doracak per buxhetim participativ 2011
Post on 07-Apr-2018
249 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
1/56
Doc. dr. Nikica Mojsoska-Bllazhevski dhe mr. Misho Nikollov
pr buxhetimparticipativ
Doracak
QENDRA
MAQEDONASE
PR BASHKPUNIM
NDRKOMBTAR
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
2/56
1
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
3/56
1
Doracakpr buxhetimparticipativ
Doc. dr. Nikica Mojsoska-Bllazhevski dhe mr. Misho Nikollov
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
4/56
Botues:
Qendra Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar
Universiteti Amerikan Kolegj Shkup
Pr botuesit:
Sasho Klekovski, drejtor i par ekzekutiv
Aleksandar Krzhallovski, drejtor ekzekutiv
dr. Marjan Bojaxhiev, drejtor dhe pro-rektor
Autor:
doc. dr. Nikica Mojsoska-Bllazhevski
mr. Misho Nikollov
Dizajni dhe prgatitja:
Koma
Mendimet q jan shprehur ktu u takojn autorve dhe nuk i reektojn qndrimet
e Qendrs Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar dhe Universitetit Amerikan
Kolegj Shkup.
Qendra Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar dhe Universiteti Amerikan Ko-
legj Shkup.
T gjitha t drejtat jan ruajtur, riprodhimi, kopjimi, transmetimi ose prkthimi cils
do qo pjes t ktij publikimi mund t bhet vetm nn kushtet q vijojn: me leje
paraprake t botuesit, pr shkak t citimit n analiz t librit dhe nn kushtet e cekura
n vazhdim.
T drejtat e autorit t ktij publikimi jan mbrojtur, por publikimi mund t riprodhohet
n ciln do qo mnyr dhe pa pages pr qllime edukative. Pr kopjimin n kushtetjera, pr prdorim n publikime tjera ose pr prkthim ose prshtatje, duhet t sigu-
rohet leje paraprake nga botuesi.
ISBN 978-608-4617-05-1
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
5/56
Parathnie ...............................................................................................5
Hyrje .........................................................................................................9
1. TERMET THEMELORE PR BUXHETIN ..............................11
1.1. far paraqet buxheti? ..................................................................12
1.2. far jan t ardhurat publike dhe cilat jan burimet et ardhurave? .................................................................................13
1.2.1. llojet e tatimeve ........................................................................13
1.2.2. QytetartdhermatnRepublikneMaqedonisajantngarkuarmetame? ................................................................15
1.2.3. Kontributet pr sigurim social dhe t ardhurate pa tatimuara ...........................................................................17
1.3. Terme dhe llojet e shpenzimeve publike ......................................18
1.3.1. Lloje t shpenzimeve (ndarjeve) ..............................................19
1.4. Saldoja buxhetore .........................................................................20
1.5. Borxhi publik..................................................................................22
2. BUXHETI I REPUBLIKS S MAQEDONIS ........................ 232.1. Prcaktimi dhe t dhnat pr Buxhetin e RM...............................24
2.2. Si prgatitet buxheti n Republikn e Maqedonis?....................31
2.3. Buxheti i njsive t vetqeverisjes lokale ....................................36
3. BUXHETIMI PARTICIPATIV ............................................... 38
3.1. Termet dhe karakteristikat ...........................................................39
3.2. Zhvillimi historik ............................................................................40
3.3. Si zhvillohet procesi i BP? .............................................................42
3.4. Cilat jan dobit nga aplikimi i BP? ..............................................44
3.5. Cilat jan parakushtet kryesore pr aplikimin e BP? ..................45
3.6. Pse t gjith marrin pjes (vullnetarisht) n proces? ..................47
3.7. Cilat jan kuzimet e buxhetimit participativ?.............................48
VSHTRIME PR FUNDIMTARE ............................................ 49
FJALOR I TERMEVE ............................................................. 49
Literatura e shfrytzuar .......................................................51
Ueb faqe t shfrytzuara .....................................................52
Prmbajtja
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
6/56
4
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
7/56
5Parathnie
Publikimi Doracak pr buxhetim participativ sht vegl e cila duhet tu
shrbej organizatave qytetare, npunsve shtetror, studentve dhe n
prgjithsi opinionit q t njoohen me termet dhe faktet themelore pr
buxhetin n Republikn e Maqedonis, pr ekonomin e t hollave pub-
like dhe pr konceptin e buxhetimit participativ.
Qllimi i Qendrs Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar (MCMS)dhe i Universitetit Amerikan Kolegj Shkup si botues t ktij publikimi
sht t kontribuojn q buxheti kompleks t sqarohet dhe t lexohet
leht nga opinioni, dhe n t njjtn koh tu mundsoj qytetarve t Re-
publiks s Maqedonis t jen aktor aktiv dhe t inkuadruar n debatet
rreth buxhetit si n nivel nacional, ashtu edhe n nivel lokal.
Doracaku prbhet prej tre pjesve. Pjesa e par prmban vshtrim teor-
ik rreth disa termeve kryesore si: buxheti, shpenzime dhe t ardhura pub-
like dhe ndarja e tyre, saldoja buxhetore dhe borxhi publik. Pjesa e dytparaqet prezantim i buxhetit t Republiks s Maqedonis me pasqyra
dhe shembuj, derisa pjesa e tret jep vshtrim ndaj konceptit t buxheti-
mit participativ si nga pikpamja historike dhe praktike.
Doracakun e prgatiti dr. Nikica Mojsoska-Blazhevski me mbshtetje t
mr. Misho Nikollov, q t dy nga Universiteti Amerikan Kolegj Shkup.
Sasho Klekovski
drejtor i par ekzekutiv i MCMS
Aleksandar Krzhallovskidrejtor ekzekutiv i MCMS
dr. Marjan Bojaxhiev
drejtor dhe pro-rektor i UAKS
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
8/56
6
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
9/56
7
APRM Agjencia pr punsim e Republiks s Maqedonis
BPV Bruto prodhimi i vendit
OQ Organizata qytetare
TF Tatimi i timit
TVSH Tatimi i vlers s shtuar
DUM Udhheqja e mir n Maqedoni
NJVL Njsia e vetqeverisjes lokale
FSSH Fondi pr sigurim shndetsor
FSPIM Fondi pr sigurim pensional dhe invalidor t Maqedonis
MCMS Qendra Maqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar
OECD Organizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik
BP Buxhetimi participativ
TPA Tatimi personal n t ardhuraRM Republika e Maqedonis
QRM Qeveria e Republiks s Maqedonis
Lista e shkurtesave
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
10/56
8
Hyrje
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
11/56
9
Ideja qendrore pr ta shkruar kt doracak del nga pyetja: Sa qytetart
maqedonas din pr buxhetin? Sa dini ju pr buxhetin? Prgjigja
n kt pyetje me siguri sht: Jo shum ose Pak. Nga an tjetr, tgjithve ne na intereson se si shpenzohen t hollat qeveritare, gjegjsisht
si shpenzohen t hollat tona. Pjesn m t madhe t ktyre t hollave i
kemi dhn pikrisht ne, prmes pagess s tatimeve, taksave dhe t
dhnave tjera komunale. Gjithashtu, nuk na duket njlloj nse kto t
holla do t shpenzohen pr ndrtimin e shkollave, rrugve t reja, pr
shrbime m t mira shndetsore, ose pr rroga t administrats pub-
like. Dshirojm q t jemi t sigurt se t hollat tona shpenzohen n paj-
tim me prioritetet e qytetarve.
Ky doracak jep hyrje n ekonomin e nancimeve publike, i prezanton
termet themelore dhe faktet pr buxhetin n Republikn e Maqedonis,
e analizon mnyrn se si shpenzohen t hollat tona dhe e sqaron kon-
ceptin e buxhetimit participativ, i cili aplikohet n shum vende n bot,
i iniciuar nga dshira dhe krkesat pr transparenc m t madhe dhe
pjesmarrje t qytetarve n vendim marrjen pr ndarjen e shpenzimeve
publike. Prej ktu, me kt doracak, n kombinim me trajnimet praktike
t qytetarve, do t kishim arritur disa qllime:
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
12/56
101 buxheti kompleks do t bhet m i kuptueshm pr qytetart dhe
ata do t asohen q pavarsisht t vrtetojn pr ka shpenzohen
t hollat e tyre;
2 do tu mundsojm qytetarve t jen aktor aktiv dhe kritikues t
debateve akademike dhe politike rreth buxhetit;
3 do t rritet t diturit pr buxhetin nga ana e qytetarve si parakushtkryesor pr inkuadrimin e tyre aktiv n formulimin e buxheteve t
vetqeverisjes lokale sipas mass s tyre;
4 qytetart, vetqeverisja lokale dhe bartsit e politikave do ta kuptojnkonceptin e buxhetimit participativ, si dhe rezultatet pozitive nga ven-
dosja e t njjtit n formulimin e buxheteve n nivel lokal.
Prgatitja e ktij doracaku sht pjes nga projekti m i gjer i QendrsMaqedonase pr Bashkpunim Ndrkombtar (MCMS), n kuadr t pro-
gramit Udhheqja e mir n Maqedoni (DUM). Qllimi i projektit sht
pikrisht zbatimi i aktiviteteve t cilat duhet t kontribuojn pr rritjen e
kapaciteteve t administrats publike n nivel qendror dhe lokal n sfern
e buxhetit, si dhe transparenc m e madhe e proceseve. N kt dre-
jtim, gjat vitit 2010 u organizua edhe vizit studimi pr buxhetim par-
ticipativ n Shqipri, ku morn pjes antar t Kuvendit t Republiks
s Maqedonis, prfaqsues t Qeveris s Republiks s Maqedonis(Sekretariati gjeneral), nga vetqeverisja lokale dhe nga OQ. Gjithashtu,
pr prfaqsuesit e pushtetit qendror dhe lokal dhe OQ u mbajtn dy tra-
jnime treditore n temn Buxhetimi participativ. Me kt doracak, do t
zgjerohet trajnimi dhe informatat e prezantuara gjat trajnimeve do t
bhen t kapshme pr t gjith qytetart n Republikn e Maqedonis.
Doracaku sht strukturuar n at mnyr ku n pjesn e par jan
denuar dhe sqaruar termet buxhet, shpenzime dhe t ardhurat publike
dhe ndarja e t njjtave, saldoja buxhetore dhe borxhi publik. N pjesne dyt, n mnyr m t hollsishme sqarohet buxheti i Republiks s
Maqedonis, burimet e informatave pr t njjtin, ndrsa jan dhn edhe
shembuj dhe analiza t procesit t prgatitjes s buxhetit, duke prfshir
edhe buxhetet e njsive t vetqeverisjes lokale (NJVL). Pjesa e tret
sht fokusuar n buxhetimin participativ, ku prve denimit t termeve
dhe historis jan analizuar prtimet e mundshme, rezultatet pozitive,
parakushtet pr aplikimin e konceptit, si dhe prkuzimi i procesit.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
13/56
11
1
TERMETTHEMELOREPR
BUXHETIN
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
14/56
12
1.1. far paraqet buxheti?Buxheti sht plan njvjear i t ardhurave dhe shpenzimeve publike.
M hollsisht, buxheti sht:
Plan pr at se si qeveria i shpenzon t hollat tona.
Cilat aktivitete jan nancuar me t hollat publike? Sa shpen-
zon qeveria pr rroga, pr shndetsin, pr mbrojtje, pr po-
licin, arsimin, kulturn? Sa shpenzon qeveria q tu ndihmoj t
varfrve dhe personave t rrezikuar social?
Plani pr mnyrn se si Qeveria i grumbullon mjetet nga ana e
agjentve ekonomik, gjegjsisht prej ku do ti nancoj aktivitetet
e veta.
Sa t ardhura qeveria grumbullon nga burime t ndryshme dhe
lloje t tatimeve: tatimi personal n t ardhura, tatimi n tim,
tatimi i vlers s shtuar, akcizat, kontributet sociale, etj.? Sa qe-
veria merr nga qytetart m t pasur, ndrsa sa nga m t var-
frit?
Plani pr ngarkimin me borxh t qeveris ose pagesa e borxhit.
Sa t ardhurat jan m t larta nga shpenzimet, themi se buxheti
sht n sucit. N at rast, qeveria mund ta zvogloj borxhin
publik. N t kundrtn, nse sht realizuar deciti buxhetor,
qeveria duhet t gjej burim pr nancim t njjtit, qo nga
vendi ose jasht.
Plani i cili ndikon mbi ekonomin e prgjithshme nacionale.
Disa lloje t shpenzimeve (harxhimeve) nga buxheti kan pr
qllim ta rritin produktivitetin n ekonomi dhe t sjellin deri te
rritja m e shpejt ekonomike dhe standardi m i lart jet-
sor. Shpenzimet e tilla, pr shembull, jan shpenzimet pr ar-
sim, ndrtimin e infrastrukturs, pr hulumtim dhe zhvillim etj.
Shpenzimet pr mbrojtje sociale u mundson grupeve t varfra
t popullats t realizojn ndonj nivel t pranueshm shoqror
t standardit jetsor. Nga ana tjetr, tatimet i zvoglojn t ard-
hurat e qytetarve, e me kt edhe shpenzimin e tyre.
Plani mbi t cilin ndikon ekonomia nacionale.
Kur ekonomia sht n rritje, njerzit (edhe rmat) tojn m
shum t ardhura dhe papunsia sht m e vogl. N kt rast,
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
15/56
13t ardhurat n buxhet rriten, ndrsa shpenzimet pr ndihm
social (pr shembull pr papunsin) zvoglohen. Ather ka
mundsi t madhe q buxheti t realizoj sucit.
Buxheti sht instrument i politiks skale.
Politika skale denohet si prdorim i t ardhurave dhe shpenzi-meve shtetrore pr veprim mbi agregatet makroekonomik,
gjegjsisht aktivitetin e prgjithshm ekonomik (Fiti, 2004, fq.
214). Do t thot, krahas asaj q buxheti ka pr qllim ti nan-
coj aktivitetet e qeveris, me at ndikohet edhe mbi realizimin
e qllimeve makroekonomike n rritje, stabilitetit t mimeve,
punsim t trsishm.
1.2.far jan t ardhurat publike dhe cilatjan burimet e t ardhurave?
N t gjitha ekonomit moderne, t ardhurat publike prbhen nga:
Tatimet;
Kontributet sociale (kontribute pr sigurim t obligueshm so-
cial);
T ardhura t pa tatimuara.
Vetm institucion i caktuar mund t imponoj t dhna publike (t ar-
dhura), dhe pr kt institucion themi se ka fuqi pr tatimim. Kshtu
pr shembull, fuqin e tatimimit n Republikn e Maqedonis (RM) e ka
vetm pushteti ligjdhns, pasi q n pajtim me Kushtetutn, mund t
imponoj t dhna publike (fuqia e tatimimit). Baza pr grumbullimin e
t ardhurave publike n RM jan: Ligji pr tatim t vlers s shtuar, Ligji
pr tatim personal n t ardhura, Ligji pr tatim n tim, Ligji pr akciza,
Ligji pr dogana, ligji pr taksa administrative, Ligji pr kontribute nga
sigurimi i obligueshm social etj.
1.2.1llojet e tatimeveN ekonomit moderne, duke prfshir edhe Republikn e Maqedonis,
tatimet jan form dominuese e t ardhurave publike. T njjtat klasiko-
hen n tre kategori:
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
16/56
14Tabela 1. Lloje t tatimeve
Tatime t drejtprdrejtaTatimi personal n t ardhuraTatimi n tim
Tatime indirekte
Tatimi i vlers s shtuar
AkcizaDogana
Tatime mbi pronn
Tatimi mbi pronnTatimi i trashgimis dhe dhurataTatimi i qarkullimit mbi patundshmrin dhet drejtat
1 tatime t drejtprdrejta t cilatpaguhenpr t ardhurat e reali-zuara,ngaanaesubjektndajtcilitjanimponuarmeligjdhenuk
mundttransferohennsubjekttjetr,
2 tatime indirekte t cilat paguhen pr qarkullim t mallrave dhe shr-bimeve dhe t cilat quhen edhe si tatime t shpenzimit, dhe
3 tatim mbi pronn (shih m shum te Nenovski, 2008). N tabeln 1jan dhn tatimet t cilat bien n do nga kategorit e tatimeve.
Tatimet e drejtprdrejta llogariten si m t barabarta, pasi q shumn e
tatimit t cilin do ta paguaj subjekti, n mnyr t drejtprdrejt varet
nga t ardhurat e realizuara, kshtu q ata persona dhe kompani t cilat
kan realizuar t ardhura m t mdha ose kan pron m t madhe,
do t paguajn m shum mjete n buxhet. Nga ana tjetr, tatimet indi-
rekte jan m pak t qarta (askush nga ne nuk e di sakt sa kemi paguar
tatim t vlers s shtuar n muajin e kaluar gjat blerjes s prodhimeve
t nevojshme). Prej ktu, tatimet indirekte jan m t lehta pr ndryshime
nga aspekti politik. Kshtu, pr shembull, n kushte t krizs ekonomike
dhe nanciare botrore n vitin 2008 dhe 2009, kur shumica e qeverive
n bot u ballafaquan me krijimin ose thellimin e deciteve buxhetore,
reagimi i par pr mbushjen e buxhetit ishte rritja e shkalls s tatimit
t vlers s shtuar (TVSH).
Tatimet mund t klasikohen edhe si a) proporcionale dhe b) progresive/
regresive.
Tatimi proporcional/sistem tatimor sht tatimi te i cili raporti i tati-
mit t paguar me t ardhurat sht konstant (shkall konstante tati-
more),gjegjsisht si rriten t ardhurat, ashtu rritet edhe pjesa e t
ardhura i cili paguhet n form t tatimit.
Tatimi progresiv shkalla mesatare (individuale) tatimore rritetme
t ardhurat, ose tatimi i paguar rritet m shpejt se sa t ardhurat.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
17/56
15Sipas ktij sistemi, qytetart m t pasur (ata t cilt realizojn m
shum t ardhura) paguajn pjes m t madhe (prqindje) nga t
ardhurat e tyre n form t tatimit, nga qytetart me t ardhura m
t vogla.
Tatimi regresiv shkalla mesatare (individuale) tatimorezvoglohetme t ardhurat, gjegjsisht tatimi i paguar rritet m ngadal nga t
ardhurat.
Tatimi personal mbi t ardhurat n RM:
Tatimi proporcional ose progresiv
Nga viti 2007, TPA n Republikn e Maqedonis sht proporcional (tatimi i
shesht) me shkall prej 10% (12% n vitin 2007), e cila sht konstante dhe nuk
varet nga lartsia e t ardhurave t qytetarit. Nga viti 2007, sistemi i tatimimitishte progresiv, me shkallt q vijojn:
15% TPA pr t ardhura n lartsi prej 2 rrogave mesatare;
18% TPA pr t ardhura n lartsi prej 2 deri 5 rroga mesatare;
24% TPA pr t ardhura n lartsi prej 5 rrogave mesatare e sipr.
Megjithat, edhe krahas asaj q tatimi ka shkall konstante prej 10%, pr shkak
t lehtsimit tatimor i cili aplikohet pr t gjith qytetart dhe me shum t
njjt, qytetart me t ardhura m t larta paguajn nj pjes m t madhe nga
t ardhurat e tyre n form t TPA. Nse lehtsimi tatimor sht 7.000 denar n
muaj (shiko m hollsisht n pjesn 2.1.), llogaritja e TPA pr dy persona me tardhura t ndryshme do t jet si vijon (shumat jan n denar):
Lartsia e tardhurave
Baza e pagess s TPATPA(10% nga baza)
Tatimi si % ngat ardhurat
15.000 8.000 (15.0007.000) 800 5,3 %
45.000 38.000 (45.000-7.000) 3.800 8,4 %
Do t thot, personi me t ardhura m t larta ka paguar m shum tatim, jo
vetm n vler absolute (denar), por edhe si prqindje nga t ardhurat (8,4%
prkundr 5,3%).
Rrmi 1.
1.2.2. Qytetart dhe rmat n Republikn e Maqedonisa jan t ngarkuar me tatime?
Mas gjer e pranuar pr at se sa ngarkes, n kuptim t tatimeve, qe-
veria imponon mbi qytetart dhe rmat n nj vend sht i ashtuquajtur
ngarkim tatimor. Ngarkimi tatimorsht prqindja nga bruto prodhimi
i vendit (BPV) i cili sht grumbulluar nga agjentt ekonomik (qytetar
dhe rma) dh i shprndar n sektorin publik. Kshtu ngarkimi i llogari-
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
18/56
16tur tatimor n Republikn e Maqedonis mesatarisht sht rreth 31%. A
sht ky nivel i lart ose i ult. Pr kt ekzistojn debate t shumta aka-
demike dhe politike, por mnyra m e mir pr vlersimin e ngarkess
mbi qytetart dhe rmat sht krahasim i ngarkimit tatimor n Repub-
likn e Maqedonis me t njjtn n vendet nga rajoni dhe BE. Analiza
krahasuese nga Graku 1 tregon se ngarkesa tatimore n vendin ton
sht e ult. Mes vendeve t prezantuara, Republika e Maqedonis sht
vend me ngarkim m t ult tatimor. Romania, Sllovakia dhe Irlanda jan
shtetet me ngarkim t ult tatimor, ndrsa Danimarka, Finlanda, Norveg-
jia dhe Suedia jan shtetet me ngarkim m t lart tatimor.
Fotograa 1. Ngarkimi tatimor n Republikn e Maqedonis dhe vendet e BE
60
50
40
30
20
10
0
Belg
jika
Bullg
aria
ekia
Danimarka
Gjerm
ania
Est
onia
Irla
nda
Gr
eqia
Sp
anja
Franca
Italia
Qip
roja
Let
onia
Litu
ania
Luksemburgu
Hung
aria
M
alta
Hola
nda
Austria
Pol
onia
Portug
alia
Rom
ania
Sllov
enia
Sllov
akia
Finla
nda
Su
edia
An
glia
Isla
nda
Norve
gjia
Maqed
onia
Gjithsej t ardhura (% nga BPV)
Edhe pse kjo mas sht gjithprfshirse dhe e prdorur nga t gjitha
institucionet nanciare, ajo i ka edhe mungesat e veta, gjegjsisht nuk
sht ideale. Kshtu pr shembull, gjat shfrytzimit t ksaj mase t
ngarkimit tatimor, zvoglimi i evazionit tatimor (mospagess s tatime-
ve) dhe ekonomia e zez do t ndikoj mbi rritjen e t ardhurave tatimore
n buxhetin nacional, e me kt edhe ngarkimi i llogaritur tatimor (gjatksaj nuk ka ndryshuar politika tatimore, pr shembull, nuk sht rritur
lartsia e shkalls s tatimeve). Kshtu, pr shembull, mund t zhvillohet
debat publik dhe kritik ndaj politikave qeveritare, se qeveria e ka rritur
ngarkesn mbi qytetart dhe rmat, ndrsa n t vrtet ndryshimi i till
sht pozitiv pasi q t gjith ne duhet ti kryejm obligimet ndaj shtetit
dhe t paguajm njlloj tatime.
Njsoj, nse qeveria vlerson se duhet t realizohet funksioni m i fuq-
ishm redistributiv (ti shprndaj t ardhurat nacionale nga ato t cilatkan t ardhura m t larta drejt kategorive specike, t dmtuara t po-
pullats), ather kjo mund ta rris nivelin e tatimimit. T tilla jan siste-
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
19/56
17met tatimore t vendeve skandinave (me ngarkes tatimi prej mbi 50%,
Graku 1), ku qeveria grumbullon nj pjes t madhe nga t ardhurat e
qytetarve dhe rmave (m t pasurit paguajn m shum) dhe pastaj i
shprndan t ardhurat e grumbulluara publike n mnyr m t barabart
ndaj t gjith qytetarve (pr shembull, n form t shkollave), e vea-
nrisht ndaj grupeve t varfra t popullats (n form t sistemeve t
fuqishme t mbrojtjes sociale).
1.2.3. Kontributet pr sigurim social dhe t ardhurat epa tatimuara
Kontributet pr sigurim socialshrbejn pr nancimin e sistemit i cili
siguron kompensime/dobi pr qytetart, si jan pensionet e moshs,pensionet invalidore dhe familjare, kompensim pr papunsi, pushimi i
lindjes, mbrojtja shndetsore etj. Mjetet t cilat grumbullohen nga kon-
tributet jan rreptsisht me destinim t caktuar dhe gjithnj jan t lidhu-
ra me dobi t caktuar, gjegjsisht kundr kompensim (Nenovski, 2008).
T njjtat ekzistojn vetm n vendet t cilat ofrojn sigurim social t
puntorve, si jan t gjitha vendet evropiane dhe ekonomit tjera t
zhvilluara. Edhe pse ekzistojn dallime mes vendeve, kontributet m t
shpeshta sociale jan:
kontribut pr sigurim shndetsorme t cilin nancohen shpenzi-
met e sistemit pr sigurim shndetsor;
kontribut pr sigurim pensionalme t cilin nancohen shpenzimet
pr pensione;
kontribut pr sigurim n rast t papunsisme t cilin nancohen
shpenzimet pr pagesn e kompensimeve n rast t papunsis.
do vend i ka rregullat e veta lidhur e kushtet t cilat duhet ti plotsoj i
siguruari q t mund ti shfrytzoj dobit e cekura. Pr shembull, sa vjet
stazh pune ka dhe/ose vjet t moshs duhet t ket nj i siguruari q t
ket t drejtn e pensionit t moshs etj.
N disa vende, megjithat, sistemi i sigurimit social ose pjes nga ai nuk
nancohet nga kontributet, por nga tatimet e prgjithshme (nga t ardhu-
rat e prgjithshme n buxhet, e jo nga kontributet e paguara pr at lloj
t sigurimit social). Kshtu pr shembull, n Itali, vetm mbrojtja shn-
detsore nancohet nga tatimet e prgjithshme, ndrsa format tjera t
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
20/56
18sigurimit social jan bazuar n kontribute.
Nga aspekti i paguesit t kontributeve, ekzistojn tre lloje t sistemeve:
kontributet i paguajn vetm puntort (si n Danimark dhe Ze-
landn e Re);
kontributet i paguajn vetm pundhnsit model m shpesh i pr-
faqsuar n ish shtetet socialiste, ku ndrmarrjet ishin n pronsi
shtetrore, kshtu q ishte logjike q shteti, gjegjsisht pundhnsi
ti paguaj kontributet; sistem t till kishte edhe n Republikn e
Maqedonis deri n vitin 2008, ndrsa sot mes shteteve t zhvilluara
sistem t ktill ka Australia;
sistem i kombinuarku nj pjes nga shkalla e kontributeve e paguaj-
n puntort, ndrsa nj pjes pundhnsit (pothuaj n t gjithavendet antare t BE dhe vendeve t zhvilluara).
N kategorin e t ardhurave t pa tatimuara n buxhet bien protet nga
ndrmarrjet publike, taksat (gjyqsore, administrative), dividend nga
pjesmarrja n pronsin e shtetit etj.
T ardhurat kapitale jan shitja e mjeteve kapitale, toks dhe mallrave
(pr shembull, shitja e toks shtetrore pr ndrtim personave privat dhe
juridik). T ardhurat n buxhet jan edhe donacionete pranuara nga qe-
verit e jashtme dhe institucionet ndrkombtare.
1.3. Terme dhe llojet e shpenzimevepublike
Shpenzimet publike paraqesin shpenzim t mjeteve buxhetore pr ql-lime/aktivitete t ndryshme. Shpenzimet publike mund t jen:
) t obligueshme (obligim i ndrmarr nga shteti), si jan pensionet,
rrogat e administrats publike ose ndihma sociale;
) shpenzime diskrecionale, pr shembull shpenzimet pr armatn,
policin, ndrtimi i rrugve.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
21/56
19
N Republikn e Maqedonis, n mas t madhe shpenzimi publik sht deter-
minuar nga obligimet e ndrmarra ligjore t shtetit, me ka sht ln hapsir
e vogl pr qeverin pr caktimin e prioriteteve n fushat tjera (pr shembull, pr
ndrtimin e shkollave, rrugve etj.). Shpenzimin publik e cakton Kuvendi/pushteti
ligjdhns, me votimin e buxhetit i cili ka fuqin e ligjit.
1.3.1.Lloje t shpenzimeve (ndarjeve)
Sipas klasikimit ekonomik (shih te Nenovski, 2008), shpenzimet publike
ndahen n:
Shpenzime rrjedhse:rrogadhekompensimeprtpunsuaritn
administratnpublike,shpenzimematerialeprblerjenemateria-
leve,mobiledhetjeratnevojshmeprpunneadministrats,mall-
radheshrbime,rezervadheshpenzimejotdenuara,transferime
rrjedhsederiefondetjashtbuxhetdhenjsitevetqeverisjes
lokale,pagesatinteresit,subvencionedhebenecionesociale;
Shpenzime kapitale: ndrtimi i ndrtesave, blerja e pajisjes, ndr-
timi i infrastrukturs, shpenzime pr hulumtime dhe zhvillim, gjegj-
sisht ato shpenzime t cilat do ta rritin produktivitetin n ekonomi
dhe do t sjellin deri n zhvillim m t shpejt ekonomik n t ardh-men; mu pr kt, qeverit angazhohen q nj pjes sa m e madhe
e shpenzimeve t jen kapitale. Pr fat t keq, kjo kategori m s
shumti ndryshon, pasi q shpesh n mjetet pr shpenzime kapitale
vrtetohen pasi t sigurohen mjete pr t gjitha shpenzimet dhe
transferimet rrjedhse.
Shpenzime tjera: Pagesa e bazs ndaj kredituesve rezident, institu-
cioneve nga vendi dhe niveleve tjera t pushtetit.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
22/56
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
23/56
21
shteshndosh,prudente,ndrsansesaldojabuxhetoreshtn
decittmadhthemiseshtjoedisiplinuar.
Tabela 2 i prezanton llogarit kryesore t buxhetit dhe nevojn pr nan-
cim t decitit (prmes t ardhurave t mdha t mjeteve).
N rastin kur buxheti sht n decit, ekzistojn m shum mnyra
burime pr nancimin e tij. Kshtu pr shembull, nse privatizohet prona
shtetrore, mjetet marra nga privatizimi jan t hyra n buxhet dhe mund
t shfrytzohen pr nancimin e decitit. Qeveria mund t lshoj edhe
bono thesari (n tregun e vendit ose t jashtm t lerave me vler), t
Aspektet pozitive dhe negative t sucitit
dhe decitit buxhetor
Edhe krahas asaj q mbisundon qndrimi se realizimi i sucitit buxhetor sht
m mir se realizimi i decitit, komentimi i ktill i rndomt i saldos buxhetorepa analiz t hollsishme t strukturs s buxhetit dhe shkaqeve pr paraqitjen
e decitit ose sucitit mund t jet i gabuar. Kryesisht, suciti do tt thot puna
e qeveris, do t thot se kan mbetur mjete t tjera nga t
ardhurat e grumbulluara pr pagesn e borxhit paraprak, se nuk i lm ngarkes
(borxh t cilin do ta paguanim) gjeneratave t ardhshme. Megjithat, nse sht
realizuar sucit i paplanikuar, gjegjsisht qeveria ka grumbulluar m shum
t ardhura se sa ka mundur t shpenzoj do t thot se qeveria i ka ngarkuar
qytetart dhe kompanit me pagesa t tatimeve.
Ant negative t decitit jan ato q deciti n rrjedh e rrit borxhin publik, i cili
do t duhet t kthehet n t ardhmen, bashk me interesin (pagesa e interesit),
kshtu q n vitet kur paguhet borxhi dhe interesi, m pak mjete do t jen n
dispozicion pr arsimin, policin, kulturn etj. Por, q t vlersojm nse deciti
sht negativ e rndsishme sht q t bjm analiz pr cilat qllime sht
br teprica e shpenzimeve mbi t ardhurat. Nse deciti del nga shpenzimet
e larta (diskrecionale) pr ndrtimin e rrugve, shkollave etj., gjegjsisht pr
qllime produktive ose shpenzime kapitale, ather deciti nuk sht dukuri
negative. N t vrtet, kapaciteti i rritur produktiv n ekonomi (pr shembull,
rrugt do t mundsojn transport m t shpejt t mallrave dhe eksport m t
madh) do t sjell deri te rritja m e madhe ekonomike n afat t mesm ose t
gjat, dhe n kt mnyr borxhi dhe interesi do t paguhen n t ardhmen nga
BPV i rritur. N t kundrtn, nse deciti sht realizuar pr shkak t rritjes s
rrogave n administratn publike, ather gjeneratave t ardhshme do tu lm
ngarkes pr pagesn e borxhit dhe nivel t ult t aktivitetit ekonomik. Deciti
mund t ndodh edhe pr shkak t projektimeve shum optimiste pr aktivitetin
ekonomik ku t ardhurat e planikuara n buxhet jan t larta, e pastaj nuk
realizohen gjat vitit.
Rrmi 3.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
24/56
22trheq depozitat e veta (njlloj si edhe personi zik q mund ti trheq
paraprakisht mjetet e kursyera n form depozite nga ndonj bank q t
nancoj nevojat e veta n rrjedh), t marr kredi nga jasht ose t shes
aksione nga ndonj kompani, nse i posedon. Gjat ksaj, disa burime t
nancimit jan m t volitshme pasi q nuk jan t lidhura me pagesat
e interesit (pr shembull, privatizimi, trheqja e depozitave, shitja e ak-sioneve), derisa gjat marrjes s huazimeve t jashtme dhe/ose lshimin
e bono thesarit, krahas bazs n t ardhmen duhet t kthehet edhe in-
teresi (pagesa e interesit sht pjes nga shpenzimet , e jo nga derdhja e
mjeteve). Asia e qeveris ta nancoj decitin dhe borxhin e vet varet
edhe nga madhsia dhe fuqia e ekonomis s vendit, t shprehur prmes
BPV. Prej ktu, borxhi i nj vendi shpesh matet prmes raportit borxhi
publik/BPV. Pothuaj t gjitha vendet n strategjit e tyre pr borxh publik
e caktojn shumn maksimale t pranuar t borxhit publik n raport meBPV, mbi t cilin shteti nuk mund t huazoj mjete.
1.5.Borxhi publikBorxhi publik paraqet dallimin mes decitit t akumuluar buxhetor dhe
sucitin e akumuluar buxhetor n vitet e kaluara. Thn m thjesht, nsegjat vitit saldoja buxhetore sht n decit (t themi prej 100 milion de-
nar), ather pr shumn e njjt (100 milion denar) do t rritet borxhi
publik.
Borxhi publik(viti n rrjedh)
=Borxhi publik(viti i kaluar)
+ Deciti/- Suciti(viti n rrjedh)
Nga ana tjetr, nse kt vit sht realizuar sucit i buxhetit, borxhi publik
do t zvoglohet.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
25/56
23
2
BUXHETI I
REPUBLIKSSMAQEDONIS
Pas q n pjesn e par t
Doracakut u njouam me termet
themelore nga fusha e buxhetit,
n kt pjes kalojm drejt
analizs s t dhnave buxhetore
dhe proceseve n Republikn e
Maqedonis.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
26/56
24
2.1.Prcaktimi dhe t dhnat pr Buxhetine RM
N Republikn e Maqedonis, Ministria e Financave sht barts i poli-
tiks skale. Q ktu, Ministria e Financave sht angazhuar pr pr-
gatitjen e buxhetit, n koordinim me organet tjera shtetrore.
Fotograa 2. Rrmi skematik i buxhetit qeveritar
Buxheti
Buxheti i RM
Buxheti qendror
Buxheti themelor FSPIM
FSSHAktivitete vet nan-cuese, donacione dhe
huazimeAPRM
Agjencia pr rrug
Buxheti i fondeve
Buxheti i NJVL
Graku 2 jep rrm skematik pr buxhetin qeveritar n Republikn e
Maqedonis1. N diskutimet dhe debatet publike, shpesh itet pr Buxhet
qendror (me t cilin nancohen aktivitetet kryesore t qeveris) ose pr
Buxhetin e RM, i cili prbhet nga Buxheti qendror dhe buxhetet e fondeve
(Fondi pr sigurim pensional dhe invalidor FSPIM, Fondi pr sigurim
shndetsor FSSH, Agjencia pr punsim e Republiks s Maqedonis
APRM dhe Agjencia pr rrug), edhe pse shum rrall theksohet sakt
se pr cilin buxhet diskutohet. Q ktu, shpesh her krijohen huti dhe
prezantohen numra t ndryshm pasi q diskutuesit asin pr buxhete
t ndryshme. Buxheti i konsoliduar ose buxheti i prgjithshm qeveri-
tar, krahas Buxhetit t RM i prfshin edhe buxhetet e njsive t vetqe-
verisjes lokale (NJVL).
N tekstin e mtejshm, vshtrimi kryesor do t jet n Buxhetin e RM,
i cili sht gjithprfshirs dhe shpesh sht lnd e debateve publike.1 Pjesa m e madhe e t dhnave t cilat do t prpunohen n kt pjes t Doracakut mund t
gjenden n ueb faqen e ministris, www.nance.gov.mk. Pas t hyni n ueb faqen, shkoni n
pjesn Financime publike (n kndin e djatht) dhe atje jan prezantuar buxhetet e deritan-
ishme me t gjitha ndryshimet, t seleksionuar sipas viteve.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
27/56
25Tabela 3 i shpreh t ardhurat e prgjithshme n Buxhetin e RM, ku n vitin
2010 (n pajtim me rebalancin e buxhetit) jan planikuar n nivel prej
138.618 milion denar (rreth 2,3 miliard euro).
Tabela 3. T ardhurat dhe shpenzimet e prgjithshme t Buxhetit t RM, 2005-2010
(n milion denar)
2005 2006 2007 2008 2009 20102010
reb.2010 reb.
1. Gjithsej t
ardhura100.877 104.044 119.608 136.411 128.498 143.334 138.618
% prej t
ardh. T
prgj.
T ardhura nga
tatimet55.985 59.774 69.761 76.854 71.023 77.049 73.975 53,4
TPF 8.097 8.414 8.892 8.696 8.710 9.680 9.336 6,7
Tatimi n tim 2.837 4.708 5.898 8.579 4.434 4.500 3.069 2,2
TVSH 27.082 27.239 32.962 36.173 35.173 37.885 37.695 27,2Akcizat 11.748 12.174 13.265 14.276 14.533 15.666 18.164 13,1
Doganat 5.266 5.420 6.199 6.275 5.229 6.168 5.711 4,1
Kontribute 28.595 30.766 33.457 38.249 38.837 40.898 40.098 28,9
T ardhura t pa
tatimuara13.867 10.706 13.901 18.400 16.402 18.289 15.980 11,5
T tjera 2.430 2.798 2.489 2.908 2.236 7.098 8.565 6,2
2. Gjithsej
shpenzime100.219 105.744 117.455 140.222 139.393 153.796 149.174
% nga shpen.
e prgj.
Rroga 22.835 23.421 23.607 20.827 22.699 22.844 23.029 15,4
Mallra dhe shrbime 12.984 12.927 14.806 18.745 16.220 16.950 16.074 10,8
Transferime 51.597 56.607 62.386 77.942 84.601 87.563 89.194 59,8
Shpenzime kapitale 10.192 9.266 13.741 20.062 13.428 22.856 17.696 11,9
T tjera (pagesa t
interesit)2.611 3.523 2.915 2.646 2.445 3.583 3.181 2,1
Deciti/suciti (1-2) 658 -1.700 2.153 -3.811 -10.895 -10.462 -10.556
Burimi: Ministria e Financave
Karakteristikat kryesore t ardhurave publike n RM jan kto:
T ardhurat tatimore dominojn n strukturn e t ardhurave pub-
like. Sipas planit pr vitin 2010, pjesmarrja e tyre n t ardhurat
e prgjithshme planikohen n 53,4% nga t ardhurat e prgjith-
shme (kolona e fundit n Tabeln 3). Kontributet pr sigurimin e obl-
iguar social planikohet t marrin pjes me 28,9%, t ardhurat e pa
tatimuara 11,5%, ndrsa t ardhurat tjera marrin pjes me 6,2% n
t ardhurat e prgjithshme.
T ardhurat nga TPF n vitin 2010 planikohen n nivel t 9.336
milion denar, me pjesmarrje prej 6,7% n t ardhurat e prgjith-
shme. TPF paguajn qytetart e Republiks s Maqedonis pr t
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
28/56
26ardhurat e prgjithshme nga burime t ndryshme, si jan: rrogat,
pensionet, t ardhurat kapitale dhe timet (pr shembull nga interesi
i depozitave ose nga shitja e aksioneve, dividend), t ardhurat nga
prona dhe t drejtat pronore, t ardhurat nga veprimtaria bujqsore,
t ardhura nga lojrat e fatit etj. Gjat ksaj, pr t gjith qytetart
aplikohet lirimi personal n vler prej 84.000 denar (n nivel vje-tor) q n nivel vjetor harmonizohet me rritjen e planikuar t rrogs
(bruto) mesatare n vend, t caktuar n Politikn makro ekonomike
t Qeveris s RM. Lirimi personal hiqet nga t ardhurat e prgjith-
shme t personit dhe pastaj paguhet TPA t shums s mbetur (shi-
he Rrmin 1). N vitin 2009 shkalla e tatimit personal t ardhurave
sht zvogluar n 10.
Tatimi n tim (TF)shtplani-
kuarnnivelt3.069milionde-
narnvin2010,dhekapjes-
marrje prej 2,2% n t ardhurat
e prgjithshme publike. Nga vi
2008 n Republikn e Maqedo-
nisuvendos sistemi i tamit t
shesht, kshtu q edhe TF tani
sht me shkall prej 10% (15%
derinvin2007dhe12%nvin
2007),sidheTPF.Taminm
paguhetnbaztLigjitprtam
nmdherregulloretadekuate.
Lnde tamimitme tamin n
mjanshpenzimetepapranu-
ara t realizuara n periudhn e
tamit(vin),sidhemiqerealizonobliguesitamor.Shpenzime
tpapranuarajan:pagesaekompensimeveprregresprpushimvjetornlartsiprej60%ngarrogamesataremujore,kompensimi
prshfrytzimineautomjetpersonalnlartsiprej70%,kompen-
simiiantarvetkshillitdrejtuesdhembikqyrsn lartsiprej
50%ngashumaepaguar,shpenzimetprprfaqsim,shpenzimet
printerestkrediveprfurnizimtautomjeteveprudhtar,mo-
bilet,tepiht,vepratarske,bursat,etj.
T ardhurat e prgjithshme t planikuara nga TVSH kapin
vlernprej37.695miliondenar,gjegjsishtkytamshtburimi
mirndsishmitardhuravepublikemepjesmarrjeprej27,2%.
Shkallaeprgjithshmetamoresht18%,ndrsakaedheshkalle
Nxitja e aktivitetit investues
prmes tatimit n tim
Me qllim q t nxitet aktiviteti
investues n vend, nga llimi i
vitit 2009, TF paguhet vetm
n tim q shprndahet pr
dividend. Nga mesi i vitit 2010
dispozita e ktill zgjerohet,
kshtu q shuma e dividendit
q obliguesit tatimor i paguajn
personave-rezident tjer juridik
t Republiks s Maqedonis jan
liruar nga tatimimi.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
29/56
27privilegjuartamoreprej5%pr:
prodhimeprushqim,publikime,
materialprfar,plehraarcial,
foliprbujqsi,mekanizimbujq-
sor,barra,kompjuter,kolektor
diellor. Shkallae privilegjuar ta-
morepaguhetedheprktoshr -
bime:transporipersonave,sof-
tueridhemirmbajtjaepastrs
publike.
Pjesmarrja e t dhnave importuese doganatn t ardhurat e
prgjithshme zvoglohet nga viti n vit, n pajtim me obligimet e
vendit t ndrmarra me Marrveshjen pr Stabilizim dhe Asocim mes
Republiks s Maqedonis dhe BE, si dhe nga antarsimi n OTB.
Si rezultat i ktyre marrveshjeve, Republika e Maqedonis ka obli-
gime pr zvoglim t vazhdueshm ose heqjen e tarifave t dogans
(shkalla sipas t cilave doganohen mallrat e importuar), sipas pla-
nit t caktuar vjetor. Doganat paguhen n baz t Ligjit pr dogana,
ndrsa n vitin 2010 pjesmarrja e tyre n t ardhurat e prgjithshme
jan 4,1%.
Akcizat jan tatime q paguhen pr qarkullimin e llojeve t caktu-ara t prodhimeve dhe quhen edhe tatime specike. N RM, akcizat
paguhen pr vajrat mineral, alkoolin dhe pijet alkoolike, prodhimet
e duhanit dhe automjetet e udhtarve. N vitin 2010 t njjtat jan
planikuar n nivel prej 18.164 milion denar, me pjesmarrje prej
13,1% n t ardhurat. Nga viti 2010 akcizat i paguajm Drejtoris
doganore, deri sa m par t njjtat jan grumbulluar nga drejtoria
pr t ardhura publike t RM.
N strukturn e t ardhurave nga kontributet pr sigurim t obl-igueshm social, dominon kontributi pr sigurim pensional dhe in-
validor (67%), duke pasur parasysh se shkalla e ktij kontributi sht
m e larta. Pastaj pasojn t ardhurat nga kontributet pr sigurim
shndetsor me pjesmarrje prej 29%, dhe t ardhurat nga kontribu-
ti pr sigurim n rast t papunsis me pjesmarrje prej 4% (Graku
3).
N 2010 sipas rebalancit t buxhetit, shpenzimet jan planikuar n nivel
prej 149.174 milion denar (rreth 2,4 miliard euro). Struktura e shpenzi-meve jan prezantuar m Grakun 4.
Tatimi i vlers s shtuar si tatim
i prgjithshm konsumues (edhe
indirekt) llogaritet edhe pagesa
n t gjitha fazat e prodhimtaris,
tregtis dhe shrbimeve.
TVSH paguhet n baz t Ligjit
pr vlern e shtuar dhe rregullor-
eve adekuate.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
30/56
28
Shpenzimet pr rrogat e punsuarve n administratn publike n vi-tin 2010 jan planikuar n 23.029 milion denar, ose 15,4% nga
shpenzimet e prgjithshme.
Reforma n sistemin e sigurimit social n vitin 2008
N vitin 2008, me reformn pr bruto rrogn, jan br m shum ndryshime
n sistemin e sigurimit social me qllim t zvoglimit t shpenzimit pr fuqin
e puns, zvoglimin e ngarkess administrative t rmave pr llogaritjen dhe
pagesn e kontributeve dhe ekasitet m i madh n pages, si jan:
Zvoglim i vazhdueshm i shkalls s kontributeve sociale, nga ato
akumuluese 32% n 22,5% deri n vitin 2011. N vitin 2010, n mnyr
prmbledhse, shkalla e kontributeve sociale jan 27,0%, gjegjsisht 18%
pr kontributin pr sigurim pensional dhe invalidor, 7,3% pr kontributin
pr sigurim shndetsor (plus 0,5% pr kontribut plotsues pr sigurim
shndetsor) dhe 1,2% pr sigurim n rast t papunsis.
harmonizimi dhe zvoglimi i bazs minimale pr pages t kontributeve n50% nga rroga mesatare;
obligimi pr pages ishte transferuar nga pundhnsit drejt puntorve;
vendosja e konceptit t bruto-prodhimeve (prfshirja e kompensimeve pr
ushqim dhe transport n rrog);
ishte integruar pagesa e kontributeve, nga fonde adekuate n Drejtorin pr
t ardhura publike.
Rrmi 4.
Fotograa 3. Struktura e kontributeve pr sigurim social t obliguar n RM, 2010
FSSH 29%APRM 4%
FSPIM 67%
Burimi: Ministria e Financave
29%
67%
4%
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
31/56
29
Pr blerjen e mallrave dhe shrbimeve t nevojshme pr funksioni-min e administrats, n vitin 2010 jan shprndar 16.074 milion
denar q paraqet 10,8% nga shpenzimet.
Pjesa m e madhe e shpenzimeve jan planikuar si transferime deri
te fondet pr sigurim social, pr nancimin e shrbimeve t tyre ndaj
qytetarve, pensionet e moshs, invalidore dhe familjare, mbrojtja
shndetsore e qytetarve, si dhe pagesa e kompensimeve pr ato
persona t cilt e kan mbetur pa pun (nse i plotsojn kushtet e
caktuara). Mjetet e transferuara (shpenzimet) deri te fondet sociale,FSPIM, FSSH dhe APRM, jan m t larta nga kontributet e paguara
pr sigurim social (t ardhura) pasi q mjetet e grumbulluara prmes
kontributeve nuk jan t mjaueshme pr funksionimin normal t
sistemeve, prandaj transferohen mjete plotsues t grumbulluara
nga burime tjera t ardhurave.
Shpenzimet kapitale jan planikuar n 17,696 milion denar,
gjegjsisht 11,9% nga shpenzimet e prgjithshme. Duke marr para-
sysh se, si tham n pjesn 3.1., shpenzimet kapitale e rritin kapa-citetin produktiv t ekonomis dhe ujit drejt rritjes s shpejt eko-
nomike, do qeveri duhet t angazhohet drejt rritjes s mjeteve pr
shpenzime kapitale. Megjithat, qeverit jan kuzuar nga shpenzi-
met e obligueshme (pr shembull, rroga) t cilat duhet t mbulohen.
Shpenzimet tjera, ku marrin pjes pagesa e interesit, jan plani-
kuar n nivel prej 3.181 milion denar, ose 2,1% nga shpenzimet e
prgjithshme n vitin 2010.
Fotograa 4. Struktura e shpenzimeve n 2010
Rroga 15%
Mallra dhe shrbime11%Transferime 60%
Shpenzime kapitale 12%
T tjera (interes dhe pagesa) 2%
Burim: Ministria e Financave
15%
11%
2%
60%
12%
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
32/56
30
Tabela 4. Burime t nancimit t decitit buxhetor n RM (n milion denar)
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2010 .
deciti (-) / suciti (+) 658 -1.700 2.153 -3.811 -10.895 -10.462 -10.556
Financimi -658 1.700 -2.153 3.811 10.895 10.462 10.556
T hyra 7.040 21.031 19.303 10.788 18.939 18.505 18.644
t hyra nga privatizimi 22.835 23.421 23.607 20.827 22.699 22.844 23.029
huazime t jashtme 12.984 12.927 14.806 18.745 16.220 16.950 16.074
Huazime nga vendi 51.597 56.607 62.386 77.942 84.601 87.563 89.194
depozita dhe t tjera 10.192 9.266 13.741 20.062 13.428 22.856 17.696
T dala 7.040 21.031 19.303 10.788 18.939 18.505 18.644
pagesa e borxhit 7.697 19.331 21.456 6.977 8.044 8.043 8.088
I jashtm 3.295 13.944 14.188 1.879 2.356 2.497 2.560
I brendshm 4.402 5.387 7.268 5.098 5.688 5.546 5.528
Burimi: Ministria e Financave
Deciti i buxhetit ka vlern prej 10.556 milion denar ose 2,7% nga
BPV i planikuar pr vitin 2010. Politikn e ktill skale, me re-
alizimin e decitit buxhetor e quajm politik ekspansive skale.
Megjithat, n krahasim me vendet fqinje dhe nga BE, deciti buxhe-
tor n Republikn e Maqedonis sht relativisht i ult.
Sipas planit, deciti buxhetor n pjesn m t madhe do t nanco-
het nga huazime t huaja, nse m pak prfaqsohet nancimi ngavendi, prmes trheqjes s depozitave t shtetit n BPRM, si dhe
prmes lshimit t bonove t thesarit (Tabela 4).
Graku 5. T ardhurat, shpenzimet dhe saldoja buxhetore n RM, 2005-2010
150000
100000
50000
0
-500002005 2006 2007 2008 2009 2010
Decit/sucit Gjithsej t ardhura Gjithsej shpenzime
Burimi: Ministria e Financave
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
33/56
31 Borxhi publik i Republiks s Maqedonis sht relativisht i ult,
rreth 33% nga BPV2 n vitin 2009. Megjithat, sipas Strategjis pr
borxh publik, deri n vitin 2012, planikohet rritja e borxhit publik
deri n 40% nga BPV, para s gjithash pr shkak t planeve pr in-
vestime t reja n infrastrukturn rrugore dhe hekurudhore, kultur,
arsim, sport etj.
2.2.Si prgatitet buxheti n Republikne Maqedonis?
Buxheti i Republiks s Maqedonisshtaktmetcilinplanikohentardhuratvjetoredhethyrattjeradhemjetetemiratuaradheiinkuadron
nbuxhenqendrordhebuxhetetefondeve,ndrsaemiratonpushte
ligjdhnsParlamen.Procedurateprgatjes,miramit,ekzekumit
dherapormitprbuxhenjandenuarmeLigjinprbuxhet.Parase
tasqarojmprocedurnprprgatjenebuxhet,duhettsqarojmdy
terme,shfrytzues buxhetor dhe shfrytzues njsi t buxhet.Shfryt-
zues buxhetorjantashtuquajturitshfrytzuestmjetevebuxhetorengalinjaepar(shfrytzuestdrejtprdrejt)ngafushaepushtetligjd -hns,ekzekuvdhegjyqsor,fondet,shfrytzuesiebuxhetevetkomu -
navedheshfrytzuestbazuarmeligj,tcilveiushtbesuarkryerja
eautorizimevepublike.Ngaanatjetr,shfrytzues njsijanshfrytzu-
esitemjetevebuxhetorengalinjaedyt(shfrytzuesindirekt)tcilt
nancohenprmesshfrytzuesitadekuatbuxhetor.Tkllajanins -
tucionetnfushne:kulturs(prshembull,shtpitekulturstcilat
nancohen prmesMinistrissKulturs,e jodrejtprdrejt ngabux-
he),arsimi(shkollatnancohenprmesMinistrissArsimit),mbrojtja
sociale,gjykatat,etj.
Baza pr prgatitjen e buxhetit jan:
Prioritetet strategjike t Qeveris s Republiks s Maqedonis
(QRM), t cilat Qeveria i cakton m s voni deri m 15 prill n vitin
aktual, pr vitin e ardhshm;
Strategjia skale, t ciln e prgatit Ministria e Financave, pr peri-
udhn prej 3 viteve;
2 Pr krahasim, borxhi publik i disa vendeve antare t BE n vitin 2009 e tejkaloi BPV. Kshtu,
n Greqi dhe Itali, borxhi publik arriti 115% nga BPV, n Belgjik 96.7%, derisa borxhi publik
mesatar n BE-27 arrinte 73.6% nga BPV.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
34/56
32
Planet strategjike t shfrytzuesve t buxhetit, t cilat i prgatisin
shfrytzuesit pr periudhn prej 3 viteve, dhe t cilat jan n pajtim
me prioritetet strategjike t QRM;
Prioritetet e komunave;
Si t bjn vet qytetart analiz buxhetore?
do qytetar ka t drejt t dij se si shpenzohen t hollat e tij. Nse t hollat q
i paguan n buxhet shpenzohen n pajtim me prioritetet strategjike t Qeveris
s Republiks s Maqedonis, dhe/ose n pajtim me prioritetet e qytetarit
(prmes vots s dhn n zgjedhje)? Nj nga qllimet e ktij doracaku sht ta
udhzoj qytetarin si t bj analiza t thjeshta pr at se si shpenzohen t hollat
e tija. Secili mund ta analizoj buxhetin e RM dhe t institucioneve pa njohuri t
mdha paraprake n fushn e matematiks dhe nancimit publik. N t vrtet,
pjesa m e madhe e analizave bhen prmes llogaritjes s pjesmarrjes s t
ardhurave dhe shpenzimeve t ndryshme t buxhetit n BPV. Indikator/llogari
m shpesh t prdorura jan:
1 Si u prmend m par n pjesn 2.1.1., llogaritja pr at se sa shteti u
merr qytetarve, gjegjsisht sa sht ngarkesa tatimore, llogaritet meformuln q vijon::
ngarkimi tatimor = 100gjithsej t ardhura tatimore
BVP
2 Pr vrtetimin e lartsis s shpenzimit publik, shpesh shfrytzohetindikatori: Pjesmarrja e shpenzimit publik n BPV, pr ka shfrytzohet
formula q vijon:
konsumimi publik = 100shpenzime publik-shpenzime kapitale-transferim
BVP
Ngjashm llogariten edhe indikatort tjer. Gjat ksaj, krahas BPV, si baz
(ndars) mund t merren edhe parametra t tjer, si jan importi, masa e t
hollave dhe variabli tjetr makro ekonomik. Kshtu, pr shembull, e theksojm
indikatorin shkalla efektive doganore q e shpreh raportin/koecient t doganave
t paguara n buxhetin dhe importin e prgjithshm gjat nj viti.
Q t tohet fotogra reale pr gjendjen ose lvizjen n ekonomi, ekonomistt
shum shpesh bjn analiza komparative ose krahasuese, gjat s cils
indikatort e llogaritur i krahasojn n m shum vite (analiz kohore) dhe/oseme indikatort/t arriturat e vendeve tjera.
Sot ekonomistt shfrytzojn edhe metoda moderne statistikore (si dhe souer
t caktuar statistikor si E-views, Stata, GAMS e tjera) pr analiza ekonomike.
Megjithat, edhe m tej, indikatort e thjesht t cilt i prmendm m sipr
akoma jan shum t dobishm.
Rrmi 5.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
35/56
33
Strategjia pr menaxhimin me borxhin publik, q paraqet korniz
pr menaxhimin e disiplinuar me borxhin publik dhe ku vrtetohen
limitet pr huazim dhe pr borxhin e prgjithshm publik n 3 vitet e
ardhshme.
Pasqyr e shkurt dhe e sistematizuar e procesit t prgatitjes s buxhetit
sht paraqitur n Grakun 6. Buxhetin e RM e prgatit ministri (gjegj-
sisht ministria) i Financave dhe e dorzon deri te QRM. Njlloj, kryetari i
komuns e prgatit buxhetin e komuns dhe e dorzon deri te kshilli i
komuns.
Fotograa 6. Rrmi skematik i procesit t prgatitjes s Buxhetit t RM
Prioritetet strategjike t qeveris deri 15 pill
Projektimi i agregatve makro ekonomik deri 15 pill
Qarkullimi buxhetar deri 15 qershor
Propozim krkesa buxhetare deri 15 korrik
QRM e dorzon propozim buxhetin deri te Kuvendi deri 1 dhjetor
Kuvendi e miraton buxhetin deri 31 dhjetor
Gjat prgatitjes s buxhetit t RM, s pari bhet plani i t ardhurave pub-
like pr vitin e ardhshm. N kt faz jan inkuadruar m shum sektor
n Ministrin e Financave (MF):
Sektori pr politik makro ekonomike (i cili prgatit projektime prrritjen ekonomike pr vitin e ardhshm, inacionin, rritjen e rrogave,
punsimin etj.);
Prioritetet strategjike t Qeveris s RM
N pajtim me Vendimin pr caktimin e prioriteteve strategjike t Qeveris s RM,
prioritetet strategjike jan:
Zmadhimi i rritjes ekonomike dhe konkurrencs, shkalla m e lart e pu-
nsimit, rritja e standardit jetsor dhe kualiteti i jetess;
Integrimi n NATO dhe BE;
Vazhdimi i lus kundr kriminalitetit de korrupsionit dhe zbatimi ekas i t
drejts;
Ruajtja e marrdhnieve t mira ndretnike dhe prfundimi i zbatimit t Mar-
rveshjes s Ohrit;
Investimi n arsim si rrug e sigurt pr krijimin e individve t fuqishm dhe
shtet t fuqishm.
Rrmi 6
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
36/56
34B n baz t ktyre t dhnave Sektori p tatime dhe Sektori pr doga-
na i projektojn tatimet t cilat do t paguheshin vitin e ardhshm;
C Sektori pr borxh publik ku burimet pr nancim t decitit eventualharmonizohen me Strategjin pr borxh publik dhe ku bhet lloga-
ritja e interesit, i cili duhet t paguhet pr borxhin publik;
Sektori pr harmonizim me BE dhe nancat ndrkombtare prej kuprojektohen shpenzimet e nevojshme pr ko-nancim t projekteve
nga BE;
D T gjitha kto t dhna grumbullohen n Sektorin pr buxhet dhefonde, ku prgatitet plani komplet i t ardhurave publike pr vitin e
ardhshm.
Pastaj, Ministra e Financave n baz t ardhurave t projektuara dhestrategjis skale t QRM i propozon shumat maksimale t mjeteve t
miratuara, pr shfrytzues buxhetor, pr tre vitet e ardhshme. QRM i mi-
raton kto shuma maksimale m s voni deri 31 maj, n vitin aktual, pr
vitin e ardhshm. Ministria e Financave m s voni deri 15 qershor (30
shtator pr komunat), deri te shfrytzuesit buxhetor i drgon instruksio-
net pr prgatitjen e buxheteve t tyre n form t qarkullimit buxhe-
tor. N qarkullimet, shfrytzuesit buxhetor n t vrtet i planikojn t
ardhurat t cilat do ti realizojn n 4 vitet e ardhshme dhe shpenzimet e
domosdoshme pr funksionimin dhe kryerjen e detyrimeve publike. Qa-
rkullimi prmban: projektimi i agregateve makro ekonomik; prioritetet e
caktuara strategjike t QRM; shumat maksimale t mjeteve t miratuara
pr shfrytzues buxhetor; udhzime dhe drejtime pr prgatitjen e pro-
pozimit t krkesave buxhetore.
Planikimi i buxhetit, shfrytzuesit buxhetor dhe njsit i kryejn n baz
t programeve dhe nn programeve t veta, me ka bhen shprndarje
t mjeteve t cilat u jan dhn nga buxheti. Normalisht, do shfrytzuesbuxhetor i shprndan mjetet e veta n pajtim me prioritetet qeveritare
dhe t veta.
Shfrytzuesit buxhetor prgatisin propozim t krkess buxhetore pr
aktivitetet e veta, n pajtim me qarkullimin buxhetor t cilin e dorzo-
jn deri te MF. Krkesa buxhetore prmban: qarkullim t plotsuar; plani
strategjik t shfrytzuesit buxhetor; plani pr furnizime publike; plan
i miratuar i programeve pr zhvillim me arsyetim t hollsishm; plan
i vendeve t puns t sistematizuara dhe t plotsuara t shfrytzuesitbuxhetor. Programet pr zhvillim planikohen vemas, gjegjsisht pro-
pozim planet pr zhvillim t cilat i prgatisin shfrytzuesit buxhetor n
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
37/56
35pajtim me prioritetet e veta strategjike i dorzojn deri te QRM deri m
15 korrik, derisa QRM i miraton deri m 15 gusht n vitin aktual, pr vitin
e ardhshm.
Ministri i Financave kryen kontrollin e krkesave buxhetore nse ato jan
harmonizuar me qarkullimin e drguar buxhetor. Nse ekziston jo pr-puthshmri, ministri i Financave me udhheqsit e shfrytzuesve buxhe-
tor bjn harmonizimin e propozimeve t krkesave buxhetore. Krke-
sat e pa harmonizuara ministri i dorzon deri te QRM, me propozim t
shfrytzuesit buxhetor dhe propozim t MF, dhe n at rast QRM vendos.
Ministria e Financave ka obligim q t shtroj propozim t buxhetit t
Republiks s Maqedonis deri te QRM pr miratim m s voni deri m
1 nntor n vitin aktual, ndrsa QRM propozimin e buxhetit t Repub-
liks s Maqedonis e dorzon deri te Kuvendi i RM m s voni deri m15 nntor n vitin aktual. Kuvendi i Republiks s Maqedonis e miraton
Buxhetin e Republiks s Maqedonis m s voni deri m 31 dhjetor. N
rast se nuk arrihet marrveshje pr buxhetin pr vitin e ardhshm deri m
31 dhjetor, ather kalohet n t ashtuquajturin nancim t prkohshm,
ku, do muaj, shfrytzuesi buxhetor merr 1/12-tn nga shpenzimet e
prgjithshme t realizuara n vitin e kaluar.
Sipas Nenovski (2008), n teorin moderne skale, realizimi i buxhetit
dhe transaksioneve buxhetore nuk mund t paramendohet pa kontrolldhe revizion. Sipas Ligjit pr kontroll t brendshm nanciar publik,
kontrolli i brendshm n Republikn e Maqedonis paraqet sistem t
kontrolleve nanciare dhe t tjera, duke prfshir edhe strukturn orga-
nizative, metodat dhe procedurat pr pun dhe revizioni i brendshm, t
vendosura dhe t zbatuara nga personat udhheqs t subjektit, me ql-
lim q t mundsohet kryerja e aktiviteteve n mnyr transparente, t
rregullt dhe ekonomike. N t kundrtn, revizioni, sht ndar n tre
nivele: niveli i par ku organizohet n vet organizatn, niveli i dyt kuorganizohet n kuadr t pushtetit ekzekutiv (shpesh Ministria e Finan-
cave) dhe niveli i tret q paraqet revizion t pushtetit ekzekutiv nga ana
e pushtetit ligjdhns, prmes institucionit t autorizuar (n Republikn e
Maqedonis Enti Shtetror pr Revizion). Ministri i Financave ka obligim
q m s voni deri m 31 maj deri te Qeveria e Republiks s Maqedonis
ta dorzoj llogarin prfundimtare t buxhetit t Republiks s Maqedo-
nis pr vitin kaluar.
Shfrytzuesit buxhetor nuk guxojn t ndrmarrin obligime mbi mjetete miratuara me buxhet. Mjetet e miratuara t pashfrytzuara me buxhet
pushojn t vlejn m 31 dhjetor. Prjashtim bjn mjetet e miratuara,
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
38/56
36por t pashfrytzuara n pjesn zhvillimore t buxhetit, t cilat jan me
vler prej 50% transferohen si mjete t miratuara pr gjysmn e par t
vitit t ardhshm skal.
N rast kur shpenzimet e planikuara dhe/ose t ardhurat n buxhet nuk
realizohen sipas planit, Ministria e Financave prgatit Ndryshime dheplotsime t Buxhetit t RM, t njohur si rebalanc i buxhetit. Procedura
pr miratim t propozim ndryshimeve dhe plotsimeve t buxhetit sht
e njjt si gjat miratimit t buxhetit, gjegjsisht sht i domosdoshme
votimi nga ana e Kuvendit t RM.
2.3. Buxheti i njsive t vetqeverisjeslokaleVetqeverisja lokale n Republikn e Maqedonis n mnyr territoriale
sht e organizuar n 84 komuna dhe Qyteti i Shkupit si njsi e veant e
vetqeverisjes lokale.
Burimet e nancimit t komunave n Republikn e Maqedonis jan:
burime personale, dotacione i mjeteve nga Buxheti i Republiks s Maqe-donis, si dhe huazim i mundshm. N burime personale marrin pjes:
donacione lokale (tatimi i prons), taksat lokale (taksat komunale), t
ardhurat nga pronsia, t ardhurat nga donacione dhe t ardhura tjera.
Njsit e vetqeverisjes lokale marrin edhe 3 (tre) prlind nga tatimi per-
sonal i t ardhurave t ardhurave personale nga rrogat, q jan paguar
nga qytetart me vendbanim n komunn adekuate dhe 100% nga tatimi
personal i t ardhurave t ardhurave nga veprimtaria e zejtaris.
Dotacionet paraqesin t ardhura plotsuese pr komunat nga buxhetii Republiks s Maqedonis pr nancimin e kompetencave t tyre t
caktuara me ligj. N pajtim me Ligjin pr njsit e vetqeverisjes lokale,
komunat mund t marrin borxh n vend dhe nga jasht me miratim para-
prak nga Ministria e Financave.
Ministria e Financave m s voni deri m 30 shtator 2010 e prgatit qa-
rkullimin buxhetor (drejtimet pr prgatitjen e buxhetit). Buxhetin e ko-
munave e prgatit administrata komunale, ndrsa kryetari i komuns e
dorzon pr miratim deri te kshilli i komuns dhe i njjti duhet t mirato-
het deri n fund t vitit. Pr realizimin e buxhetit prgjegjs sht kryetari
i komuns.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
39/56
37
3
Si u cek n hyrjen e ktij Dora-
caku, t kuptuarit e buxhetitnga qytetart dhe institucionet
sht baz pr aplikimin e kon-
ceptit t buxhetimit participativ,
si nj nga format pr prakticiz-
min e udhheqjes s mir. Q
ktu, pas prezantimit t termeve
themelore, dhe elementeve t
buxhetit, n pjesn e par, dheanaliza e buxhetit t Republiks
s Maqedonis, n pjesn e dyt,
n kt pjes nga Doracaku do
ti sqarojm termet, karakteris-
tikat dhe historikun e buxhetimit
participativ, efektet pozitive,
parakushtet pr aplikim, si dhe
prkuzimet.
BUXHETIMI
PA
RTIC
IPAT
IV
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
40/56
38
3.1.Termet dhe karakteristikatBuxhetimi participativ (BP) merr pjes n format/proceset inovative
t vendimmarrjes n bashksi. N vend t demokracis tradicionale
prfaqsuese, e cila ka tendenc t prkuzimit t pjesmarrjes sqytetarve, vetm me t drejt vote n zgjedhje, gjegjsisht zgjedhje t
prfaqsuesve, ndrsa sundimi sht ekskluziv pr prfaqsuesit/politi-
kant, n BP qytetart jan t inkuadruar n mnyr t drejtprdrejt n
vendimmarrjen e rndsishme pr ata (d.m.th. demokraci e drejtprdre-
jt).
Sipas Wampler (2000), BP sht proces i vendimmarrjeve n bashksi
(nivel i caktuar i pushtetit/organeve t zgjedhura), prmes s cilave
qytetart (n mnyr t drejtprdrejt) japin propozime dhe negocio-
jn pr shprndarjen e mjeteve publike.Q ktu, buxhetimi participa-
tiv mundson pjesmarrje t qytetarve t pa-zgjedhur n koncepcionin
dhe/ose shprndarjen e nancimeve publike. Karakteristikat themelore
t procesit t BP jan:
Shprndarja e resurseve (publike), dhnia e prioritetit t qllimeve
shoqrore dhe vzhgimi i shpenzimit publik;
Promovimi i inkuadrimit social dhe drejtsia sociale;
Transparenca dhe dhnia e llogaris, prmes promovimit t qasjes
n opinion deri te informatat pr t ardhurat dhe shpenzimet publike;
Mnyra efektive n sigurimin e shrbimeve/t mirave prmes identi-
kimit gjithprfshirs t nevojave;
T msuarit e qytetarve pr pjesmarrje aktive n proceset
shoqrore;
Ekzistimi i vendimit politik dhe vullnetit, besueshmria dhe besimi i
pushtetit.
BP aplikohet n nivel lokal/komunal, edhe pse procesi do t mund t zgje-
rohet dhe n nivel nacional. N praktikn e deritanishme, BP aplikohet n
disa forma:
Form t fuqishme, jo-ekskluzive - procesishtihapurprt
gjith antarte interesuar t bashksis lokale,pakuzim t
grupeve(ekskluzive),shoqataveoseindividve;
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
41/56
39 Forma ekskluzivevetmorganizatat/personatngagrupetcak-
tuaramundtmarrinpjesncakmineprioritetevedheql -
limeveprmjetetpublike;
Forma e but, konsultative papjesmarrjetdrejtprdrejtn
miraminevendimevedheshprndarjaemjeteve,pornform
t shqyrmit rrethbuxhet t bashksisdhe propozimet pr
prmirsimetcaktuara.
Gjat ksaj, pjesmarrja n BP n mas t madhe varet nga forma e pro-
cesit. Prgjigja m e madhe e qytetarve arrihet n rast kur procesi sht
i hapur pr t gjith qytetart, duke prfshir edhe qytetart n nevoj
(form jo-ekskluzive) dhe kur vendoset pr prioritetet e bashksis dhe
pr shprndarjen e mjeteve (form e fuqishme, n vend konsultative).
Nga ana tjetr, kur BP aplikohet n form t but, konsultative, si janpr shembull takimet e hapura t kryetarit t komuns n bashksit lo-
kale, paraqiten probleme t cilat e kuzojn vullnetin e qytetarve pr
pjesmarrje. Problem m i shpesht sht t dgjuarit selektiv i ideve
t qytetarve nga prkatsia e njjt politike, ndrsa anashkalimi i ideve
tjera, pastaj anashkalimi i qllimeve sociale dhe qytetarve n nevoj etj.
3.2.Zhvillimi historikBuxhetimi participativ pr her t par u vendos n vitin 1989 n Brazil,
me toren e partis progresive me platform pr pjesmarrje demokra-
tike dhe inversion t prioriteteve pr shpenzime nga shpenzimet n dobi
t qytetarve m t pasur, drejt shpenzimeve n interes t varfrve dhe
qytetarve n nevoj. Qyteti Porto Alegre sot llogaritet pr lider n trans-
parencn demokratike dhe prgjegjsi t bashksive lokale.
Zhvillimi i BP n baz paraqet eksperimentim me formn e procesit,
nga prezantimi i propozim-buxhetit para qytetarve, deri te inkuadrimi
i qytetarve n zgjedhjen e projekteve prioritare dhe nancimin e t
njjtave.
Pr shkak t suksesit dhe arritjes s rezultateve n Brazil (t dshmuara
nga Banka Botrore dhe UN-Habitat), BP s shpejti prhapet n Amerikn
Latine, si pr shembull n: Argjentin, Uruguai, Peru, Kolumbi, Kili etj.BP aplikohet edhe n shum vende afrikane, n forma t ndryshme dhe
n Shqiprin fqinje. Njlloj, vendet e zhvilluara antare t OECD (Orga-
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
42/56
40nizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik), i prmbahen t ash-
tuquajturave Parime pr informim, konsultime dhe pjesmarrje aktive t
qytetarve me qllim t krijimit t sundimit gjithprfshirs dhe t hapur.
Kto Parime jan prgatitur nga ana e OECD (shiko OECD, 2001) dhe do
vit vzhgohet progresi i vendit drejt plotsimit t parimeve t cekura.
Fotograa 7. Prhapja e procesit t buxhetimit participativ
Participatory budgets
(2002)
Participatory budgets
(2000)
Participatory budgets
(2003)
Participatory budgets
(2005)
Quelle: Sintomer/Rcke/Herzberg: Europische Brgerhaushalte
Buxheteparticipative(2000)
Buxheteparticipative(2003)
Buxheteparticipative(2002)
Buxheteparticipative(2005)
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
43/56
41
3.3.Si zhvillohet procesi i BP?BP sht proces i cili prbhet nga m shum faza dhe prsritet do
vit. Pjesmarrsit n proces jan pushteti lokal dhe kryetari i komuns,
qytetart (me kujdes t veant q t sigurohet pjesmarrja e kategorive
t popullats q kan nevoj si qytetart e varfr, grat dhe t rinjt),
organizatat qytetare, bashksia afariste. T gjith kta marrin pjes n
mnyr vullnetare. Edhe pse procesi dallohet nga bashksia n bashksi,
gjegjsisht asohet n kushte lokale (numri i qytetarve, shkalla e zhvil-
limit t bashksis, zhvillimi i sektori civil, vullneti i kryetari t komuns
etj.), megjithat, n numr t madh t rasteve BP zhvillohet n kto faza
(Graku 7):
Fotograa 8. Fazat e procesit t buxhetimit participativ
Sesione prgatitore
Sesione plenare
Forumi i delegatve
Kshilli i BP
Propozim buxheti deri te KK
Sesionet prgatitore Gjat sesioneve prgatitore shqyrtohet bux-
heti nga viti paraprak, plani pr vitin e ardhshm (i prgatitur nga
administrata e bashksis dhe kryetarit t komuns), dhe diskutohet
pr prioritetet pr vitin e ardhshm. Parakushte t rndsishme pr
suksesin e ksaj faze t procesit jan: a) t sigurohet pjesmarrje
m e madhe e qytetarve, b) diskutimi sht i frytshm vetm nse
qytetart e kuptojn buxhetin (t kuptuarit e buxhetit), c) kryetari
i komuns dhe administrata t jen transparent dhe t gatshm pr
ti ndar informatat pr buxhetin me qytetart. Kjo faz zhvillohet n
nivel m t ult lokal, pr shembull n nivel t bashksis lokale.
N disa bashksi, n kt faz i paraprijn trajnimet pr ndrtimin e
kapacitetit t qytetarve, pr buxhetin, furnizimet publike dhe tjera;
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
44/56
42 Sesionet plenare n kt faz nga procesi, denohen prioritetet
tematike/prioritetet zhvillimore (pr shembull, shndetsia, arsimi,
infrastruktura, rinia etj.) dhe pastaj votohet pr prioritetet. N baz t
prioriteteve denohen edhe projektet, pr shembull ndrtimi i fushs
pr fmij etj. Pastaj zgjidhen delegatt (1-2) t cilt do ti prfaq-
sojn interesat e bashksis m t ngusht (n kt rast, lokale) n
nivel t komuns;
Forumi i delegatve Forumin e delegatve e prbjn delegat
dhe prfaqsues t zgjedhur nga pushteti lokal. Delegatt diskutojn
rreth propozim-buxhetit, i vizitojn t gjitha vendet ku do t realizo-
heshin projektet potenciale dhe i renditin projektet sipas prioriteteve,
tani n nivel lokal.
Kshilli pr BP ose kshilli pr buxhet Kshilli shpesh prbhetnga numr i njjt i delegatve dhe prfaqsuesve t administrats
lokale. Zgjedhja e projekteve n kt nivel bhet sipas formuls s
caktuar nga m par dhe n mnyr transparente pr shprndarjen
e mjeteve q jan n dispozicion pr bashksit e caktuara (lokale).
Sipas ksaj formule (shpesh e quajtur Indeksi i kualitetit t jets),
bashksit t cilat jan m t varfra, kan m shum popullat dhe
infrastruktur m pak t zhvilluar marrin m shum mjete (dimen-
sioni social). N baz t formuls, zgjidhen projekte t cilat do tnancohen, prgatitet dokumentacioni teknik, harmonizohet plani
pr investime me administratn, dhe propozim-buxheti i komuns
drgohet deri te kshilli i komuns pr miratim.
BP nuk prfundon n kt faz, por ky sht proces i cili zgjat gjat
gjith vitit. Kshtu, procesi vazhdon me prcjelljen (vzhgimin) e real-
izimit t projekteve nga ana e komitetit pr vzhgim (e zgjedh Kshilli pr
BP/buxhet), takimet e rregullta t kshillit pr BP/buxhet. etj. N llim t
vitit t ardhshm, prsri organizohen sesioneve prgatitore, dhe kshtu
procesi zhvillohet vazhdimisht.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
45/56
43
3.4. Cilat jan dobit nga aplikimi i BP?Prvojat e deritanishme me aplikimin e BP tregojn se BP jep rezultatet
t ndryshme, varsisht nga modeli i cili aplikohet, si dhe nga periudha e
aplikimit t BP. Rezultatet, gjegjsisht argumentet pr vendosjen e BP
mund t klasikohen n disa kategori (Abers, 2000; Wampler, 2000):
Udhheqja e mir procesi i buxhetimit participativ i cili paraqet
pjesmarrje t drejtprdrejt t qytetarve n miratimin e vendimeve
e minimizon fuqin e politikan t pandershm dhe i ndrpret mar-
rdhniet e vendosura patron-klient (orientimi ndaj klientit). Me ven-
dosjen e mekanizmave t vzhgimit t rezultateve, si dhe me disku-
timet publike pr buxhetin, rritet transparenca dhe dhnia e llogaris
s pushtetit lokal dhe kryetarit t komuns. E gjith kjo shpien drejt
zvoglimit t korrupsionit.
Prgjegjsia shoqrore BP llogaritet si mekanizm efektiv
pr prgjegjsin shoqrore, q i nxit krkesat e qytetarve pr
udhheqje t mir (Wolrd Bank, 2006). BP sht nj nga qasjet e
mundshme drejt ndrtimit t prgjegjsis t bazuar n pjesmar-
rje qytetare, ku zakonisht qytetart dhe/ose shoqatat e qytetarve,
n mnyr t drejtprdrejt ose indirekte marrin pjes n realizimin
e prgjegjsis. Me kt, zvoglohen mundsit pr manipulim t
qytetarve, zbatimin e projekteve vetm n periudhn para zgjed-
hjeve etj.
Rezultatet e arritura Mundsia q qytetart vet t vendosin pr
at se si t shpenzohen t hollat e tyre (tatimet e paguara) i nxit q ti
mbulojn obligimet e tyre ndaj bashksis n form t tatimeve dhe
taksave lokale. Kshtu, pr shembull, n Brazil pr 6 vjet, t ardhurat
e bashksis lokale jan rritur pr 50%.
Barazia sociale Pasi q shprndarja e mjeteve pr nancim t
projekteve parsore caktohet n baz t formuls e cila u jep pesh
m t madhe bashksive m t varfra, BP e prmirson barazin so-
ciale dhe ndihmon m shum atyre bashksive t cilat me t vr-
tet kan nevoj pr ndihm. Me kt, BP e plotson funksionin ri-
shprndars t buxhetit/qeveris (shiko pjesn 1.2.2.)
Prmirsimi i kushteve pr jet N bashksit ku aplikohet BP,
sht arritur prmirsimi i kushteve pr jet, pr shembull, ndrtimii sistemit t kanalizimit, shtegu pr kmbsor, fushat pr fmij,
etj., dhe kjo pikrisht n drejtim ose sipas nevojave t bashksis
lokale.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
46/56
44 Rritja e fuqis/zrit t qytetarit (empowerment) BP sht i
karakterizuar si proces i rritjes s kontrollitt qytetarve mbi shtetin
dhe dhnia e fuqis t grupeve t prjashtuara tradicionale q t
sjellin vendime. Krahas ksaj, procesi i afron qytetart, kryetarin
e komuns dhe administratn dhe e bn bashkpunimin e tyre m
kualitativ.
Mu pr shkak t gjith ktyre rezultateve, BP pr nj periudh relativisht
t shkurtr u prhap jo vetm n Amerikn Latine, por edhe n shum
vende evropiane.
3.5.Cilat jan parakushtet kryesore praplikimin e BP?Vendosja e buxhetimit participativ n nj bashksi sht kushtzuar nga
parakushte t caktuara t cilat mund t grupohen n dy grupe:
aktort dhe rrethimi, dhe
mjetet n dispozicion
N kuadr t aktorve dhe rrethimit bjn pjes elementet q vijojn:
t ekzistoj qeveri progresive lokale e cila shpesh sht e mbshte-
tur nga lvizjet dhe organizatat shoqrore dhe sektori civil;
kryetari i komuns,i cili sht i gatshm ta vendos kt qasje, sht
quajtur kryetar i komuns kampion, dhe i cili nuk ka qllim t
vetm t mbi ekzistoj edhe nj mandat, por mendon dhe kujdeset
pr bashksin e vet dhe pr votuesit e vet n afat t gjat;
sht e domosdoshme pjesmarrje aktive e qytetarve gjat disku-
timeve, seleksionimi i prioriteteve dhe projekteve, si dhe mbshtetja
e tyre e prpjekjeve reformuese, dhe n prgjithsi, politikave t
vetqeverisjes lokale;
sektor i zhvilluar civil suksesi m i madh me BP sht arritur n
komunat me sektor t zhvilluar dhe t organizuar paraprakisht civil,
i cili e luan edhe rolin e kshilltarit dhe u jep mbshtetje pjesmar-
rsve (publikimi i buletineve pr BP, informata pr buxhetin, analiza,vzhgimi). Edhe pse sektori civil nuk merr pjes n mnyr t drejt-
prdrejt n BP, ai ka rol t rndsishm n inicimin e procesit, mo-
bilizimin e qytetarve, veanrisht t grupeve n nevoj.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
47/56
45Nj pjes nga rrethimi i domosdoshm pr aplikimin e BP sht edhe
vendosja e rregullave t lojs. Rregullat shpesh denohen nga ana e kry-
etarit t komuns (administrats lokale) n bashkpunim me qytetart.
Pjesmarrsit n proces duhet ti din mir dhe ti miratojn rregullat dhe
do ndryshim t njjtave. Rregullat caktohen n raport me kohzgjatjen
e mbledhjeve, ndarjes s bashksis n njsi m t vogla, vizit e obl-
igueshme t gjitha projekteve para votimit etj.
Lidhur me mjetet n dispozicionsi parakusht pr aplikimin e BP, shtro-
het pyetja se sa sht pjesa nga shpenzimet e komuns jan diskrecio-
nale dhe mund t jen lnd e vendosjes s qytetarve? Gjithsesi, nse
m shum mjete jan n dispozicion pr BP (projekte), qytetart kan in-
teresim m t madh pr pjesmarrje pasi q hapsira pr ndikim dhe ven-
dosje t tyre sht m e madhe. Edhe pse, BP ka ndikim m t gjer mbi
buxhetin e komuns (mbi kualitetin, prmes diskutimeve publike, mbi
t ardhurat prmes nxitjeve t pagess s tatimeve), megjithat fokusi
primar sht mbi mjetet n dispozicion pr investime publike. Praktika
tregon se nivel i mir ose i mjaueshm i mjeteve sht rreth 10-15%
nga buxheti i prgjithshm i bashksis. N t kundrtn, m mir sht
q BP t organizohet n form t diskutimit t prgjithshm pr buxhetin,
tatimet dhe efektivitetin.
3.6.Pse t gjith marrin pjes(vullnetarisht) n proces?
Aktort politik dhe social jan udhhequr nga motivime t ndryshme:
1. Vetqeverisja lokale t siguroj mbshtetje transparenca, dhnia e llogaris dhe de-
mokracia e drejtprdrejt krijojn imazh m t mir dhe besuesh-
mri;
barazi m t madhe sociale prmes formulave pr shprndarjen e
mjeteve t cilat i favorizojn viset m t varfra, rritet barazia sociale;
T nxis t msuarit e qytetarve q e rrit vetdijen e tyre sociale
dhe shoqrore, etj.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
48/56
462. Qytetart
Qasje m t mir deri te procesi i vendosjes dhe vendimmarrjes t
cilat ndikojn mbi jetn e tyre (veanrisht nse rezultatet mund t
maten);
Qasje deri te informatat (pr buxhetin, kompetencat e pushtetit lo-
kal, pr procesin e sjelljes s vendimeve);
Mundsi q vet ta rregullojn fqinjsin.
3. Organizatat qytetare
BP sht mekanizm prmes s cilit organizatat qytetare (OQ) puno-
jn me qytetart dhe pushteti pr zgjidhjen e problemeve sociale n
bashksi;
OQ sigurohen se qeveria punon pr t mirn dhe n interes t
qytetarve.
4. Bashksia afariste
kryesisht e mbshtet procesin pasi q BP programet i promovon n
mnyr transparente dhe zvoglon korrupsionin;
prmirsimi i sistemit t furnizimeve publike;
bashksia afariste n mnyr t drejtprdrejt inkuadrohet kur do t
vlersoj se procesi sht pozitiv.
3.7.Cilat jan kuzimet e buxhetimitparticipativ?
Praktika dhe literatura identikohen nse kuzimet e qasjes (Wampler,
2000), t cilat megjithat varen nga forma e BP::
pr shkak t nevojs pr rezultat mats, BP m s shpeshti sht
fokusuar n punt publike/projekte, kshtu q nuk ndodh proces i t
msuarit t qytetarve;
procesi nmash t madhe varet nga pushteti lokal (organizimi,
informimi, zbatimi), e prej ktu sht i nevojshm vullneti dhembshtetja e kryetarit t komuns; deri m tani jan regjistruar
edhe prvoja t kqija me bojkot t qytetarve armiqsor dhe t
dgjuarit selektiv;
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
49/56
47 qytetart fokusohen n planet dhe projektet afatshkurta, me t cilat
plotsohen qllimet sociale, por kjo shpesh bhet n llogari t ar-
syetimit ekonomik t projekteve (pr shembull, nse bashksia ka
mjete t mjaueshme q ta ruajn at q sht ndrtuar si fushat
pr fmij, shtpit e kulturs etj.);
njlloj, fokus i vihet problemeve dhe shtjeve lokale, gjat s cils
anashkalohet gjendja ekonomike-sociale n vend;
ekziston rrezik nga manipulimi i BP, si sht shfrytzimi i BP pr
arritjen e qllimeve t veta politike, fshehjen e informatave kryesore
(buxhetore), dobsimin e komiteteve pr vzhgim t zbatimit etj.;
lua mes demokracis s drejtprdrejt prkundr asaj prfaq-
suese pse t kontrollohet ata t cilt jan zgjedhur nga populli
(prmes pjesmarrjes s drejtprdrejt t qytetarve n vendimmar-
rje) kur ata do t duhej ti prfaqsojn interesat e popullit?
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
50/56
48
Vshtrimepr fundimtare
Qllimi i pjesve 1 dhe 2 nga ky Doracak sht rritja e kapacitetit t
qytetarve pr t kuptuar buxhetin dhe procesin buxhetor, n prgjith-
si edhe n Republikn e Maqedonis. Njohurit nga sfera buxhetore do
ti rris krkesat e qytetarve pr t dhn llogari dhe transparenc t
bartsve t procesit buxhetor, n nivel qendror dhe lokal, q do t sillte
deri te prakticizmi m i mir i udhheqjes s mir. Gjat ksaj, n pjesn
3 u analizua procesi i buxhetimit participativ, q shkon nj hap m tej
dhe i jep qytetarve mundsi pr pjesmarrje n vendimmarrjen pr
shprndarjen e shpenzimeve publike.
Aplikimi i buxhetimit participativ n Republikn e Maqedonis sht n
llim, e shpesh zhvillohet n form t forumeve buxhetore (shiko m
shum te www.forumivozaednicata.com.mk).
Deri tani jan aplikuar n 16 komuna, si platform qytetare pr diskutime
dhe propozime t strukturuara pr shprndarjen e mjeteve buxhetore n
komun, t bazuar n pjesmarrje gjithprfshirse qytetare. Si qllimet ktij programi jan cekur:
1. qytetart ta prmirsojn jetn e vet, me ide dhe pjesmar-rje personale dhe
2. administrata t zhvilloj sundim lokal participativ dhe meprgjegjsi cilit do ti besohet
Duke u nisur pikrisht nga forumet buxhetore n nivel lokal, si dhe pjes-
marrja n vendet tjera nga buxhetimi participativ, imponohet nevoja edhepr prcaktimin e kornizs pr participim qytetar n procesin buxhetor n
nivel qendror, si faz e ardhshme n aktivitetet e deritanishme t zbatuara
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
51/56
49
Fjalor i termeve
Buxheti Buxheti sht plan vjetor i t ardhurave dhe shpenzimeve pub-
like.
Deciti buxhetor Saldoja buxhetore sht n decit kur shpenzimet
buxhetore jan m t mdha nga t ardhurat buxhetore, dhe n at rast
qeveria duhet t gjej burim pr nancimin e t njjtit.
Saldoja buxhetore Dallimi mes t ardhurave t grumbulluara publike
(buxhetore) dhe shpenzimet e realizuara publike (buxhetore).
Suciti buxhetor Gjendja e saldos buxhetore kur shpenzimet pub-
like jan m t ulta nga t ardhurat publike. Suciti i realizuar mund t
shfrytzohet pr zvoglimin e borxhit publik.
T ardhura publike Mjete t cilat i grumbullon qeveria nga agjentt
ekonomik (persona zik dhe rma) n form t tatimeve, kontributet pr
sigurim social dhe t ardhura t pa tatimuara.
Shpenzime publike Shpenzimi i t ardhurave publike pr shkak t
nancimit t aktiviteteve t qeveris.
Politika skale Shfrytzimi i t ardhurave dhe shpenzimeve pub-
like pr veprim mbi agregatet makro ekonomik, gjegjsisht aktiviteti iprgjithshm ekonomik.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
52/56
50Borxh publik Dallimi mes decitit t akumuluar buxhetor dhe sucitit
t akumuluar buxhetor n vitet paraprake.
Buxhetim participativ Proces i miratimit t vendimeve n bashksi
(nivel i caktuar i pushtetit/organeve t zgjedhura), prmes cilit qytetart
(n mnyr t drejtprdrejt) japin propozime dhe negociojn prshprndarjen e mjeteve publike.
Rebalanc i buxhetit Kur shpenzimet e planikuara dhe/ose t ardhu-
rat n buxhet nuk realizohen sipas planit, prgatiten ndryshime dhe plot-
sime t buxhetit t njohur si rebalanc i buxhetit. T njjta i sjell pushteti
ligjdhns (Kuvendi i RM).
Funksioni ri-distributiv i buxhetit/qeveris ti shprndaj t ardhu-rat ata t cilt kan t ardhura m t mira drejt kategorive s popullats
specike, q kan nevoj, ose interesit t prgjithshm, publik)
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
53/56
51
Literatura eshfrytzuar
Abers, R. N. (2000) Inventing Local Democracy: Grassroots Politics in Bra-
zil. Boulder: Lynne Rynner.
Ackerman, J. M. (2005) Human Rights and Social Accountability. World
Bank, Social Development Papers, Participation and Civic Engage-
ment, Paper No. 86.
Dallyn, S. (2008) World Bank Participatory Budgeting Pilots in Albania:
Empowerment in Practice?. Paper presented at the 3rd Interna-
tional Conference in Interpretive Policy Analysis, Centre for Theoreti-
cal Studies in the Humanities and Social Sciences, 19-21 June, 2008
University of Essex, UK.
, . (T. Fiti) (2004) . :
, - .
, . (Nenovski. T) (2008)
. :
.
OECD (2001) Engaging Citizens in Policy-making: Information, Consulta-
tion and Public Participation. OECD: OECD Public Management PolicyBrief, No. 10.
PB Unit (2008) Participatory Budgeting: Values, Principles & Standards.
UK: Church Action on Poverty.
Wampler, B. (2007) A Guide to Participatory Budgeting by Brian
Wampler.
http://www.participatorybudgeting.org.uk/documents
World Bank, Social Development Team, Europe and Central Asia Region
(2006) Participatory Budgeting, Toolkit for Local Governments in Al-
bania. Washington D.C.: World Bank.
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
54/56
52
Ueb faqe tshfrytzuara
www.nance.gov.mk
( dhna pr buxhetin dhe rregullativn ligjore nga fusha)
www.participatorybudgeting.org.uk
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
55/56
1
-
8/3/2019 Doracak Per Buxhetim Participativ 2011
56/56
top related