ĐỐi mẶt vỚi nhỮng cÁm dỖ - lÊ hỮu...
Post on 30-Jul-2018
220 Views
Preview:
TRANSCRIPT
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Tác phẩm: ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ
Dịch và biên soạn: Lê Hữu Tiến
Nhà xuất bản: Nxb Văn Hoá Thông Tin
Năm xuất bản: 01/2012
Số trang: 150
Khổ sách: 13.5 x 20.5 cm
Giá bìa: 30.000 đồng
Thông Tin Thực Hiện:
Đánh máy: tunkey, tranvuong, lethanhbk55
Hiệu chỉnh: thanhtradn91
Đóng gói: thanhtradn91
Hoàn thành: 04/04/2013
“CHÂN THÀNH CẢM ƠN CÁC THÀNH VIÊN
ĐÃ THAM GIA DỰ ÁN EBOOK – VTBT”
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
THƯ NGỎ CỦA NHÓM E-BOOK (VTBT)
Các bạn thân mến!
Trong thời đại công nghệ thông tin Internet ngày càng phát triển như hiện
nay, Ebook như là một món ăn tinh thần không thể thiếu của cộng đồng mạng và
không ai có thể phủ nhận những lợi ích mà nó mang lại. Chúng tôi – Nhóm E-Book
(VTBT) đã cố gắng số hóa cuốn sách này với hy vọng mang đến cho các bạn những
tiện ích nhất định khi sử dụng Ebook.
Đầu tiên, E-Book (VTBT) chân thành xin lỗi Tác Giả và NXB vì đã thực hiện
Ebook khi chưa được sự đồng ý của bên liên quan.
Tiếp đến, mong các bạn sử dụng Ebook một cách hợp lí, tránh in ấn, photo
nhân bản để giữ gìn giá trị vốn có của cuốn sách in.
Việc sử dụng Ebook này là miễn phí. Do đó, E-Book (VTBT) không chịu
trách nhiệm về bất kỳ sai sót gì trong quá trình biên tập Ebook.
Cuối cùng, chúng tôi hy vọng độc giả yêu sách nên sở hữu cho mình
cuốn sách in để trải nghiệm và đánh giá được tốt hơn về Ebook lẫn sách in,
cũng như ủng hộ về mặt tài chính cho Tác Giả và NXB.
Chúng tôi xin gởi lời cảm ơn trân trọng đến Tác Giả, NXB đã mang đến cho
người đọc những cuốn sách vô cùng giá trị.
Và xin cảm ơn các độc giả đã ủng hộ E-Book (VTBT).
Trân trọng!
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Lời giới thiệu
1 Tính cách là định mệnh
2
Cuộc sống buông xuôi thật không đáng sống
3
Tính cách là những gì bạn thể hiện trong bóng tối
4
Khuôn hình cuối cùng của tích cách mỗi người nằm chính trong tay họ
5
Tính cách còn cao hơn cả trí tuệ
6
Cái tuyệt hảo là thói quen
7
Những gì truy thực, cao cả đúng đắn, trong sáng đáng yêu, đang kích nếu là những
cái tuyệt hảo và đáng ngợi ca thì bạn hãy luôn luôn suy nghĩ về chúng
8
Hãy yêu thích những gì mà chúng ta phải yêu thích… đó là còn đường dẫn tới mục
đích cao đẹp
9
Không ai muôn trở thành người tốt và sẽ trở thành người tốt nếu như học không
làm những điều tốt
10
Tấm gương không những là cái chính trong cuộc sống mà còn là cái gì nhất
11
Người ta không bao giờ nói về tính cách của bản thân rõ bằng khi họ nói về tính
cách của người khác
12
Bạn có thể tuân theo tất cả các luật lệ nhưng vẫn là người thiếu đạo đức
13
Gieo tư tưởng gặt hái thành công
Gieo hành động gặt hái thói quen.
Gieo thói quen gặt hái tính cách.
Gieo tính cách gặt hái định mệnh.
14
Tôi đã nhận ra người có trách nhiệm với sự nghèo nàn về đạo đức chúng ta.
Đó chính là chính chúng ta.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Lời giới thiệu
Không ai muốn sống thiếu bè bạn
- Arisốt
Sự trao đổi “giữa bạn bè với nhau” về vấn đề tính cách cá nhân của mỗi
người – đó chính là tinh thần chung của cuốn sách này.
Tôi sự dụng cụm từ này để thể hiện mỗi quan hệ giữa tôi và các bạn. Tôi với
tư cách là tác giả nhưng cũng là một người bạn, một người tham gia trực tiếp vào
cuộc đối thoại với các bạn. Tôi viết cuốn sách này với tình cảm chân thành và tôn
trọng các bạn. Chúng ta hãy xem nhau như những người bạn tốt để giúp đỡ nhau
hoàn thiện bản thân. Chúng ta sẽ là những người bạn như Aristốt đã từng nói tới
cách đây 2300 năm.
Trong tác phẩm “ Nicomachean Ethics” của mình – một tác phẩm được độc
giả rộng rãi xem như là cuốn sách hoàn hảo nhất nói về đạo đức và tính cách,
Aristốt đã dành phần lớn số trang gần ¼ tác phẩm để nói về tình bạn.
Bạn có thể hỏi tại sao Aristốt lại dành sự ưu ái như vậy để nói về tình bạn
trong một cuốn sách về đạo đức và nhân cách? Câu trả lời của Aristốt chính là từ
tính muôn thủa mà thời đại nào cũng quan tâm tới: tình bạn. Quả thực vào thời
điểm bước vào thế kỷ XXI, quan điểm của Aristốt đã đem lại cho chúng ta một
cách nhìn nhận mới mẻ, sâu sắc và tối cần thiết về cấn đề đạo đức của một tình
bạn đích thực. Theo Aristốt, một tình bạn đích thực không chỉ là tình đồng chí,
cùng chung sở thích. Tình bạn với tất cả ý nghĩa của nó chính là mối quan hệ giữa
người luôn có ý thức cố gắng, nghiêm khắc tạo dựng tính cách và đạo đức của
mình đồng thời giúp đỡ nhau sống tốt hơn, thể hiện trong tư tưởng, trong hành
động cũng như mọi mặt khác của cuộc sống. Với Aristốt cũng như tất cả những
nhà đạo đức tên tuổi khác trong lịch sử nhân loại thì không có gì quan trọng hơn
việc cải thiện bản thân mình nói riêng cũng như cả xã hội nói chung.
Tôi sẽ đi sâu vào vấn đề sau. Chúng ta khó có thể cải thiện được cuộc sống
của chúng ta hay xã hội mà chúng ta đang sống nếu không thực sự chú ý tới và
không cố gắng bồi dưỡng tính cách của mình. Các bạn phải thực sự quan tâm tới
tính cách của các bạn, tôi phải thật sự quan tâm đến tính cách của tôi và chúng ta,
phải thực sự quan tâm giúp đỡ lẫn nhau giống như những người bạn tốt. Tôi thật
sự hy vọng bạn sẽ tìm thấy sự hứng thú khi làm những điều đó chứ đừng cho rằng
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
chúng sẽ làm mất đi hứng thú của bạn hay tôi đang thổi phồng tầm ảnh hưởng
quan trọng của chúng. Hãy cho phép tôi chỉ rõ cho bạn thấy.
Hầu như không một ngày nào trôi đi mà tôi lại không suy ngẫm về những ý
tưởng trên. Đôi lúc suy nghĩ lại vụt lóe lên trong đầu tôi theo những cách nhìn
nhận khác nhau. Cũng có khi tôi phải thừa nhận rằng những suy nghĩ đó lại rất
tiêu cực. Điều này dường như xuất phát từ sự yếu kém trong tính cách của tôi.
Chúng ta sẽ thấy được chính mình trong các cuộc giao tiếp hàng ngày có thể
là ở nhà, nơi làm việc, nơi giải trí hay khi một mình đối diện với chính mình trước
gương. Nếu chúng ta nhìn một cách thẳng thắn và kỹ lưỡng thì tấm gương sẽ cho
chúng ta thấy được hình ảnh chung về số phận chúng ta. Nó còn cho ta thấy những
mặt yếu và mặt mạnh nằm sâu thẳm trong tính cách của chúng ta. Điều mà tôi
muốn cuối cùng đó là giúp bạn phát hiện ra được những yếu kém trong tính cách
bạn, chế ngự, khắc phục nó bằng việc xây dựng cho mình những đức tính tốt.
Những điểm yếu kém này thường dẫn ta tới hành động hay nói những điều đáng
tiếc, gây tổn thương cho người khác và sai trái. Chúng ta có thể khắc phục được
những yếu kém đó nếu chúng ta thực sự mong muốn cải thiện chính mình và sẵn
sàng thực hiện nó dù khó khăn đến mấy.
Tôi thường nhắc tới câu chuyện về một cầu thủ bóng rổ. Anh ra ta sức thuyết
phục rằng anh ta không thể kiềm chế được tính nóng nảy dễ bột phát của mình đặc
biệt khi trọng tài nhắc nhở anh chỉ vì một việc ngớ ngẩn không đâu. Anh ta không
hề biện hộ cho mình rằng lẽ ra anh ta không bị phạt vì có những lời lẽ khiếm nhã
đối với trọng tài mà đơn giản anh chỉ nói rằng bản tính anh ta là nóng nảy và
không thể kiềm chế được mình. Nhìn thẳng anh tôi hỏi: “Trong những trường hợp
như vậy, tại sao anh không phân giải cho trọng tài biết về sai sót của ông ấy để
ông ta lần sau không lặp lại sai lầm của mình nữa!”. Ngạc nhiên trước câu hỏi
của tôi anh chàng bóng rổ trả lời: “Làm sao anh có thể đề nghị tôi làm những điều
như vậy? Tôi hoàn toàn không thể làm được? Tôi hỏi vặn lại anh ta “Vậy tại sao
anh có thể kiềm chế được mình và thời điểm nào thì không? Hơn nữa, liệu anh có
phát cáu hay không nếu trường hợp trọng tài là bố mẹ, ông bầu hay cha đạo của
anh?”
Trường hợp tương tự xảy ra với tôi. Một lần tôi sắp nổi nóng với một anh lái
xe vì đã đụng vào đuôi xe tôi, tôi tình cờ nhìn vào tấm gương chiếu hậu và nhận ra
đó chính là đồng nghiệp và cũng là người bạn tốt của tôi. Chẳng có gì đáng ngạc
nhiên khi tôi lập tức hiền dịu trở lại, tự kiềm chế và nở nụ cười trên khuôn mặt cau
có trước đó của mình.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Hãy trung thực ngay từ lúc bắt đầu. Mặc dù thái độ “tôi không thể chịu
được” có thể rất dễ xảy ra trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta nhưng có một
sự thật là “chúng ta chắc chắn có thể kiểm soát được mình và có thể khắc phục
được yếu kém trong tính cách của chính chúng ta. Bạn chịu trách nhiệm về tính
cách của tôi. Không ai có thể thay thế được ngoại trừ chính bản thân bạn và bản
thân tôi.
Trên tinh thần đó, cuốn sách này là một lời chỉ dẫn, một ngọn đuốc soi
đường cho bạn chứ không phải là sự ép buộc hay là sự giáo huấn. Theo hình thức
đối thoại, mục tiêu đầu tiên của cuốn sách là khuyến khích, khơi gợi trong mỗi
chúng ta hãy suy nghĩ về việc hoàn thiện cuộc sống cá nhân cũng như xã hội trong
đó có bản thân mình.
Mục đích của tôi không phải là sự phán xét mà muốn giúp bạn hoàn thiện
bản thân. Sự phân biệt này rất quan trọng. Nếu có sự phán xét nào đó chỉ là sự
phán xét của chính bản thân bạn đối với việc hoàn thiện bản thân bạn. Bạn hãy
làm hết mình cho tính cách của bạn.
Cũng trong mạnh suy nghĩ như vậy, mục đích của tôi không phải là vạch lá
tìm sâu, tìm những tội lỗi sai lầm trong quá khứ của bạn. Trong khi một sự thật
được nhắc tới là “Bạn chính là quá khứ của bạn” - một sự thật mà chúng ta nên
hoàn toàn lờ đi như không biết thì điều mà tôi muốn nhấn mạnh đó chính là cái
nhìn về tương lai. Dẫu quá khứ có như thế nào đi chăng nữa thì nó đã là quá khứ
không bao giờ trở lại. Cái mà bạn có ở hiện tại với cái nhìn lạc quan về phía trước
chính là những gì bạn sẽ đón nhận trong tương lai. Vì hiện tại là mẹ đẻ của tương
lại.
Bạn sẽ thấy cuốn sách rất hữu ích nếu bạn thực sự tốt hai điều cốt yếu sau:
Bạn phải thực sự mong muốn cải thiện tính cách của bạn và xã hội của
chúng ta nói chung và bạn phải không ngần ngại nhìn thẳng vào bản thân bạn, vào
tấm gương nhân cách của bạn.
Mỗi chương trong cuốn sách này được trình bày nhằm tập trung đem lại cho
bạn mỗi một góc cạnh thuộc tính cách của bạn. Đồng thời nó còn khuyến khích
việc tự đánh giá bản thân, thực hành nó cũng như giúp bạn có được sự dẻo dai
trong quá trình nâng cao tính cách.
Bạn sẽ thấy mỗi chương sẽ bắt đầu bằng một câu danh ngôn nói về tính
cách. Tôi sử dụng những câu danh ngôn ấy không theo như cách thông thường là
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
gây hứng thú ban đầu cho cả chương. Các câu danh ngôn này sẽ thâu tóm toàn bộ
nội dung cũng như phần cốt lỗi của mỗi chương. Bằng cách này bạn sẽ thấy tựa đề
của mỗi chương rất rõ ràng và dễ nhớ, và tất nhiên cũng dễ để thực hành.
Chúng ta đang sống trong thời đại khoa học và công nghệ, sự cám dỗ về vật
chất luôn lung lạc chúng ta, làm cho chúng ta ngày càng xa rời những chuẩn mực
về đạo đức và quen với lối sống thực dụng. Một trong những mong muốn tột bậc
của tôi gửi gắm qua cuốn sách này là cuốn sách có thể giúp bạn đối mặt với những
cám dỗ và thị hiếu tầm thường của cuốn sách mà chúng ta thường đổ lỗi cho hoàn
cảnh cá nhân và môi trường xã hội. Tôi hy vọng rằng lúc bạn bắt đầu mỗi chương,
bạn nên soi mình vào những câu danh ngôn để tự hỏi bản thân:
- Tính cách của tôi như thế nào và thái độ hành động chi phối bởi tính cách ấy
ra sao?
- Liệu tính cách của tôi có đủ sức mạnh để giúp tôi chiến thắng bản thân mình
cũng như đối mặt với những vấn đề xã hội?
- Liệu có phải tính cách tôi đóng một vai trò hệ trọng giúp tôi giải quyết
những vấn đề ấy không?
Những câu hỏi như vậy không phải là không quan trọng. Chúng mang tính
quyết định đối với số phận của bạn, đặc biệt khi bạn đọc những trang sách này và
luôn luôn tự đặt cho mình những câu hỏi như vậy. Bạn thực sự khó có thể cải thiện
được môi trường xung quanh bạn cũng như chính cuộc đời bạn nếu như bạn không
thực sự chú ý và nỗ lực hết sức để nâng cao tính cách của mình.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
1
Tính cách là định mệnh
(Hêraclit)
Tính cách chứ không phải là cá tính của bạn, chính là định mệnh. Giữa hai
khai niệm: tính cách – cá tính có một sự khác biệt tuy rất nhỏ nhưng để làm rõ sự
khác biệt đó trong những trang đầu này quả thật không dễ. Đã hơn 50 năm qua và
thậm chí cho tới bây giờ ngành tâm lý học chỉ mới lờ mờ cho thấy sự khác biệt
quan trọng giữa hai khái niệm này.
Rất nhiều người có thể không nhận ra được sự khác biệt giữa tính cách và cá
tính. Ngày nay chúng ta thường hay sử dụng lẫn lộn hai khái niệm này với nhau.
Lấy ví dụ khi chúng ta nói “Cô ấy có kiểu tính cách này” và “Đó chính là cá tính
của cô ấy”, hay khi chúng ta nói lẫn lộn giữa “những đặc điểm tính cách của anh
ấy” và “những đặc điểm cá tính của anh ấy”.
Dầu sao xét về mặt đạo đức thì tính cách bao gồm những gì thuộc về bản
chất của bạn, tất cả những thói quen hay sự đan xen giữa chững đức tính tốt và tật
xấu của bạn. Nhưng bạn sẽ cảm thấy hứng thú khi biết rằng rõ ràng từ xưa tới nay
tất cả các nền văn hóa đều dung khái niệm tính cách theo nghĩa này, không phải
chỉ mình Heraclit, Aristốt mà cả nền văn hóa Hy Lạp cổ đại đều dung như vậy.
Trước khi tiếp cận gần hơn một số quan điểm vẫn còn tranh cãi hiện nay về
tính cách và cá tính chúng ta hãy ngẫm lại những từ mà Heraclit đã dung để bắt
đầu chương này. Đánh giá đúng hơn tầm quan trọng đạo đức cao quý của tính cách
bạn có thể nhận thấy một điều gì đó hàm chứa trong câu nói của Heraclit rất có ý
nghĩa đối với bạn.
Ethos
(tính cách)
anthropos
(con người)
daimon
(định mệnh)
Hãy xem xét ba từ này theo trình tự ngược lại: “daimon” thường được dịch
là “số phận” hay “định mệnh”; “anthropos” (nhân chủng học), “anthropomorphic”
(nhân tướng học) mà tất cả những chữ này đều liên quan tới con người. Như vậy
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
chữ “anthropos” đơn giản nghĩa là con người. Và câu trên thường được hiểu theo
nghĩa đen là: tính cách của một người chính là số phận của con người đó.
Đặc biệt tôi muốn chúng ta tập trung vào từ chính “ethos”. Đây là chữ Ai
Cập, từ đó chúng ta có được những từ như “đạo đức” hay đạo đức học”. Chúng ta
cần chú ý tới 4 điểm hữu ích về từ này.
Thứ nhất, trong đầu bạn luôn luôn tâm niệm rằng “ethos” nghĩa là “tính
cách”. Thứ hai, sau khi hiểu rõ sự tương đồng giữa “ethos” và “đạo đức” chúng ta
nên bắt đầu đánh giá đúng mức tầm ảnh hưởng quan trọng của nó đối với mối quan
hệ khăng khít giữa đạo đức và tính cách, ảnh hưởng tới sự trung thực của mỗi cá
nhân cũng như của toàn xã hội. Đạo đức của một người gắn liền với tính cách của
con người ấy. Quả thức đây là điểm rất quan trọng vì nhiều người từ trước tới nay
vẫn cho rằng người có đạo đức là người chỉ cần tuân theo những nguyên tắc, luật lệ
và pháp luật (nguyên tắc luật lệ thành văn), cũng giống như có người tự bào chữa
cho mình khi nói rằng: “Tôi không hề vi phạm bất cứ luật lệ nào, vậy làm sao có
thể bạn cho rằng tôi là người vô đạo đức?” (Câu trả lời cho vấn đề này, chúng ra sẽ
tìm hiểu kỹ hơn trong chương XII: “Bạn có thể tuân thủ tất cả các luật lệ nhưng
vẫn có thể là người thiếu đạo đức. Đạo đức hiểu theo nghĩa sâu xa của nó, chính là
vấn đề thuộc về tính cách của bạn, thuộc về con người bên trong của bạn. Nó
không phải chỉ là vấn đề liệu bạn có tuân theo các luật lệ hay không. Tuy nhiên
chúng ta cần phải có trách nhiệm lớn về mặt đạo đức đối với việc tuân thủ các luật
lệ và người có đạo đức trước hết phải tuân thủ những luật lệ đó.
Thứ ba, trong khi chữ “ethos” được hiểu như là “tính cách” thi từ này còn có
nghĩa là “thói quen” hay “cách ứng xử quen thuộc”. Do đó chúng ta có thể hiểu
chính xác mà không làm mất đi ý nghĩa của cụm từ của Heraclit như sau: “Thói
quen là định mệnh” hay” hành vi quen thuộc là định mệnh”. Aristốt có một câu nói
khá nổi tiếng “chúng ta là cái mà chúng ta thường lặp đi lặp lại”. Theo đó câu này
cũng có thể được hiểu là “ Những cái mà chúng ta thường lặp đi lặp lại chính là
định mệnh”.
Thứ tư, khi người Hy Lạp cổ đại nói về thói quen tốt và những thói quen xấu
của tính cách thì họ nhất nhất dùng những từ mà trong tiếng Anh được hiểu là
“những đức tính tốt” và “những tội lỗi”. Đó chính là khái niệm về tính cách. Nền
văn hóa Hy Lạp cổ đại cũng giống như tất cả các nên văn hóa khác trong lịch sử
phát triển của nhân loại đã thừa nhận rằng tính cánh có mối quan hệ mật thiết về
đạo đức với thói quen, đức hạnh, tội lỗi cũng như tương lai của một cá nhân.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Mọi sự lẫn lộn xảy ra thường ngày trong cách dung khái niệm tính cách của
người xưa và cái mà chúng ta bây giờ gọi là cá tính bắt đầu vào thế kỷ 20 với sự
phát triển của ngành tâm lý học thuần túy và đặc biệt với sự ra đời của những cuốn
sách về tâm lý học quần chúng và những cuốn viết về cách tự hoàn thiện bản thân.
Ngành tâm lý học thuần túy với tính cách là dòng chính thống rõ ràng đã đưa
ra khái niệm về tính cách và cá tính hoàn toàn khác biệt trong quá trình nghiên cứu
cũng như trong các bài viết. Từ những năm 1930, ít nhất trong nỗ lực để trở thành
một trong những ngành khoa học chính, ngành tâm lý học thuần túy hầu như chỉ
tập trung bàn về cá tính. Chính điều này đã cho thấy rằng khái niệm tính cách cao
quý thực sự là khái niệm liên quan nhiều đến lĩnh vực đạo đức mà khó có thể định
nghĩa được một cách chính xác hay mổ xẻ nó theo cách mà khoa học đã thực hiện
đối với những đối tượng nghiên cứu khác. Các nhà tâm lý học bắt đầu ngày càng
thu hẹp khái niệm “cái tôi” hơn theo những đặc điểm của cá tính như là sự tự tin,
lòng tự trọng và niềm đam mê. Do đó họ đã bỏ sót những thói quen của tính cách
trong khái niệm chung về con người như sự kính trọng, thật thà và sự trung thành
trong những bài nghiên cứu của họ.
Xin đừng nghĩ rằng tôi chỉ trích ngành tâm lý học thuần túy đã phạm sai lầm
khi thay thế khái niệm tính cách bằng cá tình vì những mục đính nghiên cứu của
nó. Xét về phương diện khoa học thì ngành tầm lý học thuần túy tất nhiên có quyền
giới hạn và làm rõ những gì mà nó nghiên cứu. Hơn nữa tôi muốn chỉ ra răng
không có một nhà tâm lý học nào trong ngành tâm lý học thuần túy lại sử dụng
những khái niệm về “cái tôi” hẹp như trước. Lấy ví dụ, chính nhờ sự quan tâm đối
với việc giáo dục đạo đức nhân cách, một số nhà tâm lý học đương thời vẫn sử
dụng khái niệm tính cách của thời trước trong các bài viết và nghiên cứu tầm cỡ
của mình.
Tuy nhiên những rắc rối trong cách hiểu của mọi người và những lầm lẫn
trong ngôn ngữ vẫn còn tồn tại. Điều này trước hết là do cách nhìn nhận của các
nhà tâm lý học thuần túy. Trong 50 năm qua họ đã dung khái niệm cá tính trong
những cuốn sách viết về tâm lý học quần chúng, về khả năng tự lực, trong những
cuốn sách “để thành công trong cuộc sống”. Tôi đặc biệt muốn nói tới việc thay thế
những đặc điểm quan trọng của tính cách bằng việc sử dụng khái niệm tâm lý học
hạn hẹp về cá tính trong những cuốn sách trên. Chính việc làm này đã làm mất đi ý
nghĩa giàu tính lịch sử và đạo đức của khái niệm tính cách và khái niệm tính cách
như chúng ta thường sự dụng bây giờ mang nội hàm của khái niệm cá tính.
Ví dụ khi chúng ta nói “Cô ấy có kiểu tính cách này” thì chúng ta thường
hiểu là cá tính của cô ấy. Đó là năng động, vui vẻ hoặc trầm lặng và e dè. Tương tự
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
khi chúng ta đánh giá bề ngoài một người như “Anh ấy là người có tính cách” thì
chúng ta thường hiểu là cá tính kỳ quặc hoặc hài hước của anh ấy - một cá tính mà
giúp ta phân biệt rõ giữa anh ấy với những người khác. Khi chúng ta nói về những
đặc điểm tính cách của một người nào đó thì chúng ta lại thường hay sử dụng
những từ ngữ mang nội hàm của khái niệm cá tính.
Điều này không có nghĩa là chúng ta hoàn toàn sai khi sử dụng một cách
tương đồng giữa đặc điểm và thói quen, giữa cá tính hay tính cách. Tất nhiên
chúng ta có thể sử dụng chúng, miễn là phù hợp bởi trên hết chúng chỉ là những
con chữ. Những điều này không chỉ làm thay đổi sự thật từ trước tới nay rằng
phương thức chúng ta sử dụng hoạn vị lẫn lộn giữa các khái niệm là biểu hiện của
sự nhầm lẫn trong tư duy. Điều này giải thích tại sao chúng ta cần phải sớm phân
biệt rõ chúng. Để làm được việc đó, trong suốt chương này chúng ta sẽ tiếp tục đề
cập tới chúng.
Nếu như không nghiên cứu kỹ hai khái niệm tính cách và cá tính thì nhiều
người vẫn cứ nhất nhất cho rằng “cá tính là định mệnh” và rằng cá tính quyết định
thành công. Nhìn nhận theo khái niệm tính cách của người xưa thì điều này hoàn
toàn sai.
Tuy nhiên chúng ta cũng không thể phủ nhận vai trò của cá tính đối với định
mệnh hay thành công của một người. Những đặc điểm cá tính của con người bạn
tất nhiên là một phần làm nên con người hiện tại của bạn cũng như trong tương lai.
Như vậy cá tính của bạn, ví dụ bạn là người cởi mở hay khép mình, tự tin hay thiếu
tự tin, quyết đoán hay thiếu quyết đoán, sẽ góp phần tạo nên hình hài giá trị cũng
như phương hướng của đời bạn. Tôi cũng không phủ nhận lợi ích của một số cuốn
sách viết về cách tự hoàn thiện mình mang lại cho bạn.
Nhưng điều quan trọng chúng ta luôn nhớ rằng đặc điểm cá tính chỉ là thứ
yếu đối với tính cách của bạn. Dựa vào khái niệm tính cách cổ điển thì chúng ta
hiểu rằng con người chúng ta không phải chỉ là những gì cá tính chúng ta thể hiện
hay được biểu hiện như những gì chúng ta thức hưởng từ bố mẹ. Cá tính luôn sẽ là
thứ yếu đối với tính cách khi đề cập tới vai trò của chúng trong việc tạo nên hình
hài, giá trị và phương hướng của đời bạn và đặc biệt khi trả lời cho vấn đề làm thế
nào để bạn thực sự trở thành một người tốt”.
Tính cách thực sự quan trong hơn cá tính. Điều này chúng ta rất dễ nhận
thấy. Chúng ta thường không quy trách nhiệm cho người khác chỉ vì những đặc
điểm cá tính của họ, ngược lại chúng ta lại buộc họ phải chịu trách nhiệm về những
thói quen của tính cách họ. Ví dụ chúng ta không ca ngợi một người nào đó về mặt
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
đạo đức vì anh ta là người bặt thiệp hay chỉ trích vì là người không cởi mở. Chúng
ta làm như vậy cũng chỉ bởi vì đó là những gì mà tạo hóa “ký thác” vào họ. Nhưng
chúng ta lại ngợi ca về mặt đạo đức đối với những người thật thà, có tinh thần tập
thể, đang kính và đáng tin cậy, khinh bỉ đối với những người giả dối, ích kỷ, thiếu
lễ phép…
Chúng ta cần hiểu về vị trí và vai trò của lòng tự trọng đối với cá tính cũng
như tính cách (nhiều người thậm chí cho rằng lòng tự trọng là đặc điểm quan trọng
nhất của cá tính). Không phải lúc nào lòng tự trọng cũng có liên quan tới việc bạn
là người tốt hay không. Hay nói cách khác bạn là người tốt không chỉ bời vì bạn là
người có lòng tự trọng cao.
Cả hai ví dụ đáng suy ngẫm dưới đây sẽ góp phần làm sáng tỏ điều này.
Trong một cuộc nghiên cứu được công bố rộng rãi về những người đã cứu dân Do
Thái thoát khỏi nạn thảm sát của bọn phát xít Đức, người ta thấy rằng nhiều người
trong số những người đáng kính này thực sự không có lòng tự trọng cao. Điều này
đã giúp các nhà nghiên cứu đi đến kết luận cuối cùng là không hề có một mối liên
hệ nào giữa lòng tự trọng và việc trở thành những người đáng kính như vậy. Tiếp
đến hãy lướt qua một số nghiên cứu đương thời cho thấy mối quan hệ khá khăng
khít giữa lòng tự cao và những thái độ vô đạo đức co mình vào cái vỏ cá nhân. Một
nghiên cứu được đánh giá cao gần đây đã đi đến kết luận “Một số biểu hiện nhất
định của lòng tự cao khi bị tổn thương dường như ngày càng có xu hướng kích
thích hành động bạo lực của cá nhân. Cho nên có một thực tế cần phải thừa nhận
về giá trị văn hóa của lòng tự trọng đó là lòng tự trọng đôi khi có thể phản tác dụng
của nó, thậm chí rất nguy hiểm.
Quan điểm của tôi ở đây không có ý hạ thấp giá trị vốn có của lòng tự trọng
cũng như bất kỳ đặc điểm cá tính tích cực khác trong việc mang lại cho chúng ta
một cuốn sách có ý nghĩa hơn và dáng hưởng thụ hơn. Như vậy nếu bạn biết kết
hợp đồng thời phát huy những nét cá tính của bạn như lòng tự trọng cùng với nỗ
lực cải thiện những thói quen tính cách như tính trung thực, tính kỷ luật thì bạn có
thể có được một sức mạnh tổng hợp nhằm phát triển tính cách cá nhân của bạn
hoàn hảo hơn.
Vấn đề tôi muốn nhấn mạnh ở đây là: cuối cùng thì chính các thói quen của
tính cách chứ không phải các đặc điểm cá tính là nền tảng và động lực phát triển
của mọi thiết chế xã hội cũng như mỗi cá nhân trong xã hội đó. Điều này giải thích
tại sao trong phần giới thiệu tôi lại khẳng định rằng chúng ta khó có thể cải thiện
đời sống cá nhân của mỗi chúng ta hay xã hội mà ta đang sống nếu như không xem
việc rèn luyện tính cách cá nhân như một điều kiện tiên quyết.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Theo cách tiếp cận này thì tính cách được thể hiện như sau:
- Bạn với tư cách là một cá nhân, một thực thể của xã hội có khả năng quyết
định bạn là ai, ban muốn hay nên trở thành người như thế nào, vượt lên trên những
gì vốn bẩm sinh ở bạn.
- Những gì cốt yếu trong con người bạn chắc chắn tạo ra xu hướng đạo đức
của bạn.
- Bạn có khả năng bẩm sinh lựa chọn con đường chân - thiện - mỹ cho mình.
- Nói tóm lại khi tính cách tạo nên con người bạn thì cuối cùng chính bạn chứ
không phải ai khác quyết định số phận của mình.
Với 4 điểm cơ bản này - đặc biệt là điểm lưu ý cuối cùng, tôi không phải
đang cố gắng vạch ra một con đường duy nhất để phát triển bản thân mà sự phát
triển về tính cách và số phận của chúng ta còn phải phụ thuộc vào sự giúp đỡ của
người khác cũng như chịu ảnh hưởng từ bên ngoài. Sâu xa mà nhìn nhận vấn đề thì
thậm chí đến cả người lớn tuổi cũng cần có sự khích lệ thường xuyên và thần
tượng cho bản thân mình. Và tất nhiên đối với nhiều người trong chúng ta, người
mà ta chọn làm mẫu hình lý tưởng để ta phấn đấu nhất thiết phải đáng kính và siêu
quần - một con người có phẩm chất đạo đức hoàn hảo, hiện thân cho sức sống vĩnh
cửu của những điều tốt đẹp. Mẫu hình người lý tưởng này có thể quyết định hướng
đi của định mệnh chúng ta và không có một mẫu hình lý tưởng thì khó có được
một cuộc đời đáng khâm phục.
Bức tranh về tính cách nhân mà tôi cố gắng khắc họa nhằm để khẳng định
một thực tế rằng ở cấp độ cơ bản nhất, bạn và tôi những người đã trưởng thành
không thể đổ lỗi cho ai khác về con người của chúng ta, về tính cách cá nhân như
vậy, chúng ta cần phải có trách nhiệm đối với con người hiện tại của chúng ta cũng
như con người mà chúng ta mong muốn trở thành trong tương lai. Khi việc phát
triển bản thân của chúng ta thực sự cần sự giúp đỡ của người khác thì có một sự
thực là người ta, trong đó chỉ có chúa trời có thể giúp chúng ta nếu chúng ta sẵn
sàng chuẩn bị cho sự giúp đỡ đó. Chính vì vậy muốn người khác giúp đỡ mình thì
trước hết mình phải tự giúp mình đã. Nỗ lực hay không nỗ lực để trở thành một
người có tính cách rốt cục là một sự lựa chọn do bản thân quyết định.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
2
Cuộc sống buông xuôi thật không đáng sống
(Scorates)
Đặt tựa đề cho chương này, tôi trích dẫn một câu nói bất hủ của một trong
những triết gia nổi tiếng nhất và đáng kính nhất của nhân loại – đó là triết gia
Scorates.
Scorates đã đưa ra nhiều nhận xét tinh tế và hàm súc như câu nói nổi tiếng
này và chúng được xem như là một phần của công việc hàng ngày ông làm ở
Athen và cuối thế kỷ thứ tư trước công nguyên. Khi ông nói lên những nhận xét
này là lúc ông hết mình thường xuyên bảo những đồng nghiệp (người Hy Lạp) của
mình tránh sa lầy vào con đường của cái mà chúng ta gọi là “sự tự thỏa mãn đạo
đức” trong đó mỗi cá nhân đánh mất đi tinh thần tiến thủ và nỗ lực cố gắng để
hoàn thiện mình hơn.
Vì rất nhiều lý do khác nhau, người ta có thể tự thỏa mãn với chính mình về
mặt đạo đức. Ví dụ người ta có thể dành quá nhiều thời gian ta có thể dành quá
nhiều thời gian trong cuộc sống hàng ngày cho công việc kiếm tiền và kiếm danh
vọng hay trau chuốt cho cái bề ngoài của mình nên không còn có đủ sức lực và
thời gian cần thiết để suy nghĩ và tự hoàn thiện bản thân mình trên các mặt khác
(thật nực cười thay tất cả những lý do này quá phổ biến trong thời đại chúng ta và
là những gì mà Scorates quan tâm, lo lắng nhất ở những người bạn của ông). Một
số đã hình thành nên quan điểm, thái độ cố chấp, bảo thủ, số khác lại theo quan
điểm an phận thủ thường, hài lòng với chín cách sống của mình dù sai hay đúng
không hề đoái hoài việc nỗ lực tự hoàn thiện bản thân. Trường hợp tồi tệ nhất khi
người ta đơn giản tin rằng tính cách của mình không có một vai trò nào trong việc
hoàn thiện bản thân.
Đối với Scorates, một người thầy thông thái, chuẩn mực và có tâm thì những
“lý do” này thực sương không có gì ngoài cái mà được Scorates gọi là những lý do
ngụy tạo hay những sai lầm tự lừa dối chính mình hoặc là cả hai. Ông cho rằng
điều đầu tiên và quan trọng của đạo đức cá nhân trong đời sống hàng ngày chính là
trung thực và có trách nhiệm với bản thân mình về quá trình mình phấn đấu để trở
thành một người có đạo đức với đầy đủ tính cách đang quý.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Với dụng ý nhấn mạnh tính trung thực và việc tự kiểm điểm bản thân về mặt
đạo đức, Scorates thường nhắc tới một nguyên tắc rất hay, được mọi người biết đến
là “Hãy tự biết mình”. Tuy nhiên ông không chỉ nhắc lại nguyên tắc vàng này mà
ông còn mở rộng và khai thác triệt để ý nghĩa của nó. Đến lúc này bạn không chỉ
tiếp thu lời dạy quý giá của Scorates và cả ví dụ trên mà bạn có được một khởi
điểm cần thiết để tự đối thoại với chính mình.
Hãy tự biết mình là một trong hai câu nói nổi tiếng trên được khắc trước cửa
ra vào của đền thờ Apollo ở Delphi, một nơi mà người Hy Lạp cổ đại xem như là
thánh địa thiêng liêng nhất (câu nói thứ hai là “không có gì thái quá” nhằm nhấn
mạnh tầm quan trọng của sự hài hòa và cân bằng trong cuộc sống).
Theo cách hiểu thông thường trước đây thì câu nói “Hãy tự biết mình” chính
là hãy tự biết bạn đang ở đâu, địa vị của bạn như thế nào, nghĩa vụ của bạn đối với
xã hội là gì và hãy trung thực với những gì bạn có”. Chẳng còn nghi ngờ gì nữa, ý
nghĩa của nó nhằm vào những người không có địa vị chính trị cũng như của cải
trong xã hội là gì và hãy trung thực với những gì bạn có”. Chẳng còn nghi ngờ gì
nữa, ý nghĩa của nó nhằm vào những người không có địa vị chính trị cũng như của
cải trong xã hội. Ở Athen thời cổ đại, những người này thuộc tầng lớp dân thường
thuộc vào một nhóm người tương đối nhỏ các gia đình quý tộc. Do đó ví dụ bạn là
người thợ rèn, người nông dân, tồi tệ hơn là một nô lệ thì bạn chỉ được ước mong
trở thành một người thợ, một người nông dân giỏi hay một người nô lệ trung thành
chứ không có gì hơn.
Một trong những đóng góp lớn nhất làm cho tên tuổi của Scorates mãi mãi
trường tồn với thời gian chính là việc ông nhìn thấy ý nghĩa nhân văn cao quý của
cụm từ “Hãy tự biết mình”. Ông đã cảm nhận được ý nghĩa tiềm ẩn sâu xa, cái đích
cuối cùng của cả đời người phấn đấu, điều này khó ai có thể nhận thấy được.
Scorates đã khuyên những người bạn Athen của mình cũng chính bằng câu “Hãy tự
biết mình” nhưng không phải với ý nghĩa thông thường mà ông mong muốn họ hãy
nhìn lại mình đừng quá chú tâm vào những cái phù phiếm bên ngoài như địa vị xã
hội, sự giàu sang. Thay vào đó hãy quan tâm nhiều tới những gì tối cần thiết và
quan trọng nhất là mục tiêu bên trong như sự thông thái, thật thà và đạo đức nhân
cách. Ý nghĩa cao quý này đã được chính Scorates sử dụng như một thứ vũ khí sắc
bén trong các bài giảng của mình:
Tôi sẽ không từ bỏ triết học (trong ngôn ngữ Hy Lạp cổ đại nó có ý nghĩa là
“yêu sự thông thái”) là luôn luôn khích lệ bạn cũng như nói lên một sự thật với tất
cả mọi người tôi từng gặp, một sự thật mà tôi thường nhắc tới dưới hình thức
những câu hỏi như “Này người bạn yêu quý của tôi, bạn có cảm thấy hổ thẹn
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
không khi chỉ quan tâm tới tiền bạc và cách làm thế nào để kiếm được nhiều tiền
cũng như địa vị và danh vọng mà lại không đoái hoài tới sự thông thái, sự thật thà
và tâm hồn của chính bạn (hay tính cách của bạn) và làm thế nào để bồi dưỡng
nâng cao đời sống tin thần và tính cách của bạn?”… Tôi sẽ không khuyên bạn hay
muốn bạn làm bất cứ điều gì ngoài việc đừng quá quan tâm tới bề ngoài của bạn
cũng như tiền bạc càng sớm càng tốt và hãy dành nhiều thời gian hơn nữa để nâng
cao, hoàn thiện tâm hồn bạn (hay tính cách của bạn).
Cũng giống như bao công việc cao quý của những người thầy vĩ đại khác,
Scorates không bao giờ nguôi khuyên mọi người hãy nhìn vào bản thân mình, soi
xét bản thân và hãy tự bản thân mình xem tâm hồn mình trong sạch và cao quý đến
mức nào, mình đã cải thiện tính cách của mình bao nhiêu và những cố gắng của
mình đã xứng đáng hay chưa. Những người thầy vĩ đại như Scorates yêu cầu chúng
ta tự đặt cho mình những câu hỏi như “Nếu tôi không quan tâm và cố gắng để trở
thành một người tốt thì điều gì sẽ nói lên số phận của đời tôi, phải chăng đó là sự
nghèo nàn về tính cách?” Điều gì sẽ xảy ra nếu xã hội của chúng ta xem như là một
tổng thể không hề quan tâm tới việc cải thiện “tâm hồn” của chính nó? “Phải chăng
chính ta không cho rằng mục đích hàng đầu của đời người là hoàn thiện những gì
sâu thẳm nằm bên trong đạo đức, tính cách để chúng ta ngày càng tách xa với phần
“con”, tiến gần đến phần “người”.
Liệu có bao nhiêu người tự mãn về đạo đức của chính mình hay chú tâm và
cố gắng hoàn thiện con người bên trong? Chúng ta nên gạt sang một bên câu hỏi
này, đừng nên đoán chừng cho câu trả lời. Nhưng chúng ta có thể và nên tự hỏi bản
thân có tự mãn với chính mình, có thực sự quan tâm và cố gắng hoàn thiện con
người bên trong của mình hay không? Chính vì vậy chúng ta hãy nghiêm túc suy
ngẫm về những lời dạy quý giá của người thầy vĩ đại Scorates và bắt đầu nhìn
thẳng vào bản thân, soi mình vào gương để tự hỏi và trả lời chân thật những câu
hỏi sau:
- Phải chăng tôi đang tự mãn với những gì tôi đạt được trong việc hoàn thiện
tính cách mình?
- Phải chăng trong cuộc sống hàng ngày đã dành quá nhiều thời gian công sức
để theo đuổi các mục đích khác mà ít quan tâm hay không quan tâm tới việc hoàn
thiện tính cách mình?
- Tôi đã dành bao nhiêu thời gian và sức lực để cố gắng có được tiền tài, địa
vị và tiếng tăm so với thời gian và công sức để cố gắng cải thiện tính cách của tôi?
- Có phải con người tôi đã hình thành nên một thái độ lạc hậu bảo thủ hay thái
độ phó mặc, an phận thủ thường không cần phải phấn đấu, cố gắng làm gì?
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
- Liệu tôi có nhận ra hay suy nghĩ về quá trình hoàn thiện tính cách của bản
thân?
- Tôi thực sự quan tâm ở mức độ nào tới việc bồi dưỡng đạo đức nhân cách và
việc cố gắng để trở thành người tốt?
- Tôi đã chuẩn bị sẵn sàng ở mức độ nào để dành thời gian, sức lực và suy
nghĩ cần thiết cho việc hoàn thiện tính cá nhân của tôi?
Với tất cả sự chân thật và tính cách của mình, tôi chưa bao giờ gặp người
nào mà không có phản ứng gì như: “Ồ, điều này thực sự đã đánh trúng tim đen của
tôi” (trước những câu hỏi trên). Tất nhiên tôi cũng đã từng là một trong những
người đó. Mặc dù tôi thường viết, giảng và nói về những vấn đề đạo đức và tính
cách nhưng tôi vẫn luôn luôn nhắc nhở mình. Chìm ngập trong sự bận rộn và hối
hả của công việc cũng như trách nhiệm cá nhân đối với gia đình nhưng tôi vẫn
giành thời gian cần thiết để nhìn thằng vào mình, nhìn vào gương và tự hỏi mình
những câu hỏi như vậy. Tôi sẽ là người đầu tiên nói với bạn rằng trong số chúng ta
có những người rất giỏi “nói” cần phải gắng sức hoàn thiện mình để đảm bảo chắc
rằng chúng ta cũng giỏi “làm” như bao người khác.
Còn về bản thân bạn thì sao?
Thông thường, một trong những bước đầu tiên và không dễ chịu cho lắm mà
bạn và tôi cần phải làm khi nhìn vào bản thân, nhìn vào gương là xác định và biết
được những mặt cụ thể trong tính cách của mình cần được cải thiện. Hay nói cách
khác đó chính là những mặt yếu, mặt tiêu cực của tính cách của mình. Sự thật là
khó có thể hoàn thiện được tính cách mình nếu như không phân định, biệt rõ được
những mặt mạnh, mặt yếu kém của nó. Chúng ta sẽ tìm hiểu nó trong chương kế
tiếp.
Bây giờ tôi sẽ tặng bạn bốn câu cách ngôn nổi tiếng rất có ý nghĩa đối với
bạn. Hai câu đầu là của hai nhà văn nổi tiếng thế kỷ 19 người Xcôt-len, Thomas
Carlyle và Robert Louis Stevenson còn hai câu cuối là của một linh mục người Tây
Ban Nha sống vào thế kỷ 17 – Baltasar Gracian.
- Lỗi lầm lớn nhất của mọi lỗi lầm là không ý thức được điều gì cả.
- Bạn không thể chạy trốn sự yếu kém của bạn, một lúc nào đó bạn cần phải
đấu tranh chống lại nó, tiêu diệt nó; và nếu đúng như vậy thì tại sao lại không phải
lúc này và tự hỏi bạn đang đứng ở đâu?
- Bạn hãy tìm hiểu điểm yếu kém cơ bản của bạn. Bất cứ điểm mạnh nào của
bạn cũng bị kìm hãm bởi điểm yếu của bạn và nếu bạn đầu hàng nó, nó sẽ giống
như một tên bạo chúa điều khiển hoàn toàn con người bạn. Bạn hãy bắt đầu kiểm
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
soát nó bằng cách chú ý tới nó bằng cách chú ý nó: Xác định rõ điểm yếu của bạn
chính là bạn đang bắt đầu chinh phục nó. Hãy để tâm nhiều tới điểm yếu mà bạn
hay bị người khác trách móc. Bạn hãy làm chủ bản thân mình và suy ngẫm về con
người bạn. Một khi sự yếu kém chi phối con người bạn thì nhiều sai lầm sẽ nối gót
theo sau.
- Bạn hãy biết bạn: Đó là tính cách, là trí tuệ, là lương tri và cảm xúc tình
cảm. Bạn không thể làm chủ bản thân nếu bạn không hiểu được bản thân mình.
Con người bên ngoài của bạn có biểu hiện dưới nhiều hình thức -khác nhau nhưng
với con người bên trong – tâm hồn bạn thì chỉ có duy nhất một hình. Đó chính là
hình ảnh phản chiếu bản thân một cách trung thực nhất. Và khi bạn không quan
tâm nhiều tới vẻ bên ngoài của bạn thì hãy cố gắng sửa đổi và cải thiện con người
bên trong đi. Điều này sẽ giúp bạn giải quyết các vấn đề một cách khôn ngoan,
đánh giá được tính thận trọng và sự sáng suốt của bản thân bạn. Bạn hãy đánh giá
khả năng giải quyết các khó khăn trong cuộc sống của bạn và hãy gắng hết sức
mình để xem khả năng của bạn đến đâu.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
3
Tính cách là những gì thể hiện trong bóng tối
(Moody)
Trong thế giới cổ đại Hy Lạp, trước thời Heralit, Scorates và Aritot rất lâu
có một truyền thuyết nói về một người chăn cừu cho đức vua xứ Lydia (một quốc
gia cổ đại thuộc vùng Tiểu Á). Truyền thuyết kể rằng một ngày kia, trong cơn sấm
chớp kinh hoàng người chăn cừu sững sờ chứng kiến cảnh một cơn động đất dữ
dội đã tạo ra một khe nứt khổng lồ cạnh nơi anh ta đang đứng.
Bị thôi thúc bởi sự kinh ngạc và tò mò của mình, người chăn cừu đã lần theo
khe nứt đi xuống. Giữa bao nhiêu thứ kỳ diệu khác, anh thấy một con ngựa bạch
bằng đồng rỗng có kích cỡ không tương xứng. Trèo qua một trong những lối vào
giống như hình cánh cửa sổ, người chăn cừu bắt gặp một tượng người khổng lồ.
Bức tượng trần và chỉ có một chiếc nhẫn vàng ở ngón tay. Anh tháo chiếc nhẫn ra
và đeo vào tay mình rồi trèo ra khỏi khe nứt ấy.
Vài ngày đó, trong một cuộc gặp hàng tháng giữa đức vua và những người
để báo cáo với đức vua về công việc của mình, anh tình cờ xoay ngược mặt nhẫn
trên tay mình. Thế là ngay lập tức thì anh trở thành vô hình, còn những người chăn
cừu khác ở xung quanh anh vẫn tiếp tục báo cáo với đức vua và cứ nghĩ anh đã ra
ngoài. Ngạc nhiên với những gì vừa xảy ra, anh xoay ngược chiếc nhẫn lại và ngay
lập tức anh hiện ra.
Sau nhiều lần thử xoay chiếc nhẫn, người chăn cừu bắt đầu nhận ra được sức
mạnh vô hình của nó. Trong những ngày sau đó anh đã tận dụng hết khả năng của
chiếc nhẫn. Lúc này chúng ta có thể nói rằng anh đã trở nên điên loạn, hành động
một cách nhỏ nhen và vô đạo đức. Anh đã có quan hệ bất chính với các tỳ thiếp
của đức vua và đã thông dâm với hoàng hậu. Với sự giúp đỡ của hoàng hậu anh
giết chết đức vua rồi sau đó lên nắm quyền cai quản vương quốc Lydia.
Triết gia Hy Lạp cổ đại Platon (người học trò yêu quý nhất của Scorates) đã
thuật lại truyền thuyết này trong tác phẩm nổi tiếng của mình tác phẩm “Nền cộng
hòa”, một chuyên luận dưới hình thức đối thoại nói về sự công bằng của tạo hóa.
Những trang đầu của tác phẩm Platon đã thuật lại truyền thuyết này và nói về cuộc
tranh cãi giữa hai nhân vật chính của ông là người thầy Scorates và người anh trai
Glaucon. Cuộc tranh cãi xoay quanh câu hỏi tại sao người ta cần phải có đạo đức.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Trong cuộc tranh cãi này Glaucon đã sử dụng truyền thuyết trên để nêu ra
một câu hỏi hóc búa là: Nếu như người ta có thể làm bất cứ việc gì người ta muốn
mà không bị người khác nhìn thấy thì liệu họ sẽ là người như thế nào và họ sẽ làm
những gì?
Cách chúng ta trả lời câu hỏi này cho thấy rõ nhiều điều về cách chúng ta
nhìn nhận tính bẩm sinh của con người - liệu chúng ta xem con người vốn bản chất
là tốt hay xấu hoặc là sự lẫn lộn giữa tốt và xấu. Tuy nhiên tôi đưa ra truyền thuyết
này không phải muốn bạn đi sâu vào vấn đề triết học đầy tranh luận này.
Nếu bạn muốn biết quan điểm của Glaucon và Scorates thì tôi xin đưa ra nội
dung cơ bản của cuộc tranh luận giữa hai người. Hoàn toàn trái ngược với quan
điểm của Scorates và Platon, Glaucon cho rằng người ta sẽ không thể có đạo đức
nếu như họ không cố gắng tách mình ra khỏi cái vô đạo đức. Điều này đã được
Glaucon giải thích như sau: thứ nhất con người vốn bản chất dễ bị lôi kéo bởi tính
ích kỷ và vô đạo đức, thứ hai ngoài những điều mà luật pháp cấm thì có bao nhiêu
điều vô đạo đức khác có thể khơi dậy bản tính xấu của mỗi con người.
Giống như nhiều người trong chúng ta, Scorates và Platon cho rằng có rất
nhiều lý do chính đáng cho thấy con người luôn có xu hướng tới cái cao đẹp và có
đạo đức, thậm chí trong trường hợp con người có thể làm những điều mà người
khác không biết. Liệu thực ra con người giữ được đạo đức hay không trong những
hoàn cảnh như vậy. Đó là một câu hỏi khó chưa được giải đáp.
Hãy gạt các vấn đề tranh cãi xung quanh bản chất của con người sang một
bên. Tôi thuật lại truyền thuyết về chiếc nhẫn của người chăn cừu nhằm vào hai
mục đích thiết thực. Thứ nhất là giúp chúng ta tiếp tục nhìn thẳng vào bản thân
chúng ta, soi xét lại con người thật của mình. Đồng thời tôi cũng muốn hình thành
một khái niêm ban đầu dễ nhớ và hữu ích về tính cách.
Hãy xem xét một cách nghiêm túc về trường hợp tất cả chúng ta đều có
chiếc nhẫn vô hình tức những lúc chúng ta có thể làm những điều mà người khác
không nhìn thấy hay lúc chúng ta vừa là nhân chứng cho những việc làm của
chính. Bây giờ hãy hỏi bản thân bạn câu hỏi của Glaucon:
Nếu tôi có thể làm bất cứ điều gì tôi muốn mà không bị người khác nhìn
thấy thì lúc đó tôi sẽ là người như thế nào và tôi sẽ làm những gì?
Tuy nhiên kinh nghiệm bản thân và kinh nghiệm nghề nghiệp đã cho tôi thấy
rằng giữ nguyên hình thức câu hỏi như vậy đối với chúng ta là quá trừu tượng và
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
do đó sẽ khó đạt được mục đích chúng ta đặt ra. Những gì chúng ta cần làm là cụ
thể hóa câu hỏi này. Nếu chúng ta thực sự muốn hoàn thiện chính mình thì điều
này sẽ giúp ta đạt được cái đích cuối cùng đó là sự thật, là sự nhận thức đúng đắn
của chúng ta chứ không vì mục đích mang lại sự thoải mái cho chúng ta.
Chính vì vậy để đảm bảo chắc rằng chúng ta thực sự trung thực và khách
quan với chính mình trong quá trình tự kiểm điểm bản thân thì chúng ta hãy tự hỏi
mình những câu hỏi cụ thể sau:
Nếu tôi có thể làm bất cứ điều gì tôi muốn mà không bị người khác nhìn
thấy thì con người tôi lúc đó có xu hướng là:
- Tốt hay xấu?
- Thật thà hay giả dối?
- Đáng tin cậy hay không đáng tin cậy?
- Lễ phép hay vô lễ?
- Thủy chung hay tráo trở?
- Có bản lĩnh hay buông xuôi?
- Có trách nhiệm hay vô trách nhiệm?
Nếu không nói những câu hỏi này thực sự cần thiết cho chúng ta thì ít ra
chúng cũng có giá trị khuyến khích, thúc đẩy chúng ta nghĩ đúng về bản chất con
người của chúng ta – cái quyết định con người chúng ta như thế nào khi chúng ta
làm những việc mà chỉ có bản thân chúng ta mới biết. Còn câu trả lời ư? Đó chính
là những thói quen của cá tính chúng ta. Chúng là sự lẫn lộn giữa những thói quen
tốt và tật xấu.
Như bạn thấy khái niệm về những thói quen của tính cách như trên sẽ và
chắc chắn đóng một vai trò quan trọng và thiết yếu khi chúng ta đề cập đến tính
cách. Là những người đã trưởng thành khi chúng ta nhìn thằng vào bản thân và tự
hỏi mình về xu hướng con người chúng ta trong một hoàn cảnh nào đó thì trước hết
chúng ta không phải tự hỏi mình chọn xu hướng phát triển nào trong trương hợp đó
mà phải hỏi mình đã làm gì trong quá khứ (kể cả thời thơ ấu) những lựa chọn trong
quá khứ cũng như thai độ với hiện tại. Chúng ta nên hiểu rằng quá khứ và hiện tại
chính là hình ảnh trong tương lai của chúng ta. Những gì mà chúng ta có được
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
trong quá khứ, tạo dựng được ở hiện tại sẽ ăn sâu vào con người chúng ta và trong
trường hợp nào đó chúng ta tự bộc lộ mình như những gì chúng ta có. Vì vậy thay
việc tự hỏi con người chúng ta như thế nào trong tương lại thì chúng ta hãy tự hỏi
mình về những thói quen của chúng ta.
Khái niệm thói quen của tính cách như chúng ta đang và sẽ sử dụng ngày
xưa có ý nghĩa phong phú và rộng hơn so với quan niệm thông thường của ngày
nay. Ngày nay người ta xem thói quen của tính cách như là sự vô ý thức, là những
hành vi, đặc biệt thường được xã hội hoan nghênh. Thực ra người xưa sử dụng thói
quen của tính cách để nói tới cái thường được đạo Thiên chúa mô tả như là “những
thói quen của con tim” - một khái niệm lớn và rất có ý nghĩa. Khái niệm này bao
gồm tất cả những khả năng lực về trí tuệ, tình cảm, cảm xúc và tinh thần hăng hái,
đặc biệt khi những khả năng này được thể hiện một cách cụ thể hay trong sự tương
tự giữa các cá nhân trong hoạt động thường ngày của chúng ta. Đây chính là điều
mà tôi thực sự muốn các bạn nhìn nhận về các thói quen của tính cách. Như thế
bạn sẽ có xu hương suy nghĩ xem xét và hành động theo một nền tảng. một nguyên
tắc đúng đắn trong đời sống hàng ngày.
Có một nhà triết học đạo đức nổi tiếng đã từng chỉ ra rằng: Dù thất bại hay
thành công thì trong cuộc sống chúng ta cần có sự dự phòng, có sự lựa chọn cho
riêng mình, có khuynh hướng nhất quán trong hành động theo một nguyên tắc, nền
tảng nào đó còn hơn là lập lờ nửa vời. Chúng ta thường có xu hướng lặp lại những
hành động tương tự như đã làm trong quá khứ đối với tương lai chúng ta. Điều này
được quyết định bởi thói quen: Cách thể hiện hành động theo một khuynh hướng
nhất định.
Tất nhiên chúng ta có khuynh hướng hành động theo một phương thức nhất
định không có nghĩa là chúng ta sẽ phải luôn luôn và cần thiết hành động theo thói
quen của chúng ta. Chúng ta không phải là những cái máy, hay nói theo ngôn ngữ
tâm lý học chúng ta không phải là con chó thử nghiệm của Pavlov, luôn luôn phản
ánh một cách vô ý thức trong những điều kiện tương tự đối với một kích thích nào
đó: Chúng ta có thể không điều khiển được việc tiết nước bọt của cơ quan tiêu hóa
mỗi khi chúng ta nhìn thấy hay ngửi thấy mùi thơm của bánh mì nướng nhưng
chắc chắn chúng ta có thể điều khiển, kiểm soát được bản thân trước xu hướng trở
nên không kiên nhẫn, không thật thà và vô lỗ nếu chúng ta thực sự đẻ tâm và cố
gắng. Chúng ta làm được những việc đó vì một điều quan trọng là chúng ta không
chỉ là một cục đất sét vô tri vô giác mà người ta muốn tạo thành hình gì cũng được.
Chúng ta tất nhiên có khả năng hành động ngược lại với những thòi quen
của chúng ta, ngược lại với những xu hướng hành động vốn có của chúng ta. Bản
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
thân tôi có thể vốn không kiên trì nhưng điều đó có nghĩa là tôi sẽ và chắc chắn
luôn luôn hành động một cách nóng vội. Hay tôi có thể là người có thói quen trung
thực nhưng tôi cũng có thể là người giả dối. Điều đáng chú ý ở đây là nếu tôi hay
hành động trái ngược với những thói quen trên của tôi, nói cách khác tôi cứ lặp đi
lặp lại hành động giả dối và kiên trì thì chúng dần dần trở thành thói quen của tôi
và biến tôi từ người trung thực và nóng vội sang con người giả dối và kiên trì.
Có những thói quen tính cách đơn giản nghĩa là chúng ta có xu hướng hành
động theo một số phương thức nhất định trong những hoàn cảnh nhất định. Trong
khi chúng ta hoàn toàn có đủ khả năng hành động trái ngược với những thói quen
của chúng ta thì có một thực tế rõ ràng là hầu hết chúng ta thường hành động theo
thói quen của mình. Chính vì vậy chúng ta cần phải nghiêm khắc xem xét và tạo
dựng cho mình những thoi quen cần thiết nếu như chúng ta muốn trở thành người
tốt.
Thói quen có thể là thói quen tốt hoặc thói quen xấu. Xét về mặt đạo đức mà
nói thì người ta có thể gọi thói quen là những đức tính tốt (thói quen tốt) hay là
những tật xấu (thói quen xấu). Chính thói quen của chúng ta, sự lẫn lộn của những
đức tính tốt và những tật xấu là những gì cơ bản, chủ yếu tạo nên tính cách của
chúng ta và do đó cũng chính thói quen quyết định con người chúng ta, quyết định
hành động của chúng ta ngay cả trong trường hợp chúng ta vừa là nhân chứng cho
hành động đó. Vẫn còn vang vọng đâu đây câu nói bất hủ của Aristot.
Chúng ta là cái chúng ta thường lặp đi lặp lại.
Aristot đã thâu tóm được bản chất của tính cách trong câu nói súc tích và
tinh tế này. Đó chính là thói quen.
Như vậy chúng ta có thể đi đến kết luận rằng việc có được “chiếc nhẫn vô
hình thần kỳ” chỉ làm rõ thêm những gì mà chúng ta thường hay làm trong quá
khứ, đó là những thói quen chi phối chúng ta, vừa là đức tính tốt vừa là tật xấu.
Những thói quen nào trong con người bạn được xem là nổi trội nhất?
Như nhiều người đã nói với tôi và như tôi chứng thực ngay từ bản thân mình
thì việc dành thời gian để suy nghĩ và cân nhắc tìm ra câu trả lời đã có tác dụng
khai sáng và thức tỉnh bản thân rất nhiều.
Tôi xin đưa ra đây một ví dụ. Vào một buổi tối cũng đã khá khuya rồi, trong
khi ngồi nói chuyện thân mật với một số người bạn cũ và một số người tôi mới
quen biết về quá trình tự kiểm điểm bản thân, tôi hỏi nửa đùa nửa nghiêm túc như
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
muốn thách thức mọi người rằng liệu họ có sẵn lòng khi cho mọi người biết một
trong những đức tính tốt và tật xấu tiêu biểu của họ không. Sau khi nhận thấy mọi
người dường như có vẻ ứng thuận, tôi bắt đầu lên tiếng “Tôi nghĩ xét về mặt tích
cực, tôi là người luôn trung thực với lời nói của mình. Nhưng về mặt tiêu cực mà
nói, trong nhiều hoàn cảnh thường ngày như trong công việc hay ở nhà tôi đã đánh
mất sự kiên nhân và đi ngược lại với bản chất con người tôi”.
Trước lời bộc bạch của tôi, mọi người dường như bừng tỉnh. Không khí của
buổi nói chuyện trở nên thân thiện và cởi mở hơn, ngay đối với những người mới
gặp lần đầu hay những người e ngại lúc nói chuyện, Người đầu tiên lên tiếng sau
câu nói của tôi là một quý bà ở độ tuổi 40 “Tôi là người rất nhạy cảm nhưng tôi lại
có thói xấu là hay khóc và càu nhàu như một đứa trẻ khi tôi không đạt được những
gì mong muốn”. Mọi người đều bật cười và người phụ nữ cũng vậy.
Lại thêm một người phụ nữ lên tiếng. Cô ta ở vào độ tuổi 30-35 “Tôi muốn
nói rằng tôi là một người rất thật thà nhưng đồng thời tôi cũng phải thừa nhận với
mọi người rằng tôi thường hay nóng vội đánh giá một người nào đó trước lúc tôi
thực sự hiểu rõ về người ấy”. Lần này mọi người đều im lặng, có nhiều người gật
đầu muốn nói rằng họ hiểu rất rõ thói xấu đó.
Một người bạn thân của tôi lúc đó cũng tham gia vào buổi nói chuyện, anh ta
thú nhận “Tôi nghĩ rằng tôi là một người sống có kỷ luật và có lẽ mọi người cũng
nghĩ như vậy. Nhưng với những bê bối xảy ra trong chính trị và những thói hư tật
xấu đầy rẫy trong xã họ nói chung, cuối cùng tôi nhận ra rằng trong tôi đã hình
thành cái tật hoài nghi, không tin vào bất cứ ai, bất cứ điều gì”. Tất cả chúng ta đều
gật đầu thông cảm. Không khi buổi nói chuyện bỗng trầm lắng trong im lặng.
Một người phụ nữ ở tuổi 40 thường được những người quen biết trong
chúng tôi xem như là một “bậc thánh” đã phá vỡ bầu không khí im lặng khi cô tự
bộc bạch về bản thân mình. Dường như tôi có một niềm say mê, một tình yêu bất
diệt dành cho mọi người – tôi đặt tất cả niềm tin của tôi vào Chúa – nhưng sau
nhiều năm rồi mà tôi giờ đây vẫn đang cố gắng học, một cách chậm rãi nhưng chắc
chắn, suy nghĩ như thế nào trước lúc nói ra. Sự mau miệng và ít suy nghĩ của tôi đã
gây cho tôi nhiều phiền toái. Nghe xong tất cả mọi người đều bật cười.
Gần cuối buổi trò chuyện, một thanh niên khoảng chừng 20-25 tuổi có vẻ e
ngại và ít nói mạnh dạn chia sẻ với chúng tôi những suy nghĩ của mình “Có lẽ đức
tính tốt đẹp nhất của tôi là sự tốt bụng, tôi đối xử rất tốt và tử tế với mọi người và
không bào giờ vụ lợi”. Giọng anh ta bắt đầu run run và đôi mắt ngấn lệ anh ta tiếp
tục “Nhưng tôi không thể tin được điều tôi sắp nói ra đây. Chỉ mới gần đây thôi tôi
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
đã bị tiêm nhiễm một thói xấu một cách dễ dàng và tự nhiên đến nỗi tôi không ngờ
tới. Đó chính là tính giả dối. Dường như nó đã in sâu và đeo bám lấy con người tôi.
Tôi đã từng là một người trông giữ hàng hóa cho một cửa hàng khá lớn trong thời
gian 2 năm rưỡi. Trong năm cuối làm việc cho cửa hàng hầu như tuần nào cũng
vậy, tôi đã lấy trộm các linh kiện điện tử của cửa hàng. Và cuối cùng tôi đã bị bắt
quả tang. Nhưng thật may mắn cho tôi người ta đã không đưa tôi ra tòa. Điều đau
xót cho tôi chính là sự giả dối và trộm cắp đã bám rễ vào con người tôi và đã xui
khiến tôi làm những điều mà trước đây tôi không hề nghĩ tới”.
Bạn có thể tưởng tượng ra rằng trước sự thú nhận chân thật và đáng trân
trọng đó tất cả chúng tôi đều lặng đi. Chúng tôi hoàn toàn không bị bất ngờ trước
hành động giả dối và trộm cắp của anh ta (Trái lại đến bây giờ tôi có thể cam đoan
rằng anh ta là một người đàn ông tốt và tử tế, Giá như tôi là ông chủ của anh ta thì
tôi rất lấy làm tự hào có được một người giúp việc như vậy cho dù những lỗi lầm
và sai phạm mà anh ta vấp phải). Chúng tôi bị bất ngờ trước sự thật thà đến chất
phác và dễ bị tồn thương của anh ta. Anh ta không đơn giản thừa nhận thói xấu của
anh là gì mà hơn nữa đã nói lên được hành động cụ thể mà chính tật xấu trong con
người anh ta sai khiến.
Hãy lấy chàng trai trẻ tuổi dũng cảm này làm gương, chúng ta có thể thực
hiện quá trình tự kiểm điểm soi xét bản thân mình, ít nhất thì cũng dần dần tiến đến
sự cụ thể và thiết thực. Câu hỏi ban đầu của chúng tôi là “Nếu tôi không thể làm
bất cứ điều gì tôi muốn mà không bị người khác trông thấy thì tôi sẽ trở thành
người như thế nào và tôi sẽ làm những gì” Chúng ta đã tự hỏi về con người chúng
ta sẽ như thế nào trong hoàn cảnh ấy. Còn câu hỏi về những hành động của chúng
ta thì sao? Hãy cho phép tôi định hình câu hỏi này một cách cụ thể hơn và mang
tính thách thức hơn. Ví dụ bạn hãy hỏi chính mình những câu hỏi sau:
Nếu tôi có thể làm bất cứ điều gì tôi muốn mà không bị người khác trông
thấy thì tôi sẽ:
- Ăn cắp hàng hóa ở một cửa hàng?
- Gian lận trong thi cử
- Copy hợp pháp phần mềm máy tính?
- Xen vào chuyện riêng tư của người khác để theo dõi người ta?
- Ăn trộm tiền của ông chủ?
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
- Gian lân trong việc nộp thuế?
- Phản bội bạn bè hay người thân yêu của mình?
- Làm hại người mà tôi không thích?
- Hay liệu tôi có thể có những đức tính như sự trung thực, lòng kính trọng và
tính kỷ luật - những đức tính cần thiết cho việc tự kiềm chế bản thân trước những
hành động như trên?
Với mức độ bạn đặt câu trả lời và tự trả lời một cách trung thực trước những
câu hỏi trắc nghiệm tâm hồn mà tôi sẽ khuyến khích bạn thực hành trong suốt cả
cuốn sách này thì bạn có thể bắt đầu có được một bức tranh rõ ràng hơn về tính
cách của con người bạn. Bạn sẽ thấy rõ hơn những điểm mạnh điểm yếu trong tính
cách của bạn hay chính là những đức tính tốt và tật xấu của bạn. Và bạn cũng thấy
rõ những hoàn cảnh cụ thể hơn trong đó bạn thể hiện thực sự là con người tốt hay
thực sự là người đồi bại.
Tôi viết chương này để nói lên ý nghĩa đạo đức sâu sắc về những gì thực sự
đang tồn tại trong bản chất con người bạn: đó là con người thật của bạn kể cả
những gì thoáng qua, bề ngoài và sâu thẳm bên trong. “Tính cách là những gì bạn
thể hiện trong bóng tối”. Đó là câu nói nổi tiếng của nhà truyền giáo thế kỷ 19
Moody. Nó thực sự lột tả được hết ý nghĩa của nó khi gắn với những điều mà bạn
làm đặc biệt đối với những việc mà bạn thực hiện thường xuyên, thành thói quen
hay tin cách trong đời sống hàng ngày.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
4
Tính cách của một người
phụ thuộc vào chính bản thân người đó
(Anne Frank)
Tựa đề của chương trình mang một ý nghĩa sâu sắc đối với việc hình thành
tích cách. Câu nói này thực sự không những hữu ích cho tôi, cho bạn mà cho tất cả
mọi người, đặc biệt càng có ý nghĩa hơn khi bạn hiểu rằng đó là sản phẩm tinh thần
của Anne Frank - một tính cách được tạo ra trong một hoàn cảnh éo le.
Ở độ tuổi 15 – cái tuổi mà hầu hết chúng ta đang vui đùa rong chơi với bè
bạn cùng lớp hay độ tuổi của những nụ hôn đầu đời thì Anne lại viết được những
câu mạnh mẽ như vậy trong cuốn nhật ký của mình. Thật đang khâm phục hơn nữa
khi cô bé 15 tuổi này lại sống trong cảnh chạy trốn chủ nghĩa phát xít, nỗi sợ hãi về
chết chóc luôn luôn ám ảnh bên mình.
Để bạn đánh giá đúng hơn ý nghĩa của câu nói này về trách nhiệm bản thân
đối với việc hình thành tính cách của cá nhân bạn, tôi xin trích ra đây những dòng
nhật ký của Anne:
“Tôi có một điểm nổi bật trong tính cách mà làm cho bất cứ người nào dù
mới quen biết hay quen biết tôi đã lâu đều phải chú ý tới. Đó chính là sự nhận biết
về bản thân mình hay kiến thức về bản thân. Tôi có thể quan sát, dò xét được bản
thân, những hành động của tôi giống như người khác nhìn vào tôi. Tôi với cái tên
Anne có thể thẳng thắn nhìn vào con người tôi với cái nhìn không thành kiến,
không tự bào chữa hau biện hộ cho chính mình và nhận biết được những gì tốt,
những gì xấu trong con người tôi. Sự ý thức về bản thân này luôn thường trực
trong tôi và mỗi khi tôi nói ra điều gì ngay sau đó tôi biết “lẽ ra tôi không nên nói
những lời như vậy” hay “điều tôi nói là hoàn toàn đúng, là sự thật”. Còn có quá
nhiều điều về bản thân tôi mà tôi cần phải lên án, tôi cần phải nghiêm khắc với bản
thân mình. Tôi không thể liệt kê được tất cả chúng. Nhưng càng ngày tôi càng hiểu
rõ hơn ý nghĩa sâu sắc của lời bố tôi dạy “Tất cả mọi đứa trẻ cần phải quan tâm tới
quá trinh khôn lớn của chúng”. Bố mẹ chỉ có thể cho chúng những lời khuyên bổ
ích hay hướng chúng vào con đường phát triển đúng đắn chứ việc tạo lập tính cách
cá nhân cuối cùng phụ thuộc vào bản thân.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Vào thời điểm đó cô bé không biết rằng đoạn nhật ký sâu sắc này được ghi
vào thứ bảy ngày 15 tháng 7 năm 1994 là một trong ba đoạn nhật ký cuối cùng của
mình. Đoạn nhật ký thứ hai được ghi sau đó 6 ngày tức vào thứ sáu ngày 21 và
đoạn cuối cùng cách đó 17 ngày vào thứ ba ngày 1 tháng 8.
Chỉ 3 tuần sau khi Anne viết dòng nhật ký trích dẫn ở trên bọn phát xít đã
tìm thấy và tấn công vào nơi nương náu của gia định Anne. Bọn chúng bắt Anne,
gia đình và 4 người bạn của cô bé phải sống cuộc song tị nạn khổ sở hơn 2 năm
trời. Tất cả 8 người đều bị đẩy vào trại tập trung ở Hà Lan và Đức. Bảy tháng sau
đó, vào tháng 3 năm 1945 căn bệnh sốt đã cướp đi Anne - cô bé đáng yêu đáng
kính trọng, một bông hoa nhân cách trong một trại tập trung ở Đức.
Đoạn nhật ký của Anne đã hung hồn minh chứng cho một ý rất quan trọng
được rút ra ở chương thứ nhất. Cuối cùng thì: Bạn và chỉ mình bạn mới quyết định
tính cách của con người bạn. Chỉ có bạn chứ không ai khác phải chịu trách nhiệm
việc bạn có trở thành người tốt hay không. Đó không phải trách nhiệm của anh ta,
của cô ta hay của họ mà chính là trách nhiệm của bạn.
Mặc dù còn rất trẻ nhưng cố bé Anne đã có được cái nhìn bên trong rất đáng
khâm phục. Cô bé đã nhìn thẳng vào thử thách lớn nhất đầu tiên để trở thành một
người có tính cách đang quý. Đó là có trách nhiệm hết mình đối với con người hiện
tại và tương lai của bạn. Điều này thực sự yêu cầu rất nhiều tới việc tự nhận thức
bản thân về đạo đức. Anne đã viết về ý thức từng ngày từng giờ đối với việc “lẽ ra
thái độ của bạn không nên như thế” hay “thái độ của bạn như thế là hợp lý là đúng
đắn”. Đó chính là vấn đề của việc thường xuyên soi mình vào tấm gương đạo đức
để nói rằng “Tất cả không thành kiến, không biện hộ cho chính mình và hãy nhận
biết những gì tốt đẹp và những gì xấu xa trong con người bạn”.
Chưa từng có một người nào nói rằng quá trình tự ý thức bản thân là dễ
dàng. Thực tế đòi hỏi chúng ta phải vượt qua bao nhiêu trở ngại, phải thực sự
nghiêm khắc với bản thân mình. Bạn đã bao giờ tự hỏi mình tại sao chưa? Tại sao
làm một người tốt và thường xuyên làm những việc đúng đắn lại khó như vậy?
Tất nhiên trong khi không có câu trả lời cụ thể phù hợp với mọi đối tượng về
vấn đề này thì tôi muốn hiến tặng các bạn một cách soi xét bản thân rất cơ bản và
thiết thực: những khó khăn nảy sinh trong việc trở thành một người tốt và làm
những việc đúng đắn hầu hết thường xuất phát trong chính chúng ta. Trong tôi,
trong bạn và trong tính cách của mỗi cá nhân.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Khó khăn thường bắt nguồn từ những gì xảy ra trong sâu thẳm con người
chúng ta mà đã ăn sâu định hình trong đó. Trong mỗi con người diễn ra những
cuộc đấu tranh như:
- Tôi phải làm gì?
Đối lại với:
- Tôi muốn làm gì:
Hay:
- Lúc này tôi cảm thấy như thế nào?
Hay:
- Tôi mong muốn một điều gì xảy ra?
Hay:
- Tôi sợ điều gì đó có thể đến với tôi.
Tuy nhiên đây là một ví dụ ở cấp độ thể hiện mà có nguy cơ làm mất đi một
điểm quan trọng. Nó sẽ là trừu tượng không thể gây tác động mạnh có ý nghĩa đối
với suy nghĩ và hành động của chúng ta. Chúng ta hãy cụ thể hóa hơn nữa những
cuộc đấu tranh nội tâm này làm cho chúng thiết thực hơn, gần với cuộc sống hàng
ngày hơn. Những ý tưởng đối lập như:
- Tôi nên chơi một cách công bằng
Đối lại:
- Tôi muốn thắng cuộc bằng bất cứ thủ đoạn nào
- Tôi không nên thất hứa đối với việc giữ kín bị mật này
Đối lại:
- Ngay bây giờ tôi muốn nói cho bạn bè tôi bí mật này.
- Tôi cần phải nói lên sự thật về những gì đã xảy ra
Đối lại:
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
- Tôi sợ điều gì sẽ đến với tôi nếu như tôi nói lên sự thật.
- Tôi không nên đi copy bản quyền phần mềm của người khác.
Đối lại:
-Tôi thực sự muốn có được phần mềm này – bên cạnh đó thật quá dễ dàng
để copy nó.
- Tôi biết tôi nên xin lỗi cô ta vì những hành động của tôi.
Đối lại:
- Việc xin lỗi cô ta là việc cuối cùng tôi cảm thấy thích làm – Tôi không nên
phạm quy định hay luật này
Đối lại:
-Tôi muốn bắp kịp với cuộc chơi nên tốt hơn là tôi phạm quy định hay luật
lệ này.
Nào bây giờ bạn hãy suy nghĩ về những điều sau. Cái gì cuối cùng sẽ quyết
định kết quả của những cuộc đấu tranh nội tâm này? Cái gì cuối cùng sẽ làm đúng
hay làm sai?
Yếu tố quyết định không gì ngoài những điểm mạnh điểm yếu trong tính
cách của bạn.
Quả thật đây là sự thật khó chối bỏ được. Chúng ta có thể bàn nhiều về áp
lực, về những ham muốn hay về cách thức người này làm việc này, người nọ làm
việc kia, về những ý định thực hiện hành động của họ… và còn bao nhiêu điều
khác. Nhưng thậm chí nếu tất cả những điều này có xảy ra đi nữa thì cuối cùng
chúng cũng chỉ có thể là những yếu tố phụ so với những hành động đúng đắn của
chúng ta trong việc để trở thành một người tốt.
Nếu chúng ta thực sự trung thực với bản thân mình thì chúng ta sẽ thấy rằng
phản ứng của chúng ta trước những việc trên là để bảo vệ cho hành động của
chúng ta.
Chúng ta phàn nàn về sức ép, hay đề cập tới những gì mà người khác làm,
tất cả cũng chỉ là lời tự biện hộ cho hành động của chúng ta. Chúng ta gian lận
trong thi cử vì chúng ta thấy những người khác đã làm như vậy. Đó hoàn toàn là
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
một lời ngụy biện để chạy tội cho những yếu kém trong tính cách của bản thân
mình. Chúng ta không bao giờ thực sự có thể đổ lỗi cho bất kỳ người nào về việc
chúng ta đã phá vỡ những nguyên tắc, những luật lệ đó thường hầu như bởi một
điều gì đó mà chúng ta muốn đạt được. Vì chúng ta muốn thành công, vì chúng ta
muốn phải hơn người khác và muốn thắng lợi. Hay bởi vì chúng ta muốn được
chấp nhận hoặc có nhiều tiền tài danh vọng. Nhưng như vậy hành động đúng hay
sai của chúng ta cuối cùng và chỉ có tính cách của mỗi cá nhân chúng mới quyết
định được.
Khi bạn đứng trước xu hướng thực hiện những hành động sai trái như việc
phá vỡ những quy tắc những luật lệ thì có một cuộc đấu tranh thực sự không phải
giữa bạn và những người khác. Mà đó là một cuộc đấu tranh nội tâm giữa điều mà
bạn nên làm và điều bạn mong muốn, hay với cách khác, là cuộc đấu tranh giữa
việc:
- Tôi nên tuân thủ theo những quy tắc và luật lệ.
Với:
- Tôi muốn đạt được một điều gì đó đến nỗi có thể tôi sẽ phá vỡ những quy
tắc, những luật lệ đó.
Như vậy sẽ có những cuộc đấu tranh nội tâm tương ứng với những hành vi
sai trái mà bạn phải đối mặt.
Bạn phải nhớ rằng những gì người khác làm hoàn toàn không liên quan tới
việc bạn muốn làm những điều phải. Dù bạn bè, người thân, láng giềng, đồng
nghiệp hay ông chủ, các chính trị gia và các phương tiện thông tin có nói và làm gì
đi chăng nữa thì cũng chẳng sao. Vì không ai có thể ép bạn làm những điều trái với
mong muốn của bạn mà bạn biết rằng những điều đó hoàn toàn sai trái.
Do đó, cuối cùng thì chính tôi mới quyết định tính cách của tôi cũng như
những hành động mà tính cách tôi mang lại.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
5
Tính cách còn hơn cả trí tuệ
(Ralph Waldo Emerson)
Tựa đề của chương này được trích dẫn từ một bài diễn văn của Emerson vào
năm 1873 học tại trường học Harward. Emerson đã mạnh dạn sử dụng câu này để
làm phần kết cho bài văn mà ông được yêu cầu trình bày trong cuộc hội thảo của tổ
chức quốc gia danh tiếng Phi Beta Kappa.
Đứng trước những khán giả trí thức, nhà văn, triết gia nổi tiếng người Mỹ đã
nói lên những mối quan tâm về giới hạn tri thức và mục tiêu giáo dục quá thiên
lệch của các trường đại học. Đặc biết Emerson lo lắng rằng những hình thức giáo
dục đại học hiện nay(1937) đang có nguy cơ thu hẹp vào mục tiêu ngang bằng
khác nữa: Đó là việc giúp cho sinh viên vận dụng những kiến thức mà mình vừa
mới có được để trở thành một người tốt, có trách nhiệm và có lương tâm.
Hơn 150 năm sau, nhà tâm thần học nổi tiếng Robert Coles thuộc trường đại
học Harward khi viết về những mối quan tâm tương tự như vậy đã dẫn ra một câu
chuyện đau lòng về một trong số những học trò của mình như là một dẫn chứng
cho thầy những gì mà Emerson đã nói trước đó. Marian người học trò mà Coles
muốn nói tới là một sinh viên năm thứ hai của trường đại học Harward, cô khá xuất
sắc về môn triết học. Một ngày kia cô đến phòng làm việc của thầy Coles để bộc lộ
nỗi niềm của mình trước cách đối xử tồi tệ và vô đạo dứa mà cô thường xuyên phải
chịu đựng từ phía những người bạn cùng lớp.
Trong nỗi đau về mặt tinh thần, Marian đã tâm sự cùng thầy Coles. Đến từ
vùng Mid, trong một gia đình bố mẹ làm công nhân, Marian phải làm công việc lau
dọn phòng để có thêm tiền chi phí cho việc học của mình tại trường đại học
Harward. Cô đã kể về những người bạn cùng lớp mình, đó là những sinh viên có
chỉ số thông minh rất cao và là những người “giỏi nhất, sáng dạ nhất” nhưng đồng
thời cũng là những người không bao giờ nói từ “Xin mời” hay “Cảm ơn” thậm chí
ngay cả trong những suy nghĩ mà còn là những người không ngần ngại biểu lộ
những thái độ thô lỗ, cục cằn với cô.
Marian kể với thầy Coles về chuyện một nam sinh viên học rất xuất sắc, vừa
mới tốt nghiệp khoa báo chí đã có nhiều lần gạ gẫm quan hệ xác thịt một cách thô
lỗ với cô. Cô biết anh ta đạt điểm A tất cả các môn và anh ta nói với mọi người
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
rằng anh ta thuộc sinh viên nhóm I (nhóm được phân loại ưu ở trường đại học
Harward). Marian đã tham gia hai khóa học về đạo đức cùng anh ta và anh ta cũng
đã đạt điểm A trong hai khóa ấy. Nhưng cách cư xử của anh đối với cô thì thật là
tồi tệ và vô đạo đức biết mấy! Marian còn nhấn mạnh anh ta không phải là trường
hợp ngoại lệ mà còn có bao nhiêu sinh viên khác giống như vậy.
Sau cuộc nói chuyện 2 giờ đồng hồ, có một khoảng im lặng kéo dài như thể
đó là khoảng thời gian Marian dành cho thầy Coles để suy ngẫm những gì cô nói.
Khoảng lặng đó bị phá vỡ bởi chính câu hỏi đầy mạnh dạn và thẳng thắn của
Marian: “Em đang theo học khóa học về đạo đức, triết học của thầy và chúng ta đã
nói những gì tốt đẹp, là mẫu mực quan trọng. Vậy thầy đã dạy như thế nào để
người ta trở thành một người tốt? Mục đích của việc học và biết được những điều
gì tốt đẹp là gì nếu như người ta không cố gắng vươn lên để trở thành một người
tốt?”
Khi Marian đứng dậy và bước ra khỏi phòng thầy Coles thì cũng là lúc thầy
Coles một mình với những suy nghĩ mà cuộc nói chuyện với cô học trò Marian
trước đó đã khơi gợi: “Tôi tự hỏi liệu ngài Emerson thực sự đã đề cập đầy đủ
những gì cần thiết trong bài diễn văn của mình tại mái trường này chưa. Tôi tự hỏi
liệu Emerson đã bao giờ có được phương hướng để giải quyết những vấn đề ông
nêu ra hay chưa hay những gì mà ông quan tâm lo lắng. Hay Emerson có nghĩ rằng
việc ông nêu vấn để nhức nhối này ra cho những người thầy giảng dạy ở trường
Harward là đã đủ cho những gì ông cần làm?”
Thầy Coles đã chia sẻ những suy nghĩ của mình một cách nghiêm túc “Cô
sinh viên Marian đã cho tôi thấy cô không hề quên những lời dạy mà tôi trích ra từ
bài phát biểu của ngài Emerson tại trường đại học Harward, là những gì mà
Emerson muốn nhấn mạnh đến tính cách, đến sự khác biệt giữa tính cách và trí tuệ.
Thật mỉa mai khi chính tại ngôi trường này lại có những sinh viên mặc dù chỉ có
kiến thức tốt về triết học, đạo đức… nhưng là những người yếu kém về đạo đức và
tính cách đến thế. Sự học của họ chỉ là sự học trên sách vở mà không bao giờ biến
nó thành hành động, thành thói quen của thính cách thậm chí còn đi ngược lại với
những gì đã học hỏi”.
Ít ngày sau cuộc trò chuyện với thầy Coles, cô sinh viên Marian đã rời khỏi
ngôi trường Harward. Marian đã ra đi nhưng những câu hỏi của cô vẫn ám ảnh và
bám riết không những đối với thầy Coles, mọi người ở trường Harward mà có lẽ
còn đối với tất cả chúng ta.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Hãy gạt sang một bên vấn đề rắc rối về trách nhiệm giáo dục đối với việc
hình thành tính cách đồng thời mở rộng kiến thức (trên hết, trọng tâm của cuộc trao
đổi chúng ta ở đây là tập trung vào trách nhiệm bản thân đối với tình cách của mỗi
người), chúng ta hãy suy nghĩ về câu hỏi của Marian:
Mục đích của việc học và biết được những điều tốt đẹp là gì nếu như người
ta không cố gắng vươn lên để trở thành một người tốt?
Rõ ràng Marian đã đưa ra một câu hỏi tu từ. Cô không trông chờ câu trả lời
bởi vì câu trả lời đã quá rõ. Khi người ta học và biết được những điều tốt đẹp
nhưng lại không cố gắng rèn mình để vươn lên trở thành người tốt thì việc học đó
cũng vô ích. Đối với mỗi cá nhân, nói một cách không hề phóng đại thì mục đích
duy nhất của việc hiểu và biết được những điều gì tốt đẹp đó là trở thành người tốt,
có ích cho xã hội.
Mặc dù câu hỏi đó cũng đồng thời là câu trả lời nhưng chúng ta cũng cần
suy nghĩ sâu hơn về nó. Nó đã ngầm nói lên một cách hùng hồn với chúng ta nền
tảng cần thiết để trở thành một người tốt. Đó là vấn đề bạn là gì, tính cách của bạn
ra làm sao. Bạn là gì, tính cách của bạn như thế nào còn hơn cả những gì mà bạn
biết.
Vì sợ có sự hiểu nhầm ở đây nên tôi muốn nhấn mạnh rằng quan điểm của
tôi (và tất nhiên cũng là của Emerson) là không hề nhằm làm giảm giá trị của trí
thức mà hoàn toàn trái lại, những gì bạn biết rất quan trọng, Bạn biết những gì
đúng những gì sai và những gì nên làm, không nên làm thì lúc đó bạn mới có thể
định hướng được hành động của mình. Việc không ngừng bồi đắp kiến thức của
bạn chắc chắn giúp bạn trở thành một người tốt hơn.
Tuy nhiên như hoàn cảnh không mong muốn của Marian với một số bạn
cùng lớp của mình ở trường đại học Harward cũng đủ để làm một minh chứng
thuyết phục cho một sự thật hiển nhiên mang tính phổ biến vẫn luôn luôn tồn tại
quanh chúng ta.
Biết được những điều đúng, những điều tốt đẹp chưa đủ đảm bảo chắc chắn
rằng bạn sẽ làm những điều đúng, những điều hay. Như tôi đã nói việc biết được
những điều đúng, những điều tốt đẹp chỉ có ý nghĩa về mặt nhận thức của bạn cũng
như định hướng đúng cho bạn. Quả thực việc bạn làm những điều biết là đúng đắn,
là tốt đẹp hay không, chúng ta cùng việc quyết định bởi điểm mạnh và điểm yếu
trong tính cách bạn chứ không phải là chỉ số thông minh của bạn, mức điểm giỏi,
điểm ưu mà bạn đạt được trong những khóa học về đạo đức.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Ngoài ta biết nhiều về mọi thứ, thậm chí có kiến thức sâu rộng về đạo đức
thì không có nghĩa là điều đó biến họ trở thành những con người tốt. Chính vì lẽ
đó mà giờ đây tôi phải cảm ơn bố mẹ tôi vì người thường xuyên nhắc nhở tôi
rằng “Là một người thông minh chưa hẳn đã đủ yếu tố cần thiết để trở thành một
người tốt”. Chúng ta có thể suy rộng ra: Có kiến thức mà không có tính cách –
không có những đức tính như thật thà, tính kỷ luật, trách nhiệm… thì coi như vứt
đi thậm chí có thể gây ra những điểu tội lỗi. Hay như câu nói nổi tiếng của tổng
thống Theodore Roosevelt: “Giáo dục một người về trí não mà không giáo dục về
tâm hồn, đạo đức thì coi như giáo dục một kẻ gây họa cho xã hội”.
Điều mấu chốt ở đây là:
“Biết được những điều đúng, điều tốt đẹp” và “Làm những điều đúng, điều
tốt đẹp”.
Giữa chúng có một chiếc cầu nối vô hình nhưng rất quan trọng. Nó sẽ đưa ta
đến cái đích “có được tính cách để làm những điều đúng, điều tốt đẹp”.
Trong cuộc sống hàng ngày những khó khăn chính mà chúng ta đối mặt khi
cố gắng thực hiện những điều hay, lẽ phải thực sự không phải là những khó khăn
về mặt nhận thức mà là khó khăn trong hành động, không phải thiếu thốn kiến thức
mà là vì tính cách cá nhân không đủ mạnh.
Tuy nhiên ngày nay chúng ta vẫn thường nghe, nói hay đọc qua sách báo về
cái gọi là “những tình thế khó xử về mặt đạo đức”. Rơi vào những tình huống này
chúng ta thực sự bối rối khó tìm ra đường lối hành động đúng đắn. Đối với hầu hết
chúng ta, điều quan trọng là chúng ta nhận được rằng những tình huống khó xử này
là một ngoại lệ chứ không như những tình huống thông thường khác trong cuộc
sống. Tình huống khó xử ngày nằm ngoài khả năng nhận biết tức thời về đạo đức
của chúng ta. Nét đặc thù trong nguyên tắc sống của chúng ta là không phải vấn đề
mình biết về cái đúng, điều gì hay mà chính là mình có được tính cách như thế nào
để làm những điều gì hay lẽ phải đó.
Trong một cuốn sách được đánh giá cao của một nhà giáo dục học có tên
tuổi, ông đã từng viết:
Đối với vấn đề về cuộc sống đạo đức thì phần lớn trẻ thơ cũng như người
lớn hầu như phát triển đạo đức của mình không phải dựa trên “những tình huống
khó xử về mặt đạo đức”. Phần lớn những quyết định về đạo đức của chúng ta phải
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
gắn liền với sự thôi thúc làm những điều mà chúng ta biết là nên làm hay sự lôi kéo
bản thân tránh làm những điều mà chúng ta biết là không nên làm và ngược lại.
Một lần nữa chúng ta hãy quay trở lại trường hợp Marian bị bạn bè của mình
đối xử. Phải chăng những người bạn khiếm nhã của Marian là thô lỗ, cục cằn, thiếu
văn hóa? Phải chăng anh chàng sinh viên ưu tú, đã cùng học với Marian hai khóa
học đạo đức và triết học không biết rõ hành vi gạ gẫm thô lỗ quan hệ xác thịt với
cô là một hành vi vô đạo đức xúc phạm đến phẩm giá của Marian?
Chúng ta hãy lướt qua kết quả của một cuộc khảo sát gần đây với tên gọi
“báo cáo về tình trạng đạo đức của người Mỹ”.
- 24% sinh viên và gần 10% số người trưởng thành không qua đào tạo đại học
cho biết rằng họ sẵn sàng nói dối để có được hoặc duy trì được việc làm.
- 61% sinh viên và 26% số người trưởng thành không qua đào tạo đại học
thừa nhận rằng họ đã từng nói dối bố mẹ mình trong năm vừa qua.
- Lấy ý kiến cũng từ chính những người trên về mặt đạo đức thì họ cũng đồng
ý rằng “Trung thực là thượng sách nhất” và họ cho rằng “Quả thật là thiếu trung
thực khi cố ý bóp méo sự thật hay cố gắng gây cho người khác tin vào một điều mà
không đúng sự thật”.
Những con số thống kê như trên và đặc biệt là kinh nghiệm cá nhân trong
cuốc sống hàng ngày đã cho chúng ta thấy rõ rằng hầu hết các vấn đề dẫn tới
những hành vi xấu không phải là do khối óc mà chính là do trái tim, do sức mạnh
của tính cách.
Chúng ta hãy ngẫm lại những gì chúng ta bàn về cuộc đấu tranh nội tâm
trong chương 4. Trong tình thế chúng ta đối mặt với những cuộc đấu tranh về đạo
đức đầy khó khăn trong cuộc sống hàng ngày thì chúng ta sẽ giành phần lớn thời
gian để giải quyết những cuộc đấu tranh nội tâm thuộc tính cách của chúng ta.
Những cuộc đấu tranh đó theo hình thức như:
- Điều tôi biết phải làm
Và:
- Điều tôi muốn phải làm
Hay có thể theo một hình thức khác cụ thể hơn như:
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
- Tôi biết nên tôi tôn trọng cô ta
Và do tôi muốn thể hiện mình là bề trên và sai khiến được cô ta nên tôi sẽ nói
và làm bất cứ điều gì để đạt được điều đó.
Phán quyết cuối cùng cho những cuộc đấu tranh nội tâm này không gì ngoài
tính cách bạn, ngoài những sự lựa chọn đúng hay sai được lặp đi lặp lại trong
hành động hàng ngày của bạn – hay nói cách khác kết cục cuối cùng cho những
cuộc đấu tranh này được thể hiện trong những phản ứng hàng ngày của bạn
trước câu hỏi:
Tôi có đủ tính cách để thực hiện những điều hay lẽ phải hay không?
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
6
Cái tuyệt hảo là thói quen
(Pristot)
Bởi thử thách về đạo đức cơ bản trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta
thường không phải là vấn đề nhận biết được cái gì đúng và tốt mà là vấn đè có đủ
tính cách để làm những điều đúng và tốt đó cho nên một trong những vấn đề quan
trong nhất và có tính quyết định đối với số phận của chúng ta là chúng ta sẽ phát
triển tính cách của mình như thế nào để làm được những điều hay lẽ phải.
Chúng ta có thể tìm thấy câu trả lời thật đơn giản và đầy ý nghĩa cho vấn đề
này trong tác phẩm Nichomachean Ethics và Aristotle – một tác phẩm triết học nổi
tiếng của thế giới phương Tây bàn về tự nhiên và sự phát triển của tính cách.
Aristotle đã viết:
“Sự hoàn thiện về đạo đức đạt được như là kết quả của thói quen”
Ông đã làm sáng tỏ quan điểm nền tảng này thông qua việc so sánh sự phát
triển những đức tính tốt đẹp – thói quen tốt của tính cách với sự phát triển của
những kỹ năng điêu luyện trong nghề thủ công và hội họa:
Chúng ta có được những đức tính tốt chỉ bằng cách luyện tập chúng cũng
giống như trong lĩnh vực hội họa vậy. Bất cứ việc gì chúng ta muốn làm được thì
chúng ta phải thực sự học cách làm nói: ví như chúng ta trở thành những người thợ
khi chúng ta làm công việc xây dựng, chúng ta trở thành một nhạc công khi chúng
ta học chơi đàn. Tương tự như vậy, chúng ta chỉ trở thành người công minh khi
chúng ta hành động một cách công bằng, là người dũng cảm khi chúng ta làm
những việc can đảm.
Nhận xét của Aristotle chắc không có gì mới mẻ và đáng ngạc nhiên đối với
bạn. Điều hiển nhiên làm một người cần phải khiêm tốn nhiều thời gian và công
séc làm nghề thợ mộ nếu như anh ta muốn trở thành một người thợ giỏi. Tương tự
như vậy, người ta cần phải bỏ ra bao thời gian để tập chơi một dụng cụ âm nhạc
nào đó nếu như muốn trở thành một tay chơi nhạc cụ cừ khôi.
Trước Aristotle hàng trăm năm nhà thơ Hy Lạp cổ đại Hesiod đã từng nhắc
đến đại ý này:
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Với cái tuyệt hảo thì đến thần thánh cũng phải đổ mồ hôi nước mắt, phải
mất bao nhiêu công sức và thời gian thì mới đạt được nó. Trong suốt lịch sử phát
triển của nhân loại đã có biết bao nhiêu người tên tuổi khác nói lên chân lý này.
Lấy ví dụ, nhạc công nổi tiếng thế giới Arthur Rubinstein (1887 - 1982) đã nhận
xét về thành công trong âm nhạc của mình như sau:
Nếu một ngày tôi không tập luyện thì tôi nhận ra rằng điều đó.
Nếu hai ngày tôi không tập luyện thì bạn tôi sẽ nhận ra điều đó.
Nếu ba ngày tôi không tập luyện thì công chúng sẽ nhận ra điều đó.
Cũng với ý như vậy khi nói về những thành công rực rỡ của mình trong nền
thể thao quốc tế, huyền thoại huấn luyện bóng đá Vincent Lombardi đã nhấn mạnh.
Chúng ta phả trả một cái giá nào đó cho bất cứ thành công nào của chúng ta,
không có cái gì là không có cái giá của nó. Dành chiến thắng hay có được vị trí
thuận lợi dẫn tới thành công buộc bạn phải trả giá cho những điều đó, Đó là điều
quan trọng nhất bạn cần phải hiểu. Thành công không phải là cái gì đó ngẫu nhiên.
Thành công không phải là một sớm một chiều. Hay nói cách khác thành công là
một thói quen. Chiến thắng là một thói quen.
Hesiod, Rubinstein, Lambardi (và bao nhiêu người khác nữa) tất cả đều
chung một suy nghĩ để đạt được cái tuyệt hảo đã được Aristotle khái quát lên thành
chân lý: để trở nên thành thục và điêu luyện trong bất cứ một lĩnh vực nào, một
nghệ thuật nào thì cần phải tốn bao công sức, mồ hôi và thời gian luyện tập.
Tuy nhiên điều đó có thể thực sự trở nên mới mẻ và hữu ích đối với chúng ta
đó chính là sự sắc sảo và hiểu biết thấu bản chất của chân lý này khi ông vận dụng
nó vào mục đích hoàn thiện tính cách: “Để trở thành một người hoàn thiện về tính
cách đạo đức thì cũng giống như để trở thành một người thợ giỏi, một nhạc công
kiệt xuất hay là một vận động viên điền kinh cừ khôi”.
Nói cách khác, hoàn thiện về đạo đức cũng giống như giỏi về âm nhạc, cừ
khôi về điền kinh hay bất cứ một môn nào chính là kết quả của quá trình phát triển
những thói quen tốt – những thói quen mà chỉ có thể đạt được với một quyết tâm
sắt đá, với biết bao ngày làm việc mệt nhọc. Như vậy cái chinh ở đây là: Nếu này
bạn muốn phát triện những thói quen tốt của tính cách đạo đức hay là những đức
tính tốt như trung thực thì bạn phải thực sự thực hành, áp dụng nó vào hoạt động
của chính mình.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Chúng ta có thể đánh giá xác đáng hơn về sự tương đồng giữa quá tình hoàn
thiện tính cách đạo đức và quá trình hoàn thiệnkỹ năng âm nhạc, hội họa, điền kinh
nếu chúng ta đặt ra những câu hỏi chung chung như Aristotle đã làm: Để trở nên
xuất sắc trong một việc gì đó thì phải thực chất cần những gì? Aristotle đã cho ta
thấy điều đó tất nhiên không phải chỉ cần đôi lúc làm việc tốt ấy. Chúng ta có thể
nói về một nhạc sĩ nào đó là “Tối này cô ấy đã có một buổi trình diễn thật xuất
sắc” chứ chúng ta không thường xuyên nhắc đến cô ấy như một nhạc sĩ xuất sắc
nếu như khác với nhiều buổi trình diễn có chất lượng bình thường khác của cô ấy,
buổi trình diễn hôm đó bỗng dưng là một buổi trình diễn xuất sắc và đáng được
hoan nghênh. Công bằng mà nói cô ấy chỉ có thể được gọi là một nhạc công có
khả năng và chấp nhận được chứ chúng ta nên nhường hai chữ “xuất sắc” cho
người nhạc công nào thường xuyên thậm chí lúc nào cũng như vậy biểu diễn một
cách tuyệt vời.
Đó chính là chiếc chìa khóa để thực sự trở nên xuất sắc trong một việc nào
đó: Biết cách thực hiện xuất sắc việc đó đến độ bạn có thể nhiều lần thực hiện nó
tốt như vậy, cho đến lúc việc thực hiện nó trở thành hành động “bản năng thứ hai”
của bạn. Điều này giải thích chính xác tại sao những nhạc công muốn chơi nhạc đạt
đến trình độ xuất chúng như Arthur Rubinstein thì sẽ phải bỏ ra rất nhiều thời gian
và công sức để tập luyện. Điều đó giải thích vì sao các vận động viên tham vọng
trong các môn điều kinh, cử tạ, bơi lội. ném lao, bắn súng… phải miệt mài cố gắng
để có được cơ hội giành chiến thắng trong các cuộc thi mang tầm quốc tế. Để thành
thục và điêu luyện trong bất cứ việc gì thi không chỉ làm tốt trong một vài lần mà
lúc nào cũng vậy phải làm một cách thuần thục.
Chúng ta hãy suy nghĩ một ít theo hướng sau: chúng ta kính trọng và khâm
phục (và có thể cố gắng muốn bắt chước theo) huyền thoại bóng rổ Michael
Jorrdan, hoạ sĩ thiên tài Meryl Streep và nhạc công đầy tài năng như Luciano
Pavarotti. Theo hướng tác động như vậy chúng ta cũng khâm phục những người
sống quanh ta, gần gũi thân thiết với ta mà có được tính cách đạo đức cao đẹp,
đáng kính. Họ trở thành mẫu hình đạo đức cho ta noi theo. Những người như
Michael Jordan, Streep và Pavarotti, tất cả học đều thể hiện sự khéo léo tuyệt vời
của mình luôn nhất quán như thể là hành động bản năng của họ. Như vậy mấu chốt
vấn đề là ở chỗ: Làm xuất sắc một việc gì đó một cách tự nhiên. Tại bất cứ thời
điểm nào xét về mẫu hình đạo đức của chúng ta, một trong những lý do quan trọng
nhất mà chúng ta kính phục họ chính là khả năng làm được những điều hay lẽ phải
một cách dễ dàng và không hề thay đổi trong mọi trường hợp. Cũng giống như tài
năng của những vĩ nhân thế giới được thể hiện và hoàn hảo ở mọi nơi mọi lúc thì
đức hạnh của những tấm gương về đạo đức của chúng ta cũng vậy.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Bạn hãy suy nghĩ về trường hợp của tôi với vợ chồng nhà Bruce và Ruth. Họ
có một chiếc xe chở hành đã dùng được 5 năm rồi và luôn luôn giữ gìn nó cẩn
thận. Trước lúc bán cho tôi, Bruce và Ruth đã chu đáo kiểm tra máy móc và mọi
thứ để đảm bảo chiếc xe vẫn còn tốt và không hư hại gì. Mặc dù họ đã kiểm tra rất
cẩn thận nhưng có một điều không ngờ lại xảy ra: trên đường trở về nhà ngay khi
tôi làm công việc giao dịch xong thì bộ phần truyền lực của xe bị hỏng.
Bạn nên biết rằng Bruce và Ruth hoàn toàn xa lạ với tôi trước khi tôi mua xe
của họ. Chiếc xe của tôi đã nằm chết ngay trên đường. Lúc đó tôi cũng hoi nóng
giận và đã gọi điện cho Bruce đến. Không lâu sau đó anh đã có mặt. Anh cùng tôi
chờ đợi khoảng 1 tiếng đồng hồ trước khi xe kéo đến. Sau khi chiếc xe hỏng tôi dời
tới một trạm xăng gần đó, Bruce đã không ngần ngại thanh toán chi phí di dời (chi
phí rất đắt) và đưa tôi về nhà.
Trên đường về nhà, trước sự mệt mỏi và chán nản của tôi, Bruce đã để nghị
gửi lại tôi tiền mua xe. Xét về lý mà nói thì anh ta không hề bị ràng buộc nào khiến
anh ta phải gửi lại tiền cho tôi, đặc biệt khi tôi đã chính thức mua xe của anh ấy.
Điều làm tôi có ấn tượng về anh chính là thái độ, cách ứng xử của anh Bruce
không chỉ quan tâm nhiều đến tâm tư tình cảm của tôi mà còn thấy rõ được cần
phải làm điều gì cho phải, cho hợp tình hợp lý. Hay nói cách khác nét đẹp trong
tính cách mà anh đã bộc lộ là cái thường trực, ăn sâu vào tính cách cá nhân của
mình. Cư xử và hành động rộng lượng, đáng khâm phục của Bruce một cách tự
nhiên, không hề gượng ép là minh chứng thể hiện rõ nét cho điều đó.
Khi viết về những người có tính cách đáng kính mà những hành động cử chỉ
cao đẹp của họ trở thành bản chất, thành máu thịt thì tôi không thể không nhắc tới
Jeannine người vợ yêu quý của tôi. Trong tất cả các bài giảng hay bài thuyết trình
của tôi về chủ đề này. Tôi muốn lấy Jeannine làm ví dụ cho đức tính trung thực. Ở
Jeannine, tính trung thực đã được hình thành từ thuở bé, dưới bàn tay chăm sóc của
người mẹ thân yêu Roberta – một người được xem là mẫu mực về sự trung thực.
Với đức tính đó, cũng như bao đức tính khác nữa, Jeannine đã thực sự là một thần
tượng trong tôi. Có những trường hợp mà giá như tôi thì tôi sẽ để bóp méo sự thật.
Nhưng đối với Jeannine cô hoàn toàn không thể làm được điều đó, thậm chí thốt
lên một lời nói dối vô hại cũng không thể.
Trước khi trở thành một người mẹ, Jeannine đã làm việc cho một chi nhánh
ngân hàng thế chấp lớn trong thời gian 9 năm. Cô là một kế toán điều hành, là
người trực làm việc với những người môi giới. Chính những người này đang cố
gắng để có được những khoản vay rất lớn cho khách hàng của họ. Thật là phiền
toái, hầu như hàng ngày Jeannine luôn phải chịu áp lực từ những lời “đề nghị” của
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
các môi giới nhằm giúp họ vay được tiền. Từ những lời “đề nghị” bóng gió cho
đến những lời thẳng thắn. Và tất nhiên đó là cái bẫy dẫn tới hành động thiếu trung
thực và gian lận.
Mặc dù thực tế là trong nhiều trường hợp người ta khó có thể phát hiện được
sự giả dối và gian lận đó, và điều đó có nghĩa là cô sẽ nhận được một khoản tiền
đáng kể, nhưng Jeannine luôn luôn từ chối và tỏ ra không hài lòng. “Phải chăng
anh đang đùa tôi?” hay “Xin cho tôi nói thẳng, anh đang thực sự yêu cầu tôi làm
những điều trái pháp luật”. “Anh đang buộc tôi vào một tình huống khó xử đấy!”,
đó là câu trả lời cho những đề nghị như vậy. Xét về điều kiện hoàn cảnh mà nói, tất
nhiên Jeannine hoàn toàn có thể làm việc gian lận đó, nhưng tính trung thực và tinh
thần trách nhiệm trong nhân cách tuyệt vời của Jeannine đã trở thành một sức
mạnh đẩy lùi những ham muốn tầm thường sai trái. Chính điều này làm cho tôi
càng tôn trọng Jeannine hơn bao giờ hết.
Qua những tấm gương về những cá nhân với những thói quen đạo đức trong
đời sống hàng ngày chúng ta biết rằng chúng ta cũng phải có giải pháp cho những
cuộc đấu tranh nội tâm khốc liệt giữa “Điều tôi nên làm” và “Điều tôi muốn làm”.
Như chúng ta đã biết trong chương 4 thì giải pháp cho những cuộc đấu tranh này
quyết định bởi sức mạnh và sự kiên định của tính cách cá nhân của mỗi người. Và
bây giờ chúng ta lại có một cách cụ thể hơn để giải quyết. Qua việc hình thình và
phát triển những thói quen tốt của tính cách, chúng ta nhận thấy rằng nhiều cuộc
đấu tranh nội tâm đã kết thúc với quyết định làm những điều mà chúng ta nên làm.
Như chính Aristotle đã kết luận, để trở thành một người có tính cách đạo đức
hoàn hảo thì sẽ phải luôn luôn phát triểnnhững đức tình tốt của mình hay chính
việc biến những đức tính ấy thành thói quen bản chất thường trực trong tính cách
của chúng ta. Chúng ta sẽ không chỉ đôi lúc thành thực, công bằng và lễ phép mà
phải luôn như vậy ở mọi nơi, mọi lúc trong cuộc sống hàng ngày. Với tình thần đó
thì “điều tôi nên làm” và “điều tôi muốn làm” lúc nào cũng là một. Quả thực theo
quan điểm của Aristotle nếu bạn nói “không” với những hành vi vô đạo đức thì đó
không chỉ bời vì bạn không nên có những hành vi như vậy mà còn bởi vì bạn
không muốn; và nếu bạn nói “có” với những hành động phù hợp với đạo lý thì đó
không chỉ bởi vì bạn nên hành động như vậy mà còn bởi vì bạn muốn làm như thế.
Làm những điều hay lẽ phải không chỉ đơn thuần là hành động của bạn mà nó còn
bộc lộ con người bạn, tính cách của bạn.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
7
Mọi điều thật thà, cao cả, đúng đắn, trong sáng, đáng yêu, đáng trân trọng, nếu là
những cái tuyệt hảo hay đáng ngợi ca thì bạn hãy luôn luôn suy nghĩ về chúng
(Paul)
Chúng ta hãy nói câu nói của thánh Paul làm nguyên tắc chung thứ hai để
hình thành một tính cách đáng trân trọng. Bất cứ người nào muốn giỏi và thành
thạo ở bất cứ việc gì thì không những trước hết phải cố gắng xa lánh những gì sai
trái làm tổn hại đến nó mà còn phải tập trung theo đuổi những gì tốt đẹp có lợi cho
nó.
Nguyên tắc này đúng với bản thân những người nổi tiếng như Michael
Jordans, Metyl Streeps và Luciano Pavarottis và nó cũng hoàn toàn đúng với bạn
và tôi khi chúng ta muốn phát triển một tính cách cá nhân cao đẹp. Đặc biệt đối với
mục đích hình thành tính cách của chúng ta thì nguyên tắc này có thể được hiểu
như sau: “Để trở thành một người có đạo đức thì không chỉ nói “không” với những
gì xấu xa mà còn phải nói “có” với những gì cao đẹp – đó là vấn đề của những thói
quen của tính cách của bạn”.
Sự khác biệt giữa nói “không” với những gì xấu xa và nói “có” với những gì
cao đẹp cho chúng ta hiểu được tại sao Paul với tư cách là người cha về tinh thần
và đạo đức nói với các con chiên tại thành phố Hy Lạp cổ đại Phillipi những điều
như “Mọi điều giả dối, thấp hèn, sai trái, nhơ bẩn, đáng ghét, đáng nguyền rủa vô
đạo đức và không thể chấp nhận được thì bạn hãy tránh xa chúng”. Câu nói của
cha Paul là một bằng chứng cảnh báo về những thói tiêu cực, về lý do tại sao và
bằng cách nào để tránh chúng. Nhưng cũng giống như Paul đặc biệt tập trung giảng
giải và khuyên bảo mọi người hướng tới những mặt tích cực tốt đẹp. Đó là tại sao
và bằng cách nào để theo đuổi và đạt được những cái “tuyệt hảo hay đáng ca ngợi”.
Lý do thật đơn giản nhưng lại rất cần thiết. Sự tuyệt hảo và đáng ngợi ca
không chỉ có nghĩa là không có bóng dáng của những điều xấu xa sai trái mà chúng
còn chính là những phẩm chất đạo đức cao đẹp và hiện hữu. Như học giả người
Anh đầu thể ky XX G. K Chesterton đã từng nhắc tới “Đức hạnh không phải là sự
thiếu vắng những điều xấu xa hay sự xa lánh những mối nguy cho đạo đức; đức
hạnh là một cái gì đó ấn tượng, sâu đậm và riêng biệt”.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Tôi nhận thấy câu nói của Chesterton thật ý nghĩa. Nó đã nói lên được bản
chất của đức hạnh là gì và rõ ràng tầm quan trọng thiết thực và có tính chất quyết
định của sự phân biệt này hoàn toàn không phóng đại. Và tôi phải nói ngay rằng
điều này còn đúng với những vấn đề xã hội gay gắt và nóng bỏng ngày nay cũng
như đối với những vấn đề tính cách cá nhân: Cái cao cả, cái tuyệt hảo không bao
giờ đạt được nếu như chỉ cố gắng loại bỏ những điều xấu xa, tội lỗi. Trái lại để đạt
được cái tuyệt hảo, cái cao cả thì mục tiêu, trọng điểm, công việc của chúng ta với
tất cả năng lục về trí tuệ, tình cảm và tinh thần cần phải được tập trung chủ yếu vào
việc theo đuổi những điều hay lẽ phải.
Bạn có hiểu được những gì tôi nói không? Bạn có nắm được vấn đề mà tôi
đề cập tới không?
Chúng ta hãy xem xét sự khác biệt sâu sắc giữa hai mặt sau: một mặt, mục
tiêu hàng ngày của chúng ta là nhất định nói “không” với những thứ như thuốc
phiện, tội phạm, thành kiến, vô lễ và lạm dụng tình dục, mặt khác, mục tiêu hàng
ngày của chúng ta là “nhất quyết nói có” với những điều như khỏe mạnh, chính
trực, công bằng, kính trọng, lễ phép.
Hai mục tiêu này không loại trừ lẫn nhau mà trái lại luôn luôn hỗ trợ lẫn
nhau. Và tất nhiên chương trình “Hãy nói không” giống như chiến dịch “Hãy nói
không với ma túy” cần có những nỗ lực cần thiết chung của cả cộng đồng.
Nhưng hai mục tiêu này về cơ bản là khác nhau và quan trọng hơn là trên
bình diện thực tế và lý thuyết, chúng cũng có những khác biệt. Việc tính cách của
bạn, tính cách của tôi, cũng như cả một xã hội nói chung thay đổi không ngừng
theo hướng tích cực sẽ phụ thuộc lớn vào việc chúng ta xem mục tiên xây dựng
tính cách là theo đuổi những điều cao đẹp chứ không phải là tránh né những gì xấu
xa.
Bạn hãy liên tưởng mục tiêu xây dựng tính cách cũng giống như mục tiêu để
tạo ra một khu vườn đẹp. Để có được một khi vườn đẹp phụ thuộc vào việc bạn
trồng những cây hoa đẹp chứ không phụ thuộc nhiều vào việc làm sạch cỏ dại của
bạn. Một triết gia đạo đức đương thời đã từng diễn đạt hình ảnh này một cách ấn
tượng.
Cố gắng trở thành một người có đức hạnh mà chỉ bằng cách loại bỏ những gì
xấu xa tội lỗi… thì hoàn toàn thất bại cũng giống như cố gắng trồng cây hoa hồng
mà chỉ bằng cách làm sạch cỏ dại. Sau khi vườn được làm sạch cỏ, người ta còn
phải gieo mầm, trồng hoa và chăm bón; nếu không cỏ dại lại mọc trở lại. Cách tốt
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
nhất để loại bỏ những điều xấu xa tội lỗi chính là đánh bật chúng ra bằng việc hình
thành những đức tính tốt.
Hình ảnh liên tưởng trên thật sinh động và là một bằng chứng hết sức thuyết
phục không những trên lý thuyết mà còn cả trên thực tế. Bạn hãy nghĩ xem điều đó
có đúng không. Bạn sẽ nhận được câu trả lời xác đáng khi bạn hỏi những người
làm vườn hay những người làm nông giỏi liệu mục đích canh tác chính của họ có
phải làm sạch cỏ dại hay không. Câu trả lời của họ có thế sẽ là: “Anh đang đùa tôi
ư?”, “Phải chăng đây là câu hỏi đùa?”, hay có thế sẽ là “Anh có biết rằng người ta
gọi tôi là một “nông dân” hay một “người trồng cây trái” chứ không phải là một
“người nhổ cỏ dại””?
Tương tự như vậy, là những người chăm lo cho “khu vườn” đạo đức của
chính mình, liệu nó có ý nghĩa gì khi chúng ta suy nghĩ và hành động như thể mục
đích số một của chúng ta nhàm loại bỏ những điều xấu xa tội lỗi? Qua những gì tôi
đã nói và đó cũng là sự kiện thật hiển nhiên, tất yếu chúng ta được gọi là những
người có đạo đức chứ không phải dưới cái tên là “những người loại bỏ những điều
vô đạo đức”.
Hãy cho phép tôi làm rõ hơn ý này thông qua những cuốn sách của con tôi.
Trong tập sách “Giúp bé hoàn thiện” gồm 20 cuốn mà tôi tập trung đưa ra những
cách cụ thể để giúp cho trẻ phát triển tốt nhân cách của mình. Chúng ta hãy đọc kỹ
các tựa đề sau của những cuốn sách đó:
Là một người chơi thể thao tồi
Là một người khiếm nhã
Là một người luôn bắt nạt bạn bè
Là một người cẩu thả
Là một người phá phách
Là một người đãng trí
Là một người tham lam
Là một người lười nhác
Là một người keo kiệt
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Là một người bừa bộn
Là một người thô lỗ
Là một người ích kỷ
Là một người vô trách nhiệm
Là một người không giữ lời hứa
Là một người vô kỷ luật
Là một người hay kêu ca
Là một người ngoan ngoãn
Là một người hay đánh lộn
Là một người ngồi lê đôi mách
Là một người hay cắt ngang người khác
Là một người hay nói dối
Là một người thái quá
Là một người kiêu căng
Là một người hay xoi mói
Là một người hay trộm cắp
Là một người không chú tâm
Là một người hay đả kích người khác
Là một người không biết tự kìm hãm bản thân
Bạn suy nghĩ gì danh sách trên? Đặc điểm rõ nét nhất của những tựa đề sách
này là chúng đều nói lên mặt tiêu cực của tính cách hay là những thói xấu. Quả
thực sau khi đọc hết 20 cuốn sách của con tôi, tôi thấy rằng tất cả những cuốn sách
này tập trung rất ít vào việc giúp cho trẻ hiểu được tại sao không nên là một em bé
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
xấu tính. Mục đích chính của những cuốn sách đó là nhằm xác định và loại bỏ “cỏ
dại” hơn là trồng và chăm bón những “bông hoa”.
Xin đừng hiểu nhầm ý của tôi ở đây. Tôi không cố ý ám chỉ rằng mục đích
chủ yếu của bộ sách là tập trung vào giải thích tại sao không nên trở thành một em
bé xấu tính nên tập sách này không có giá trị xây dựng tính cách. Trái lại tôi tin
chắc rằng “cỏ dại” rõ ràng cần phải được xác định và loại bỏ, đặc biết đối với trẻ
thơ.
Ý của tôi ở đây là theo quan điểm đạo đức học và giáo dục tính cách, đạo
đức thì tập sách đó còn có những thiếu sót nhất định. Quay trở lại vấn đề chúng ta
đang bàn, nói “không” với những cái xấu xa, tội lỗi không hề giống như nói “có”
với những cái tốt đẹp, cao cả. Nhổ sạch cỏ tất nhiên có thể giúp ta trồng hoa được
nhưng nhổ sạch cỏ không thể có tầm quan trọng như trồng hoa.
Chúng ta phải tập trung vào việc trồng và chăm bón hoa – những bông hoa
của tính cách hơn là tập trung vào việc làm sạch “cỏ”. Dưới đây tôi xin đưa ra danh
sách so sánh giữa những đức tính tốt và thói xấu.
Đức tính tốt (những bông hoa)
Lịch sự
Thân thiện
Cẩn thận
Lưu tâm
Rộng lượng
Siêng năng
Hào phóng
Gọn gàng
Lễ phép
Tinh thần tập thể
Có trách nhiệm
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Giữ lời hứa
Có kỷ luật
Biết ngợi khen người khác
Tinh thần hợp tác
Kín đáo, dè dặt
Thành thật
Hài hòa
Khiêm tốn
Tôn trọng điều riêng tư của người khác
Tôn trọng tài sản của người khác
Quan tâm đến người khác
Biết tự hãm bản thân
Thói xấu (cỏ dại)
Khiếm nhã
Hách dịch
Cẩu thả
Đãng trí
Tham lam
Lười biếng
Keo kiệt
Bừa bộn
Thô lỗ
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Ích kỷ
Vô trách nhiệm
Không giữ lời hứa
Vô kỷ luật
Kêu ca
Gây gổ
Ngồi lê đôi mách
Nói dối
Thái quá
Ba hoa, khoác lác
Xoi mói, tọc mạch
Trộm cắp
Đả kích, châm chọc
Không biết tự kìm hãm bản thân
Trong khi đọc những dòng này, tôi hy vọng nó sẽ nhắc nhở bạn những điều
nói trên không chỉ là đức tính tốt và thói xấu của trẻ thơ.
Bạn có thể nên tự hỏi bản thân những đức tính tốt thói xấu nào được nêu ra ở
trên là đặc điểm của tính cách bạn hay trở thành một phần của bản chất con người.
Hơn nữa, lúc này tôi muốn khuyến khích các bạn hãy xem xét liệu mục đích phát
triển bản thân hàng ngày của bạn có theo đuổi những đức tính tốt và loại bỏ những
thói quen xấu ấy hay chưa.
Vì lợi ích đối với tính cách số phận của bạn, tôi muốn khuyến khích bạn hãy
ngẫm nghĩ về nội dung bao trùm của chương này: Mặc dù có ý thức nói “không”
với những thói xấu là rất đáng khen ngợi và cần thiết nhưng để trở thành một
người có tính cách đáng kính phục thì không thể chỉ dựa trên việc tránh và loại bỏ
những thói xấu. Để làm được điều đó, nhất thiết phải kiên trì, nhẫn nại theo đuổi,
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
nỗ lực phấn đấu để biến những điều tốt đẹp, cao cả thành bản chất của bạn giống
như đức tình trên.
Hãy luôn luôn suy nghĩ về việc trồng và chăm bón những bông hoa tính
cách. Đó là tất cả những gì tôi muốn nói.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
8
Hãy yêu thích những gì chúng ta phải yêu thích…
Đó là con đường đúng đắn nhất để có được một tính cách cao cả
(Pristot)
Đến lúc này, chúng ta đã có được những hiểu biết sâu sắc của thời xưa cũng
như thời nay về vấn đề bản chất và sự phát triển của tính cách hoàn thiện. Để khắc
tâm những hiểu biết này, bây giờ bạn hãy tự hỏi chính mình: Phải chăng tôi là một
con người có tính cách cá nhân có thể làm những điều tốt và đúng đắn, làm những
điều có đạo đức?
Hay cụ thể hơn nữa bạn có thể tự hỏi bản thân những câu hỏi như sau: Liệu
người ta có thể thực sự xem tôi là một người thật thà, công bằng, tự chủ, lễ phép,
đáng tin cậy, kiên nhẫn và những đức tính tương tự như vậy hay không? Thậm chí
tôi có thể nói liệt tôi thực sự có một hay một số đức tính trên hay không?
Tuy một số câu hỏi đúng hướng và thiết thực như trên những triết gia lỗi lạc
Aristotle vẫn đưa ra một số cách để giúp chúng ta trong quá trình xây dựng nhân
cách. Trong tác phẩm Nichomachean Ethics, Aristotle đã đưa ra cái mà ông gọi là
“Bài kiểm tra đạo đức”. Đó là một danh sách trắc nghiệm dễ nhớ về những tiêu
chuẩn để khẳng định liệu một đức tính nào đã thực sự trở thành một phần bản chất
của tính cách một người hay tiêu chuẩn thể hiện một phần thiết yếu của yểu cầu có
được những đức tính đích thực của tính cách đạo đức.
Khi tôi đề cập đến bài kiểm tra đạo đức của Aristotle thì xin bạn hãy nhớ 3
điểm quan trọng sau. Thứ nhất, tôi cũng như bản thân Aristotle không xem bài
kiểm tra là hoàn toàn đáng tin cậy và đúng với mọi trường hợp vì Aristotle đã nói
rất rõ rằng cái mà chúng ta tìm kiếm trong tính cách cá nhân không thể chính xác
như cân đo đong đếm trong khoa học. Tuy nhiên khi tư tưởng luôn nghĩ và so sánh
với bài kiểm tra của Aristotlethì nó có thể là một công cụ hữu ích cho những người
thực sự mong muốn đạt được kết quả tốt nhất khi tự nghiêm khắc soi xét bản thân.
Thứ hai, bài kiểm tra đạo đức của Aristotle là một bài kiểm tra lý tưởng. Nói
cách khác bài kiểm tra của ông nói đến những điều kiện lý tưởng mà theo đó một
người được xem là có một đức tính nào đó thì đức tính ấy nhất thiết phải hoàn toàn
ăn sâu và tính cách của người ấy. Sự thật thì hầu hết chúng ta, nếu như không
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
muốn nói là tất cả chúng ta đều không thể có được bất cứ một đức tính nào bám rễ,
ăn sâu hoàn toàn vào tính cách của chúng ta. Tuy nhiên chúng ta nên xem bài kiểm
tra của Aristotle như là một gợi ý với chúng ta về tầm quan trọng của việc thường
xuyên tự soi xét bản thân. Một bài kiểm tra như của Aristotle có giá trị thiết thực
và cần thiết trong mỗi trường hợp chúng ta lấy tiêu chuẩn lý tưởng mà bài kiểm tra
đưa ra làm mục tiêu phấn đấu.
Thứ ba, bài kiểm tra của Aristotle chủ yếu tập trung vào những đức tính tốt
chứ không phải là những tật xấu. Tuy năm tiêu chuẩn của bài kiểm tra, bằng
phương pháp ngầm định có thể và chắc chắn sẽ nói với chúng ta về những tật xấu
nhưng điều mà Aristotle cũng như cuốn sách này muốn nhấn mạnh là việc học tập,
bồi dưỡng và phát triển những đức tính tốt. Tại sao vậy? Vì một lý do cơ bản tương
tự đã được nhấn mạnh trong chương VII là: Cách hiệu quả nhất và thường là cách
duy nhất nhằm loại bỏ những thói xấu của tính cách ra khỏi bản thân là thông qua
con đường chủ động học tập, bồi dưỡng và phát huy những đức tính tốt.
Bây giờ chúng ta hãy cùng xem xét bài kiểm tra của Aristotle.
Trong cùng một phần của cuốn “NichimancheanEthics” mà trong đó
Aristotle so sánh một việc phát triển hoàn thiện tính cách đạo đức và phát triển các
kỹ năng trong nghề thủ công và nghệ thuật đến mức tinh xảo, điêu luyện, ông đã
nêu lên 5 tiêu chuẩn để quyết định một người đã có được một đức tính thực sự hay
chưa.
Tiêu chuẩn thứ nhất là:
1. Bạn phải biết bạn đang làm gì.
Điều này đặc biết có ý nghĩa, bạn phải biết điều bạn đang làm là có đạo đức.
Bạn phải nhận thấy điều bạn đang làm thực sự là trung thực, kính trọng, lễ phép
hay công bằng v. v…
Tiêu chuẩn thứ hai là :
2. Bạn phải chọn làm việc đó một cách tự nguyện
Nói cách khác, bạn phải tỉnh táo quyết định làm điều được cho là có đạo đức
mà không hề có một sự ép buộc nào của người khác đối với bạn.
Tiêu chuẩn thứ ba :
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
3. Bạn phải làm việc đó là chính bản thân điều đó
Đều này có nghĩa là bạn phải làm việc có đạo đức đơn giản bởi đó là việc
làm có đao đức chứ không phải vì lý do nó có thể mang lại cho bạn lợi ích về xã
hội. chính trị, kinh tế hay vì nó có thể giúp bạn tránh được sự đau đớn hình phạt,
sự xấu hổ v. v…
Tiêu chuẩn thứ tư :
4. Bạn phải thực hiện công việc đó một cách tự nhiên, không gượng ép
và liên tục xuất phát từ tính cách của bạn chứ không phải căn cứ năm thì mười họa
mới làm một lần. Tiêu chuẩn này chính là quan điểm của Aristotle mà tôi đã nhắc
nhở ở chương VI.
Tiêu chuẩn thứ năm :
5. Bạn phải thích làm việc đó
Khi chúng ta hành động một cách có đạo đức, chúng ta nên lấy đó làm niềm
vui, khơi nguồn hứng thú. Tiêu chuẩn này thực sự là tiêu chuẩn gây tranh cãi nhất.
Tôi nghĩ đây là một tiêu chuẩn đọa đức cao quý đáng để chúng ta phấn đấu. Nhưng
tôi không nghĩ – có thể Aristotle cũng không nghĩ một người không cảm thấy hứng
thú khi làm một việc tốt nào đó trong một trường hợp cụ thể thì cũng là người kém
đạo đức. Liệu có ai trong số chúng ta lại cho rằng những tấm gương đạo đức như
chúa Jesus, Đức Thích Ca và Socrtes kém đạo đức bởi vì có thể họ đã không thú
khi hy sinh cuộc đời mình cho điều đúng đắn và cao đẹp ?
Như Aristotle gợi ý, cách tốt nhất để sử dụng bài kiểm tra này là áp dụng 5
tiêu chuẩn cho mỗi hành động của chúng ta trong cuộc sống hàng ngày. Tôi xin
phép đưa ra một ví dụ thực tế và bạn hãy tưởng tượng cảnh tượng sau đây của Ned
– một con người khá chăm chỉ, đúng đắn và rất sùng đạo :
Ned đang thanh toán tiền hàng ở một quầy bán rau quả. Anh vừa đưa cho
người bán hàng 10 đô là để trả 6 đô là tiền hàng. Người bán hàng đã nhầm lẫn nghĩ
Ned đưa cho mình 20 đô la nên đã thối lại 14 đô la. Biết rất rõ sự nhầm lẫn đó của
người bán hàng nhưng Ned đã không ngần ngại đút 14 đô la tiền thối lại và thản
nhiên bước ra khỏi cửa hàng. Ned cảm thấy quả thật là một sự may mắn đối với
anh và rất thỏa mãn với sự việc làm “sinh lợi” đó.
Bấy giờ chúng ta hãy tạm dừng ở đây và có thể đi đến kết luận rằng số tiền
mà Ned đang giữ chính là số tiền mà Ned đã ăn cắp của người khác. Trong trường
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
hợp này thấy rõ ràng Ned đã thiếu trung thực. Chúng ta hãy theo dõi tiếp câu
chuyện của Ned.
Lúc về nhà sau khi nghĩ lại tất cả những điều đã làm. Ned bắt đầu cảm thấy
mình có lỗi và ngay trong ngày đó Ned đã gửi trả lại 10 đô la cho người chủ đích
thực của nó.
Phần sau của câu chuyện tập trung kể về tính thật thà. Chính từ những hành
động đúng đắn như vậy mà tính thật thà mới dần dần ăn sâu vào tính cách của Ned.
Thực tế thì trước đó Ned đã không thành thật và phần cuối cùng của câu chuyện
cũng cho ta thấy rõ đức tính thật thà vẫn chưa hoàn toàn trở thành “bản năng thứ
hai” trong tính cách của anh. Tuy nhiên qua việc gửi trả lại tiền chúng ra thấy cuối
cùng anh đã hành động một cách trung thực. Nhưng điều này không có nghĩa là
tính trung thực đã ăn sâu vào tính cách của Ned.
Thực tế có một sự thật không kém phần quan trọng và có tính chất nền tảng
đáng để ta ghi nhớ, đó là không một ai trong chúng ta hoàn hảo trong tính cách đạo
đức và chặng đường tiến tới sự hoàn hảo đó vẫn còn xa vời đối với hầu hết chúng
ta. Do đó khi nói chúng ta có được một đức tính nào đó như trung thực, tự chủ hay
lễ phép thì có nghĩa chúng ta cũng giống như Ned, sẽ không hoàn toàn là trung
thực hay xảo trá, tự chủ hay không tự chủ, lễ phép hay vô lễ. Chúng ta sẽ nhận thấy
mình đang ở giữa những cặp đức tính đối lập đó – có thể chúng ta đang gần những
đức tính tốt hơn. Tuy nhiên dù ở những vị trí đó đi chăng nữa chúng ta cần phải cố
gắng nhiều để hướng tới sự hoàn thiện tính cách.
Bài kiểm tra đạo đức của Aristotle có giá trị trong trường hợp nó giúp cho ta
thấy mức độ thiếu sót thực sự của tính cách cá nhân của chúng ta như thế nào. Sau
đây chúng ta hãy chú ý tới những gì mà chúng ta rút ra được qua việc áp dụng 5
tiêu chuẩn của Aristotle đối với hoàn cảnh của Ned. Chúng ta nên nhớ rằng chúng
ta sẽ tập trung chủ yếu vào hành động trung thực cuối cùng của Ned chứ không
phải là hành động giả dối ban đầu của anh.
1. “Bạn phải biết bạn đang làm gì”. Ned rõ ràng biết rằng việc gửi trả lại khoản
tiền 10 đô là là một việc làm trung thực cũng giống như việc anh thấy rõ lấy khoản
tiền ấy là một việc làm thiếu trung thực. Nhân đây hoàn cảnh của Ned cũng là một
minh họa cho một trong những nội dung chính đã được chúng ta bàn đến ở chương
V. Trong những tình huống hàng ngày, chúng ta thường biết được những gì đúng
đắn, phải lẽ nên làm.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
2. “Bạn phải lựa chọn làm việc đó một cách tự nguyện”. Thật đáng khen, Ned
đã làm việc trung thực mà không có sự ép buộc của bất cứ ai. Chính lương tâm của
anh đã thúc giục anh cuối cùng đi đến quyết định đúng đắn là gửi trả lại khoản tiền
ấy.
3. “Bạn phải làm việc đó vì chính bản thân nó”. Ở đây chúng ta cần phải suy
đoán một tí nếu không vì một lý do hay động cơ cá nhân và Ned trả lại số tiền như
một việc làm tất yếu bởi vì đó là việc làm trung thực thì anh ta đã đạt được tiêu
chuẩn này. Nói cách khác, khi Ned trả lại tiền, làm việc trung thực đó thì vẫn còn
sự yếu kém trong tính cách cá nhân của anh vì anh đã không làm được việc đó với
một động cơ cao đẹp vì chính bản thân hành động đó chứ không phải vì sự ăn năn
hối lỗi của lương tâm.
4. “Bạn phải thực hiện công việc đó một cách tự nhiên, không gượng ép và liên
tục xuất phát từ tính cách của bạn chứ không phải cứ năm thì mười họa mới làm
một lần”. Ned rõ ràng đã không làm việc tốt một cách tự nhiên. Neeus như đức tính
trung thực đã ăn sâu bám rễ vào tính cách của anh thì chắc chắn anh đã không nhận
khoản tiền thối lại. Cuối cùng anh đã trả lại số tiền đó những để làm được việc đó
anh đã phải suy nghĩ rất nhiều. Anh đã phải trải qua một cuộc đấu tranh nội tâm
căng thẳng và khốc liệt giữa điều anh phải làm và điều anh muốn làm.
5. “Bạn phải yêu thích làm việc đó”. Qua câu chuyện của Ned ta thấy rõ ràng
anh đã cảm thấy không thoải mái khi trả lại khoản tiền đó. Không phải chỉ bởi vì
việc đó đòi hỏi sự nỗ lực của anh mà còn vì lúc anh trả lại tiền anh vẫn còn cảm
thấy tiếc nuối trước khoản tiền béo bở đó.
Qua sự phân tích trên bạn đừng hiểu lầm rằng tôi muốn xem nhẹ hay hạ thấp
hành động đúng đắn trả lại tiền cho người bán hàng của Ned. Hành động của anh
chắc chắn chưa thể hoàn hảo được nhưng ít ra thì cũng đáng được ngợi ca. Trên
tình thần áp dụng bài kiểm tra đạo đức của Aristotle để hoàn thiện bản thân, hoàn
thiện tính cách, điều mà tôi muốn nhấn mạnh ở đây là cũng giống như anh chàng
Ned đúng đắn và chăm chỉ, hầu hết chúng ta còn phải nỗ lực hơn nữa nhằm khỏa
lấp sự thiếu hụt và yếu kém trong tính cách để thực sự trở thành một người tốt, một
người có tính cách hoàn hảo.
Bài kiểm tra đạo đức của Aristotle có thế giúp chúng ta rất nhiều trong việc
phát hiện và nắm bắt những điểm yếu trong tính cách cũng như đưa ra những gợi ý
cụ thể để hoàn thiện hơn nữa tính cách của chúng ta. Tuy nhiên, khi áp dụng bài
kiểm tra này, Aristotle yêu cầu chúng ta phải thực sự trung thực với chính mình.
Hãy nhìn thẳng vào chính mình, đối diện với bản thân mình và tự hỏi mình sẽ hành
động như thế nào trong đời sống hàng ngày của chúng ta:
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
1.Liệu tôi có nhận biết được đó là điều đúng đắn và phải lẽ nên làm không?
2.Tôi có làm việc đó một cách tự nguyện hay không?
3.Liệu tôi có thực hiện việc đó chỉ vì bản thân việc đó là một việc làm tốt?
4.Phải chăng việc làm đó xuất phát một cách tự nhiên và không thể đắn đo
từ tính cách của tôi?
5.Lúc làm việc đó tôi cảm thấy thoải mái và dễ chịu hay không?
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
9
Không có ai trở thành người tốt và sẽ trở thành người tốt
nếu họ không làm những điều tốt
(Paristot)
Chúng ta hãy bắt đầu chương này bằng một câu nói cửa miệng quen thuộc:
“Tre già khó uốn”. Khi một người nào đó nói “tre già khó uốn” để biện hộ những
thiếu sót và yếu kém trong tính cách của mình thì quả thực anh ta đang xúc phạm
đến bản thân mình.
Câu nói đó là một sự xúc phạm vì một lý do rất đơn giản: Nó hoàn toàn sai.
Nhìn từ góc độ tu dưỡng tính cách cá nhân của chúng ta và cố gắng hướng
tới một nhân cách đạo đức hoàn thiện thì câu nói này chung quy lại chỉ là một liều
thuốc độc giết chết bản thân bạn và làm cho bạn buông xuôi mình theo định mệnh.
Hay nó cũng giống như câu biện hộ sau: “Tôi quá bận rộn không có thời gian để
quan tâm tới vấn đề tính cách”.
Chính vì vậy mà điều quan trọng đối với chúng ta là phải luôn luôn giữ trong
đầu một tính cách nhìn nhận về bản thân đã được nhắc nhở tới ở chương I.
Bạn và tôi với tư cách là những con người, đều có khả năng bẩm sinh quyết
định chúng ta là ai, chúng ta muốn trở thành như thế nào hay nên trở thành người
như thế nào vượt lên cái tự nhiên của con người.
Khả năng tự quyết này không mất đi một cách đơn giản vì tính cách của
chúng ta bây giờ, tính cách của những người đã trưởng thành đã được định hình
rồi. Đây chính là thực tế mà câu “tre già khó uốn” hay những câu tương tự như vậy
đã làm cho chúng ta hiểu nhầm về khả năng thay đổi tính cách của chúng ta.
Quả thực có thể tính cách của bạn và của tôi hay chính là những thói quen
của bạn và tôi đã được định hình rồi và mỗi chúng ta không thể hoàn thiện được,
chúng ta còn có những thiếu sót, những yếu kém hay những tật xấu trong tính cách.
Nhưng việc tính cách của chúng ta đã được định hình không có nghĩa là chúng ta
không có khả năng thay đổi tính cách của chúng ta, thay đổi thói quen của chúng ta
nếu như thấy sự thay đổi đó là phù hợp và cần thiết.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Tất nhiên không có ai dám khẳng định rằng việc thay đổi những thói quen
của tính cách cá nhân là một việc dễ dàng. Thực sự đó là một quá tình khó khăn
gian khổ đòi hỏi nhiều cố gắng và nghị lực.
Điều này lý giải tại sao trong tác phẩm Nichomachean Ethics, ngay khi bắt
đầu bàn về việc hoàn thiện tính cách con người Aristotle đã nói “Những thói quen
mà chúng ta hình thành nên từ lúc bé không phải là lớn đến chúng ta sau này”.
Aristotle biết rất rõ điều này cũng như bạn và tôi đều hiểu rằng rất khó khăn, gian
khổ để tiêu diệt một thói quen cũ.
Tuy nhiên chúng ta cần chú ý điều mà Aristotle nói sau đó, khi kết thúc cuộc
thảo luận về bài kiểm tra đạo đức của ông.
Không có ai trở thành người tốt và sẽ trở thành người tốt nếu họ không làm
những điều tốt. Tuy nhiên hầu hết mọi người đều không thực hiện như vậy mà thay
vào đó họ thường chỉ nói và rao giảng về chúng ta và cho rằng bằng cách làm như
vậy họ sẽ trở thành những người có đạo đức. Họ cũng giống như những người bị
bệnh lắng nghe rất chăm chú lời của bác sĩ nhưng lại chằng làm bất cứ điều gì mà
bác sĩ khuyên họ phải làm. Kết quả, giống như những người bệnh không làm theo
lời bác sĩ sẽ không chữa khỏi bệnh thì những người chỉ nói và rao giảng về việc trở
thành người tốt cũng không thể cải thiện được tâm hồn của họ.
Aristotle tin rằng ngay cả chúng ta, những người đã trưởng thành cũng có
khả năng và thực sự phải có trách nhiệm đối với việc hoàn thiện “tâm hồn” của
chúng ta. Hoàn thiện tâm hồn sẽ luôn luôn đòi hỏi chúng ta thay đổi một số thói
quen không phù hợp hay sai trái, tạo dựng cho chính mình những thói quen mới
phù hợp hơn, tiến bộ hơn chứ không phải chỉ ngồi nói mà không làm những việc
hay, điều tốt. Việc tập làm những điều tốt chung quy lại chínhlà quá trình chúng ta
thay đổi một cách tích cực những thói quen của mình để làm cho bản thân ngày
cành hoàn thiện hơn.
Thay đổi những thói quen của chúng ta có thể rất khó khăn nhưng điều đó
không có nghĩa là không thể thực hiện được. Nếu ai đó cho rằng điều đó không thể
thực hiện thì chính anh ta đang phủ nhận chính bản thân mình, phủ nhận khả năng
và trách nhiệm của một con người. Nhìn nhận về bản chất của tính cách, George
Eliot nhà viết tiểu thuyết nổi tiếng thể kỷ 19 đã từng viết “Tính cách không phải là
miếng cắt của viên đá cẩm thạch, nó không phải là thứ rắn chắc và bất biến mà nó
là một cái gì đó có thể và luôn luôn có thể thay đổi”.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Một nghiên cứu sâu gần đây đã đưa ra 23 trường hợp gồm những người có
đạo đức và tính cách đáng khâm phục. Nghiên cứu này góp phần vạch rõ sự sai
lệch từ lâu ẩn chứa trong câu nói cửa miệng “tre gà khó uốn” đồng thời nó cũng
góp phần khẳng định thêm nhận xét của Aristotle là những thói quen mà chúng ta
hình thành từ nhỏ hoàn toàn và luôn có thể thay đổi được. Quan điểm của các nhà
nghiên cứu ở đây cũng không khác xa với quan điểm của Aristotle là những thói
quen những đức tính tốt của tính cách được hình thành từ nhỏ chưa đủ đảm bảo để
có được một tính cách tốt sau này. (Bạn hãy nhớ lại câu nói của cô bé Anne Frank
“chương 4”). Chúng ta hãy cùng nhau đọc đoạn dưới đây trong phần mở đầu của
bản nghiên cứu.
Những người có tính cách và phẩm chất đạo đức đáng khâm phục đã duy trì
và phát triển tính cách của bản thân như thế nào? Liệu có phải tất cả những gì được
hình thành lúc còn nhỏ đã tạo nên tính cách của họ? Tiếp cận vấn đề theo cách đặt
câu hỏi như vậy, chúng ta bắt đầu nhận ra rằng có nhiều người được sinh ra và lớn
lên trong môi trường gia đình khá giả, sống trong sự đùm bọc và che chở của người
thân, nhưng lại không phải là những người có tính cách và phẩm chất đạo đức đáng
khâm phục. Chúng ta cũng bắt đầu tin rằng có một số người tuy xuất thân từ hoàn
cảnh gia đình túng thiếu, tuổi thơ đầy khổ cực nhưng rốt cuộc họ là những con
người có tính cách và phẩm chất đạo đức cao đẹp. Chính vì những lý do trên mà
chúng ta có lý khi phủ nhận những ý kiến cho rằng tính cách và phẩm chất đạo đức
cao đẹp của một người phụ thuộc nhiều vào các yếu tố xã hội như hoàn cảnh gia
đinh hay các yếu tố cá nhân. Đúng vậy, chúng ta phủ nhận vai trò của những gì ta
có lúc còn nhỏ trong việc quyết định quá trình hình thành tính cách đạo đức của
chúng ta. Một trong những đặc điểm của những người có phẩm chất đạo đức cao
đẹp chính là khả năng học hỏi và đúc rút từ những gì mà họ trải qua trong suốt
cuộc đời…
Trong các công trình của mình, các nhà nghiên cứu cho thấy rất nhiều người
trong số 23 người đó có tính cách đạo đức rất bình thường ngay cả lúc trước họ
bước vào giai đoạn cuối độ tuổi tứ tuần. Từ thực tế đó chúng ta cũng cần xóa bỏ
quan niệm “tre già khó uốn” trong đầu mình mà hãy lấy câu sau làm kim chỉ nam
“Có chí thì nên”.
Ở đây có một điều đáng lưu ý mà Aristotle đã từng thừa nhận là sự phát triển
và hoàn thiện tính cách cũng có những đặc điểm khác so với việc phát triển để trở
thành xuất chúng trong thể thao, hội họa và âm nhạc. Dù có cố gắng bao nhiêu thì
hầu hết chúng ta cũng không thể chơi bóng rổ hay như Michael Jordan hay chơi
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
nhạc cụ tuyệt với như Luciano Pavarotti. Đơn giản bởi vì chúng ta không có được
khả năng thiên bẩm cần thiết cho một thiên tài trong thể thao, âm nhạc hay hội họa.
Nhưng tất cả chúng ta với tư cách là những con người đều có những khả
năng vốn có để tạo cho mình một tính cách đạo đức cao đẹp mà nhờ đó chúng ta có
thể luôn luôn làm những điều hay lẽ phải một cách tự nhiên không gượng ép như
hành động bản năng của chúng ta.
Tuy nhiên chúng ta đừng nghĩ rằng đạt được tính cách đạo đức cao đẹp chỉ
trong một sáng một chiều mà ngược lại đòi hỏi chúng ta phải kiên trì xây dựng
từng tí một, ngày này qua ngày khác, tháng năm này qua tháng năm khác và từ thói
quen này qua thói quen khác.
Bây giờ tôi muốn thuật lại cho bạn hai ví dụ thực tế trong đó thể hiện tính
cách được hình thành như thế nào thông qua quá trình tạo dựng từng thói quen
một. Câu chuyện thứ nhất về chính bản thân tôi còn câu chuyện thứ hai nói về quá
trình thay đổi tính cách của một trong những người trò cũ của tôi.
Tôi thực sự hơi xấu hổ phải thừa nhận một điều rằng trước khi tôi đính hôn
với vợ tôi là Jeannine, tôi không bao giờ thắt dây bảo hiểm lúc đi xe, dù khi tôi lái
xe hay là hành khách. Tôi hoàn toàn không thích và không muốn thắt nó vào.
Trong gần 15 năm tôi thường vi phạm luật giao thông đơn giản chỉ bởi vì tôi quá
bướng bỉnh không chịu thắt nó.
Bây giờ chúng ta có thể hiểu rõ đó là một hành động dại dột nhưng vấn đề ở
đây là tôi muốn chúng ta nhận ra một sự thật rất quan trọng hành động đó chính là
một nhược điểm hay một tật xấu trong tính cách của tôi. Hành động đó đã ăn sâu
vào tiềm thức tôi, thành một tật xấu mà lúc đó tôi nghĩ rằng sẽ không bao giờ bỏ
được. Nhưng sau đố chính Jeannine đã giúp tôi sửa đổi. Tôi sẽ chẳng bao giờ quên
được ánh mắt của Jeannine nhìn tôi khi chúng tôi đang trên đường lái xe tới dự bữa
ăn tối ở nhà bạn. Liếc nhìn tôi một cách không hài lòng, Jeannine nói “Nếu anh
muốn em đồng ý cưới anh thì từ giờ anh nên thắt dây an toàn khi lái xe”. Lúc đó
tôi đã thắt dây bảo hiểm vào và Jeannine đã nói với tôi rằng: ”Em biết đây là lần
đầu tiên anh thắt dây bảo hiểm cũng chỉ vì em. Hơn nữa em hiểu rõ việc không thắt
dây bảo hiểm đã trở thành một tật xấu ăn sâu vào con người anh và sẽ rất khó cho
anh để thay đổi nó”.
Sáng hôm sau, khi tôi lên xe đi làm tôi thấy một miếng giấy nhỏ gắn vào
bảng đồng hồ với dòng chữ:
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Russel,
Em yêu anh rất nhiều
Anh hãy nhớ thắt dây an toàn
Vì em muốn có anh bên em mãi mãi
Jeannine.
Chính vì việc làm rất thông minh và ý nghĩa thiết thực đó mà tôi đã quyết
định gọi điện cho Jeannine và hứa rằng tôi sẽ giữ nguyên miếng giấy cho đến khi
tôi thắt dây an toàn một cách tự nhiên không hề suy nghĩ mỗi lúc tôi lên xe như lời
hứa của Jeannine trước đã từng nói với tôi.
Miếng giấy được giữ nguyên vị trí trong thời gian gần một năm và cuối cùng
thì tôi cũng đã thực hiện việc thắt dây an toàn – một việc làm đúng đắn một cách tự
nhiên như thể hành động “bản năng” của tôi.
Bây giờ để đánh giá đúng mức những hàm ý của Aristotle khi ông nhận thức
sâu sắc rằng bằng cách làm đi làm lại những điều tốt ở chúng ta sẽ hình thành được
những thói quen tốt như trong trường hợp bản thân tôi. Trung bình 4 lần một ngày
và trong mỗi tuần có 7 ngày, cứ như thế cho tới 12 tháng, mỗi lần lên xe tôi bắt gặp
mảnh giấy mà Jeannine đã để lại. Như vậy tổng cộng có tới hơn 1400 lần miếng
giấy ấy nhắc nhở tôi cần phải thắt dây an toàn trước khi hành động đó thực sự trở
thành thói quen hành động “bản năng” đối với tôi. Từ việc hình thành thói quen tốt
đẹp trên đã minh họa rất rõ cho quá trình hình thành và hoàn thiện tính cách. Để
phát triển và có được những thói quen đạo đức tốt hay ít ra để thay đổi những tật
xấu thành những đức tính tốt thì cần phải thường xuyên thực hiện những điều tốt.
Thưa thấy Gough, giờ đây em đã nhận ra rằng nói dối đã trở thành “bản
năng” trong em, những lời nói dối được buông ra dễ dàng và tự nhiên như chính
hơi thở của em”.
Đó chính là lời đầu tiên mà cô học trò đã nói với tôi ngay khi cô và tôi bắt
đầu cuộc trò chuyện. Cô tên là Emma. Tại thời điểm đó cô học trò sáng dạ và đáng
yêu vào độ tuổi cuối hai mươi.
Bảo rằng tôi ngạc nhiên trước những lời nói của Emma vẫn còn chưa đủ mà
phải nói là thực sự sốc thì mới phải. Điều đó không đơn giản chỉ bời vì những gì cô
nói mà còn bởi vì người mà cô nói ra điều đó là tôi. Tôi đâu phải là một bác sĩ
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
chuyên khoa hay một cha đạo nghe con chiên mình thú tội mà tôi là một người
thầy, một giảng viên đại học. Cũng thật hiếm có trường hợp nào một em sinh viên
lại tự cho mình là người có lỗi hay hư hỏng với một thái độ thẳng thắn, bộc trực
như vậy trước thầy cô giáo mình.
Tại thời điểm đó, Emme sắp hoàn thành khóa học thứ hai về đạo đức, tôi
giảng dạy. Tôi, Emma và các học viên của tôi lúc đó cũng vừa mới hoàn thành một
số bài đọc và đã tổ chức các buổi thảo luận trên lớp xoay quanh những nội dung về
tính cách đạo đức. Có nhiều bài học được trích từ cuốn Nichomachean Ethics của
Aristotl.
Vào buổi chiều hôm đó, Emma có mặt trong phòng làm việc của tôi và cô đã
nói lên những suy nghĩ của mình về vai trờ của những bài đọc và những buổi thảo
luận đối với sự thức tỉnh bản thân:
Điều làm cho em phải suy nghĩ nhiều nhất chính là những buổi thảo luận mà
thầy đã tổ chức bàn về thói quen đặc biệt về vai trò hết sức quan trọng của các thói
quen đối với tính cách hay chính là bản thân mình và trên hết là về tật nói dối.
Càng nghĩ nhiều về nó em càng cảm thấy buồn và mệt mỏi vì em nhận ra rằng tật
nói dối đã ăn sâu vào em đến nỗi dường như nó đã trở thành một đặc điểm tính
cách nổi bật và thậm chí như chỉ mình em là người nói dối.
Quả thực đây là một câu hỏi nhức nhối mà bản thân nó đã bao trùm câu hỏi
nhức nhối mà bản thân nó đã bao trùm câu trả lời. Trong các giờ giảng Emma và
một số học viên khác cũng đã từng đưa ra những câu hỏi kiểu như liệu một người
có thể được xem là người tốt hay không nếu người đó thường xuyên làm những
điều không trung thực, bất công và vô lễ. Mọi người trong lớp tuy hoàn toàn thỏa
mãn, đã đi đến kết luận khá rộng lượng là nếu không xét trên bình diện lý thuyết
thuần túy thì trong hầu hết các trường hợp câu trả lời thích đáng nhất cho loại câu
hỏi này phụ thuộc vào quá trình soi xét bản thân của mỗi cá nhân.
Sau khi lấy lại sự điềm tĩnh, Emma tiếp tục.
Em không thể tiếp tục nói chính xác em đã nhiễm tật xấu đó từ lúc nào. Em
cho rằng nó đã xuất hiện từ lúc em còn học phổ thông. Những có một điều em chắc
chắn là đã rất nhiều năm rồi em nói dối bạn bè, gia đình, thầy cô giáo và đến bây
giờ những lời nói dối được thốt ra mà em không hề cảm thấy ngượng miệng. Nó đã
trở thành một phần trong bản chất con người em và chính điều này làm em buồn
phiên và xấu hổ cho bản thân mình. Tuần nào, thậm chí cả ngày nào cũng vậy em
đều nói dối. Nói trắng ra em thường nói dối để nâng mình lên hay đơn giản là để
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
che đậy những yếu kém của bản thân và trốn tránh trách nhiệm. Nhưng dẫu sao
vẫn còn may mắn cho em vì đó thường là những lời nói dối ít nghiêm trọng.
Emma không nói rõ những lời nói dối của mình gây hậu quả như thế nào và
cô ấy cũng không đưa ra ví dụ thế nào ngoại trừ việc thừa nhận một cách chung
chung rằng cô cũng đã từng nói dối tôi cũng giống như đối với bao thầy cô khác về
việc tại sao cô không làm bài kiểm tra hay không hoàn thành bài thu hoạch đúng
thời hạn.
Thầy trò chúng tôi đã ngồi nói chuyện rất lâu đặc biệt về những biện pháp
tích cực giúp cho Emma có thể từ bỏ tật nói dối đó. Căn cứ vào chỗ trong ít thời
gian nữa Emma sẽ tốt nghiệp và rời khỏi tác phẩm, căn cứ vào kiến thức có hạn mà
tôi truyền đạt cho em (chỉ giới hạn trong phạm vi lớp học) thì thằng thắn mà nói tôi
thực sự không biết khuyên em như thế nào. Cuối cùng trong hoàn cảnh như vậy tôi
đã quyết định điều tốt nhất mà tôi có thể làm là khẳng định đi khẳng định lại một
cách nghiêm túc với em rằng hãy kiên trì thực hiện những gì em đã đọc và thảo
luận ở lớp thì em có thể vượt qua được mặt yếu kém này trong tính cách của em.
Khi Emma rời khỏi phòng tôi ngay buổi chiều hôm đó, tôi không thể ngăn nổi một
cảm giác vô dụng của bản thân cứ ám ảnh lấy tôi, một cảm giác về những lời động
viên khích lệ không có tác dụng.
Tuy nhiên câu chuyện này lại có kết cục có hậu, câu chuyện về Emma mà tôi
vừa kể với bạn ở trên thực sự cần thiết để giúp bạn hiểu đầy đủ hơn những gì mà
Emma chia sẻ với tôi trong một lần ghé thăm tình cờ của em gần hai năm sau. Đi
cùng với người chồng của mình và sau ít phút hỏi thăm sức khỏe, Emma đã nói với
tôi rằng lý do chính khiến em muốn ghé thăm tôi chính là để tiếp tục cuộc nói
chuyện hai năm trước đó.
Em cho biết lúc trở về quê nhà sau khi tốt nghiệp em đã tâm sự với cha đạo
về tật nói dối của mình. Cùng với việc khuyên bảo về đạo đức và khích lệ về tình
thần trong suốt mấy tuần, cha đã hướng dẫn Emma một số bài tập luyện tính cách
mà theo em học biết thì những bài tập đó đã giúp em luôn giữ được sự chân thật
trong ánh mắt.
Ví dụ cha đã khuyên em hằng ngày hãy ghi nhớ và suy nghĩ về một số câu
trong kinh thánh như câu của cha Paul chằng hạn “Mọi điều thật thà, cao cả, đúng
đắn, trong sáng nếu là những cái tuyệt hảo hay đáng ngợi ca thì bạn hãy luôn luôn
suy nghĩ về chúng”.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Cha cũng khuyên Emma nên cố gắng tạo thói quen có ý thức trước khi nói
tự hỏi bản thân “Điều mà mình sắp sửa nói ra có đúng sự thật hay không?” Em cho
tôi biết để tạo được thói quen đó khó khăn hơn em tưởng và khi thói quen đã được
hình thành em dần đàn làm theo những lời khuyên của cha: Em đã viết vào những
mảnh giấy nhỏ 2 chữ “trung thực” và dán vào những nơi dễ thấy mà theo như em
kể thì những mảnh giấy đó đều có ở khắp mọi phòng trong nhà, ở công sở, trong ô
tô, trên túi xách và đặc biệt ở ngay cả những chiếc điện thoạimà em thường dùng ở
cả nói làm việc lẫn ở nhà.
Vài tháng sau đó lúc gặp tôi Emma cười và nói với tôi rằng cuối cùng em đã
bắt đầu cảm thấy có một sự thay đổi thực sự trong tính cách của em – sự thay đổi
“từ một kẻ hay nói dối sang một con người thật thà, trung thực”. Để đi đến kết luận
về câu chuyện của Emma khi tâm sự với tôi, qua đó cũng thể hiện tốt nhất để tạo
dựng một tính cách cao đẹp.
Em thực sự vẫn còn ngạc nhiên trước việc thói xấu nói dối lại tiêm nhiễm
vào em nhanh như thế và trước khó khăn gian khổ mà em phải trải qua để vượt qua
thói xấu đồng thời hình thành cho mình bản tính trung thực trước đây. Hàng ngày
em đã phải thường xuyên suy nghĩ và thực hiện nó đến bây giờ vẫn thế. Mặc dù em
vẫn biết rằng em nhận được sự giúp đỡ, khuyến khích động viên về mặt tinh thần
cũng như vật chất của chồng em, của gia đình, bạn bè và nhà thờ, nhưng đến lúc
này em phải thú nhận rằng không có ai, không có cái gì đưa đầy em vào tật nói dối
ngoại trừ chính bản thân em và rốt cuộc cũng chính bản thân em (chứ không ai
khác) đã tự dứt mình ra khỏi tật xấu đó và tạo cho bản thân tính thật thà và trung
thực. Em nghĩ vấn đề chính của em trước đây chính là việc em đã đơn giản không
muốn thừa nhận trách nhiệm của bản thân đối với những hành động của mình và
nói dối là cái vỏ bên ngoài để che đậy, khước từ trách nhiệm bản thân.
Nhưng đến bây giờ em có thể thưa với thầy rằng với quyết tâm cao và
thường xuyên thực hành bây giờ đối với em việc nói những lời nói thật thà trung
thực còn dễ hơn nhiều so với việc nói những lời nói dối. Và em cảm thấy thoải mái
và hạnh phúc khi em làm như vậy. Em cảm thấy tự hào về bàn thân cũng như
những lời nói, việc làm chính trực của em. Với tư cách là người có trách nhiệm
trước bản thân, em có thế khẳng định với chính mình và trước Chúa rằng mặc dù
vẫn còn tồn tại những yếu kém trong tính cách nhưng em sẽ luôn cố gắng hết mình
trở thành một người thật thà, trung thực.
Hai câu chuyên trên đã cho ta thấy được rất nhiều điều. Ít nhất chúng cũng
giúp cho ta có được những suy nghĩ thiết thực về cách để hoàn thiện tính cách cá
nhân của chúng ta. Chúng đặc biệt cho thấy một điều kiện tiên quyết mà chúng ta
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
có thể rất dễ dàng quên là: chúng ta chỉ có thể hoàn thiện tính cách mình khi chúng
ta làm việc chăm chỉ và nỗ lực thực hành nó. Hay như lời nhắc nhở của Aristốt:
Bạn muốn mình trở thành người tốt hơn thì bạn phải nỗ lực làm những điều tốt hơn
nữa.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
10
Tấm gương không những là cái chính
mà còn là cái duy nhất trong cuộc đời
(Albert Chweitger)
Schweitzer đã thực hiện quan điểm đơn giản trên bổ sung cho tựa đề sách
trong những giờ phút lâm chung, vào ngày 4 tháng 9 năm 1965. Thật cay đắng khi
điều đó chắc chắn đã phải xảy ra với gia đình, bạn bè và đồng nghiệp của
Schweitzer.
Là một nhà triết học, nhà tư tưởng, nhà vật lý, nhà soạn nhạc nổi tiếng,
người đã nhận giải Nôben năm 1952, Schweitzer có lẽ được biết đến nhiều nhất vì
công việc cao thượng khi ông làm nhiệm vụ như một thầy thuốc ở vùng châu Phi
thuộc Equatoria, Pháp. Năm 1913, sau khi từ bỏ sự nghiệp của một nhà soạn nhạc,
nghệ sĩ pianô cũng như một giáo viên triết học, tư tưởng và lịch sử đầy danh tiếng.
Schweitzer và vợ, Helcne đã lên thuyền cùng với các thiết bị y tế và 2000
mác vàng sang Gabon, một nước nằm ở phía Tây Ấn. Họ nhanh chóng xây dựng
một bệnh viện ở trung tâm rừng Lambaréné, một ngôi làng bên sông Ogowe. Lúc
từ giã cõi đời, Schweitzer đã cống hiến một nửa đời mình cho người dân xứ
Lambaréné.
Đối với những người biết rõ về Schweitzer nhất và dù cho những bản nhạc
và tác phẩm trí tuệ xuất sắc của ông - những thành tựu rực rỡ nhất cùa Schweitzer
thì đúng như lời của chính ông, ông thực sự là một tấm gương để noi theo. Nhà văn
Mỹ Norman Cousins, một người bạn thân và là bạn qua thư của Schweitzer đã
miêu tá tấm gương đó như sau:
Thực ra sự vĩ đại của Schweitzer, bản chất cùa Schweitzer là biếu tượng của
con người. Quan trọng hơn cả những gì ông làm cho người khác là những gì mà
người khác đã làm vì ông và vì sức mạnh của tấm gương của ông. Ít nhất đã có nửa
tá bệnh viện ờ những nơi nghèo khổ, xa xôi đã được xây dựng vì ông. Bất kỳ nơi
nào biết câu chuyện của Schweitzer, nơi đó có cuộc sống được đổi thay. Một nhà
sản xuất ở Trung Tây Mỹ đọc về Schweitzer đã bán nhà máy sản xuất giống nông
sản của ông và sử dụng số tiền đó để xây dựng một loạt các trạm y tế ở Cameroon.
Một giáo sư người Nhật đã quyên góp tiền bằng danh nghĩa của Schweitzer và xây
dựng một trại trẻ mồ côi. Một sinh viên tốt nghiệp trường y khoa người Đức, tuy
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
không có phương tiện hay nguồn trợ cấp nào đã tiết kiệm quỹ sáng tạo, đến Nam
Mỹ và xây dựng một bệnh viện. Tom Dooley và bệnh viện của ông tại Lào đã trở
thành một huyền thoại của nước Mỹ. Một phụ nữ trẻ đẹp, tài năng người Hà Lan đã
biết về Schweitzer và chọn nghề thầy thuốc. Sáu năm sau, cô là nhà phẫu thuật
chính của bệnh viện Schweitzer ở Lambaréné. Sau đó chính cô đã tự thành lập một
bệnh viện của riêng mình...
Albert Schweitzer là một con người bất tử. Chúng ta có thể vui mừng vì điều
đó. Mỗi một thời kỳ đều cần có một vị thánh riêng. Một người trở thành một vị
thánh khi ông ta được nhiều người cùng thời với ông kính phục, khi ông ta đánh
thức trong họ khao khát được hiểu rõ về bán thân và khao khát nâng cao đạo đức
con người.
Tôi chia sẻ hình ảnh về cuộc đời của Schweitzer không chỉ đơn thuần để kêu
gọi sự chú ý vào tấm gương vĩ đại của ông, mà tôi muốn nhấn mạnh đến những
tấm gương riêng của chúng ta - dù nối tiếng hay không - thực tế không phái là
“việc chính” mà là “việc duy nhất” trong cuộc đời. Bạn không phải là một
Socrates, một Đức Mẹ Teresa, một Billy Graham, một vua Martin Luther, một
Mahama Gandhi hay một Albert Schweitzer để cân nhắc một cách nghiêm túc
rằng: hành động nào xuất phát từ bản thân bạn, dù tốt hay xấu đi, có thể ảnh hưởng
sâu sắc đến những người xung quanh bạn. Nhưng vẫn gây ảnh hưởng lên những
người sống bên bạn, làm việc với bạn, chơi với bạn, theo dõi bạn, lắng nghe bạn,
ngồi cạnh bạn và thậm chí cả đến những người mà bạn chưa bao giờ nghĩ mình sẽ
có ảnh hưởng tới.
Đặc biệt bạn có thể gây ảnh hưởng của mình đối với những người trẻ tuổi
hơn và có thể gây được ấn tượng hơn chính bạn. Đối với trẻ em, vấn đề không phải
là liệu chúng học hỏi được từ những tấm gương của người khác hay không? vấn đề
là ở chỗ: chúng học hỏi từ gương người nào. Và tấm gương đó có thể là bất kỳ ai ở
bất kỳ thời điểm nào trong cuộc sống.
Câu thành ngữ người ta quen nói: “Đạo đức là tự có, chứ không thể dạy dỗ”
chỉ là một sự phóng đại - đạo đức có thể được hình thành do được dạy dỗ thường
xuyên. Vì vậy câu nói “đạo đức tự học hỏi mà có hơn là người dạy dỗ” có lẽ thể
hiện chính xác hơn vai trò quan trọng và to lớn của một tấm gương.
Không thể coi thường sức ảnh hưởng của bản thân mặc dù bạn là ai và bạn ở
trong hoàn cảnh nào. Đoạn văn sau đã thể hiện cốt lõi của nhận định trên:
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Mỗi một cuộc đời là một sự thể hiện đức tin, và luôn tạo ra những ảnh
hưởng thầm lặng. Với sức mạnh vốn có, mỗi người thường có xu hướng chuyển cả
vũ trụ và nhân loại vào thế giới quan của riêng mình. Mỗi một cá thể là một trung
tâm phóng xạ không ngừng, như một cơ thể phát sáng; đó chính là một ngọn hải
đăng sẽ dẫn con tàu vào đá nếu như nó không dẫn con tàu đó vào cảng. Thậm chí
vô hình chung mỗi người là một vị linh, những gì thể hiện bên ngoài của bản thân
con người đó luôn là những lời răn dạy cho người khác. Đó chính là điều quan
trọng lớn lao của một tấm gương.
Như vậy, sự thể hiện bản thân của chúng ta ra bên ngoài luôn luôn tạo ra một
ảnh hưởng nhất định.
Chúng ta hãy xem xét một số vấn đề quan trọng xung quanh việc sử dụng và
tranh luận về vai trò của khái niệm “thần tượng”. Mặc dù khái niệm “thần tượng”
đã xuất hiện lần đầu tiên vào cuối những năm 50 nhưng nó mới chỉ trở thành một
thuật ngữ thông dụng vào thập niên 80, đặc biệt và liên quan đến những vận động
viên chuyên nghiệp và những người nổi tiếng khác. Vấn đề: “Ai là thần tượng”
thường xuyên được đặt ra và thảo luận trong các lớp học, phọng họp và cả ở phòng
khách. Phải chăng các vận động viên thể thao chuyên nghiệp chính là các “thần
tượng”, các nhà lãnh đạo chính trị? hay là thầy cô? bố mẹ… Ai chính là “thần
tượng” của bản thân? Hay là chính mình?
Ở góc độ cơ bản và quan trọng nhất: đạo đức và tính cách cá nhân thì câu
hỏi liệu mỗi cá nhân có phải là một thần tượng hay không là một câu hỏi thừa. Nó
cũng giống như đi hỏi một người xem liệu nước có ướt không hay lửa có nóng
không… Vì sao vậy? Bởi vì là một “trung tâm phóng xạ không ngừng”, mỗi chúng
ta luôn tạo ra những ảnh hưởng ít nhiều lên người khác – thậm chí dù chúng ta
không hề muốn hoặc không hề nghĩ rằng chúng ta gây ảnh hưởng đến người khác.
Nói tóm lại, tất cả chúng ta đều là những thần tượng bởi vì chúng ta luôn xây dựng
bản thân trở thành một tấm gương dù tấm gương đó tốt hay xấu.
Ngay cả những cuốn từ điểm mới nhất cũng đưa ra cách hiểu như vậy về
thần tượng. Lấy cuốn từ điểm của Meriam Webster làm ví dụ:
Thần tượng (danh từ): Người có cách xử sự trong một vai trò cụ thể được
người khác bắt chước theo.
Theo định nghĩa này liệu người nào không là một thần tượng? Người nào lại
không thể hiện vai trò cụ thể được người khác bắt chước? Đơn giản là vì: mỗi
chúng ta chính là một thần tượng.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Hãy nhớ rằng chúng ta đang sử dụng thuật ngữ “thần tượng” theo cách hiểu
thông dụng nhất, dưới góc độ đạo đức. Các cuộc tranh luận về khái niệm “thần
tượng” thường xảy ra khi có ai đó sử dụng sai khái niệm “thần tượng”. Ví dụ, một
người chơi bóng rổ trẻ tuổi nói rằng Micheal Jordan là thần tượng của cô, và rằng
cô chỉ muốn nói đến khả năng chơi bóng tuyệt vời của Jordan trên sân bóng, như
vậy cô đã sử dụng sai khái niệm thần tượng. Theo như cách hiểu của cô thì rất ít
người có thể trở thành thần tượng như ngôi sao bóng rổ lừng danh Micheal Jordan.
Bởi vậy, nếu bạn không muốn thừa nhận bạn là một thần tượng thì hãy tự
hỏi những câu hỏi sau:
“Liệu bạn là một tấm gương tốt hay xấu?”
“Bạn đang biến mình thành một tấm gương tốt hay xấu đối với người khác?”
“Những hành động xuất phát từ bản chất con người bạn có ảnh hưởng tích
cực hay tiêu cực đối với những người bạn giao thiệp?”
Bạn không thể nhìn kỹ bản thân bạn quan một tấm gương nếu không tự hỏi
chúng những câu hỏi như trên. Và do đó những tấm gương của chúng ta không chỉ
là điều cốt yếu mà còn là điều duy nhất trong cuộc sống. Thực tế là không còn câu
hỏi nào khác những câu hỏi trên, ngoại từ những vấn đề trung tâm, thực tế kiểu
như sau:
“Nếu tôi theo thói quen hành động, tạo ra một gương không được lý tưởng
lắm đối với người khác thì tôi sẽ phải làm thế nào?
Đừng nhầm lẫn, vì dù tốt hay xấu thì bạn và tôi đều đang tạo ra tấm gương
của chính mình. Thậm chí khi chúng ta dương như chẳng làm gì ai, thì thực ra
chúng ta vẫn đang làm gì đó và thường là làm mờ đi tấm gương của chính chúng
ta.
Một chú ý cuối cùng là: Các cuộc thảo luận và tranh luận về những nhân vật
nổi tiếng được coi là thần tượng vẫn còn chưa ngã ngũ và tôi cảm thấy rất khó để
nói thêm. Mặc dầu đây là quyển sách tập trung vào bản chất cá nhân, nhưng vấn đề
nhân vật nổi tiếng là thần tượng không hề phù hợp với nội dung cuốn sách cá nhân
chúng ta. Phần tiếp theo là một bài báo mà tôi đã viết theo yêu cầu của tạp chí
L.A.Parem trước vụ bắt bớ O.J.Simpson vào mùa hè năm 1994.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Trong rất nhiều cách kết hợp chữ cái mà bố mẹ có thể dạy cho con mình tạo
ra trong bảng chữ cái, có rất ít từ mà người cha hâm mộ thể thao này cảm thấy
thích thú dạy cho con mình như sụ kết hợp giữa chữ “O” và “J”.
O.J.
Như trong chữ O.J.Simpson
Đối với hàng ngàn người, cả những người thích và không thích thể thao, sự
kết hợp đơn giản giữa “O” và “J” là biểu tượng cho những gì thuộc về chủ nghĩa
anh hùng, tính kỷ luật, sử uyển chuyển, quyết đoán, tính cách con người, sự thành
công, tính khiêm nhường – gọn hơn – là một thần tượng.
Tất nhiên, những vở kịch mê lô cường điệu hóa gần đây đã hiến chúng ta
không còn nhắc là “O.J” biểu tượng cho cái gì nữa. Chúng ta vẫn còn nghĩ đến các
khả năng. Nhưng, không còn nghi ngờ gì nữa, chúng ta có thể chắc chắn rằng: toàn
bộ vụ việc bẩn thỉu trên đã thức tỉnh chúng ta, đặc biệt các bậc cha mẹ về hình ảnh
nghiêm túc của các anh hùng và thần tượng. Không thể hạ thấp được sức mạnh học
hỏi từ các tấm gương của người khác; không thể hạ thấp những giá trị đạo đức
được dạy dỗ hơn tự có được.
Không như nhiều bà mẹ và ông bố khác, vợ tôi cảm thấy rất may mắn khi
con trai của chúng ta đã tự xóa bỏ được thần tượng, bây giờ là một tấm gương mờ,
của nó, cho dù Nicholas con tôi thậm chí chưa đủ tuổi để phát âm “O.J” được. Tất
nhiên chúng tôi không hề bị các phụ huynh khác, những người đã chỉ ra cho bản
thân họ và cho cả những đứa con của họ sao hình ảnh thần tượng lại sụp đổ theo
tình yêu.
Nhưng có lẽ, và chỉ có bài học lớn nhất mà chúng ta học được từ bi kịch của
Simpson không phải là chuyện chúng ta thất vọng về những anh hùng hay thần
tượng của chúng ta, mà chính là vấn đề chúng ta trở nên thận trọng hơn, sáng tạo
hơn trong việc lựa chọn anh hùng và thần tượng của mình. Đặc biết đối với các bậc
cha mẹ, có thể tinh thần đạo đức của câu chuyện kỳ quái và nhạy cảm này là:
chúng ta đã không luôn nhìn vào những nơi tốt nhất để tìm ra thần tượng của mình.
Tuy nhiên, nếu như cầu chuyện này tiếp tục, Nicholas sẽ sớm đủ khôn lớn để
hỏi hai chúng tôi và tự hỏi vì sao những vị anh hùng và thần tượng của chúng ta lại
thường làm chúng ta thật vọng. Đó không phải là một câu hỏi đơn giản đối với cha
mẹ, cả về tình cảm lẫn lý trí. Khi các thần tượng sụp đổ, một phần bên trong bản
thân chúng ta và con cái chúng ta cũng sụp đổ theo.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Khi bàn đến việc chọn thần tượng, chúng ta dường như bị ảnh hưởng vì cái
nhìn thiển cận của chính mình. Đó là khi chúng ta theo dõi các kênh truyền hình,
dán mắt vào những nhân vật nổi tiếng, những thế giới không thực kiểu Hollywood,
những môn thể thao chuyên nghiệp, các ngôi sao ca nhạc..tóm lại là thế giới của
thương mại giải trí. Chúng ta có những sự ngưỡng mộ có thể chấp nhận được đối
với các nhân vật nổi tiếng này, và từ đó họ trở thành thần tượng trong suy nghĩ của
chúng ta.
Tất nhiên tôi không muốn ám chỉ rằng thế giới giải trí không có thần tượng
thực sự nào. Nhưng chúng ta sẽ bị lừa dối bản thân nếu không thừa nhận rằng: việc
lựa chọn thần tượng từ những nhân vật nổi tiếng thực sự là một điều mạo hiểm.
Tại sao vậy? Ít nhất có một lý do quan trọng: Mặc dù cho tất cả những gì
chúng ta nhìn thấy và nghe thấy trên tivi; và mặc cho những trang tiểu sử hay tranh
ảnh mà chúng ta thu thập được… thì chúng ta chẳng bao giờ thực sự hiểu được
hiểu được các nhân vật nổi tiếng. Chúng ta thường cho là chúng ta hiểu những
không phải. Điều chúng ta biết, và biết rất rõ, chỉ là lớp vỏ bên ngoài, bề mặt, hình
ảnh trên các sân khấu… không phải là nội dung bên trong. Một nhân vật nhưng
không phải là một tính cách.
Đối với đại đa số chúng ta, sự yêu mến dành cho các nhân vật danh tiếng
chấm dứt khi sự lăng xê của các phương tiện thông tin đại chúng về những nhân
vật này chấm dứt. Chúng ta ít khi biết được con người thật sự của nọ như thế nào
và bản chất con người họ ra sao. Chúng ta không biết học thực sự là kẻ xa lạ đối
với chúng ta và đối với con cái chúng ta.
Đọc điều đó là chắc chắn.
Đó cũng chính là lý do vì sao chúng ta cần khuyến khích bọn trẻ tìm kiếm
thần tượng của chúng ở những nơi thực tế, ít viển vông hơn thế giới giải trí, như ở
nhà, trường học, lớp học nhảy, các trại hè, bênh viện và làng xóm…
Ngoài việc lựa chọn quan trọng của bọn trẻ khi lấy cha mẹ làm thần tượng,
bọn trẻ thường có rất lựa chọn khác ở những nơi quen thuộc của chúng. Chúng ta
cần phải giúp chúng tránh được cái nhìn thiển cận và cân nhắc các khả năng.
Chúng ta cũng cần dạy chúng cách nhìn vào bản chất, sự ảnh hưởng của những cá
nhân gần gửi với chúng nhất.
Vì vậy một ngày nào đó, khi được hỏi “ai là thần tượng của con trong đời?”.
Bọn trẻ có thể trả lời: đó là mẹ, một người bạn không đòi hỏi điều gì; đó là thầy
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
giáo, người dạy chúng kiến thức và thế giới tưởng tượng; là bác sĩ, người cứu sống
mọi người; là thầy dạy múa ba lê, duyên dáng và kỷ luật; là người bạn thân nhất,
người biết giữ lời hứa và giữ bí mật.
Những con người nói trên không phải là những nhân vật nổi tiếng, họ đến từ
thế giới có thực; trái với những nhân vật yêu thích của chúng ta. Chúng ta biết rõ
về họ. Không hoàn hảo, nhưng chắc chắn. Chúng ta phải dạy cho cái nhìn vào
những người đó, những người mà chúng ta thường không mấy khi để mắt đến.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
11
Người ta không bao giờ nói về tính cách của mình sâu bằng khi nói về tính cách
của người khác
(Jean Paul Richter)
Thông thường bạn dành bao nhiên thời gian để suy nghĩ liệu những người
xung quan bạn là người tốt hay xấu so với thời gian bạn dành để hỏi bản thân mình
câu hỏi tương tự như vậy?
Trong những câu hỏi mà tôi thường đặt ra cho thính giả khi tôi thảo luận về
vấn để tính cách cá nhân thì câu hỏi trên thường tạo nên những biểu hiện trên vẻ
mặt thật khôi hài của thính giả: lắc đầu, hai mắt mở to ngạc nhiên, khuôn mặt ửng
hồng và những biểu hiện tương tự như vậy và thông thường kèm theo đó là những
nụ cười lập liếm rất hài hước. Tất nhiên tôi rất cảm thông với những nụ cưới ấy.
Tôi còn nhớ rõ một lần sau khi đưa ra câu hỏi này cho thính giả, tôi đã mời
một quý thính giả chừng 40 tuổi tên là Micheal. Tôi hỏi Micheal liệu anh ta có thể
đưa ra một lời giải thích cho những phản ứng của thính giả hay không cũng như lời
giải thích cho hành động bật cười của mình.
“Ồ” Micheal trả lời “Cầu hỏi mà anh đặt ra mọi người quả thật đã đánh
trúng đích. Tôi có thể đoán được câu hỏi đó đã làm không ít người trong sô chúng
tôi phải cảm thấy không dễ chịu. Trước khi ngồi xuống Micheal thành thật đi đến
một kết luận bằng giọng nói đã bị chinh phục. “Anh có thể cho rằng một số người
trong chúng tôi có thể có tật phê phán và chỉ trích tính cách của người khác.
Lúc đó hầu như không có ai bật cười nữa. Tôi cũng rất muốn hỏi một số
thính giả, có lẽ họ là người thừa nhận tật xấu đó của mình. Nhưng sau khi thất ánh
mắt cảm thông và những cái gật đầu đối với những gì Micheal đã thể hiện sự tự soi
xét bản thân của mỗi các nhân và điều đó đã vượt quá bản thân của mỗi cá nhân và
điều đó đã vượt quá thành công mà tôi mong đợi cho buổi tối nói chuyện hôm đó.
Còn một câu hỏi liên quan mà tôi cũng thường hay đặt cho thính giả của
mình, đặt biệt sau khi tôi đưa ra câu hỏi trên. Đó là một câu hỏi mà tôi trích ra từ
một cuốn sách của Joseph Telushkin. Lời nói là liều thuốc độc, lời nói có thể là
phương thuốc giải: Phải lựa lời như thế nào cho sáng suốt, cho phù hợp”. Trong
cuốn sách này, câu hỏi đó được nên ra từ ngay những trang đầu.. Trong suốt một
này liệu bạn có thể nói một lời khiếm nhã nào đối với người khác hay không?
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Telushkin đã thuật lại những phản ứng tiêu biểu mà ông nhận được như những suy
nghĩ của ông về những phản ứng đó như sau:
Có rất ít người cho biết họ có thể làm được như vậy. Một số khác thì biểu
hiện sự thái độ và suy nghĩ của học qua tiếng cười. Trong khi đó số lớn hơn còn lại
khẳng định họ không thể không nói một lời khiếm nhã nào đối với người khác.
Từ đó Telushkin đã rút ra kết luận “Tất cả những người nào không làm được
điều đó hay biển hiện qua tiếng cười của mình thì cần phải nhận ra vấn đề đã đề
cập đến mức nghiêm trọng như thế nào đối với họ. Bởi vì nếu tôi yêu cầu họ trong
suốt một ngày không hề uống rượu và họ bảo “điều đó tôi không thể làm được” thì
tôi có thể nói với họ rằng “anh cần phải thừa nhận rằng anh là một người nghiện
rượu”. Và nếu tôi yêu cầu học trong suốt một ngày không đụng đến một điếu thuốc
là và họ bảo “điều đó không thể được”. Câu trả lời này đồng nghĩa với việc thừa
nhận trong suốt một hay ngày không thể nói những lời khiếm nhã đối với người
khác thì họ là người không biết kiềm chế lời nói của chính mình”.
Trong vấn đề này tôi thường gặp những phản ứng tương tự như: “Làm sao
ngày có thể so sánh tác hại của những lời nói khiếm nhã so với tác hại mà thuốc lá
và rượu gây ra?”
Phải chăng sự so sánh của tôi là không thể, là quá khập khiễng. Bạn hãy
nghĩ đến cuộc đời của bạn xem. Nếu bạn hay một người đó mà bạn yêu quý không
bị tổn thương về thể xác thì chắc chắc nỗi đau lớn nhất trong cuộc đời mà bạn phải
chịu đựng bắt nguồn từ những lời nói cay độc, từ những lời trích hẹp hòi cá nhân,
sự phẫn nộ, châm biết sự hạ nhục trước công chúng, những lời chửi tục, sử xâm
phạm về bí mật cá nhân, hay những tin đồn sai trái về bạn.
Quả thật quan điểm nhìn nhận của Teleshkin về vấn đề này không hề phóng
đại và nó phù hợp với nhận xét đúc kết của Micheal: phê phán và chỉ trích tính
cách và cuộc sống của người khác có thể trở thành một thói quen xấu. Một khi
hành vi đó trở thành thói quen thì nó có thể gây nên một tác hại không lường
không những phê phán mà còn ngấm ngầm phá hỏng chính bản thân những nhừng
có hành vi, thói quen đó. Hesea Ballou – một nhà thần học người Mỹ thế kỷ 19
từng nói: “Một tật xấu có thể phá hỏng cả một tính cách tốt, giống như một giọt
mực lấm lên tờ giấy trắng tinh khiết”. Cũng giống như câu nói của Baltaran
Gracian – một linh mục người Tây Ban Nha đồng thời cũng là một nhà thần học
sống vào thế kỷ 17.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
“Đừng biến mình thành kẻ mà người ta thù ghét. Chú ý tới những sai lầm và
yếu kém của người ta cho thấy đức hạnh (hay tính cách) của bạn đang bị hủy hoại.
Người ta thường muốn che đậy hay giấu diếm những yếu kém của bản thân hay là
tự an ủi bản thân về những yêu kém đó – sự an ủi khờ dại và mù quáng. Những yêu
kém của họ là những hố lầy mà người nào nhúng mình càng sâu vào đó càng bị sa
lầy. Rất ít người có thể ránh khỏi những hố lầy đó. Người khôn ngoan và thận
trọng không bao giờ đặt chân tới những lãnh địa đó hay nói đúng hơn là không
biến mình thành kẻ bị người khác thù ghét và ghê tởm”.
Tác hại nghiêm trọng và nguy hiểm của tật xấu bới móc và chỉ trích tính
cách của người khác là rất lớn bởi vì thường nó có thể giết chết tính cách của bạn.
Telushkin đã minh họa tác hại khôn lường của sự chỉ trích vô cớ thông qua câu
chuyện nổi tiếng dưới đây:
Tại một ngôi làng nhỏ ở Đông Âu, có một người đàn ông khi đi qua ngôi
làng này đã bôi nhọ vị giáo sĩ Do Thái ở đó. Một ngày kia anh ta cảm thấy hối hận
và cầu xin vị giáo sĩ tha thứ cho anh. Anh sẵn sàng chịu bất cứ hình phạt nào để
sửa lại lỗi lầm của mình. Vị giáo sĩ đã yêu cầu anh về nhà lấy một chiếc gối làm
bằng lông chim, cắt nó ra rồi rắc những chiếc lông chim và trong gió và sau đó trở
lại gặp ông. Anh ta đã làm những gì vị giáo sĩ yêu cầu, sau đó đến gặp vị giáo sĩ và
hỏi: “Bây giờ cha đã tha thứ cho con chưa?”
“Được” vị giáo sĩ trả lời “Nhưng con cần làm cho ta thêm một việc nữa –
Hãy đi nhặt lấy tất cả những chiếc long chim mà con đã rải”.
Anh đáp: “Nhưng điều đó làm sao có thể được. Gió đã thổi chúng bay mất đi
rồi”. Vị giáo sĩ liền nói “Đúng như vậy! Mặc dù con thực sự muốn sửa chữa những
lồi lầm mà con đã phạm phải nhưng con cũng giống như đi nhặt những chiếc lông
chim mà con đã rải, con không thể sửa được những lỗi lầm do lời nói bất cẩn của
con gây ra”.
Sự thật là việc chỉ trích, phê phán tính cách của người khác của người khác
có thể trở thành một thói xấu và rất nguy hại. Điều này có quan hệ mật thiết với
một sự thật hiển nhiên được rút ra từ chính tựa đề của chương này.
Những gì bạn nói về tính cách của người khác thể hiện rõ tình trạng như sức
mạnh của tính cách bạn như thế nào.
Bạn hãy nghĩ điều này giống như trường hợp khi bạn có thói quen thành thật
khen ngợi người khác về lòng tốt cũng như sự lễ phép và lịch thiệp của học thì có
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
nghĩa là chính bạn đang được người ta thừa nhận có những đức tính đó. Trái lại
bạn mang tật xấu chỉ trích sự khiếm nhã và thờ ơ của người ta thì đồng nghĩa với
việc chính bạn đang bị người ta xem là người khiếm nhã và thờ ơ.
Tôi chắc rằng, như đã nói ở chương 8, nhiều người trong chúng ta ở giữa 2
thái cực, một bên là sự tinh khiết của đức hạnh và bên kia là sự vẩn đục của cái xấu
xa, một bên là sự lễ phép và lịch thiệp tuyệt đối với một bên là sự khiếm nhã và thờ
ơ tuyệt đối khi bạn nói về người khác. Dẫu có như vậy thì xét về mặt đạo đức mà
nói, tất cả chúng ta đều có thể nhận thấy được thói quen nói về người khác của
mình đang ở đâu giữa hai thái cực ấy. “Thói quen ấy dù tốt hay xấu thì nó cũng thể
hiện rất rõ ràng và trung thực tính cách của bạn như thế nào. Tóm lại, các bạn hãy
nghiêm khắc đặt cho mình những câu hỏi như:
- Khi tôi nói về tính cách của người khác thì điều đó cho thấy những gì
về tính cách tôi?
- Đặc biệt khi tôi nói về người khác lúc họ không có mặt thì lời nói của
tôi cho thấy những gì về tính cách của tôi?
- Liệu tôi có thường xuyên tò mò tìm hiểu và chỉ trích những chuyện
riêng tư của người khác hay không?
- Phải chăng tôi có xu hướng biến mình thành một người đáng ghét và
ghê tởm trong con mắt của người khác?
- Tôi có phải đang có tật xấu chỉ trích những yếu kém trong tính cách
của người khác.
- Liệu tôi có thường hay lăng mạ người khác hơn là khen ngợi họ? Đối
với những người trả lời “không” đối với 4 câu hỏi cuối cùng một cách quá vội
vàng thì hãy xem lời đề nghị cẩn trọng và cụ thể sau của Telushkin như là lời
khuyên cho bản thân.
Trước khi bạn đi đến câu trả lời cuối cùng cho 4 câu hỏi trên bạn hãy dò xét
bản thân trong vòng hai ngày. Thường xuyên ghi lại những lời nói xấu sau lưng
người khác của bạn. Đề đảm bảo tính chính xác của bài kiểm tra trên, bạn không
nên cố gắng thay đổi thái độ giao tiếp của bạn trong vòng hai ngày và không nên
cố gắng sửa mình tốt hơn so với lúc bình thường khi nhận xét, đánh giá tính cách
và hành vi của người khác. Từ những gì bạn ghi lại về bản thân mình trong hai
ngày đó sẽ giúp bạn đánh giá đúng tính cách của bạn như thế nào và cần phải làm
gì để thay đổi nó!
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
12
Bạn có thể tuân thủ tất cả các luật lệ nhưng vẫn là người thiếu đạo đức
(Russell W.Gough)
Tận hưởng cuộc sống không có nghĩa là làm bất cứ việc gì mình muốn là
một trong những câu cách ngôn truyền cảm và nổi tiếng được nhắc tới trong bộ
phim nhựa “Xã hội của những nhà thơ chết”. Bộ phim này được sản xuất năm 1989
và được công chúng rộng rãi yêu mến, trong đó câu cách ngôn là câu nói đặc biệt
hơn tất cả các câu khác để lại dấu ấn không thể phải mờ trong ký ức của tôi.
Có lẽ điều bất ngờ ở đây là câu cách ngôn trên không phải là câu trích
nguyên văn của các cây bút nổi tiếng như Shakespeare, Tenyson, Whiteman
Thoreou hay Blake mà nó được mở trọng ra dựa trên câu nói nổi tiếng của Thoreou
“Hút nhựa sống của cuộc đời”. “Tận hưởng cuộc sống không có nghĩa làm bất cứ
việc gì mình muốn” chính là câu nói của nhà viết kịch bản phim được thời Tom
Shulman.
Để giúp bạn hiểu sâu hơn câu nói này, chúng ta hãy đặt nó và toàn cách của
bộ phim “Xã hội của những nhà thơ chết”. Cảnh phim này xảy ra vào năm 1959 tại
trường dự bị dành cho học sinh nam của vùng Vermont. Đây là nguôi trường có bề
dày truyền thuống, danh giá và có kỷ cương. Diễn viên nam Robim Williams trong
bộ phim đóng vai là một thầy giáo dạy tiếng Anh đầy nhiệt huyết tên là John
Keating. Khác với những đồng nghiệp bảo thủ của mình, John Keating đã khuấy
động những nguyên tắc cứng nhắc của trường qua việc giảng dạy theo phương
pháp không chính thống. Điều này đã âm ỉ nhưng rất mạnh mẽ khuyến khích sinh
viên của ông biết sống như thế nào, “tận hưởng trọn một ngày” như thế nào và cần
phải phá vỡ sự nhàm chán, tẻ nhạt và khô cứng của cuộc đời.
Trong dòng chảy của câu chuyện có cảnh rất đang xem đáng chú ý như là
kết quả của hai cảnh trước đó. Đầu tiên là cảnh xảy ra tại hội trường lớn của
trường. Thầy Nolan, ngài hiệu trưởng khắc khổ và kỷ luật của trường đã tổ chức
một buổi nói chuyện với toàn sinh viên của trường để tìm ra ai là người đã lén lút
viết một bài báo gần đây trên tờ báo của trường. Bài báo không ghi bút danh đưa ra
kiến nghị cho phép học sinh nữ học tại ngôi trường này. Ngay khi thầy Nolan yêu
cầu tất cả các sinh viên biết được nguồn của bài báo xuất phát từ đâu hãy đứng dậy
để nói cho thầy biết thì đột nhiên có tiếng chuông điện thoại reo trong phòng thầy
hiệu trưởng. Lúc đó Nuanda – một cậu sinh viên sống buông thả và rất có ấn tượng
đối với thầy Keating đang bị phạt trong phòng thầy hiệu trưởng đã nhấc máy bằng
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
một giọng rất nghiêm túc và muốn cho mọi người trong hội trường đều nghe thấy.
Nuanda nói “Xin chào… Vâng. Thầy hiệu trưởng… xin chờ phút chốc”. Sau khi
đứng dậy cho toàn hội trường thấy mình, Nuanda nhìn thẳng vào thầy hiện trưởng
và nói với giọng đầy mỉa mai. “Thưa thầy Nolan, đó là điện của thầy. Chúa đã gọi
cho thầy, Ngài bảo chúng ta cần phải có sinh viên nữ ở mai trường này”.
Sau cảnh Nuanda bị thầy Nolan quở trách và phạt thì đến cảnh trong phòng
nghỉ giải lao. Nuanda đeo kính râm đứng khom mình trên ghế đang thuật lại cho tất
cả bạn vè mọi chi tiết của chuyến viếng thăm bất đắc dĩ tới phòng của thầy hiệu
trưởng với một giọng rất tự hòa và diễn cảm.
Thầy Keating bước vào phòng và đã có cuộc trao đổi, trò chuyện với
Nuanda:
Nuanda: Em chào thầy Keating.
Thầy Keating: Chào em! Nolan, ngày hôm nay phải chịu một trò đùa giỡn
hơn quá.
Nuanda: Thầy Keating, thầy đang đứng về phía thầy Nolan à? Thầy nghĩ gì
về câu nói “hãy sống hết mình cho một ngày” và “tận hưởng cuộc sống”?
Thầy Keating: Tận hưởng cuộc sống không có nghĩa là làm bất cứ việc gì
mình muốn. Có những lúc nên làm và cần làm và cũng có những lúc phải thận
trọng suy xét hành động của mình. Một người thông minh là người hiểu lúc nào
nên và lúc nào không nên.
Nuanda: Nhưng em nghĩ thầy cũng muốn trò đùa đó mà!
Thầy Keating: Không, thầy không thích trò đùa đó đâu. Nhưng đối với thầy,
vì việc đó mà đuổi học em thì không nên. Làm như vậy thật không sáng suốt.
Xét về khía cạnh đạo đức mà nói thì cảnh phim cuối cùng có ý nghĩa quan
trọng vì rõ ràng nó đã làm giảm nhẹ vai trò, ảnh hưởng của việc tự thể hiện cá
nhân. Bây giờ tôi muốn chuyển sang thảo luận một số vấn đề theo hướng sâu sắc
hơn và nghiêm túc hơn.
Ở đây chắc chắc sẽ có thiếu sót nếu như tôi không nói thêm rằng có những
thời điểm trong những cảnh phim trên, đặc biết là cảnh Chúa gọi điện tới, mang
tính hài hước, giải trí. Tôi nó thêm điều này xin các bạn đừng nghĩ là khi tôi thảo
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
luận về một số vấn đề theo hướng sâu sắc hơn và nghiêm túc hơn thì tôi đang đi
phân tích tỉ mỉ và chi tiết bộ phim cũng như thông điệp của nó.
Nhìn nhận một cách nghiêm túc, để sử dụng những cảnh phim trên hiệu quả
nhất trong việc tự soi xét bản thân thì chúng ta cần nhớ rằng hành động của cậu
sinh viên Nuanda mặc dù rất hài hước nhưng rõ ràng là hành động thiếu đạo đức –
sự lừa dối, thiếu trung thực và sự phá vớ nguyên tắc một cách trắng trợn của cậu
sinh viên này là phương tiện để đạt được mục đích hài hước cuối cùng. Chính vì
vậy những từ giàu ý nghĩa mà Schulman đã gửi gắm vào nhân vật Keating “Tận
hưởng cuộc sống không có nghĩa làm bất cứ việc gì mình muốn” có một ý nghĩa
quan trọng. “Làm bất cứ việc gì mình muốn” có nghĩa là chúng ta, cũng giống như
Nuanda có thể dễ dàng vượt qua lợi ích bản thân và sự tự biểu lộ, Câu này cho thầy
những lúc trong cuộc đời chúng ta, chúng ta đã vượt qua những ranh giới mà lẽ ra
không nên vượt qua. Chính hành động đó đã làm tổn hại đến phẩm hạnh của chúng
ta cũng như xã hội.
Bấy giờ, một trong những thực tế rõ ràng nhất và cơ bản nhất của con người
là con người cần vạch ra những ranh giới và tôn trọng ranh giới đó. Những ranh
giới về đạo đức có thể được quy định rõ ràng trong các điều luật hay có thể được
ngầm định như chúng ta thường gọi là luật bất thành văn. Chúng ta cần hiểu rằng
nếu chúng ta không xác định và tôn trọng những ranh giới đó thì chúng ra sẽ tự
hủy hoại bản thân. Quá trình tự giết chết bản thân này diễn ra nhanh hoặc có thể
chậm nhưng chắc chắc nó sẽ xảy ra.
Sự cần thiết phải tôn trọng những ranh giới là quan trọng và cũng có một
điều quan trọng tương tự như vậy về mối quan hệ đạo đức và việc tôn trọng những
ranh giới. Thực tế mối quan hệ này có thể có tầm quan trọng hơn nữa đối với
chúng ta nếu như chúng ta có thể dễ dàng nhận ra nó và đánh giá đúng mức nó:
Chú ý tới đạo đức bản thân trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta có ý
nghĩa hơn việc vượt qua những ranh giới mà không nên vượt qua nay không tùy ý
“làm bất cứ những điều gì mình muốn”.
Có đạo đức như liệu có thật thà, công bằng, có kỷ luật tự giác, có trách
nhiệm hay nói chung là một tấm gương tốt hay không bao giờ cũng chỉ là vấn đề
của việc tuân thủ những quy định, những tiền lệ. Nói cách khác người có đạo đức
không bao giờ dừng lại là một người tuân thủ luật lệ nghiêm khắc. Nó phải yêu cầu
hơn thế nữa.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Tại sao vậy? Trước hết, những quy tắc, những luật lệ bản chất của chúng ta
may mắn thì thường chỉ thể hiện được những chuẩn mực tối thiểu nhất trong đạo
đức ứng xử. Chúng phần lớn thường nói cho chúng ta biết chúng ta không nên làm
điều gì hơn là nói cho chúng ta biết chúng ta nên làm điều gì. Chúng nói với chúng
ta rằng chúng ta không thể vượt qua giới hạn nào đó và rằng chúng ta không thể cố
ý bóp méo thông tin hay không thể có thái độ phân biệt chủng tộc, tôn giáo, giới
tính đối với người khác…
Như vậy những nguyên tắc, những luật lệ thưởng rất cẩn thiết và rất hữu ích
khi chúng ta xác định điều gì chúng ta không nên làm đối với nhân cách của chúng
ta. Nói cách khác, chúng ta biết làm thế nào để rách làm điều xấu, điều sai trái. Tuy
nhiên bản thân chúng thường không hướng dẫn cho ta làm thế nào để trở thành một
người có tính cách đạo đức tốt. Vì vậy, chúng ta cho biết khi nào và như thế nào thì
không phải lợi dụng những người có hoàn cảnh kém may mắn hơn mình. Nhưng
chúng không quy định làm như thế nào và khi nào thì được coi là nhân từ, bác ai
với những người đó. Những nguyên tắc, những luật lệ cũng hầu như không muôn
nói là bao giờ, cho ta biết lúc nào và làm như thế nào để biểu lộ những đức tính
kiên trì, lòng yêu thương. Chúng ta hãy gợi lại cách dùng từ ẩn dụ ở chương 7, đặt
vào trường hợp đấy ta thấy:
“Những quy tắc và luật lệ cho ta biết làm như thế nào để ngăn không cho cỏ
dại mọc trong mảnh vườn của chúng ta chứ chúng thường không nói cho chúng ta
biết làm thế nào để trồng và chăm bón những bông hoa hồng”.
Hơn nữa, những quy tắc, luật lệ (đặc biệt là những luật lệ bất thành văn)
không thể bao quát hết tất cả những tình huống cụ thể nảy sinh trong đời sống hàng
ngày. Bạn hãy ngẫm xem quả thật đúng như vậy. Chúng ta sẽ cần phải tạo ra bao
nhiêu những quy tắc, những luật lệ để quy định những hành vi ứng xử cho tình
huống có thê xảy ra của con người? Giá như vậy thì bạn hãy tưởng tưởng những
cuốn sách luật sẽ dày đến mức độ nào!
Có rất nhiều trường hợp những quy tắc, luật lệ hướng dẫn rất ít hay không hề
hướng dẫn cho chúng ta phải hành động như thế nào cho phù hợp, cho phải đạo. Ví
dụ, luật thành văn thường im hơi lặng tiếng trước những hành động lạm dụng tình
dục của người khác. Trái lại nó rất quan tâm tới hành động có liên quan tới lĩnh
vực kinh tế, tài chính. Ở đây tôi muốn để cập tới trường hợp khá phổ biến trong đó
có những người thật thà và chất phác bị người ta lừa gạt về tình cảm và chúng ta
cùng phải nhận sự đau khổ và nhận ra rằng động cơ của họ rất đồi bại chỉ nhằm để
thỏa mãn tình dục của bản thân. Vì vậy những người có tính cơ hội và ích ky nhỏ
nhen đã lạm dụng lòng tin, tình cảm và xác thị của người khác. Có bao nhiêu người
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
chúng ta cho rằng việc làm dụng tình dục của người khác như hình thức trên là
không sai trái?
Ví dụ cụ thể trên cho ta thấy rõ ít nhất 3 điểm quan trọng chúng ta cần quan
tâm:
Thứ nhất, có nhiều hành vi như hành vi lạm dụng tình dục là hoàn toàn sai
trái ngay cả khi chúng không hề được quy định cụ thể trong các văn bản luật (còn
có vô số các ví dụ khác ngoài ví dụ làm dụng tình dục. Bạn hãy cố gắng tìm kiếm
ví dụ đó của bạn có thể giúp khai sáng bản thân bạn).
Thứ hai, trong những trường hợp như trên thì hành vi của bạn có đúng hay
có đạo đức không phụ thuộc hoàn toàn vào tính cách của bạn. Bởi vì chính xác thì
không có luật thành văn nào quy định chúng ta không được làm những việc sai trái
như trên hay quy định chúng ta phải làm những việc đúng đắn, có đạo lý. Thậm chí
nếu một quy định, một luật lệ nào đó một cách ngẫu nhiên đưa ra cho chúng ta một
nguyên tắc chung để theo thì nó sẽ vẫn phải phụ thuộc vào bản thân mỗi chúng ta
và tính cách của chúng ta sẽ quyết định thực hiện hành vi cụ thể đúng và đạo lý.
Điểm quan trọng thứ 3 được thể hiện sâu sắc qua tựa đề của chương này:
Bạn có thể tuân theo tất cả các quy định, luật lệ nhưng vẫn là người thiếu
đạo đức.
Điều mà câu này muốn nói tới chính là việc bạn và tôi có thể tuân theo tất cả
các nguyên tắc, luật lệ nhưng bản chất nó không nhất thiết đồng nghĩa với việc bạn
và tôi là người có đạo đức, là những tấm gương tốt. Nó có thể giúp cho chúng ta
sống tốt hơn, giúp cho tính cách ta tránh được những ảnh hưởng tiêu cực. Mặc dù
sự thật chúng ta có thể là người luôn tuân thủ luật lệ nhưng vẫn còn tồn tại một
khoảng cách giữa luôn luôn tuân thủ luật lệ và người có đạo đức tốt. Ví dụ bạn có
thể biến mình thành một con người tự kiêu tự đại, luôn luôn cho mình là đúng là
trên hết và nhìn mọi người với con mắt khinh thường. Điều này trong luật lệ thành
văn không hề cấm nhưng xét về mặt đạo đức nhân cách thì nó đã vượt quá xa giới
hạn giữa cái gọi là cái đạo đức và vô đạo đức. Tuy nhiên chúng ta cần phải khẳng
định rằng những người có đạo đức tốt là người biết tuân thủ nghiêm chỉnh những
luật lệ phù hợp chung của xã hội và họ theo những luật lệ bất thành văn của đạo
đức bản thân, đạo đức xã hội. Như tôi đã nói nếu bạn muốn tạo cho mình một vườn
hoa nhân cách (tính cách) thì trước hết bạn hãy làm sạch những bông hoa đẹp hay
những thói quen, những đặc điểm tính cách tốt. Ở đây thứ cỏ dại mà chúng ta đang
nói tới chính là những gì mà luật bất thành văn nghiêm cấm.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Bạn đã bao giờ nói với một người nào đó khi muốn bảo vệ bản thân mình,
những điều như “Làm sao anh có thể cho tôi là người thiểu đạo đức trong khi tôi
hoàn thành không vi phạm bất cứ luật lệ nào (luật thành văn)” Hay bạn đã bao giờ
làm những việc mà nó có thể gợi cho bạn tự đánh giá bản thân theo cách suy nghĩ
trên chưa?
Tuân theo những luật lệ nhưng vẫn thiếu đạo đức. Đúng vậy! Bạn và tôi có
trở thành người tốt, người có đạo đức hay không diều đó phụ thuộc vào tính cách
của mỗi chúng ta. Khi chúng ta nghĩ tới những giới hạn của luật lệ và không biết
còn có bao nhiêu trường hợp, bao nhiêu tình huống cụ thể có thể xảy ra trong cuộc
sống mà không được quy định trong những điều luật thành văn thì lúc đó chúng ta
mới có thể bắt đầu hiểu rõ trách nhiệm lớn lao mà tính cách của chúng ta phải đảm
đương.
Để đi đến kết luận cuối cùng cho chương này, tôi sẽ hiến dâng cho bạn một
phần nội dung có liên quan đến nâng cao việc tu dưỡng tính cách phẩm chất đạo
đức trong một cuốn sách của tôi viết về tính cách trong thể thao:
Trong khi tôi phải chơi cho đúng luật thì tôi cũng phải có những hành vi
đúng khi luật chơi không thể can thiệp được.
Nếu tôi muốn đạt được tính cách của một tấm gương tốt thì tôi phải có đủ
cách để chấp hành luật chơi cũng như có đủ tính cách để làm tốt những điêu gì mà
ngay cả luật chơi không quy định.
Nếu tôi muốn tu dương tính cách, phẩm chất đạo đức của mình thì tôi phải
tự giới hạn cho bản thân những giới hạn mà luật chơi không hề giới hạn.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
13
Gieo tư tưởng gặt hái thành công
Gieo hành động gặt hái thói quen.
Gieo thói quen gặt hái tính cách.
Gieo tính cách gặt hái định mệnh.
(Anonymous)
Chúng ta hãy cùng nhau điểm lại những gì mà chúng ta đã thảo luận với
nhau trong cuốn sách này:
- Kiểm soát đời bạn.
- Tu dưỡng con người “trong bóng tối” của bạn
- Quyết định quá trình phát triển tính cách đạo đức của bạn
- Chịu trách nhiệm về khuôn hình cuối cùng của tính cách bạn.
- Có lòng dũng cảm làm những gì bạn cho là đúng.
- Làm việc tốt một cách tự nhiên và thường xuyên.
- Biến việc theo đuổi cái đẹp thành mục đích chính của bạn.
- Trở thành một tấm gương đạo đức tốt hơn.
- Thể hiện sự tôn trọng và lịch sự hơn khi nói về tính cách của người khác.
- Những nơi giới hạn không được vạch ra thì hãy để tính cách tự giới hạn
cho mình.
Khi bàn về vấn đề đạo đức nhân cách trong đời sống hàng ngày của bạn một
cách nghiêm túc thì câu cách ngôn sau là một trong số ít câu thể hiện được một
cách chính xác trung thực và đáng tin cậy về bản chất của mỗi con người.
“Gieo cái gì gặt cái ấy” (Nhân nào, quả ấy)
Sức mạnh đặc biệt của tựa đề chương này - một câu nói mà thường hay được
trích dẫn chính là ở chỗ đã nói lên được những gì cốt lõi của câu cách ngôn trên và
đã cụ thể hóa, phân tách nó ra thành từng góc cạnh.
Tư tưởng - hành dộng - thói quen - tính cách - định mệnh.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Với năm từ quan trọng được rút ra từ lời tựa đề của chương, chúng ta không
những có được một tổng kết ngắn gọn súc tích và đầy hình ảnh về thông điệp muốn
gửi gắm của cuốn sách này mà còn quan trọng hơn là đem lại cho ta một công thức
cơ bản, dễ nhớ để tạo dựng một tính cách đạo đức cao đẹp.
Tôi hoàn toàn khuyến khích các bạn ghi lại toàn bộ tựa đề của chương này
hoặc là công thức trên lên một mảnh giấy và dính nó vào những nơi dễ thấy ở nhà,
phòng làm việc hay bất cứ nơi nào mà nó có thể hàng ngày nhắc nhở bạn một cách
tỉ mỉ về công việc "gieo" và "gặt" những gì cần thiết đế bạn trở thành một con
người tốt hơn.
Tôi đặc biệt muốn bạn hãy suy ngẫm về hai đoạn văn sau dây. cả hai đoạn
có quan hệ mật thiết với nhau và cùng thể hiện sâu sắc quá trình “gieo” và “gặt”
của mỗi người:
Trong suốt cuộc đời chúng ta, từ những sự lựa chọn, những hành động
dường như tẻ nhạt và nhỏ bé mà chúng ta hàng ngày “gieo trồng” thì chúng ta
cuối cùng “gặt hái” được kết quả lớn hơn rất nhiều so với kết quả "gặt hái" được
từ những hành động, sự lựa chọn lớn lao mà chúng ta chỉ thỉnh thoảng thực hiện
chúng.
Do đó, những khó khăn, thử thách về đạo đức khốc liệt nhất, bao trùm nhất
của cuộc đời chúng ta chính là làm việc cần mẫn, liên tục, ngày này qua ngày
khác, giờ này qua giờ khác, hành động nối tiếp hành động để có được sự liên tục,
bền bỉ và có ý nghĩa quan trọng tính cách của chúng ta.
Sau khi đọc những dòng trên vào những lần đầu tiên, bạn có thể nghĩ rằng
chúng có vẻ hơi tẻ nhạt và khô cứng. Nhưng bạn sẽ cảm thấy chúng thật sâu sắc,
thật ý nghĩa khi xem xét nó trong phạm vi gắn kết với ý của những câu đầu tiên tôi
trích dẫn ra trong chương này. Đây chính là cảm nhận mà tôi muốn các bạn có
được, muốn các bạn hiểu thấu đáo về chúng.
Khi tôi còn là học sinh phổ thông tôi hơi đặc biệt có ấn tượng với những câu
này ngay lần đầu tiên bắt gặp trong một cuốn sách về đạo đức tương đối ngắn
nhưng rất tuyệt vời của Ralph Meinerny với tựa đề. “Triết học đạo đức của
Thomas Aquinas”. Trong chương “tính cách và những quyết định” khi bàn về tầm
quan trọng chính yếu của đạo đức trong việc hình thành và phát huy những thói
quen tốt (đức tính tốt). Meinerny đã phân tích làm sáng tỏ đồng thời khơi gợi cho
người đọc nhiều điều về mối quan hệ giữa quá trình thay đổi tính cách của một
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
người (theo hướng tốt hơn hoặc xấu đi) và quá trình người đó phải lòng hay dứt bỏ
tình cảm đối với một người khác.
Meinerny bắt đầu bằng việc kể lại một sự kiện được miêu tả trong cuốn tự
truyện của một triết gia người Anh sống vào thế kỷ 20. Trong cuốn sách này triết
gia đó miêu tả việc ông không còn yêu thương người vợ của mình đến một cách
đột ngột như thế nào vào một ngày khi ông đang rong xe đi dạo. Dưới đây là
những phân tích sắc sảo của Meinerny về trường hợp này:
Bây giờ mối quan tâm là “tính đột ngột” của vấn đề. Dường như dễ nhận
thấy rằng sự thách thức về sự phai nhạt trong tình yêu thương dành cho người vợ
có thể đến một cách đột ngột với triết gia đó nhưng đồng thời dường như rất đúng
khi nói rằng những gì được nhận thức chắc chắn không đến một cách đột ngột và
tình cờ. Khi chúng ta muốn níu kéo một mối tình sét đánh với người khác mà mối
tình đó đã đi đến sự đổ vỡ. Thậm chí nếu trường hợp đó xảy ra, thì những sự thay
đổi bất chợt như vậy - sự thay đổi về con người chúng ta, về chính bản thân chúng
ta dường như không thể đến một cách đột ngột cũng giống như việc đi đến một
quyết định có ý nghĩa quan trọng đối với cuộc đời chúng ta.
Trên phương diện đạo đức mà xét thì những quyết định có tính chất quan
trọng không chỉ đơn thuần là vấn đề đánh giá một tình huống, một hoàn cảnh theo
nguyên tắc bản thân và sau đó đi đến quyết định mà chúng ta đã được hình thành
dần dần trước thời điểm đó. Bạn có thấy hợp lý không khi khẳng định rằng một
người đàn ông quyết định chia tay với vợ mình hay ngược lại thì quyết định đó là
tác động tích tụ ở một loạt những quyết định nhỏ mà mỗi quyết định nhỏ đó diễn ra
đơn lẻ, với một ý nghĩa rất nhỏ. Tuy nhiên những quyết định đó tính gộp lại, trong
một sự kết hợp không thể lường trước được lại thể hiện chính bản chất con người
chúng ta khi chúng ta đưa ra một quyết định có tầm quan trọng lớn… Đời sống đạo
đức là một chuỗi liên tục chứ không phải đứt đoạn theo từng khoảnh khắc.
Một người đàn ông đột nhiên nhận ra rằng anh ta không còn yêu thương vợ
mình nữa nhưng quá trình phai nhạt tình cảm và có thể dẫn tới việc ly dị đó hoàn
toàn không có gì gây sửng sốt. Trong niềm hạnh phúc và sự thanh bình của những
ngày đầu trong cuộc sống vợ chồng, những phút giây của tuần trăng mật… người
đàn ông cố gắng và thấy được vợ mình là người mình thương yêu. Anh ta thỉnh
thoảng có những hành động bốc đồng làm tổn hại đến mối quan hệ vợ chồng, vợ
anh đã bỏ qua và tha thứ cho những hành động gây tổn hại đó. Hai người hòa hợp
thành một, nhưng quan trọng hơn, hai người với tư cách là cá nhân riêng lẻ, độc lập
có cùng khát vọng, cùng một cái nhìn hướng về tương lai. Mục đích mà cả hai
người kiếm tìm chính là một nửa kia của đời mình. Tất nhiên đạt được mục đích
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
này không phải do lễ cưới hay lễ ban phước mang lại và cũng khó có thể là do từ
những hành động được xem là quan trọng và lớn lao. Tất cả những chuỗi hành
động xảy ra một cách đơn lẻ hay với con mắt của người ngoài nhìn vào thì mang
một tầm quan trọng nhỏ bé đã hợp lại để tạo nên một cái nhìn chung, một sự hòa
hợp. Mối quan hệ gắn kết của vợ chồng được tạo nên bởi những yếu tố như đọc
những cuốn sách giống nhau, cùng nhau tham dự lễ hội, sinh con, nuôi dạy con
thậm chí cả sự bất hòa cãi lộn nhau. Tất cả một loạt những hành động này thắt chặt
thêm mối quan hệ vợ chồng hay ngược lại làm phai nhạt nó. Cuộc sống gia đình
theo đó có thể tiếp tục như thế. Do đó khi nói rằng một người đàn ông đột nhiên
nhận ra anh ta không còn yêu thương vợ mình nữa thì điều này có nghĩa gì? Việc
không còn yêu thương vợ không phải xảy ra một cách đột ngột mà nó được hình
thành dần dần từ những hành động, những việc làm rất nhỏ tưởng chừng như trong
cuộc không thể nhận thấy được. Những hành động không chung thủy tuy rất nhỏ
như tưởng tượng hay mơ về một nơi khác, sự cãi lộn nhau do bất đồng… không
nằm ngoài quá trình tích tụ hình thành nên. Đó là quá trình diễn ra dần dần, ít được
chú ý. Sự nhận biết nó của người trong cuộc thực sự có thể gây ngỡ ngàng bởi
chính sự xuất hiện của nó. Nhưng sự nhận thức đó là sự nhận thức về những gì mà
chính bản thân người ta gây ra một cách tự nguyện và phải có trách nhiệm trước
những hành động của mình.
Bây giờ bạn hãy đọc lại hai đoạn văn mà tôi đã đưa ra trước đó.
Sau khi đọc xong, hãy nhẩm lại trong đầu mình và suy nghĩ thật sâu về cách
thức mà theo đó những dòng chính yếu sau đây trong cuốn “Triết học đạo đức của
Thomas Aquinas” đã thể hiện một cách sâu sắc bản chất quan trọng và thiết yếu
của cả hai đoạn văn đó… Những sự thay đổi bất chợt về con người chúng ta, về
chính bản thân chúng ta dường như không thể đến một cách đột ngột cũng giống
như việc đi đến một quyết định có ý nghĩa quan trọng đối với cuộc đời chúng ta.
Hãy xét xem: Những quyết định lớn có ý nghĩa đối với cuộc đời tôi phần lớn
được quyết định và sẽ được quyết định bởi những đặc điểm ăn sâu trong tính cách
tôi. Chúng có thể là những thói quen tốt và những tật xấu nhưng đã hình thành và
phát triển trong con người tôi dần dần ngày qua ngày, hành động nối tiếp hành
động.
“Bạn có thấy hợp lý hay không khi khẳng định một người đàn ông quyết
định chia tay với vợ mình thì quyết định đó là tác động tích tụ của một loạt các
quyết định nhỏ mà mỗi quyết định nhỏ đó diễn ra đơn lẻ, với một ý nghĩa rất nhỏ…
Tuy nhiên những quyết định đó tích gộp lại trong một sự kết hợp không thể lường
trước được lại thể hiện chính bản chất con người chúng ta khi chúng ta đưa ra một
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
quyết định có tầm quan trọng nhất?... Đời sống đạo đức là một chuỗi liên tục chứ
không phải đứt đoạn theo từng thời khắc”.
Hãy xem xét: Trên hết, vấn đề hiện tại tôi là ai – tính cách hiện giờ của tôi –
cũng như những hành động hiện tại bị chi phối bởi tính cách đó, là kết quả hay
chuỗi liên tục của những hành động, những sự lựa chọn dường như nhỏ bé mà mờ
nhạt tôi đã ngày này qua ngày khác trong suốt chặng đường đời tôi thực hiện.
Chính vì vậy trên thực tế, chính những hành động, những lựa chọn đó không hề
nhỏ bé và mờ nhạt, trái lại chúng quyết định số phận của tôi.
“Tất nhiên đạt được mục đích này không phải do lễ cưới hay lễ ban phước
đem lại và cũng khó có thể là do từ những hành động được xem là quan trọng và
lớn lao”.
Hãy xem xét: Hành động và quyết định của tôi dù lớn hay nhỏ cũng thể hiện
những kết quả mà tôi nhận được trong cuộc đời. Nếu xét đó là những kết quả mà
tôi đã nhận được trước đây dù kết quả tốt hay xấu, dù bản thân có nhận thấy được
hay không thì lại trở thành một phần tạo nên tính cách hiện giờ của tôi, tạo nên
hành động xuất phát từ tính cách đó.
“Việc không còn yêu thương vợ không phải xảy ra một cách đột ngột mà nó
được hình thành dần dần”.
Hãy xem xét: Giống như quy luật mạnh mẽ của ngón tay cái, thậm chí đối
với những quyết định lớn lao nhất có ý nghĩa nhất của tôi đều là kết quả của một
quá trình hình thành dần dần, ngày qua ngày những thói quen tính cách.
“Sự nhận thức đó là sự nhận thức về những gì mà chính bản thân mình gây
ra một cách tự nguyện và phải có trách nhiệm trước những hành động của mình”.
Hãy xem xét: Điều này giải thích chính xác tại sao những ngày thử thách
quyết liệt nhất về đạo đức trong cuộc đời tôi yêu cầu bản thân tôi phải làm việc cần
mẫn, ngày qua ngày, giờ qua giờ, hành động nối tiếp hành động để đạt được những
tiến bộ bền bỉ liên tục và có ý nghĩa trong tính cách của tôi bởi vì khi mọi việc đã
được nói ra và được thực hiện thì tôi và chỉ có chính tôi mới tự quyết định và có
trách nhiệm đối với số phận của mình.
Một trong những thực tế có tính thuyết phục và dễ dàng nhận thấy là việc
thay đổi và phát triện những thói quen hiện tại của tích cách của bạn có thể và chắc
chắc sẽ là một công việc gian nan đầy thử thách. Và đừng nghi ngờ gì nữa bản chất
của quá trình hình thành dần dần, ngày qua ngày những thói quen tính cách chính
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
là công việc gian nan và thử thách đó. Không thể ngẫu nhiên mà bạn trở thành một
con người tốt hơn được, và cũng không có được một con đường tắt nào có thể giúp
bạn đạt được điều đó. Nên nhớ rằng một người hiếm khi làm những điều tốt và
đáng ngợi ca thì không thể đột nhiên biến bản thân mình từ một con người thiếu
đạo đức thành một con người đức hạnh. Điều đó chỉ có thể đạt được khi cá nhân
nhận thức rõ và kiên trì nỗ lực phấn đấu mới có thể gặt hái được những kết quả bền
vững, lâu dài và có ý nghĩa.
Hãy lạc quan mà nhìn nhận thì bản thân bạn hoàn toàn có thể phát triển bồi
dưỡng tính cách của chính bạn. Bất chấp tuổi tác hay tính cách bảo thủ của bạn đến
mức nào, cho dù ngoại cảnh của bạn như thế nào đi chăng nữa, bạn còn có sức
mạnh và khả năng trong chính con người bạn và có trách nhiệm để lựa chọn và tiếp
tục phấn đầu để trở thành người tốt hơn.
Bây giờ vấn đề còn lại muôn thủa là: Bạn có quyết tâm mong muốn làm như
vậy không?
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
14
Tôi đã nhận ra người có trách nhiệm đối với sự nghèo nàn về đạo đức của
chúng ta chính là bản thân mỗi chúng ta
(Russell W.Gough)
Như diễn viên hài Joan Ruvers thường nói: Chúng ta có thể trò chuyện với
nhau được không?
Tại thời điểm này khi gần kết thúc cuốn sách – kết thúc cuộc trò chuyện của
chúng ta, với tư cách là những người bạn với nhau, hiện chúng ta có thể cởi mở hết
mình để cùng nhau trò chuyện? Không che đậy, không bảo thủ, hãy thực sự trung
thực thẳng thắn với nhau và đặc biệt với chính bản thân mỗi người trong chúng ta
để xem xét ai là người phải chịu trách nhiệm cho sự nghèo nàn về đạo đức mà từ
đó làm phương hại đến số phận của mỗi cá nhân chúng ta cũng như toàn xã hội.
Có một điều chắc rằng bạn và tôi và rộng hơn nữa là tất cả mọi người đều
hoàn toàn đồng ý với hai điểm liên quan tới vấn để này. Hai điểm này được rút ra
từ rất nhiều những nghiên cứu và khảo sát được tiến hành trong những năm gần
đây. Thứ nhất chúng ta rất tán thành với ý kiến cho rằng xã hội cũng ta đang rơi
vào tính trạng nghèo nàn về “đạo đức cá nhân”, “tính cách cá nhân”, về những “giá
trị đạo đức” và “hành vi ứng xử có đạo đức”…
Thứ hai (hãy luôn luôn nghĩ về việc cần phải thực sự trung thực), chúng ta
cũng rất tán thành về người phải chịu trách nhiệm cho sự nghèo nàn về đạo đức:
Anh ta, cô ta, các bạn.
…
Thưa các bạn, đó là một trong những vấn đề đạo đức lớn nhất nếu như
không muốn nói là có ý nghĩa sống còn rằng: Tôi đang trút trách nhiệm cho bạn và
bạn cũng đang trút trách nhiệm cho tôi. Chúng ta hãy trút trách nhiệm cho họ và họ
ngược lại trút trách nhiệm cho chúng ta. Và thật là tồi tệ khi phải đổ lỗi cho nhau
như vậy.
Tôi sẽ lấy một bài báo rất sắc sảo và được nhiều người biết đến trong số ra
ngày 16 tháng 12 năm 1996 của tờ tin tức và báo cáo thế giới để làm ví dụ. Dưới
nhan để rất đơn giản nhưng gây bất ngờ “Tôi tốt còn bạn thì không. Tại sao người
Mỹ cho rằng cuộc sống của học tốt trong khi nước Mỹ đang rơi vào tính trạng
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
nguy khốn”, bài báo đưa ra kết quả của một cuộc thăm dò ý kiến có quy mô lớn
trong khi đại đa số chúng ta cho rằng xã hội có vấn đề nghiêm trọng (đặc biết từ
góc nhìn đạo đức) cũng lúc đó chúng ta lại không cho rằng vấn đề nghiêm trọng đó
là hậu quả của hành vi và thái độ của chính chúng ta.
Tóm lại đó là vấn đề không phải lỗi của tôi; mà là lỗi của người khác. Đó là
sự yếu kém về tính cách và đạo đức của người khác chứ không phải của tôi.
Bài báo chỉ rõ “đặc điểm nổi bật nhất của triệu chứng tôi tốt còn bạn thì
không” có thể mang tính phổ biến. Các học giả cũng như những người chỉ học đến
cấp 3 đều nghi ngờ tính phổ biến đúng với hầu hết mọi đối tượng của triệu chứng
này. Người giàu, người nghèo, da màu hay da trắng, trẻ hay già – hầu hết mà tất cả
mọi nhóm người trong xã hội Mỹ cùng lúc nhìn bản thân mình với cái nhìn lạc
quan thì người khác với cái nhìn bi quan, tăm tối” .
Chúng ta hãy thừa nhận điều đó. Chúng ta vẫn thường có thói quen đổ lỗi
cho người khác về sự nghèo nàn về đạo đức của chúng ta hơn là soi xét đạo đức,
đức hạnh của chính bản thân mình:
Người theo đảng Tự do đổ lỗi cho người theo đảng Bảo thủ, còn người theo
đảng Bảo thủ thì lại đổ lỗi cho người theo đảng Tự do. Đa số đổ lỗi cho thiểu số,
thiểu số đổ lỗi cho đa số. Người ủng hộ đổ lỗi cho người chống đối, người chống
đối đổ lỗi cho người ủng hộ. Người có đổ lỗi cho người không, người không đổ lỗi
cho người có. Dân thành thị đỗ lỗi cho dân ngoại ô, dân ngoại ô đổ lỗi cho dân
thành thị. Nam giới đổ lỗi cho nữ giới, nữ giới đổ lỗi cho nam giới. Láng giếng đổ
lỗi cho nhau. Thế hệ trước đổ lỗi cho thế hệ sau, thế hệ sau đổ lỗi cho thế hệ trước.
Và mọi người đổ lỗi cho các chính trị gia, nhà làm luật và phương tiện thông tin
đại chúng.
Bạn hiểu những gi tôi đang nói chứ? Rõ ràng ở một chừng mực nào đó
chúng ta đang biến mình thành những người thiếu trách nhiệm đới với bản thân và
luôn đổ lỗi cho người khác. Thật nực cười, thật mỉa mai và cũng thật nguy hại khi
chúng ta nhận thấy rằng người thiếu sót về đạo đức cuối cùng có tật xấu đổ lỗi cho
nhau. Những người tôi lỗi quay vào chỉ trích lẫn nhau!
Tuy nhiên quan điểm của tôi ở đây không phải là xa rời thực tế cho rằng
chúng ta không có quyền hay trách nhiệm thử thách và phê bình trên tinh thần xây
dựng những hành vi, cử chỉ, chính sách của người khác đơn giản bởi vì chúng ta
không bao giờ hoàn thiện cả. Chúng ta có quyền và tất nhiên chúng ta nên thử
thách và phê bình trên tinh thần xây dựng khi xét thấy phù hợp và cần thiết. Hơn
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
nữa thậm chí để có và thực hiện một số quyền tự do và các quyền khác, thứ nhất
chúng ta cần phải có trách nhiệm với nhau đối với những hành động của chúng ta.
Nhưng vấn đề lơn nhất không phải là việc có trách nhiệm đối với người khác mà
vấn đề là ở chỗ phải có trách nhiệm với chính bản thân chúng ta.
Đối với tựa để của chương này, tôi đã lấy câu nói của người xưa “Chúng ta
đối mặt với kẻ thù của chúng ta và đó chính là bản thân chúng ta” và tôi đã biết lại
nó theo hình thức sau”
Tôi đã nhận ra người có trách nhiệm đối với sự nàn về đạo đức của chính ta
và đó chính là tôi.
Bạn có nhận ra được tính đúng đắn của câu nói trên không?
Nếu như tôi không hề giữ lời hứa, nếu như tôi lấy trộm được linh kiện (hoặc
thời gian mà suy cho cùng là tiền bạc) của ông chủ tôi; nếu tôi lam dụng tình dục
của người khác; nếu tôi trốn thuế; nếu tôi sao chép một cách bất hợp pháp các sản
phẩm có bản quyền; nếu như tôi lừa dối người khác một cách thậm tệ đơn giản bởi
vì sự khác biệt dân tộc, giới tính, tôn giáo hay địa vị kinh tế xã hôi; nếu như tôi
gian lận trong thi cử; luôn luôn tìm kiếm kẽ hở luật pháp; nếu như tôi lừa dối người
khác chỉ vì mục đích tư lợi cho bản thân; nếu như tôi vẫn tiếp tục tiều tiền của
mình trong khi lờ đi không muốn trả nợ cho người khác; nếu như tôi phản bội
những người yêu thương tôi hay nếu như tôi chỉ la cà chẳng làm việc gì cả và chỉ
trích xã hội thì nói một cách chính xác tôi phải chịu trách nhiệm về sự nghèo nàn
đạo đức của tôi và các bạn cũng như vậy.
Các bạn thân mến, nghiêm túc mà nói thì chúng ta thuộc hạng người nào nêu
chúng ta không có đủ tính cách để thú nhận những khiếm khuyết và trách nhiệm
của chính bản thân? Trên tinh thần câu nói nổi tiếng của tổng thống Iruman “không
được đùn trách nhiệm cho ai cả” mà xét thì điều gì đã xảy ra điều gì sẽ xảy ra! Hãy
cùng đặt vào câu nói của Thomas Carlyle “Sai lầm lớn nhất là không ý thức được
gì cả” hay như luật vàng sau:
“Hãy đối xử với người ta như cách bạn muốn người ta đối xử bạn”
Bạn cũng có thể đặt câu hỏi như vậy khi ngẫm lại lời yêu cầu khẩn thiết của
những vị tiền bối sáng lập trước đây mà tôi đã đề cập trong phần giới thiêu. Theo
đó họ cho rằng nền dân chủ chỉ có thể tồn tại nếu như các công dân của nó – các
bạn và tôi – sống một cuộc sống có đạo đức cao. Điều gì sẽ xảy ra khi tất cả chúng
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
ta đều cho rằng vẫn còn tồn tại một vấn đề rất nghiêm trọng nhưng mỗi cá nhân
chúng ta lại ngần ngại lãnh trách nhiệm đó về mình?
Lãnh trách nhiệm có một ý nghĩa quan trọng và có tính hai mặt của nó. Nó
không chỉ ngầm tôi là một phần quan trọng của vấn dề. Nó còn ám chỉ tôi đóng
một vai trò quan trọng trong việc giải quyết vấn đề đó.
Vì lợi ích của bản thân chúng ta và lợi ích chung của xã hội – đừng hiểu lầm,
hai lợi ích này có quan hệ mật thiết với nhau – liệu chúng ta sẽ chấm dứt việc đổ
lỗi cho nhau và bắt đầu hình thành thói quen của chúng ta? Đến lúc nào thì chúng
ta mới thực hiện điều này? Hôm nay, ngày mai? Hay sẽ không bao giờ?
Chính lúc này?
Đúng vậy, đừng chần chừ nữa!
Có một điều chắc chắn rằng nếu chúng ta cứ tiếp tục đổ trách nhiệm cho
nhau thay việc tự nhận trách nhiệm của bản thân thì chúng ta sẽ không có sự thay
đổi nào có ý nghĩa và bền vững để mang lại cuộc sống của mỗi cá nhân tốt đẹp hơn
và cả xã hội nói chung.
Điều đó giải thích tại sao tôi hoàn toàn không phóng đại khi nói rằng những
gì mà chúng ta đã thảo luận với nhau trong cuốn sách này là giá trị cốt lõi của đạo
đức cá nhân trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Những vấn đề về đạo đức cá
nhân – tính cách – đã đụng chạm đến phần cốt lõi của những nỗ lực và trách nhiệm
xã hội, cá nhân lơn lao nhát của chúng ta.
Làm những điều hợp lý hợp tình đơn giản chỉ bởi vì nó là điều hợp lý hợp
tình và tất nhiên việc làm đó thể hiện đạo đức cao cả và do đó nó cũng là mục đích
đạo đức cuối cùng của chúng ta (hay như ông cha ta từ ngàn đời xưa tới nay vẫn
cho rằng đức hạnh chính là phần thưởng của những việc làm có đạo lý. Tuy nhiên
chúng ta cũng không nên đề cao hay xem nhẹ hoặc thậm chí hạ thấp quá một sự
thật là việc phấn đấu để trở thành những cá nhân có tính cách đạo đức cao đẹp vì
những lợi ích to lớn của bản thân cũng như lợi ích chung của toàn xã hội.
Chúng ta sẽ dễ dàng lừa dối bản thân cũng như lừa dối những người khác
nếu chúng ta cố biện hộ rằng có đạo đức sẽ chẳng mang lại cái gì cho thực tiễn. Nó
mang lại rất nhiều và đó là điều không chối cãi. Nếu không thì tại sao trong cuộc
sống chúng ta lại “gieo”? Chúng ta gieo để mà gặt.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Bất cứ một cái gì cũng có giá trị của nó và đặc biết đức hạnh có một giá trị
rất to lớn khi chúng ta hành động một cách có đạo đức và nó trở thành thói quen
trong cuộc sống hàng này của chúng ta thì kết quả mà chúng ta gặt gái được thật
giá trị, thật hữu ích và bền vững.
Có một sự thật không thể chối bỏ là cuộc đời sẽ tặng thưởng cho những ai
sống có đạo đức. Cuộc đời mang phần thưởng đến bằng nhiều cách khác nhau và
mỗi phần thưởng đều có giá trị nhất định của nó.
Kỹ năng hội họa, khả năng thể thao, kiến thức học thuật của chúng ta được
nâng lên một cách đang kể nếu chúng ta cần cù và tự tin. Công việc buôn bán sẽ
thuận buồm mát mái và sinh nhiều lợi hơn nếu chúng ta là những người chính trực
và có trách nhiệm.
Khả năng cộng tác và học hỏi từ những người khác chúng ta được nâng lên
tất nhiều nếu chúng ta tiếp tục kiên trì và tỏ ra tôn trọng người khác. Tình yêu, hôn
nhân và gia đình sẽ bền vững hơn rất nhiều nếu chúng ta có tính cách khiêm
nhường, thấu hiểu và thông cảm cũng như trung thực với những lời hứa và cam kết
của nhau. Mối bất hòa sâu sắc và triền miền với những người khác trở nên dễ giải
quyết hơn, ít nguy hại hơn và ít căng thẳng hơn kh chúng ta luôn dũng cảm.
Sức khỏe về tâm, sinh lý được nâng cao và duy trì tốt nhằm phát huy hết
năng lực của chúng ta khi chúng ta tạo lập cho bản thân thoái quen nghiêm khắc
với bản thân trong sự hài hòa chung.
Tình bạn của chúng ta phát triển tốt đẹp và sâu sắc hơn nếu như chúng ta
luôn biết chia sẻ và thông cảm cho nhau.
Là người lãnh đạo, chúng ta sẽ phát huy hiệu quả hơn vai trò của mình nếu
như chúng ta phát triển cho bản thân mình thói quen biết lắng nghe và luôn luôn
thể hiện là người điểm tĩnh khi đối mặt với những lời chỉ trích (dư luận xã hội) và
nghịch cảnh.
Hình ảnh, vị trí của chúng ta trong cái nhìn của những người xung quanh ta
sẽ được cái thiện đáng kể nếu chúng ta biết cảm thông và giúp đỡ họ khi họ đau
đơn và cô đơn.
Mục đích của chúng ta sẽ trở nên dễ thực hiện, chúng ta sẽ có nhiệt huyết và
cuộc đời sẽ phong phú hơn nếu chúng ta cố gắng tạo cho mình đức tính lạc quan,
có niềm tin vào cuộc sống.
E-BOOK (VTBT) | ĐỐI MẶT VỚI NHỮNG CÁM DỖ - LÊ HỮU TIẾN
Tóm lại sự giàu có và niềm hạnh phúc của chúng ta sẽ có thể có ý nghĩa và
luôn luôn được bồi đắp thêm nếu chúng ta nghiêm túc rèn luyện đạo đức cá nhân
(trong cuộc sống hàng ngày).
“Mọi việc làm rất nhỏ bé của cuộc sống bình thường sẽ quyết định tính cách
bạn”.
Vâng, đấy là một câu nói tuy đơn giản nhưng rất sẽ đi vào lòng người của
nhà văn Oscar Wille sống vào thế kỷ thứ 19.
Bạn và tôi, trên cương vị những người bạn với nhau, chúng ta có tể có đủ
nghị lực và khả năng để biến mọi việc làm rất nhỏ bé trong cuộc sống hàng ngày
đó thành tích cách của chúng ta.
Dịch và biên soạn: Lê Hữu Tiến
“CHÂN THÀNH CẢM ƠN CÁC THÀNH VIÊN
ĐÃ THAM GIA DỰ ÁN EBOOK – VTBT”
top related