gelişimi tehlikede olan çocuklar

• Çoğumuz her çocuğun sağlık, gelişim ve başarı

konusunda eşit şansa sahip olduğuna inanırız. Oysa

çocukların yaşamları arasındaki farklılıklar daha anne

rahmindeyken bile söz konusudur. Bazı bebekler hem

biyolojik, hem bakım hem de sosyal çevre olmak

üzere, büyüme ve gelişimlerini etkileyecek

dezavantajlarla dünyaya gelirler.

• Dünyada her yıl 500.000’den fazla kadın gebelik

ve doğum nedeniyle kaybedilmekte, her yıl

yaklaşık 8 milyon bebek yeni doğan döneminde

ölmektedir. 1980 ve 1990’lı yıllarda Dünya Sağlık

Örgütü (WHO) tarafından hazırlanan Güvenli

Annelik Programı ve bu program kapsamında

Anne-Bebek Paketi uygulamalarından olumlu

sonuçlar elde edilmiştir.

• Ülkemizde ise pek çok gelişmemiş veya gelişmekte

olan ülkelerde olduğu gibi bebek ve çocuk ölüm

oranları yüksektir. Bugün sağlık kuruluşları bu

ölümleri azaltmak için; el hijyeni uygulamaları, santral

venöz kateter kaynaklı kan akımı enfeksiyonlarının

önlenmesi, tedavide ve proflakside akılcı antibiyotik

kullanımı, konakçının immun sisteminin geliştirilmesi,

cilt bakımı ve erken anne sütü ile beslenme gibi

konularda önemli tedbirler almıştır.

Örnek Olay:

• Yedi yaşındaki kız çocuğu A, üç yaşına kadar anne-

baba geçimsizliği ve şiddet ortamı içinde büyümüştür.

Ancak anne-babanın ayrılması sonucunda korunmaya

muhtaç çocukların yaşadığı bir kuruma

yerleştirilmiştir. Yedi yaşına geldiği zaman ilköğretim

için okula başlayan A’nın okul başarısızlığı nedeni ile

zihinsel yetersizliği saptanmış ve yerinde sallanma,

tırnak yeme gibi bazı davranış problemleri

gözlenmiştir.

Barındığı kuruma gelen bir grup gönüllü içinde A, B

isimli Hollanda’lı ancak Türkiye’de yaşayan bir

bayanın ilgisini çekmiştir. Bir süre sonra ise A ve B

arasında bir yakınlaşma doğmuştur. Kendisi de üç

yaşında bir erkek çocuğa sahip olan B, çocuk gelişimi

ve gelişimi etkileyen risk faktörleri konusunda mesleki

bir formasyonu olduğu için A’nın zihinsel

yetersizliğinin tamamen çevreden ve yaşadığı

deneyimlerden kaynaklandığını görmüştür.

Bu nedenle B ve ailesi A’nın koruyucu ailesi olmayı

talep etmişlerdir. Böylece A’nın tüm gereksinimleri

kendi ev ortamlarında karşılanmaya başlanmıştır. Bir

eğitim dönemi sonrasında okul ile yapılan iş birliği ile

A’nın başarısının arttığı ve problem davranışlarının

azaldığı gözlenmiştir. Bugün A’nın arada bir gözlenen

yüz tikleri dışında herhangi bir davranış problemi

bulunmamaktadır.

Gelişimi Tehlike Altında Olan Çocuklara (GTAÇ)

İlişkin Tanımlama ve Yaklaşımlar

• Risk: Çocuğun gelişimin olumsuz etki eden bir takım

olumsuzluklara ilişkin olasılıklar.

• Tek başına hiçbir risk faktörü etkili değildir. Mesela;

prematüre doğan bir bebek yoksullukla mücadele eden

bir ev ortamında büyütüldüğünde riskler artacaktır.

• Bazı çocuklar erken çocukluk döneminde yaşanan

olumsuzluklarla baş ederken, bazı çocuklar bu

zorluklarla baş edemez.

• Risk grubu çocukların gelişimlerinin desteklenmesi

amacıyla hazırlanan eğitim programları (Erken

Çocukluk Eğitimi) ya meydana gelmiş risk faktörünün

etkilerini kontrol altına almaya çalışır ya da hali

hazırda oluşmuş olan etkilerin olumsuzluklarını

düşürmeye çalışır.

• Doğum Öncesi Risk Faktörleri;

Doğum öncesinde bebek çeşitli ilaç ve hastalıklar

nedeni ile risk altında bulunur. Annenin geçirdiği çoğu

hastalık fetüsü etkileyebilir.

Kokain gibi yasa dışı maddeler kadar, alkol ve nikotin

gibi yasal maddeler de fetüsün gelişimini olumsuz

yönde etkileyebilir. (Amerika’da yeni doğan

bebeklerin %18 madde bağımlılığı ile doğmaktadır.)

• Fetal Alkol Sendromu;

Gebelik döneminde, özellikle ilk üç ayında, günde en

az iki kadeh alkol tüketimi (ort.20-50 promil) Fetal

Alkol Spektrumu Bozuklukları(FASB) adı verilen

yapısal, davranışsal, emosyonel ve nörolojik sorunlara

yol açar.

Gelişen embriyoyu etkileyen teratojenik faktörlerin

başında alkol, nikotin, eroin ve ilaçlar gelmektedir.

Risk Grubu Çocuklarda Sınıflama

1. Oluşmuş Risk Grubu

2. Biyolojik Risk Grubu

3. Sosyal-Çevresel Risk Grubu

Oluşmuş Risk Grubu

Bir problem yokmuş gibi görünür ancak

çocuğun doğum öncesi, doğum sırası ve

doğum sonrası ile ilgili bazı risk faktörleri

nedeni ile gelişimde farklılıklar,

yetersizlikler olabilir.

Biyolojik Risk Grubu

Prematüre Bebek: Bazı bebekler normal gebelik süresi olarak kabul edilen 38-40 haftayı tamamlamadan, 37 haftanın altında erken doğarlar. Böyle bebeklere prematüre bebek denir.

Düşük Doğum Ağırlıklı Bebekler: Zamanında doğsalar bile çeşitli nedenlere bağlı olarak vücut ağırlıkları 2500 gramın altında olan bebeklerdir.

Prematüre Bebekler

Biyolojik Risk Grubu

Gelişimsel Özellikleri

Bu bebeklerde bilişsel gelişim, sosyal gelişim,dil

gelişimi ve motor gelişimi yaşıtlarına göre gerilik

gösterebilir. BRG bebeklerin doğum zamanlarının daha

önce olması yani ne kadar erken doğarlarsa ya da vücut

ağırlıkları beklenenden ne kadar düşük olursa,

akranlarıyla gelişim düzeyleri arasındaki farklılık o

kadar çok olur.

Biyolojik Risk Grubu

Gelişimsel Özellikler Devamı;

Biyolojik risk grubu altında doğan bebeklerin ilk

yıllarında bazı problemleri olabilir. Örneğin; ağlama

tepkileri yaşıt olan bebeklere göre daha fazladır ve

yoğun bir stres içindedirler.

Bu stres ve kaygılar ilerki yaşamlarında sosyal ve

duygusal gelişim alanlarını olumsuz etkileyebilir.

Biyolojik Risk Grubu

Görülme Sıklığı

Bebek ölüm hızı:

Türkiye binde 42.7

ABD binde 7

Almanya ve İngiltere’de binde 5 veya 6 civarı.

Biyolojik Risk Grubu

5 yaş altı çocuk ölüm oranları

Türkiye’de binde 52.1

ABD’de binde 31

İngiltere ve Almanya’da binde 24 civarındadır.

Düşük doğum ağırlıklı doğan bebeklerin oranı.

Türkiye’de %15

Almanya, ABD ve İngiltere’de veri dahi bulunmamaktadır.

Biyolojik Risk Grubu

Önlemler ve Öneriler;

İlk beslenme anne sütüyle olmalı

Sarılık riski ciddiye alınma ve kontrol edilmeli

Enfeksiyon bu bebekler için çok büyük bir risktir

Bebeğe mümkün olduğunca az dokunulmalıdır

Prematüre bebeklerde görme kaybı sorunu ile karşılaşılabilir. Bu hususta erken teşhis çok önemlidir.

Sarılık Riski

Biyolojik Risk Grubu

Önlemler ve Öneriler Devamı;

Bebekler için ilk aylarda hazırlanan programlara ilişkin

farklı görüşler vardır. Bu farklı görüşlerin ise iki ortak

noktaları vardır;

1. Erken Uyarım

2. Erken Müdahale

Biyolojik Risk Grubu

Erken Uyarım ve Erken Müdahale;

Prematüre ve düşük doğum ağırlıklı bebekler anne rahminde doğum için gerekli gelişim düzeyine ulaşamadıklarından dolayı öncelikle rahim içi yoksunlukların giderilmesi gerekir. Her şeyden önce bebeğin ritmik olarak sallanması, annenin kalp atışlarının dinletilmesi, vücut ısısının düzenlenmesi ve su yatağında yatırılması önerilmektedir.

Erken Uyarım ve Erken Müdahale Devamı;

Prematüre bebekler bu işlemler sırasında normal

sürede doğan bebeklere göre daha az sosyal

etkileşimde bulunurlar. Mümkün olduğunca

sesler çıkarma, konuşma, fiziksel temasta

bulunma gibi ‘Bebek Uyaranları’ kullanılmalıdır.

Sosyal-Çevresel Risk Grubu

Risk Faktörü Olarak Yoksulluk;

Sosyo-kültürel bakımdan dezavantajlı çocuklarda, yeterli gelişim olanakları sağlamaması nedeniyle zihinsel engel, dil gelişiminde yetersizlik, öğrenme becerilerinde problemler ve okul başarısında düşüklük görülmektedir.

Yoksulluk içinde doğan bebeklerde düşük doğum ağırlığı, prematüre doğum, hastalıklar ya da engel olasılığı yüksektir. Hatta ölümler bile söz konusudur.

Sosyal-Çevresel Risk Grubu

Risk Faktörü Olarak Yoksulluk Devamı;

Yoksulluk sınırları içinde yaşayan çocukların istismar

edilebilme ihtimalleri daha fazladır. Ayrıca yoksul

ailelerde geçimsizlik çocukları kötü etkileyebilir.

Elbette bu durumlara orta ve üst sosyo-ekonomik

seviyelerdeki ailelerde de rastlanabilir ancak yoksul

ailelerde bu problemlere rastlanma oranı daha

yüksektir.

Sosyal-Çevresel Risk Grubu

Risk Faktörü Olarak Yoksulluk Devamı;

Kentlerde somutlanan tüm suç ve şiddet olaylarının

kökenlerine bakıldığında, işsizlik, yoksulluk, evsizlik

gibi bir dizi yoksunluk dikkati çeker. Ama tümü en

doğrudan şekilde yoksulluk ile ilişkilidir.

Sosyal-Çevresel Risk Grubu

Risk Faktörü Olarak Yoksulluk Devamı;

Çocuk Hakları Sözleşmesinin (ÇHS) bazı maddeleri

her çocuğun yoksulluk koşullarından korunması

gerektiğini ortaya koymaktadır.

Bu maddeler;

Madde 27: Çocuğun yeterli bir hayat

seviyesine sahip olma hakkı

Madde 24: Çocuğun sağlık ve sağlık

hizmetleri hakkı

Madde 6: Çocuğun yaşama, maksimum

sağlık ve gelişme koşullarına sahip olma

hakkı

Madde 7: Doğum kaydı, isim ve milliyet ve

anne-babayı tanıma ve bakılma hakkı

Çocuk İhmali ve İstismarı

İhmal ve istismara uğrayan çocukların genel

problemleri;

a) Okul Başarısızlığı

b) İntihar

c) Suça Yönelme

d) Madde Bağımlılığı

e) Sokak Yaşamı ve Uygun Olmayan İşlerde Çalışma

f) Duygusal-Davranışsal Problemler

Örnek Olay;

Mavi Kurdele

New York'ta yaşayan bir öğretmen, lise son sınıftaki öğrencilerini diğer insanlardan

farklı olan özelliklerini vurgulayarak onurlandırmaya karar vermişti. Her

öğrencisini teker teker tahtaya kaldırdı. Onlara sınıf ve kendisi için niçin ve ne

kadar farklı olduklarını anlattı. Sonra her birine üzerinde altın harflerle "Siz

Değerlisiniz" yazılı birer mavi kurdele taktı. Daha sonra her öğrencisine üçer tane

daha kurdele dağıtıp, onlardan bu uygulamayı kendi yaşamlarında devam

ettirmelerini istedi. Her öğrenci kendi seçtiği birine kurdela takacak ve artan

kurdelaları da ona verip "Sen de birini seç, kurdela tak, kalan kurdelayı da ona ver,

o da birini seçsin" diyecekti. Öğrenciler daha sonra sonuçları takip edecek, kimin

kimi onurlandırdığı konusunda hafta boyunca sınıfa bilgi vereceklerdi. Çocuklardan

biri, gelecekteki kariyer çalışmaları için kendisine çok yardımcı olan bir şirketin üst

düzey görevlisinin yakasına iğneledi, mavi kurdeleyi.. Kalan iki kurdeleyi de ona

verip "Sınıfça bir projemiz var. Sizden onurlandırmanız için birini bulmanızı

istiyoruz. Onurlandırdığınıza ikinci kurdeleyi verin. O da bu projenin devam etmesi

için başkasını bulsun. Daha sonra lütfen bana ne olduğu konusunda bilgi verin." O

gün üst düzey yönetici, şirkette suratsız biri olarak bilinen patronunun yanına

gitmeye karar verdi.

Adam belki suratsızdı ama, müthiş yaratıcı zekası ve teşebbüs cesareti ile şirketi öyle

hızla geliştiriyordu ki.. Patronun odasına girdi ve "Siz yaratıcı bir dehasınız" dedi. Mavi

kurdeleyi anlattı ve yakasına takmasına izin verip vermeyeceğini sordu. Şaşıran patron,

"Tabii ki" dedi. Üst düzey yönetici mavi kurdeleyi patronunun tam kalbinin üstüne

ceketine iliştirdi. Ekstra kurdeleyi verirken, "Bana bir iyilik yapar mısınız? Siz de bu

kurdeleyi onurlandırmak istediğiniz birine verir misiniz? Bunu bana veren çocuk okulda

bir proje yaptıklarını söyledi. Bu törenin devam etmesi gerekiyormuş. Böylece insanları

nasıl etkilediğini belirleyeceklermiş.." O gece patron evine geldiğinde on dört yaşındaki

oğlunu yanına oturttu. "Bugün bana inanılmaz bir şey oldu. Ofisteydim. Üst düzey

yöneticilerden biri içeri geldi, bana hayran olduğunu söyledi ve yaratıcı bir deha

olduğum için bu kurdeleyi yakama iliştirdi. Bir hayal etmeye çalış. Benim yaratıcı bir

deha olduğumu düşünüyor adam. Siz değerlisiniz yazılı bu kurdeleyi tam göğsümün

üstüne taktı. Bana da bir ekstra kurdele verdi ve onurlandıracak başka birini bulmamı

istedi. Arabayla eve gelirken, bu mavi kurdeleyle kimi onurlandırabileceğimi düşündüm

ve aklıma sen geldin. Ben bu kurdeleyi sana takmak istiyorum. Günlerim aşırı yorucu

geçiyor. Eve gelince sana pek ilgi gösteremiyorum. Bazen derslerden aldığın notları

beğenmeyince veya odanı toparlamayınca sana bağırıp çağırıyorum. Oysa bu gece bir

şekilde buraya oturup sana benim için ne kadar farklı olduğunu söylemek istedim.

Annen gibi sen de benim hayatımdaki en önemli insansın. Sen mükemmel bir çocuksun.

Seni seviyorum !" Şaşkına dönen çocuk ağlamaya başladı. Bütün vücudu titriyordu.

Başını kaldırdı, gözleri yaş içinde babasına baktı ve "Bu gece intihar etmeyi

düşünüyordum, baba!.. Senin beni sevmediğine, ne yapsam kendimi

sevdiremeyeceğime inanıyordum. Ama artık herşey farklı" dedi. Elien Waller

Çocuk İhmali ve İstismarının

Nedenleri ‘Sosyal Öğrenme’ kuramına göre anne-babanın

kendi çocukluk dönemlerinde ihmale ve istismara

maruz kalması diğer bireylerle sevgi temelinde bir

ilişki oluşturulabilecek yeteneklerden mahrum

olmalarına neden olur.

Diğer bir neden ise anne-babanın eğitim düzeyinin

düşük olması ile çocuk yetiştirme konusunda bilgi

eksikliğinin oluşmasıdır.

Çocuk İhmali ve İstismarının

Nedenleri Devamı Bazı anne-babalar çocukları ile ilgili yüksek

beklentiler içerisine girebilirler. Bu

beklentiler sonucunda roller karışır ve kendi

ebeveynlerinden görmedikleri ilgi ve

duygusal gereksinimlerini kendi

çocuklarının karşılamasını isterler.

Çocuk İhmali ve İstismarının

Sınıflandırılması1) Fiziksel İstismar

2) Fiziksel İhmal

3) Duygusal İhmal ve İstismar

4) Cinsel İstismar

Fiziksel İstismar

Çocuğun kaza dışı harabiyet almasıdır. Her toplumda

çocuklara şiddet ve fiziksel ceza farklı şekilde

uygulanmaktadır. Örnek olarak; çocuğa bilinçli hasar

vermek, tokatlamak, sarsmak ve vurmak sayılabilir.

Fiziksel istismarın sonucu olarak düşük benlik algısı,

kimlik sıkıntıları ve kalıcı hasarlar söz konusu olabilir.

Fiziksel İhmal

Çocuğun yaşamı, sağlıklı büyüme ve gelişimi için

gerekli olan temel gereksinimlerden yoksun

bırakılması, fiziksel ihmal olarak tanımlanmaktadır.

Duygusal İhmal ve İstismar

Her çocuk fiziksel olarak istismar edilmez. Duygusal

ihmal ve istismar çocuğa yeterli sevgi göstermeme,

sürekli azarlama ve bağırma, tehdit edici şekilde

davranma, çocuğu reddetme, çocuğa sürekli sözel

saldırıda bulunma ya da çocuğu sürekli kilit altında

tutma gibi davranışlarla tanımlanabilir.

Cinsel İstismar

Çocuk ve yetişkin arasındaki her türlü cinsel etkileşim

cinsel istismar olarak ele alınır. Çocuk istismarlarının

%15 gibi bir oranı cinsel istismar olarak görülür. Cinsel

istismarlar genelde gizli tutulur ve en son durumda

bildirilir. Hem fiziksel, hem de duygusal tahribatı çok

yüksektir.

Cinsel İstismarın Sonuçları

o Depresyon

o Tecrit Edilme Duygusu

o Öz Güven Eksikliği

o İntihar ya da Kendine Zarar Verme

o Diğer İnsanlara Karşı Güvensizlik

o Cinsel Problemler

Çocuk İhmal ve İstismarına

Karşı Alınabilecek Önlemler Koruyucu Önlemler;

Çocuk istismarına bağlı ölümlerin %61’i korunabilir

bulunmuştur. Korunma önlemlerini birincil, ikincil ve

üçüncül koruma önlemi olarak ele almak olanaklıdır.

Birincil koruma şiddetin ortaya çıkışını önlemeye

yönelik çalışmaları, ikincil koruma erken tanı ve tedavi

çalışmalarını, üçüncül koruma ise şiddete maruz kalmış

kişinin rehabilitasyonu çabalarını kapsar.

Birincil Koruma Önlemleri

Birincil koruma cinsel istismarı önlemeye

yönelik halka yapılacak eğitimi, şiddeti

tanımlamaya ve kriz durumundaki

girişimlere yönelik sağlık ekibine

yapılacak eğitimi, şiddet ve istismar ile

ilgili risk gruplarının tanımlanmasını, risk

altındaki kişilere danışmanlık ve

koruyucu hizmetlerin sağlanmasını,

çatışma ve stres yönetimini içerir.

İkincil Koruma Önlemleri

İkincil önleme çalışmaları daha çok cinsel

istismar davranışı sonrasında genellikle

hastayı ilk gözlemleyen ekip elemanlarının

girişimlerini içerir. Bu dönemde çocuğun

tanımladığı utanç ve suçluluk gibi duyguları

üzerinde durulması ve istismarın sorumlusu

olmadığının anlatılması gerekir. Bu

dönemde çocuğun duyguları ile ilgili

yargılamalarda bulunulmamalıdır.

Üçüncül Koruma Önlemleri

Üçüncül önleme çalışmaları istismarın gerçekleşmesi

durumunda zararın hafifletilmesine yönelik,

yinelenmesini önleyici, tedavi edici ve rehabilite edici

çabaları kapsar. İstismara uğrayanlarla birlikte istismar

edenlerin de tedavi ve rehabilite edilmeleri gereklidir.

Suça İtilen Çocuklar

Her çocuk önemsiz suçlar işleyebilir. Mesela; yasak bir

bahçeden meyve almak gibi. Çocuklar gelişirken

toplumlaşma sürecine uyum sağlayarak bu türlü

davranışlardan vazgeçerler. Yani, psiko-sosyal denge

içine girerler. Çocukların suç işlemesinin nedeni psiko-

sosyal dengenin bozulmasıdır.

Suça İtilen Çocuklar Devamı

Suça itilen çocukların büyük bir bölümü fiziksel

istismara uğrayan çocuklardır. Yaşları ise genellikle

ergenlik döneminin başlangıcıdır. 14 yaş ülkemizde

olduğu gibi İngiltere ve diğer Avrupa ülkelerinde en

çok suç işlenen yaş olarak tespit edilmiştir.

Suça İtilen Çocuklar Devamı

Zihinsel fonksiyonlarda yetersizlik, suç vakalarının

büyük bir yüzdesini oluşturmaktadır. Aynı zamanda bu

çocukların sosyo-ekonomik düzeyleri düşüktür.

Zihinsel gelişimleri geri olan çocuklar dış etkenlerle

çok kolay yönlendirilirler.

Çevresel koşulların sağlıksız olması nedeni ile ergenler

suça itilebilirler. Bazen de ergenlik dönemine kadar her

şey normalken, ergenlik dönemi atlatılırken suça

yönelme olabilir.

Türkiye’de Durum

Türkiye nüfusunun %37.3’ü 0-17 yaş arası çocuk ve

gençlerden oluşmaktadır. Ülkemizde lise düzeyinde

okullaşma oranı erkeklerde %65.5 iken bu kızlarda

%44.3’e kadar düşebilmektedir. Ergenlik dönemi bir

risk faktörü olarak düşünülürse, okula gidemeyen

ergenlerin gelişimlerindeki olumsuzluklarının altını

çizmek gerekir.

Alınabilecek Önlemler

Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu’nun ilk maddesi;

Polis, yardım isteyenlere, yardıma muhtaç çocuk, sakat

ve güçsüzlere yardım eder.

Suça itilen çocukların kimliklerinin tespit edilmesi

Bu çocuklarla iletişim kurabilecek personel

yetiştirilmesi

İlgili kurum ve kuruluşlara teslim etmek

Erken Çocukluk Eğitimi

‘Erken Fark Etme’, ‘Erken Tanı’ ve ‘Erken Müdahale’

yi de kapsayan bu eğitim programı ve gerekli tıbbi ve

çevresel faktörlerle ilgili tedbirlerin alınmasıyla ortaya

çıkan problemlerin düzeyi değiştirilebilir.

Erken Çocukluk Eğitimi

Devamı Çocuklarda problem gözlendiğinde anında müdahale

edilmeli ve gereken yapılmalıdır. Çünkü çocuklar

büyüme ve gelişim hızı devam eden bir süreç

içindedirler. Bu nedenle ‘Erken Müdahale Programları’

geliştirilmelidir. Söz konusu bu programların diğer adı

‘Erken Çocukluk Eğitimi’ dir.

Erken Çocukluk Eğitimi

Devamı 0-8 yaş döneminde uygulanan erken eğitim

programlarının sonuçlarında, bu

programlara katılan çocukların gelişim

düzeylerinin arttığı, ebeveynlerin tutum ve

davranışlarının değiştiği, yalnızca çocukta

değil tüm ailede yaşam kalitesinin arttığı

ortaya konmuştur.