ilginccedil
değerlendirmelerde bulunur Sıddicirckrsquoin bu değerlendirmelerine oumlrnek vermek
gerekirse ldquohellipguumlnuumlmuumlzde de bu doğrultuda Fars dili ilerlemekte olup ccedilok az sayıda
Tat (Acem) koumlyleri ve kasabaları ile Afgan koumlkenliler dışında oumlzellikle buumlyuumlk
şehirlerde Farsccedila konuşan insanların buumlyuumlk ccediloğunluğunu aslında Oğuz Tuumlrklerirsquonin
teşkil ettiği iddia edilebilir Bunlar Farsccedilarsquoyı kendilerine has hoş bir lehccedileyle
konuşarak ilerletirler İşte Dicircvacircn Farsccedila ve Tuumlrkccedilersquonin asırlar suumlren karşılıklı
alışverişi konusunda da oldukccedila buumlyuumlk bir oumlneme sahiptir Oumlzellikle Tuumlrkccedilersquoden
Farsccedilarsquoya geccedilen kelimeleri takip hususunda zengin bir kaynaktır Oumlrneğinhelliprdquo [22]
Son olarak muumltercim Hakaniye Tuumlrkccedilesi Buhara Arapccedilası ve ccedilağdaş Farsccedila
bilgisine sahip her araştırmacıdan eleştiri beklediğini soumlyleyerek adeta boumlyle bir
ccedilalışmayı hakkıyla değerlendirmenin asgaricirc şartlarını ortaya koymuştur[23]
II Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı Eseri ve Eserinin Tesirleri Hakkında Bazı
Tespitleri
Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı ve eseri hakkındaki tespit ve
değerlendirmelerini genel olarak iki gurupta toplayabiliriz 1 Dicircvacircn ve onun kuumlltuumlrel
arka planı uumlzerine tespit ve değerlendirmeler 2 Dicircvacircn uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla
ilgili tespit ve değerlendirmeler
Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo
kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve
hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış
olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın
farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu
kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya
getirmekrdquo anlamlarındadır[24]
O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften
bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml
Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve
askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan
Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır
Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat
kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu
sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak
Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık
Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir
Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi
kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi
vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren
bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler
arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye
daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat
kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler
folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]
Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila
kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda
yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu
goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları
hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece
kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri
hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal
mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
goumlstereceğini belirtir[18]
Sıddicirck eleştirdiği kişilere oldukccedila akademik tenkitler
youmlneltir Oumlyle ki onların hatalarını goumlsteren bol oumlrnekli geniş tablolara dahi yer verir
Ccediloğu kez de eleştirdiği kimselerin sistem hatalarına değinir Oumlrneğin daha oumlnce Dicircvacircn
hakkında bir ccedilalışma yapan İranlı araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin ldquokarakrdquo (goumlz bebeği)
maddesinde bu maddeye bağlı olarak ele alınan ldquokarakark ereng ve ot karakrdquo
oumlrneklerini Siyacirckicircrsquonin madde başı sanarak sistem hatasına duumlştuumlğuumlnuuml belirtir Ayrıca
Siyacirckicircrsquonin tatbikicirc accedilıdan oumlnemli olan ve Kacircşgarlırsquonın aslicirc hedeflerinden biri olan
Arapccedila oumlrnekleri goumlrmezden geldiğini soumlyler[19]
Sıddicirck bir şekilde haberdar olduğu ancak goumlrmediği kaynakları mutlaka
belirtir Mesela 1997-1998 yıllarında Dicircvacircnrsquoın Kazak Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevrildiğini
duyduğunu ancak kendisinin bu ccedileviriyi goumlrmediğini soumlyler[20]
Tespit ve yargılarını
ccedilok sağlam akademik kaynaklara dayandıran Sıddicirck yer yer guumlvenilir şifacirchicirc
kaynaklardan faydalanmayı da ihmal etmemiştir Ancak bu bilgileri kendine mal
etmeyecek kadar da duumlruumlsttuumlr Mesela rahmetli Muharrem Erginrsquoin Hakaniye
Tuumlrkccedilesirsquonin o devirdeki seccedilkin tabakanın şivesi olduğunu soumlylediğini ve bunun Ergin
tarafından kendilerine 13591980 yılında şifacirchen aktarıldığını belirtir[21]
Sıddicirck
ccedilalışmasında yer yer İranrsquoın sosyo-kuumlltuumlrel ve tarihicirc yapısı hakkında ilginccedil
değerlendirmelerde bulunur Sıddicirckrsquoin bu değerlendirmelerine oumlrnek vermek
gerekirse ldquohellipguumlnuumlmuumlzde de bu doğrultuda Fars dili ilerlemekte olup ccedilok az sayıda
Tat (Acem) koumlyleri ve kasabaları ile Afgan koumlkenliler dışında oumlzellikle buumlyuumlk
şehirlerde Farsccedila konuşan insanların buumlyuumlk ccediloğunluğunu aslında Oğuz Tuumlrklerirsquonin
teşkil ettiği iddia edilebilir Bunlar Farsccedilarsquoyı kendilerine has hoş bir lehccedileyle
konuşarak ilerletirler İşte Dicircvacircn Farsccedila ve Tuumlrkccedilersquonin asırlar suumlren karşılıklı
alışverişi konusunda da oldukccedila buumlyuumlk bir oumlneme sahiptir Oumlzellikle Tuumlrkccedilersquoden
Farsccedilarsquoya geccedilen kelimeleri takip hususunda zengin bir kaynaktır Oumlrneğinhelliprdquo [22]
Son olarak muumltercim Hakaniye Tuumlrkccedilesi Buhara Arapccedilası ve ccedilağdaş Farsccedila
bilgisine sahip her araştırmacıdan eleştiri beklediğini soumlyleyerek adeta boumlyle bir
ccedilalışmayı hakkıyla değerlendirmenin asgaricirc şartlarını ortaya koymuştur[23]
II Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı Eseri ve Eserinin Tesirleri Hakkında Bazı
Tespitleri
Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı ve eseri hakkındaki tespit ve
değerlendirmelerini genel olarak iki gurupta toplayabiliriz 1 Dicircvacircn ve onun kuumlltuumlrel
arka planı uumlzerine tespit ve değerlendirmeler 2 Dicircvacircn uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla
ilgili tespit ve değerlendirmeler
Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo
kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve
hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış
olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın
farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu
kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya
getirmekrdquo anlamlarındadır[24]
O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften
bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml
Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve
askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan
Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır
Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat
kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu
sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak
Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık
Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir
Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi
kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi
vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren
bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler
arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye
daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat
kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler
folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]
Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila
kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda
yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu
goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları
hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece
kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri
hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal
mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo
kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve
hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış
olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın
farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu
kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya
getirmekrdquo anlamlarındadır[24]
O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften
bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml
Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve
askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan
Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır
Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat
kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu
sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak
Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık
Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir
Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi
kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi
vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren
bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler
arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye
daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat
kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler
folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]
Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila
kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda
yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu
goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları
hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece
kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri
hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal
mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de
efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]
Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve
değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan
araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği
konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu
bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa
dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]
Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo
olduğunu soumlyler[29]
Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek
onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden
gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini
sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre
Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında
dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir
Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da
anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde
olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden
ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]
Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri
uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin
Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa
borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan
Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]
Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı
doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine
terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini
soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın
kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye
giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki
o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye
komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i
Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri
eserlerde[32]
yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]
Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa
da[34]
bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime
sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc
araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]
Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve
millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle
bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu
konuda şoumlyle der
ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası
sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi
anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı
Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı
demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da
milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar
soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine
hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı
Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir
Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı
kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip
değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin
padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle
şoumlyle der
Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder
Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser
Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc
Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]
Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der
Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr
Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr
Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc
Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]
Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir
Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır
Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa
incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih
etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi
para peşinde değilhelliprdquo[38]
H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca
değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi
ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri
vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı
noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle
temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları
ikmal ettiğini soumlyler[39]
Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun
iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde
başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila
kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre
tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık
altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]
Bu
noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları
gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla
Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre
uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]
der Ayrıca A
Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir
gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer
kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine
vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]
Banarlırsquoya goumlre de
Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar
vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da
onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi
istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]
Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz
konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri
duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece
harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı
araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı
ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin
kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine
riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila
karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi
kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde
tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel
araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo
peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan
Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]
Başka
bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi
metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle
değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil
İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir
Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı
koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]
Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir
dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi
Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve
yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı
olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi
sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]
Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln
şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara
Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]
III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu
Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik
duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern
Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]
Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından
baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır
İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran
genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı
bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-
nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda
yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)
gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu
s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc
(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs
Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle
bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata
yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde
Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor
ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı
okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara
Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine
Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline
kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye
anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye
karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın
Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc
rejimince verilmişrdquo[50]
Sonuccedil
Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile
gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta
Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve
kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle
birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır
Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi
tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı
tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna
akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk
dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de
belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık
iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı
akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc
facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk
bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak
kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur
O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara
değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda
bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn
hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler
iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik
yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden
kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not
duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur
[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı
babacangaziedutr
Son Notlar
[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu
tarihler arasında yazılma ihtimalidir
[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V
Ankara 2002 s 773
[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994
s 447
[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449
[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI
[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449
[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz
13842004 s 19
[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir
ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode
tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh
ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur
Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz
ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen
bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan
Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok
folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz
altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır
13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe
Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan
makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila
haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında
tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml
hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni
verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu
doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu
yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar
İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır
Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981
yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra
İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi
tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck
1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner
İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını
Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin
mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok
uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve
tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında
geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd
Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı
Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor
Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)
[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[11] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[12] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62
[13] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63
[14] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64
[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
[16] Huumlseyin M Sıddicirck age s 65
[17] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23
[19] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 21
[20] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19
[21] Huumlseyin M Sıddicirck age s 45
[22] Huumlseyin M Sıddicirck age s 54-55
[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla
bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)
[24] Huumlseyin M Sıddicirck age s 35
[25] Huumlseyin M Sıddicirck age s 33
[26] Huumlseyin M Sıddicirck age s 34
[27] Huumlseyin M Sıddicirck age s 37
[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni
Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130
[29] Besim Atalay age s XIII
[30] Huumlseyin M Sıddicirck age s 25
[31] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47
[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-
Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996
[33] Huumlseyin M Sıddicirck age s 47-48
[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253
[35] Ahmet Bican Ercilasun agm s 778
[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime
kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı
[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat
sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana
[38] Huumlseyin M Sıddicirck age s 61
[39] Huumlseyin M Sıddicirck age s 17
[40] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775
[41] Besim Atalay age C II s 364
[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21
[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253
[44] Huumlseyin M Sıddicirck age s 66
[45] Huumlseyin M Sıddicirck age s 22
[46] Huumlseyin M Sıddicirck age s 29
[47] Besim Atalay age C I s XXXVI
[48] Huumlseyin M Sıddicirck age s 62-63
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur
duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili
ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir
yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti
ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız
Huumlseyin M Sıddicirck age s 56
[50] Huumlseyin M Sıddicirck age s 19 ve 22
top related