dálking av høvunum og evnali i i hjáliga menningin hjá ... · dálking av høvunum og evnali i...

Dálking av høvunum ogli i i hjáevnaliga menningin hjá børnum í Føroyumbørnum í Føroyum

Sjónvarp Føroya 12-03-2008

sálarfrøðingur

Fróði DebesFróði Debes

© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Stutt úr kviksilvursøguni

Fimmtiárini: Umhvørvisvanlukkan í útróðrarbygdini Minamata í Japanútróðrarbygdini Minamata í JapanSjeytiárini: Dálkingarvanlukka í Iraq1977 F ki d l ik á1977: Føroyskir myndugleikar ávara1990: WHO mælir til epidemioligiska gransking1998: Føroyskir myndugleikar herða ávaring2000: Umhvørvismyndugleikar í USA brúka føroysku kanningarúrslitini til markvirði

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 2Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Minamata

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 3Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

MinamataMinamata

Hesin maðurin var eitraður í móðurlívi og hevði týðilig tekin g ý gtil, at miðnervalagið var ávirkað Myndvar ávirkað. Mynd tikin í 1995.

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 4Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Myndugleikarnir í MinamataMyndugleikarnir í Minamata royndu at greiða fólki frá

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 5Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Fólkaupplýsing í Japan

Her verður greitt frá, at tá mamman etur dálkaðan fisk, verður ,barnið eisini dálkað

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 6Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Grindadráp í Sandagerði

Í Føroyum tstavar

kviksilvur-iteitran

einamest f á i dfrá grind

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 7Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Heilaárin av kviksilvuri

Mild kronisk støða hjá vaksnum fólkivaksnum fólkiRakt eru serliga sensori-motorisksensori-motorisk øki, eins og sjón og hoyrng y

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 8Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Heilaárin av kviksilvuri

Langtvarandi, mild

Varandi Eitrað í móðirlíviVarandi Eitrað í móðirlívi

Ymisk sløg av MinamatasjúkuYmisk sløg av MinamatasjúkuÁlvarsom eitran í móðirlívi førir við sær globalar og diffusar vevnaðarbroytingar

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 9Sjúkrahúsverk Føroya

globalar og diffusar vevnaðarbroytingar

© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Skaðar ið kunnu væntast av Hg íSkaðar, ið kunnu væntast av Hg í okkara høpi

SjónHoyrnSansingSansingMotorik (rørslur)Intellekt, kognition, mentalar og persónligar førleikarpersónligar førleikar

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 10Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Umhvørvisheilsukanningar byrjaðar áUmhvørvisheilsukanningar byrjaðar á DfAA 1985-20071. Forkannning 19852 Kviksilvurkanning 1986/87 kohorta 12. Kviksilvurkanning 1986/87 – kohorta 13. PCB kanning 1994 – kohorta 24 PCB kanning 1998/2000 - kohorta 34. PCB kanning 1998/2000 kohorta 35. Diet kanning 2000/2001 – kohorta 46. Kanningar í Qaanaaq, Grønlandi, 19956. Kanningar í Qaanaaq, Grønlandi, 19957. Camera de Lobos, Madeira, 19958. Forkanning Grindamenn, 2005g ,9. 70-áringar, 2007

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 11Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Grein í 1997 um úrslit av kanningum avGrein í 1997 um úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 12Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul

Børn, fødd í 1986/87, íalt 102375 % av øllum barnsburðum í Føroyum75 % av øllum barnsburðum í FøroyumBørnini vóru kannað nýfødd, 7 og 14 ára gomulKanningarhættir valdir í altjóða samstarvi við granskarar ú J USAúr Japan og USAFramdar vórðu:

BarnalæknakanningarSálarfrøðiligar kanningarNeurofysiologiskar kanningarKanningar av sjón og hoyrnK i k ók i l t i i blóði há i l diKemiskar rannsóknir av nalvastreingi, blóði, hári og landi

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 13Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Exponering

Hg í nalvasnórsblóði 24,2 μg/l – medianur25% meira enn 40 μg/l

Hg í hári var 4,5 μg/g – medianur13% yvir 10 μg/g

Kviksilvurnøgdin hevði samband við tal av øggrindadøgurðum og í minni mun við fisk

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 14Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Úrslit av kanningum av kohortu 1Úrslit av kanningum av kohortu 1, 7 ára gomul. Ávirkan

Heilsustøðan hjá børnunum var sum heild góðEinki barn funnið við álvarsligum breki av HgKviksilvur í móðirlívi tálmar tó menningini av gmáli, árvakni, minni og rørslu- og rúmsansiFøroysk børn eru ikki samanborin við børnFøroysk børn eru ikki samanborin við børn uttanlanda.

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 15Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hvørji krøv eru til royndir/tests?

Troyta breiða viftu av heilafunktiónumM lti f k l á i H PCBMulti-fokal árin av Hg og PCBFunktionel økir við kendum neuropatologiskun abnormitetiabnormiteti

Royndir valdar, ið spegla serligar avmarkaðar heilafunktiónir heldur enn sokallaðar “omnibus”heilafunktiónir heldur enn sokallaðar omnibus tests (intelligenstests)Metast kan tó um intelligens við at samanteljaMetast kan tó um intelligens við at samantelja úrslitini av fleiri testum

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 16Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hvørji krøv eru til royndir/tests?

Einki (ella høgt) ovasta aldursmarkFyrimunur í “follow-up” kanningum

Uppgávur ið ávirkast av Hg og PCB’umFunktionel økir sum:

málvisuo-spatial funktiónansni, árvakni, bindindikynsmunir

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 17Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hvørji krøv eru til royndir/tests?

Royndir, sum kunnu góðtakast av børnum og f ldforeldrum

Ikki ov svárarIkki ov tíðarkrevjandiHóskandi fyri aldurinHóskandi fyri mál og mentan

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 18Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hvørji krøv eru til royndir/tests?

Statistiskir eginkeikar:H iti it tHøgan sensitivitetNeyvan specificitetStóra spennivídd (range)Stóra spennivídd (range)Stóra upploysing (resolution) í úrslitum (scores)Uttan gólv- ella lofts-effektirUttan gólv- ella lofts-effektirRímiligan test-retest reliabilitet

Helst versiónir sum eru standardiseraðar íHelst versiónir, sum eru standardiseraðar í norðurlondum

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 19Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hvat er kannað?Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki

Læra og minni:Innprenting (t.d. læra innkeypsseðil)Stuttíðarminni (minni eftir stutt avbrot)Stuttíðarminni (minni eftir stutt avbrot)Langtíðarminni (minni eftir langt avbrot)E d k i (k tt ill fl i i k i )Endurkenning (kenna rætt millum fleiri skeiv)Verbalt tilfar (orð)Visuospatialt tilfar (figurar)

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 20Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hvat er kannað?Hvat er kannað?Neuro-psykologisk funktiónsøki

Visuo-konstruktivur førleikiFín hond-motorisk funktión (kvikar fingra-rørslur)Visuo-motorisk koordinatiónMálslig tilognan og orðfeingiMálslig abstraktión (hugtøk)Málslig abstraktión (hugtøk)Ansni og koncentratiónVisuo-motoriskt tempo/skjótleiki

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 21Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Neuro-psyk. úrslit. Kohorta 1, 7 árFunktiónir signifikant ávirkaðar av Hg Test

Motorisk NES2, Finger Tapping v. Dom. HondAnsni og Reaktióntíð NES2, CPT, Frávera av Reaktión (Ln)

NES2, CPT, Miðal ReaktiónstíðMinnis-spennivídd WAIS-R, Talspennivídd

Visuo-konstruktión WAIS-R, Kubbamynstur (sqrt)Visuo-spatial og visuo-motorisk Bender Gestalts, Copying

Visuo-spatialt minni Bender Gestalts, ReproductionMál og Orðfeingi Boston Naming Test, u. Cues

Boston Naming Test, v. CuesMálslig Læring og Minni California Verbal Learning Test: eftir stutta tíð

C lif i V b l L i T t fti l i tíðCalifornia Verbal Learning Test: eftir logri tíð

Funktiónir ikki signifikant ávirkaðar av HgVisuomotorisk koordinatión Nes2, Hand Eye Coordination

Kinæstetisk spatial Tactual Peformance TestKinæstetisk spatial Tactual Peformance TestVerbal abstraktión WAIS-R, Líknaðarroynd

Huglag Nonveral Analogue Profile og Mood States

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 22Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 23Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant0

-2

-1

0Hvussu nógv seinkar Hg mennningini av andsevnunum

-4

-3(mánaðar við 7 ár)?

2 x Hg: 1 - 2 má

-7

-6

-5

Months, 2x merc.M th 5

2 x Hg: 1 - 2 má.5 x Hg: 2 – 5½ má.10 x Hg: 3 – 8 má.

-9

-8rd ue 1 ay ay g, nd bl bl

Months, 5x merc.Months, 10x merc.

Men er nakar føddur við 10 ferðum so

igit

Spa

n, fo

rwar

osto

n, w

ithou

t cu

Cvlt

, tria

l

Cvlt

, sho

rt de

l a

Cvlt

, lon

g de

la

Fing

tapp

ing

pref

ered

han

CP

T, rt

3

CP

T, m

is 4nógvum Hg sum

nakar annar?

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 24Sjúkrahúsverk Føroya

D Bo

© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hg í nalvastrongsblóðiHistogram

300

200

100

eque

ncy

100

Std. Dev = 28,93 Mean = 31,3

blod-kviksølv i ug/l

340,0

320,0

300,0

280,0

260,0

240,0

220,0

200,0

180,0

160,0

140,0

120,0

100,0

80,0

60,0

40,0

20,0

0,0

Fre

0,

N = 996,00

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 25Sjúkrahúsverk Føroya

blod-kviksølv i ug/l

© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hg í nalvastrongsblóði

Spjaðing er stórFleiri hava bæði

dupling,5-dubling, og10-dupling10 dupling

av optimalt lágari eksponering

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 26Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hg í nalvastrongsblóði

Spjaðing er stórFleiri hava bæði

dupling,5-dubling, og10-dupling10 dupling

av optimalt lágari eksponering

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 27Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hevur alt hetta nakran týdning?

Ja! Sjálvt smábroytingar í einari populatión kunnu fáa stóran týdningkunnu fáa stóran týdning,

ikki bara fyri tann einstaka, men fyri alt fólkiðyog fyri alla tjóðina

Fellur miðalvirðið fyri intelligens við 5 IQ-points, k t lið fólki f ll di IQ 70 iðso veksur talið av fólki, sum fella undir IQ 70 við

57 %.Tilsvarandi fellur talið av fólki við IQ yvir 130Tilsvarandi fellur talið av fólki við IQ yvir 130 eisini við 57 %

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 28Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 29Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 30Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Kanningarliðið í 1993

Kohorta 1 varðvarð kannað fyrstu ferð yí 1993-94, tá børnini vóru 7 ár

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 31Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Grein í 2006Grein í 2006 um 14-ára kanningarnar

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 32Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Fleiri testir vóru nýttar aftur

Fleiri komu afturat íFleiri komu afturat í víðkaðum testbattaríi

Økir sum:Økir sum:

Motorikkur

Ansni

Arbeiðsminni ogArbeiðsminni og eksekutivar funktiónir

MinniMinni

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 33Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Neuro-psykologisk úrslit, Signifikant

Funktiónsøkir TestsNES2 Finger Tapping Fleiri royndir á fleiri g pp g

Morotikur Preferred hand Non-preferred hand Both hands CATSYS

Ansur, bindindi og Mean reaction time (ms) b skjótleiki NES2 Continuous Performance Test

funktiónsøkjum høvdu aftur samanhang við Hg

Myndin kámaðist tó nakað, við skjótleiki NES2 Continuous Performance Test Average reaction time (ms) b Spatial Span

Visuospatial Stanford–Binet Copying Sum of most difficult 5

Mál, orðfeingi Boston Naming Test

Myndin kámaðist tó nakað, við tað at samanhangurin millum flestu prædiktorar og testúrslitini viknaði , g g

Total correct w/cues California Verbal Learning Test

Læring og minni Learning, total correct, 5 trials Hg var tó líka sterkt sum forklárandi variabul við 14 ár sum við 7 ár sætt í mun til aðrarsum við 7 ár, sætt í mun til aðrar prædiktorar

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 34Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hg og reaktiónstíð í NES2, CPT

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 35Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Hg og orðfeingi í BNT

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 36Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

NES2, CPT

Reatiónstíðin er mátið Fyrsti minutturin er bert til venjing4 min við 7 ár og 10 min við 14 árTá barnið ikki reagerar verður tikið við í metinginaSambandið við Hg veldst um tíðina og møðina

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 37Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Kviksilvur í móðurlívi ávirkar RT við 14Kviksilvur í móðurlívi ávirkar RT við 14 ár eftir fáar minuttir

Log B-Hg vs. RT at age 14 yrs

0.1

0.12

0 04

0.06

0.08

ears

on's

r

p = 0.05

0

0.02

0.04Pe

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Block number

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 38Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Dømi um strukturella líkning

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 39Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

Kanningarliðið í 2000

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 40Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur

T kk f i áh !Takk fyri áhugan!

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu 41Sjúkrahúsverk Føroya© Fróði Debes, sálarfrøðingur