eigindlegar rannsóknir – greining gagna o.fl

Eigindlegar rannsóknir – Greining gagna o.fl.Svanborg-Meyvant-JE-KKS 12. mars 2008, Kennaraháskóla

Íslands

Aðferðafræði og menntarannsóknir 50.00.04http://starfsfolk.khi.is/meyvant/menntarannsoknir.htm

1

Efni, hugtök…(upprifjun-samantekt vegna lokaverkefnis og prófs)• Tengsl við heimspeki/fræðileg sjónarhorn: Pósitívismi

(vissuhyggja) vs. Póstmódernismi og konstrúktivismi (hugsmíðihyggja).

• Gagnreyndar aðferðir (evidence-based...): Á hverju byggt? Hvaða gögn liggja til grundvallar?

• Rannsókn, rannsóknaraðferð, rannsóknarsnið (research design), rannsóknarviðfangsefni (research problem), rannsóknarspurning, þátttakendur, gögn, gagnasöfnun, úrvinnsla og greining, túlkun gagna, niðurstaða, umræða, greinaskrif.

2

Efni, hugtök…• Megindlegar (kvantítatívar) og eigindlegar

(kvalítatívar)...blandaðar (mixed methods)

• Eðli og tilgangur rannsókna: Grunnrannsóknir (basic research), hagnýtar rannsóknir (applied r...), starfendarannsóknir (action r...) og mat á skólastarfi (evaluation r...)

• Rannsóknargrein, form og innihald (sjá glærur 9/1 og 1. kafla hjá McMillan)

• Vísindaleg nálgun (scientific approach) sbr. 1. kafla hjá McMillan

3

Efni, hugtök…• Lýsandi tölfræði (discriptive statistics) og

ályktunartölfræði (inferential statistics)

• Breytur (variables), mismunandi gerðir og birtingarform þeirra

• Miðsækni, dreifing, myndrit, töflur með gögnum (t.d. tíðnitöflur), vegið meðaltal, fylgni, aðhvarfsgreining, normaldreifing...(sjá glærur 16/1 og 23/1)

• Spurningalistar, spurningakannanir og ýmis atriði sem þarf að hyggja að við gerð þeirra

• Réttmæti (validity) og áreiðanleiki (reliability)

4

Efni, hugtök…• Viðfang/þátttakandi (subject/participant)

• Þýði (population) og útak (sample): Ath. nokkrar gerðir úrtaka, annars vegar tilviljunarkennt valin, hins vegar ekki tilviljunarkennt valin.

• Tilgátuprófun, marktektarpróf (T-test) og marktektarstig (p, level of significance)

• Núlltilgáta (null hypothesis) og rannsóknartilgáta (research hypothesis).

• Höfnunarmistök og fastheldnismistök

• Styrkur (power)

5

Efni, hugtök…• Rannsóknasnið í megindlegum (experimental design og

nonexperimental design o.fl.), sjá glærur 13/2

• Rannsóknasnið í eigindlegum (margbreytilegar útfærslur þátttökuathugana)

• Þrenns konar munur á megindl. og eigindl. : þekkingarfræði (epistomology), aðstæðubinding, hlutdrægni rannsakenda (bias)

• Þátttökuathuganir (field observations, field research), viðtöl (interviews) og skjalagreinin/gögn skoðuð (document analysis)

6

Efni, hugtök…• Ferli og/eða útkoma/afurð (process – product)

• Afleiðsluleið (deductive process) – aðleiðsluleið (inductive process)

• Þjóðfræði/mannfræði (ethnography), tilviksrannsóknir (case studies), grunduð kenning (grounded theory) og fyrirbærafræði

• Trúverðugleiki (credibility)

• Margprófun (triangulation)

• Þátttökuathuganir, vettvangsnótur, viðtöl

7

Meira um viðtöl sem gagnasöfnunaraðferð

• Megindlegt sjónarhorn: þekking í formi staðreynda uppgötvuð og sett fram í tölulegu formi.

• Eigindlegt sjónarhorn: þekking er sameiginlegur skilningur sem þróast hefur í samskiptum fólks (socially constructed)

• http://rugs.thefurniture.com/images/SMYR/TPK007A.jpg

8

Meira um viðtöl 2

• Stöðluð einstaklingsviðtöl• óstöðluð einstaklingsviðtöl• hópviðtöl og símaviðtöl geta verið hvort

sem er stöðluð eða óstöðluð

9

Stöðluð viðtöl

• Gagna aflað með fyrirfram ákveðnu kerfi (megindlegt viðtal)

• Viðtalsáætlun – tryggja að öll viðtöl sömu rannsóknar séu með sem líkustum hætti

• Mælitækið (spurningar) hefur verið forprófað• Ákveðnir svarkostir í boði (lokaðar spurningar) –

takmarkaðir möguleikar til útskýringa • Rannsakandi leitast við að vera vingjarnlegur og

fordómalaus• Stundum endað með opnum spurningum

10

Viðtalsáætlun

• Einfalt málfar, auðskilið• Nota frekar talmál en ritmál• Flæði í viðtali (ákveðin byrjun) leiða áfram

á rökréttan hátt)• Ákveða hvernig á að enda viðtalið• Hægt að nota bæði opnar og lokaðar

spurningar

11

Óstöðluð einstaklingsviðtöl (hálfopin / opin)

• Lýsa og veita skilning á fyrirbærum• Lýsing á sammannlegum reynsluheimi• Samræður á jafnréttisgrundvelli þó

umræðuefnið sé ákveðið af rannsakanda• Innihaldið getur þróast• Persónulegri en óstöðluð viðtöl

12

Óstöðluð viðtöl 2

• Virða og viðurkenna sjónarhorn hins • Rannsakandi gerir sér grein fyrir eigin

bakgrunni og afstöðu• Sýna bakgrunni viðmælenda virðingu og

skilning• Fá viðmælanda til að ígrunda eigin reynslu

13

Viðtalsrammi í óstöðluðu viðtali (opnu/hálfopnu)

• Ákveðinn rammi sem fylgt er, hversu fastur er ákvörðun rannsakanda

• Afmarkaður rammi gerir gagnagreiningu auðveldari

• Of mikil afmörkun getur hindrað frjálsa tjáningu viðmælanda

• Lengd mismunandi, fer eftir viðfangsefni og reynslu viðmælanda og úthaldi

14

Taka viðtöl upp og skrá nákvæmlega (vettvangsnótur)

15

Réttmæti eigindlegra viðtala

• Rannsakandi virkur í að skapa gögnin• Ekki einfalt að skilgreina réttmæti• Áhersla á trúverðugleika• Áhersla á nákvæmni• Rannsóknir sem bæta aðstæður fólks eru

réttmætar• Ekkert sjónarhorn er réttara en annað

(afstæðishyggja)16

Tryggja réttmæti

• Rannsakandi geri grein fyrir eigin reynslu og bakgrunni

• Hagsmunir af rannsókninni• Aðferðafræðilegar forsendur eru hluti af

bakgrunni rannsakanda• Athafnir og ákvarðanir í rannsókninni þurfa

að vera gagnsæjar• Dagbókarskrif gagnleg til að skrá

ákvarðanir og ferli rannsóknar17

Réttmæti eigindlegra gagna

• Ítarleg, fjölbreytt og tæmandi gögn eru hornsteinar réttmætis

• Staðfesta skilning þátttakenda á því sem fram kemur í rannsókninni

• Beinar tilvitnanir• Gefa góðan tíma• Góð tímasetning viðtala (viðkomandi haft

tíma til að vinna úr reynslu sinni 18

Trúverðugleiki gagna

• Margprófun – fjölbreytni í aðferðum (viðtöl, athuganir,

heimildir)– fjölbreytni í úrtökum, tímasetningum og

stöðum

19

Trúverðugleiki gagna

• Áreiðanleiki– samræmi milli gagna og þess sem gerðist (var

sagt)– tryggt með ítarlegri vettvangsglósun,

teymisvinnu, yfirlestri af hálfu viðmælenda, notkun upptöku og mynda, tilvitnana og leit að mótsögnum

20

Trúverðugleiki gagna

• Innra réttmæti– samsvörum annars vegar milli lykla (kóða) og

túlkunar og sannleiki hins vegar– athuga áhrif rannsakenda, lengd

rannsóknarinnar, hvort gögn eru nógu ítarleg, hvort gögnum sé safnað í eðlilegu/náttúrulegu umhverfi

21

Trúverðugleiki gagna

• Ytra réttmæti– annars vegar er áhersla lögð á hvort hægt sé

að yfirfæra niðurstöður og hvort hægt sé finna sambærilegar aðstæður og rannsóknir sem sagt er frá

– hins vegar er áhersla lögð á hversu vel sagt sé frá rannsóknum (gögnum, flokkun, greiningum, þema) og hversu skiljanlegar niðurstöður séu.

22

Fyrirbærafræði: (Vancouver-skólinn)-grein í leshefti• Eigindleg aðferðafræði, sterk andstæða megindlegrar

hugsunar í aðferðafræði• Rakin til Edmunds Husserl (1859 – 1938)• Sérhver einstaklingur upplifir heiminn með sér heiminn

með “sínum augum” og sýn hans ræðst af reynslu hans og túlkun á henni

• Þátttakendur hugsaðir sem “meðrannsakendur” (co-researchers)

• Gagnasöfnun felur í sér samræðu (dialogues), orð “meðrannsakandans” eru grundvöllurinn sem byggt er á

23

Fyrirbærafræði: (Vancouver-skólinn)

• Rannsóknarferlið er sannarlega “emerging” ferli• “Problem solving process” með ígrundunum og aftur

og aftur farið í gegnum ákveðna þætti ferlisins• Sjá meginþrepin 12 í töflu 1 bls. 234• Mikilvægt fyrir rannsakanda að vinna vel heimavinnuna

sína, lesa sér til, staldra við og ...”vera kyrr”• Hlusta• Unnið samhliða að gagnasöfnun og greiningu gagna• “Living with the data”• Réttmæti (validity) og trúverðugleiki (credibility)

24

Fyrirbærafræði: (Vancouver-skólinn) – Réttmæti og trúverðugleiki• Kvale: Samræður sem hafa raunverulega sannleiksleit

að leiðarljósi• Mismunandi túlkanir gera staðfestingu á einni

endanlegri þekkingu hæpna• Sjá tilvitnun í Lincoln og Guba um fjórar meginógnanir

við réttmæti og trúverðugleika eigndlegra rannsókna: – Vantar fyllri mynd (holistic fallacy)– Skekkja í úrtaki (elite bias)– Ónóg fagleg fjarlægt (going native)– Ótímabær rannsóknarlok (premature closure)

25

Gagnaöflun(Bogdan og Biklen kafli 4)

• Gögn – hrágögn: það efni sem rannsakendur safna af því sviði sem þeir eru að rannsaka

• Efni sem er skráð um rannsóknarviðfangsefnið• Afrituð viðtöl, vettvangsnótur frá

þátttökuathugunum• Efni sem aðrir hafa skráð eða búið til (afrakstur

námsferlis, dagbækur, ljósmyndir opinber skjöl, blaðagreinar)

26

Gögn

• Eru bæði sönnunar-gögn og vísbendingar

• Staðreyndir sem útiloka ágiskanir

• Tenging við raunveruleikann, raunveruleg dæmi (empirical) „Hvar eru gögnin?”

• Gögn sem er skipulega safnað tengja eigindlegar rannsóknir öðrum vísindum

• Gögnin eiga að innihalda smáatriði sem hjálpa þér að kafa dýpra og komast að traustum niðurstöðum um rannsóknarefni þitt

27

Gagnasöfnun

• Gott skipulag er mjög mikilvægt

• Gera öryggisafrit sem geymd eru annarstaðar

• Gefa gögnum og möppum gegnsæ heiti

• Tímaröð

28

Vettvangsnótur

• Skrá minnispunkta á staðnum • Strax að lokinni heimsókn,

nákvæm lýsing skráð út frá minnispunktum og minni (í tölvu – upptökutæki)

29

Vettvangsnótur: Lýsing á því sem fór fram:

• Fólk• Hlutir, umhverfi• Staðir • Atburðir - athafnir• Samskipti• Samtöl

30

Vettvangsnótur um þátttökuathugun

• Lýsing á undirbúiningi viðtals og þegar þú komst á staðinn

• Lýsingin sjálf (umhverfi, fólk, samskitpi)• AR: athugasemdir rannsakenda, skýrt

aðgreindar frá sjálfri lýsingunni (sjá bls 109 í kafla 4 í Bogdan og Biklen)

• Teikningar á aðstæðum

31

AR: athugasemdir rannsakanda

• athugasemdir rannsakanda eiga að vera vel afmarkaðar

• ályktanir, hugsanir þínar, pælingar• áhrif sem þú verður fyrir• það sem þú vilt skoða betur• siðferðileg álitamál• útskýringar

32

Skjöl 1

• Skjöl sem styðja við þátttökuathuganir (og öfugt)

• Skráning frá þátttakendum eða um þátttakendur

• sjálfsæfisögur• Opinber skjöl • Persónuleg skjöl – bréf

33

Skjöl 2

• Dagbækur• Minnismiðar• Fundargerðir • Skýrslur• Ljósmyndir (fundnar og teknar)

34

Dæmi um eigindlegar rannsóknir

Rannsókn Guðrúnar V Stefánsdóttur:Greinin: Lífssögur fólks með þroskahömlun: Nokkrar

aðferðafræðilegar áskoranir.

Tilgangur rannsóknarinnar:• Að fá heildstæða mynd af lífi, sögu og

aðstæðum lykilþátttakenda. Samfélagsleg þróun og breytingar á Íslandi á 20.öld

35

Lífssögur fólks með þroskahömlun - rannsókn

Guðrúnar

• Opin viðtöl (7 manns) – í því skyni að skrifa lífssögur lykilþáttakenda

• Fólk lýsi með eigin orðum lífi sínu og því sem skiptir það mestu máli

• Þátttökuathuganir á heimilum lykilþátttakenda og vinnustöðum

• Upplýsingar frá ættingjum og vinum til að fá fyllri mynd

36

Lífssögur fólks með þroskahömlun 2

• Til að fólk með þroskahömlun geti kynnt sig sjálft og sagt frá lífi sínu

• Segja sögu fólks sem á sér enga sögu• Setja saman lífssögu viðkomandi sem

inniheldur– Tilfinningar, viðhorf, reynslu og lífsferil

• Sagan er sögð með orðum manneskjunnar oftast í 1.persónu

37

Aðferðafræðilegar áskoranir í rannsókn Guðrúnar

• Hún sjálf – rannsakandinn – valdaleysi þroskahamlaðra, misnotkun og ofbeldi – gerði lítið úr í upphafi og átti erfitt með að horfast í augu við

• Áreiðanleiki minnisins – að rifja upp• Saga viðkomandi er sú sem hann/hún man og finnur til (tilfinningar

oft sterkar)• Erfiðir atburðir (ofbeldi- aðskilnaður)– rætt um í fyrsta sinn• Tjáningarhæfni þroskahamlaðra – hafa spurningar skýrar• Túlka gætilega • Breytingar á orðalagi – áhersla á að breyta ekki orðalagi í

lífssögurannsóknum• Nafnleynd (ákvörðunarréttur, snertir þó fleiri)

38

Mikilvægt í rannsóknum með jaðarhópum

• Ígrunda aðferðir vandlega• Skrifa af heiðarleika um aðferðafræðilegar

áskoranir• Siðferðilega ábyrgir fyrir hönd fólks sem er

varnarlaust

39

Dæmi um eigindlega rannsókn – Rannsókn Jóhönnu Einarsdóttur Starfsaðferðir og

sannfæring leikskólakennara

• Túlkandi rannsóknaraðferð – rannsaka fólk í eðlilegu umhverfi þess, kafa djúpt og leitast við að skilja og túlka atburði og fyrirbæri með hliðsjón af þeirri merkingu sem þátttakendur leggja í þau

40

Gagnasöfnun Jóhönnu Safnað á einu skólaári (1998-99)Jóhanna heimsótti leikskólana 75 sinnum í mislangan tíma í senn:• Þátttökuathuganir: í tveim leikskólum á ýmsum tímum dags:

– Inni á deildum, í fataklefum, á göngum, á leikvellinum, í vettvangsferðum og á kaffistofu starfsfólks.

• Viðtöl:– Níu hálfskipulögð viðtöl við tvo leikskólakennara– Leikskólastjóra viðkomandi leikskóla– Auk formlegra viðtala, óformleg viðtöl og spjall við leikskólakennarana og

starfsfólkið• Skjöl:

– Hlutir og skjöl úr leikskólanum: t.d. dagskipulag, áætlanir leikskólakennaranna, ársáætlanir leikskólanna, upplýsingabæklingar fyrir foreldra, leiðbeiningar frá leikskólastjóra, ákvarðanir starfsmennafunda og ljósmyndir úr starfinu.

• Dagbók:– Á meðan á rannsóknarvinnunni stóð færði hún dagbók: hugsanir og hugmyndir

um rannsóknarefnið og rannsóknarferilinn.

41

Gagnagreining (Data analysis) – Hvað er átt við?

• Rýnt í gögnin og unnið með þau allt frá því öflun þeirra hefst og til loka rannsóknar, spyrja spurninga

• Gögnin endurskipulögð, sett í nýtt samengi, borin saman (margprófun)...

• Leit að mynstrum og tengslum í gögnunum• Leit að mikilvægum þráðum, hvað kann að þykja

mikilvægt, hverju líkist þetta..., hvar hefur þetta komið fyrir áður?

• Ákvarðanir um hvað í gögnunum þykir áreiðanlegt sem grundvöllur svara við þeim rannsóknarspurningum sem lagt var upp með

42

Gagnagreining (Data analysis) – Hvar fer hún fram í rannsóknarferlinu?

• Rannsóknaráætlun – viðfangsefni skilgreind• Undirbúningur• Greining samhliða gagnasöfnun• Greining rannsóknargagna að lokinn söfnun• Skrif byggð á gagnagreiningu

– minnisblöð/greiningarblöð– lokaskýrsla

43

Greining (Data analysis) samhliða gagnasöfnun• Heppilegast að hefja greininguna strax á meðan

gagnaöflun á sér stað (analysis in the field)• Kostir við að hefja greiningu strax:

– Geta byrjað strax að “stilla fókusinn” og finna tengsl– Geta komið að þeim þáttum aftur sem eru óljósir og

spurt nánar út í þá– Að geta beint athyglinni, t.d. í viðtölum að nýjum

uppgötvunum – Geta þróað mikilvægar spurningar jafnóðum

• Skrá reglulega “athugasemdir rannsakanda” (AR), finna tengsl (mental connections)

44

Greining (Data analysis) samhliða gagnasöfnun• Hugsa greiningu gagna sem aðleiðsluferli þar sem

gögnin geta stöðugt verið að öðlast nýja eða skýrari merkingu.

• Hugsa ferlið frekar sem skapandi en vélrænt (sbr. emerging research design...)

• Prófa hugmyndir og “þemu” um leið og gagnasöfnun fer fram, prófa á þátttakendum ef mögulegt

• Máta hugmyndir saman við skrif og aðrar rannsóknir (literature) um sama fyrirbæri, lesa jafnóðum

45

Greining (Data analysis) samhliða gagnasöfnun• Eðlilegt að þróa rannsóknarspurninguna og

undirspurningar hennar jafnóðum, jafnt efnislega sem fræðilega

• Skráning mikilvæg, greiningarblöð og minnisblöð (memos) um hvað þú hefur lært

• Leika sér með hliðstæður, samlíkingar og hugtök

• Teikna upp skýringarmyndir

• Engin ein aðferð sú rétta við að greina eigindleg gögn

46

Að lokinni gagnasöfnun – kóðun, lyklun

Rýna í gögnin og einbeita sér að merkingu:

• Kódun felur í sér:– uppgötva og auðkenna mikilvæga þætti/fyrirbæri– safna vísbendingum og dæmum um þessa þætti– greina þá til að finna sameiginleg einkenni, hvað

líkt/ólíkt, finna mynstur og samhengi

• Hér er mikilvægt að láta ekki fyrirframhugmyndir villa um fyrir sér, skoða með opnum huga

47

Að lokinni gagnasöfnun – kóðun, lyklun

• Dæmi um kódunarflokka (coding families):

– Staðurinn – samhengið (Setting/context codes)– Staða þátttakenda – sjálfsmynd- ástand (Situation

codes)– Sjónarhorn þátttakenda (Subj. perspectives)– Hvernig hugsa þátttakendur um fólk, hluti, staði

(Ways of thinking of people, objects...)– Ferli (söguleg) þróun (process codes)– Athafnir (activity codes)

48

• Dæmi um kódunarflokka (coding families) frh...

– Atburðir/venjubundin hegðun (event codes)– Tækni, aðferðir, leiðir (strategy codes)– félagsleg mynstur/tengslanet (social structure codes) – Fyrirfram ákveðnir kódunarflokkar vegna þess að

rannsakendur eru að sinna skilgreindu rannsóknarverkefni

Að lokinni gagnasöfnun – kóðun, lyklun

49

Greining gagna eftir á...og áfram

• Marglesa og rýna í gögnin

• Skrá hugmyndir og þemu jafnóðum

• Finna þemu og mynstur

• Flokka og flokka...

• Lesa fræðibækur (literature) og leita að svipuðum mynstrum

• Eðlilegt að sitja uppi með stafla af kóduðum gögnum – greiningin heldur áfram

50