gülden sağol yüksekkaya-harezm türkçesi ve harezm türkçesi...
Post on 15-Feb-2020
36 Views
Preview:
TRANSCRIPT
...
••
TURKLER .. . . .. ~":--
-~~·-· ...
' 5 EDİTÖRLER
HASAN CELAL GüZEL PROF. DR. KEMAL ÇİÇEK PROF. DR. SALiM KOCA
YENİ TÜRKİYE YAYINLARI
İÇİNDEKİLER
cilt
5
YiRMiALTINCI BöLÜM
Tolunoğulları, İhşzdüer, Eyyubzler
A. Tolunoğulları TOl UNOGULLARI 1 Doç. Dr. Nadir Ozkuyumtt.t ... ............... ~ -:• .... .. . . ..... -- ... .. .. . -·' -- .. - ... -·. . .... . .. ~ ......... ·- -··----..... .
B. İhşid1ler İHŞIDilER 1 Doç Dr. Nadir OzkrJyrtmtu. : ... .... , ..
c. Eyyubller
15
39
EYYÜBİlER 1 Prof Dr. Ramazan Şeıerı . ..... . .... ..... .. .. .. . ... ... .. . ... . .. . ... ... ......... . .. .. . ... ... .... 60
ÖNASYA'DA BİR TÜRK DEV:LETİ: EYYÜBllER (1 1 75-1250) 1 Yrd. Doç. Dr. Muammer Gül ... ... . ...... . 77
TÜRKİYE SELÇUKlU DEVLETİ-EYYÜBİ MÜNASEBETlERi 1 Ytrl. Doç. Dr. Emine Uyumaz .... ..... . .... . 86 .
YiRMiYEDiNCİ BöLÜM
Memlukler MISIR MEMLÜKlERİ (1250-1517) 1 Prof Dr. Kazım Yajar Kopraman .... .... .. ... . ...... ... . .. ...... .... 99
YAKIN DOGU TÜRK-İSlAM TARİHİNİN AKIŞINI DEGiŞTiREN BİR MEYDAN SAVAŞ!: AYN CALUD 1 Yrd Doç Dr. Süleyman Ozbek.... . . ... .. .. ... .. . .. .. .. .. .. . ..... .. . .............. .. 127
ORTA DOGU'DA HAKİMİYET MÜCADELESi 0382-1447) MEMLÜK-TİMURlU MÜNASEBETlERi 1 Yrd Doç Dr. Ciineyt Kanat ... ... .. ...... ........... ... ... . .. 134
YiRMiSEKİZİNCi BöLÜM
İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilat İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE TEŞKiLAT 1 Prof Dr. Salim Koca .................................... ,.. .. 147
A. Devlet Anlayışı ve Kurumları KUTADGU BİLİG VE KÜLTÜR TARİHİMiZDEKi YERİ 1 Pr·of Dr. İbrahim Kafesoğlu . .. .. ... ... ... . .. .. .... .... 163
KUTADGU BiÜG'DE İKTİDAR KAVRAM! VE SiYASET ANLAYIŞI 1 Prof Dr. Zaftr Önler....... .. ........ ....... 179
İLK VE ORTA ZAMANLARDA TÜRKLERDE DEVLET, ÜLKE VE MillET FİKRİ 1 Selim Karake11 .. ......... 187·
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE ŞÜRA 1 Yrd. Doç Dr. Ali Galip Gezgin .. ...... .... .... .. ...... .... . .. ..... ........ 20.3
MÜSLÜMAN TQ'RK DEVLETLERİNDE DİVAN-I MEZALİM KURUMU 1 Pr·of Dr. Vecdi Akyüz ...... .. ... ..... 210
ORTAZAMAN TÜRK HUKUKİ MÜESSESELERİ 1 Prof Dr. FtM-t Köprülü .. ................ , .... ....... .... . .... ... . .......... 23 5
B. Devletlere Göre Teşkilat ve İdari Yapı Ül ÜŞ SİSTEMİNDEN MERKEZİ DEVLETE:
SELÇUKLU DEVlET TElAKKİSİNİN TEŞEKKÜLÜ (1038-1 064) 1 Dr. Oıman Özgüdenli .... .. . ......... 249
BÜYÜK SELÇUKLU VEZİRİ NİZAMÜ'L-MÜIK VE TARİHİ ROlÜ 1 Prof Dr. Mehmet Altay Köymen .. .... 265
BİR KAYNAK OLARAK NiZAMÜ'L-MÜLK'ÜN SİYESETNAMESİ 1 Ali Ertuğntl ... ... ... ... ... .. .. . ... .... 271
ESKİ TÜRKLER VE SELÇUKLULARDA İSTİHBARATÇILIK 1 Yrd Do;. Dr. Hanz.it Pehlivan/ı ..... ............... . 279
GAZNELİLERDE DEVLET TEŞKİL~TI 1 Dr. Gülter Nuhoğlu ..... .............. .. .... . .... .... . ... ........ ...... .. .. . . ... .... 286
MEMl ÜKLER PÖNEMİNDE İDARI YAPI 1 Dr. Bahattin Kefe; .. ................ ...... .. .. .. ... ..... .. . ... ..... ... ... 309
MEMLÜK SİSTEMİ 1 Dr. Siileyman Kızıltoprak ..... .................. ... ................. .......... . .. . . ..... .. .. .... ...... 320
YiRMiDOKUZUNCU BöLÜM
İlk Müslüman Türk Devletlerinde Toplum ve Ekonomi İlK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE TOPlUM VE EKONOMİ 1 Prof Dr. Kemal Çiçek.. ... ... ......... ...... 339
A. Toplum BÜYÜK SELÇUKLULARDA DEVl~T-'fOPlUM İLİŞKİSİ 1 Pt-of Dr. Omid Safi ..... ........ ....... ....... -··-·-- --- 352
ALP ARSLAN ZAMANI 'fÜRK BESlENME SİSTEMİ 1 Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen ... - ... .... .. , ........ .... ..... , .. .
FERGANA'DA YERLEŞİM YERLERİ 1 Giilniıa Aynakulieva .. ...................... ....... ......... ................................ .
X-XII YÜZYILLARDA MERV 1 Prof Dr. Yegen Atagarriyev . . ... -- ............. -··· ... ....... .. ... ....... ........... ...... .
MEMLÜKLER DÖNEMİNDE SOSYAL YAPI 1 Dr. Bahattin Kele; .. ...... .. .. ..... . .. . ...... ... . .. . . ............... . .... ... .
TARİHİ SÜREÇTE TÜRK KADINlARI 1 Yrd Dof. Dr. Abdurrahman Kurt . .. ........................................ .
MEMLÜK TOPlUMUNDA KADlN 1 Doç: Dr. Samira Kortantamer ............. ..... ............ .. ..... .. . ..... ...... ... .. ......... .
364
377
388
394
399
406
B. Ekonomi BAŞLANGICINDAN TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NE KADAR
TÜRK DEVLETLERİNİN SİKKELERİ 1 Prof Dr. Oğıtz Tekin .... .. .... ................................... ....................... ... ........... 413
BAHRi MEMLÜKlERLE VENEDİKLİLER ARASINDAKİ TİCARİ ANTLAŞMALAR 1 Dof. Dr. Maria Pia Pedani .. .. .... .......... .............. ... .. .... ..... ..... . ... .. ..... .... .... .... 423
MEMLÜKLERDE TİCARET 1 Dr. Bahattin Kefe; ................... .. .. ............ ...... ...... .............................. --- 431
XIII-XV. YÜZYILLARDA YAKIN DOGU'NUN SOSYO-EKONOMİK HAYATINDA TÜCCARlAR 1 Altan Çetin........ .... .. .. .. ... ............... ......... ................ . .. 446
ÜTUZUNCU BöLÜM
İlk Müslüman Türk Devletlerinde Düşünce ve Bilim
A. Düşünce İLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVlETLERİNDE "DÜŞÜNCE" 1 Prof Dr. Hanifi Özcan ... . . ..... . ... . .... .. 463
KUR'AN VE HADİS KÜLTÜRÜNÜN KUTADGU BİLİG'DEKİ iZLERi 1 Prof Dr: Cemal Sofi.toğ!t.t ...... ......... . 482
MÜSLÜMAN TÜRKlERDE TASAVVUF 1 Prof Dr. Mehmet Demirci ...... ............... ............................ .............. .. 489 '\
TÜRKLERiN İSLAMIAŞMA SÜRECiNDE '
MEZHEPLERİN VE TARİKAnARIN YERİ 1 Do; Dr. Saffet Sarıkaya. .... ....... ... .... . ..... . .. ....... ... . 498
TÜRK DÜŞÜNCE TARİHİNDE SELÇUKLULAR DEVRİNİN YERİ VE ÖNEMİ 1 Yrd Dot: Dr. Ramazan Bifer ........... .. ......... .......... .... .... . 509
TÜRK KÜLTÜR TARİHİNDE EBU MANSUR MUHAMMED MATÜRİDİ'NİN YERİ VE ETKİSİ 1 Yrd Dof~ Dr. Ahmet Vehbi Ecer .. ........ .. ............... ............................................. .. .... . 518
BÜYÜK TÜRK DÜŞÜNÜRÜ FARABİ (870-950) 1 Ytd. Doç. Dr. İbrahim Hakkı ~ydın . ..... . . .. . 527
İBNİ SİNA (980-1037) HAYATI VE FELSEFESi 1 Yrd Do;. Dr. H. Ömer Özden ..... .. ........................ . ........ ..... . 535
AHMET YESEVİ: HAYATI, ESERLERi, FİKİR VE TESİRlERİ 1 Dor Dr. Ahmet Turan Yükıe! .. .. ........ .. 545
ŞAH-I NAKŞBEND VE TÜRK DÜNYASINDAKi ETKilERİ 1 Yrd Dor Dr. M. Necmeddin Bardakp ....... .. 552
BUHARA'DAN BURSA VE BOSNA'YA DERVİŞANE BİR YÜRÜYÜŞ 1 Prof Dr. Mustafa Kat·a __ ..... .... .. 561
TÜRK AHLAKI 1 Prof Dr. Hü.sameddin Erdem ..... ·569
B. Bilim İlK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERİNDE
BİLİM 1 Prof Dr. Esin Kahya - Yrd. Dof Dr. Hiiseyin Gazi Topdemir ..... ... .... .. . .. ... ... . ....... .................... . 583
ORTAÇAG BİLİM TEFEKKÖRÜNDE TÜRKLERiN YERİ 1 Prof Dr. Aydın Sayılı ..... :.. ...... ..... ..................... 6i4
İLK MÜSLÜMAN TÜRKLERDE DÜŞÜNCE VE BİLİM 1 Pro/ Dr. Alparslan Apkgenf . .. .. .. . . .. ... ........ .. .. 62.3
İBNİ SİNA'NIN HEKİMLİGİ VE TABABETİN GELiŞMESiNE ETKİLERİ 1 Prof Dr. Arslan Terzioğlu ... .... ... 645
BİRÜNİ 1 Abdt~llahDınnan ..... .. ... .................... .. ............ ...... ............ ........................... ........ .... :.... .... ......... .... ........................... ... 662
TÜRKiSTAN COGRAFYASINDA YETiŞEN ÜNlÜ DİN BİLGİNLERİ 1 Yrd. Doç .. Dr. Ahmet Yıldırım ....... .. 681
TÜRKLER VE MANTIK BiLİMİ 1 Pro/ Dr. Abdillkttddür BingôL ........ .. .' .. ...... ........ :. ....................... .. . ... .. ......... 691
TÜRKLERiN HADiS iLMiNEKATKISI 1 Prof Dr. Kemal Sandıkft...... .. . .. . .. . ... ... ...... . ........ . ......... ..... .... .......... ............. 702
TÜRKlERiN İSLAM HUKUKUNA KATKILARI: SERASİ ÖRNEGİ 1 Dr. Adem Yerinde......... ................. ............. ........ 710
NiZAMiYE MEDRESELE-Rİ VE BÜYÜK SElÇUKlULARDA EG İTİM 1 Dr: Ahmet Ocak .. ... ... .. . . ..... ...... .. .. ...... .. ..... . ....................................................... .. .... .............. .... .......................... ...... .. 721
YERLİ VE YABANCI KAYNAKlAR IŞIGINDA SELÇUKLUHASTANELERİ VE TABABETİN AVRUPA'YA TESİRLERİ 1 Prof Dr. Arslan Terzioğlu . .. .. .. .. ... .. . . .... .... ............................ 728
TÜRK TlBBINDA MÜZİKLE TEDAVi 1 Dr. Hapnet Altmöl;ek ..... ... .. ... .. , . ................. ...... .. . ........ ........... .. .. 742
MEMLÜKLER DÖNEMİ (1250-1517) İLMI HAREKETiNE GENEl BİR BAKlŞ 1 Prof Dr. İrmail Yiğit ........ 748
ÜTU.ZBİRİNCİ BöLÜM
İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat . İLK MÜSLUMAN TÜRK DEVLETLERİNDE DiL VE EDEBiYAT 1 Pro/ Dr. Ahmet B Brıilamn .. ,. ...... 759
A. Dil KARAHANULARDA DİL VE EDEBiYAT 1 Prof Dr. Ha/illbrahim Şener ..... . .. ..... . ... .. ... ... . ............. ... .... ... ..... ....... .. . . 784
HARiZM TÜRKÇESi 1 Prof. Dr. Nuri Yüce .................. . .............. .. ... ......... ......... .... .... .. ............... .... .......... . .. ...... :. . .......... 793
HAREZM T ÜRKÇESi VE HAREZM TÜRKÇESi İLE YAZILAN ESERLER 1 Doç Dr. Gülden Sağol ....... .... .. . . .... 804
KlPÇAK DİLİ VE EDEBiYATI 1 Prof. Dt: Recep Toparlı ..... .. ... . . .... .. ... .... .. ......... ... ... .... .. ..... .. .......... .. ..... .... .................... ... 814
TÜRKÇEYE HİZMET EDEN DEVLET ADAMLARI VE MUTASAVVIF ŞAiRLERDEN BİRKAÇ ÖRNEK 1 Pr-of Dr. Abdurrahman Güzel .. . .. ...... ... ..... .. . ... ............... ........ 822
SÖZLÜKÇÜLÜK TARİHİNDE FARSÇA-TÜRKÇE İLK ÇEVİRİ SÖZLÜKLERİNİN ORTAYA ÇIKMASI 1 Dr. Gemile Alikızı Sadıkova ... ..... .... .... ...... ... ............................... ... ..... .. ..... ... .. . . ... 838
B. Edebiyat DEDE KORKUT'UN TARİHİ ŞAHSİYETİ VE . .
YAŞADI Gl KÜlTÜR oR-;rAMI 1 Prof. Dr. Kamil Hü.reynoğltt Nerimanav .... . , .. ...................... .. .. .. ..... ....... .
AL KIŞ VE KARGIŞLAR 1 Mahmut Seyfeli . . . ... ... .. . . .. . .. . . ...... ... ... ... .. .................... .......... .. .. ..... .. ... ..
845
853
ESKi VE ORTAÇAG'DA TÜRK SÖZLÜ EDEBiYATI 1 Dof. Dr. Miraı Hamzaoğlu İdelbayev ................ .. ..... ,... ...... ... 863
GAZNELİLER VE SELÇUKlUlAR DÖNEMİNDE EDEBI GElENEK 1 Yrd Doç: Dr. Sadık Armut/u . .. .. . 872
BİR MiLLETiN RÜHİ SERENCAMI: TÜRK TASAVVUF EDEBiYATI 1 Yrd. Dof. Dr. Bital Kemik/i ...... . :. ...... . 880
EDEBİ ŞERH GELENEGİMİZ İÇERİSİNDE "TASAVVUFİ ŞİİR ŞERHLERİ" 1 Yrd Doç Dr. Ömür Ceylan .... 891
TÜRK EDEBİYATI'NDA GÜL VE BÜLBÜL 1 Yrd. Dot- Dr: Gencay Zavotçu .. ....... ....... ................... H.... ... .. 896
İSlAMiYET SONRASINDA İlK FARSÇA ŞİİRLERDE TÜRKLER 1 Prof. Dr. Adnan Karaiımailoğlu .. ..... .... 903
ORTAÇAG TÜRK VE İRAN EDEBi METiNLERİNDE TÜRK KAVRAM! 1 Yrd. Dor Dr. Şerife Yağcı .. .. .. . . ... 914
ESKi ARAPÇA KAYNAKlARDA TÜRKlER/ Yrd Doç Dr. Yakup Civelek .... ....... ...... ... .. ...... .. .... ........ .. . . . 921
H AREZM TüRKÇESi VE HAREZM TüRKÇESi İLE YAZILAN EsERLER
DOÇ DR. GÜLDEN SAGOL MARMARA ÜNiVERSİIESİ FEN-EDEB1YAI FAKÜLtESi 1 TORKiYE
arezm bölgesi, Sir Derya'nın aşağı yarağıyla birlikte daha Moğol devrinden önce, Kaşgar' ın yanında ikinci bir edebi' merkez olarak
önemli bir rol oynamıştır. Uzun zaman siyasi bakımdan da Altınordu'ya bağlı olan Harezm ve Sir Derya'nın aşağı kesimi, kendilerini Altınordu devresinde de muhafaza etmişler, hatta Moğol akınları bile buradaki İslam! Türk edebiyatının gelişimine engel olamamıştır.' XIII .. yüzyılda Harezm ve Aşağı Sir Derya'da görülen kültür faaliyetleri, XIV. yüzyılda Altınordu'nun Saray ve Kırım
şehirlerine de sıçramıştır.
İslamiyet'in ilk zamanlarında Harezm'de konuşulan dil, aslında İran! olmakla birlikte diğer İran lehçelerinden çok farklı olan Harezm lehçesi idi .. XI.. yüzyılda başlayan Harezm'in Türkleşmesi hadisesi, XIII.. yüzyıla kadar devam etmiş ve Harezm ile ona bağlı bölgelerde yeni bir yazı dilinin kuruluşu, bu bölgenin Tütkleşmesinden sonra gerçekleşebilmiştir.. Harezm'in Türkleşmesinde özellikle Oğuzlar ve Kıpçaklar çok önemli bir rol oynamışlardır. Ayrıca Kalaçlar, Kimekler, Bayavutlar, Kanglılar ve birtakım göçebe Türk aşiretleri de bu hususta etkili olmuşlardır.. Bölgenin Türkleşmesinde rol oynayan bu unsurlar, bölgenin kendine has lehçesini de oluşturmuşlardır .. Bu lehçe, Karahanlı yazı dili ile bağlantılı ve Oğuz, Kıpçak, Kanglı ve diğer boyların lehçelerinin karışımı ile oluşmuş Harezm Türkçesid.ir.
lerde farklı lehçelerin daha fazla ağırlık kazanmış şekliyle karşımıza çıktığı görülmektedir.
Harezm Türkçesinin belli başlı özellikleri şunlardır: d'li ve y'li şekillerin bir arada bulunması (aç/ır-- ayır, adrıl-, bod - .boy, boya-, ıd-, idi}, kada} ·~ kaya;, kadgu, M.dgur·-, kod-·- koy-, kudug, kiiy-, kii!;}egii, 11r;iı-- 1/.Yt-- 11yu, yadag, yay-, yayıg, yayıl-vb.:), birden fazla heceli kelimelerin sonundaki-,4-g seslerinin umumiyede korurimakla birlikte, Oğuzcanın tesiriyle az da olsa düğürüldüklerinin görülmesi (kö'rkliig - körklü, kudug - kudu, türliig - türlü; vb.), yükleme eki olarak-g ve -g'ye tesadüf edilmemesi, bazı yapım ekieri ile kelimenin bünyesine dahil hecelerin ve çekim eklerinin bağında bulunan-g-,-g-:seslerinin karışık durumda olması (eşek, kazgan ·- kazan, kerek, kurtgar-~ kurtar'-, oygan--· oyan-, suwgar·-~ s11war~, yapurgak ·- yaprak, yatgur-- yatur·-vb .. ), az da olsa-.{<->-b- değişikliğine tesadüf edilınesi (abfar-, tJatun, o!J;a-, ya!JJı vb.), çok daha önce b' den dönüşmüş olan w'nin muhafaza edilmekle birlikte çok seyrek olarak v'ye veyafye dönüştüğünün görülmesi (fewiir-~ çeviir-, çewriil-, ewiir-~ Gwür-, ewrül-, ö'bke> öwke ~öfke, .seb-> sew-- sev-- Jöw-, sub> r11w ~ suv, .suwar-, ıuwgar-, suwsa-, taban tawar, ya6ız> yawuz vb .. ), Harezm Türkçesi için karakteristik bir durum olan düzlük-yuvarlaklık uyumundaki karışıklığa sıkça rastlanması (ekıil-
XIII. yüzyılda Karahanlı Türkçesinden gelişen ve XV yüzyılda yerini Çağatay Türkçesine bırakan bu lehçe, Karahanlıcadan teşekkül etmesinin yanı sua, çeşidi boyların lehçelerini de yansıtması bakımından ilginç bir yazı dili olmuştur. Bu sahadaki eseriere bakıldığında bu edebi dilin farklı metin-
Mahmud bin Ömer Ez-Zemahjerinin "MukaddimetO'l-Edeb" adlı eserinin Harezmce tercümesinden son sahife
ekriil-, ekrit-"- ekıiit-, kılış-kılUJ-, kimfiig - kimfiiig, korkıt-- kor,kut-, kutıl--· kutul-, millkim - mülküm, ofilufiız, .fewiin-·- .rewin-, toku-- tokı-, ti:frtünçi ~ törtinçi, uzın ~ 11zun vb.), gibi. Ayrıca 3. teklik ve çokluk şahıs iyelik ekinden sonra gelen yardımcı n sesinin yer yer düşmesi, geniş zamanın olumsuzu olarak -ma.s, -mes ekinin yaygın olarak kullanılması gibi hususiyecler de bu dönemi Çağataycaya yaklaştırmaktadı~.
tuRKLER + ORTAÇAG .
·· ···-- ··-··· ~-·~ ...
Bu dönemin belli başlı eserleri şunlardır:
1. MUKADDİMETÜ'L-EDEB
13. Topkapı, 2740 nurnarada muhafaza edilen nüsha .. Şems Hıyvak1 tarafından istinsah edilmiştir.
ı 4 .. Top kapı, 27 4 ı nurnarada muhafaza edilen nüsha. Ebu'I-Kasım Carullah Mahmud b .. 'Omar b .. Mu- ıs British Museum, Add .. 7429 nurnarada muhafa-
hammed b .. Ahmed ez-Zemahşer1 el-Harezm! (107S- za edilen nüsha .. H .. 760/M .. ı3S9'da istinsah edilmiştir .. 1 ı44)'nin ı ı27 -ı ı44 yılları arasında yazıp Harezm şahı ı6. Rampur Saray, 3810 nurnarada muhafaza edilen Arsız b. Muhammed b .. AnUş Tigin'e sunduğu Arapça nüsha .. pratik bir sözlük niteliğinde olan Mukaddimetii'l-Edeb'de ı 7. Hatice Turhan, 322 nurnarada muhafaza edilen Arapça kelime ve kısa cümlelerin anlamları satır aralan- nüsha .. H. 769/M. 1367'de Kahice'de Sivaslı 'Abdülvana nüshaların büyük çoğunluğunda Türkçe ve Farsça ile, hid b .. 'Abdülmed'd tarafından ist:insah edilmiştir .. bir nüshada bunlara ilaveten Moğolca ile, bir nüshada da sadece Harezmce (İran d~li) ile kaydedilmiştir. ı8 . Hacı Beşir Ağa, 648 nurnarada muhafaza edilen
nüsha .. H. 797 /M .. 1394'te Kahice'de Harezmli Şems elArapça öğrenmek isteyenlerin kolaylıkla kullanma-. ük Hıyvak1 tarafından istinsah edilmiştir .. lan için kısa cümleler ve kelimelerden ibaret bir sözl'' ·
olan Mukkaddimetü'I-Edeb, başlıca beş bölüm~en ibaret- İ9. Atıf Efendi, 2768 nurnarada muhafaza edilen tir: ı.. İsimle.r, 2. Fiiller, 3. Harfler (isim ve fıil dışında-· nüsha .. H.. 799/M. ı397'de Musa b. Mürsil Şeyh Dakkak ki gramer unsurları), 4. İsim çekimi, S. Fiil çekimi.. 3.- tarafindan istinsah edilmiştir .. S .. bölümlerin Harezm Türkçesi ile tercümesine rastlan- Eser üzerinde y~pılan belli başlı çalışmalar:
mamaktadır. ~ .... ..-.:: İshak Hacası Ahmed Efendi .. · Aksa'l-Ereb ft Eserin iscinsah edilmiş pek çok nüshası bulun- ~ Tercemeti Muka;ddimeti'l-Edeb. İstanbul, H..
~~kla birlikte, Z~mahşerl'ni_n elinden çı_kan , _.... -;~"~...-"' *., ı313/M. ı895 .. . ~u~ha kayıp:ı~. Nushaları~ ?ır kısr,ı:ıında ıse L ~· \' N . Poppe .. "Eine vierspıachige Zamax-ıstınsa.? r:ır~hı yokt~:· Bılı?en nushaların -;"""""' .- , _, . şad-Handshrift.. I. Das çağataltürkische ~n eskı~~rı ~a~:zm T~rkçesı v~. Farsça ~ , •.....-: / ~_j.J~) Sprachmaterial .. " ZeitJchrift der· Deutsc-ıle tfrcurnelı nushalardır. Bu nusha-~A ~. \ l , , ~~.,-.. ~,- ,...~· hen M()l'genliindi.rıheri Gesellrıhaft, ı O 1 lar: V ::r~ · .. ___.... (ı951), 301-332.. · ·
1. Yo~gat, 3~6 nurnarada mu- . ,, · ' .. _.. A .. N .. Borovko~. · :·Tyu;kskie hafaza edılen nusha .. ~ · 655/M.. Glossı v Buharskom Spıske Muk-
2 'd H A 'd I b Ah h b Mahmud bin Ömer Ez-Zemahşeri'nin ı '5 7 e · arezm e ra ım ·· "MukaddimetU'I Edeb" adlı kitabının Harezmce ter- kaddimat al-Adab." Acta Or·ientalia Mahmud Sufi el-Mü'ezzin tarafın- cümesinin kapagı Acade?niae Stientiarum Hungaricae, 15 dan istinsah edilmiştir. (ı962), 31-39 ..
2 .. Berlin, 66 nurnarada muhafaza edilen nüshanın istinsah tarihi H .. 681/M. 1282'dir.
3 .. Şuşter. İstinsah tarihi bilinmemekle birlikte dil özellikleri, yazı ve kağıdından 13 yüzyıla ait olduğu anlaşılmaktadır.2
4. İstanbul 'üniversitesi, 114 nurnarada muhafaza edileıı nüsha. H . 715/M .. 1315'ce Hare:.mı'de· Baıçkendi Mes'ud tarafından istinsah edilmişek
'5 . Kas~amonu, 2487 nurnarada muhafaza edilen nüsha.. ·
6 .. Taşkent, 2699 nurnarada muhafaza edilen nüsha. ....
7 .. TaŞkent, 3807 nurnarada muhafaza edilen nüsha ..
8 .. Paris, 287 nurnarada muhafaza edilen nüsha..
9. Damat İbrahim, ı 149 nurnarada muhafaza edilen nüsha. H . 738/M .. 1338'de Harezm'd<! Saraylı Mahmud b. Yusuf el-Katib tarafindan istinsah edilmiştir.
ı o .. Arkeoloji, 1619 nurnarada muhafaza edilen nüsha .. H .. 740-741/M. 1340-1341 'de Saraylı Hibecullah tarafından Saray' da istinsah edilmiştir.
ı ı. Millet, 2009 n umarada muhafaza edilen nüsha .. H.. 749/M. ı348'de Harezm'de Hüsameddtn Cendt tara-fından istinsah edilmiştir. ·
ı 2 .. Topkap ı, 2243 nurnarada muhafaza edilen nüsha ..
K. H . Menges .. "Report on an Excursion to Leningrad and Taşkent for Research in Çagataj Manuse ri pts .. " Central Asiatic Journal, 8 (1963), 230-252.
K. H .. Menges .. "Report on the Second Excursion to Taşkent for Research in Çagataj Manuscripts." Central Asiatic]ourna!, II (1966), '87-133 .
A. Zajaczkowski . "Glava o Zivotnıh v Arabskom Trude Zamalışart (s Persidskimi i Tyurkskimi Glossami) po Stambul'skomu Spisku 655 g .. h. (= ı257)." Rocznik Orientaliıtyczny, 30/2 (ı967), 27-82.
Nuri Yüce Ebu'l-K.aJım Carullah Mahmud bin 'Omar· bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahjart el-Hvarizmt.. Mukaddimetü'l-Edeb: Hvarizm TiirkfeJi ile Terti.imeli Şuşter Nü.ıhası: Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları S3S. Ankara, 1988.. ·
2. KıSASU'L-ENBİYA Eserin müellifi, Nasırü'd-dtn b .. Burha.nü'd-dln
Rabguzl'dir .. Rabguz1 eserini H . 709'da yazmaya başlamış, bir yıl sonra, yani H .. 7ıO/M .. 13ıO'da tamamlamış ve Nasırü'd-d!n Tok Buga'ya sunmuştur.3
Peygamber kıssalarını konu alan eserde başta Hz Muhammed ve diğer peygamber kıssaları ile Harut ve
TÜRKlER + ORTAÇAG
Marut gibi kıssalar yer almaktadır .. Rabguz1 dini konuları edeb1 bir dille nakletmiş, kıssalarla ilgili Arapça ve Türkçe manzumelere yer vermeyi ihmal etmemiştir Eserde peygamberlere ye din büyüklerine yazılmış kasidelerden ve mani-cuyuğ şeklindeki dortlüklerden başka, aşk, cabiat gibi konuların işlendiği manzumeler de bulunmaktadır.
Nüshalan:
1. Londra, British Museuriı Add .. 7851 'de muzafaza edilen nüsha. Bu nüsha, eseriri en eski nüshasıdır .. İstinsah tarihi bilinmeyen nüsha yazı bakımından incelendiğinde · farklı müstensihlerin elinden çıktığı anlaşılmaktadır .. 4
2. Leningrad nüshaları:5
a .. Public Library, T.HC 71 (16. yüzyıl?)..
b .. Oriental Institute of che Academy of Sciences, C 24 5 (yaklaşık 1 600).
c Public Library, Dorn 507 (Kaufman derlemesi, 17. yüzyıl) . ·
d .. Oriental Institute of che Academy ofSciences, D 45.
e .. Oriental Institute of the Academy of Sciences, D 46 ..
f Oriental Institute of the Academy · of Sciences, D 43 ..
S .. E.. Malov. "Musul' manski e Skazaniya o Prorokax Po Rabguzi .. " Zapiski Kollegii Vo.ıtokovedov, V (1930), 507-524.
K. Gr(6nbech. Rabguzi. Narrationes de Pr·ophetiı.. Cod. Muı. Brh Add 7851 .. Reproduced in facsimile wich an introduction .. Kopenhagen, 1948 ..
H. Boeschoten ve M.. Vandamme. "The Different copyists in the London ms. of che Qisas-i Rabghuzi.." Utrechc Papers on Cemral Asia .. Proceedingr of the first European Seminar on Central Asian Studies .. Utrecht, 1986, 177-183.
H . Boeschoten. "The Poetry in Rabghuii's Qisas." L'Asie Centra/e et .ses Voirins. lnfluences R&iproque.ı. Edited R..
· Dor. Paris, 1990, 9-36 ..
KısaJ-t Rabguziy. I-IL Taşkent, 199L
H. Boeschoten. "The Leningrad Manuscripts ofRabghuzi's Qısas." Türk Dilleri Ara;tırmaları 1991 (1991), 47-79
H .. E., Boeschoten, M .. Vandarome ve S. Tezcan (Critically edited). At-RabghUzZ. The Stories of the Prophetr. Qisar al-Anbiya', An Ea.ıtern Turkish Ver:rion. ı . With the Assistance of H Braam and B Radtke. E. ]. . B ri lL Leiden-New York-Köln, 1995 ..
H .. E.. Boeschoten, ]. O'kane ve M. 3. İsveç nüshalan:
a .. University Library of Uppsala, Nova 578, 580.6
Tezhipli Kur'an sahilesi (12 yy) Vandamine (Translated into English). (Philadelphia.University Museum) (The Arts Al-Rabohuzf.. The Stories or the Pr-o-~>hets.-
of Islam, 1976) o 'J 1'
QiJasal-Anbiya', An Eastern Turkish Versi-b .. University Library of Lund, Universitatsbiblior-
hek.7 ·
4 .. Paris, Bibliocheque Nationale, SuppL Turc 1012 (18. yüzy'ıl).8
5 .. Bakü, Azerbaycan, Cumhuriyeti İlimler Akademisi Yazma Eserler Enstitüsü (16 .. yüzyıl)9
Eserin Kazan'da basılmış, birkaç nüshası da bulun-maktadır.
Eser üzerinde yapılan belli başlı çalışmalar:
N.. I. İlminskiy. Kısas-ı Rabguzi. Kazan, 1859 ..
N.. p_ Ostroumov .. Kritiçe;kiy Razbor Muhammedanskogo Uçeniya o Proroka:x. Kazan, 1874 ..
N.. F.. Kacanov. "Tatarskie Skazaniya o Semi Spiyaşçih Ocrokah .. " ZVO, VIII (1875), 242-245.
Şemsüddin Hüseyn_ Kısas-t Rabguzi. Kazan, 188L
N. F.. Kacanov. Rabguzi KtJaJu'l-Enbiya Tiirki. Taş
kent, 1898.
Gulam Hasan Ari(gan .. Rabguzi Ktra.ru'l-Enbiya. Starıy Taşkenc, 1916-1917.
].. Schinkewitsch.. "Rabguzi's Syncax .. " MSOS, II/XXIX (1926), 130-1 72; II/XXX (1927), 1-57.
on. 2. E .. ).. BrilL Leiden-New York-Köln, 1995. Aysu Ata.· Namü'd-din bin Burhanü'd-din Rabguzf..
KıJasü'l-Enbiya (Peygamber Kmaları): Girij-Metin-Tıpkıbasım, Dizin. I-Il .. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 68111-2 .. Ankara, 1997 ..
3. Mu'fNü'ı-MüRiD
Bilinen tek yazma nüshası, Bursa'da Orhan Kitaplığı'nda bir mecmuanın 186-211 varakları arasında bulunan eser, daha önce Haraççıoğlu Kitaplığı'ndaydı.. Metnin kenarlarında bir kıssa, Cevahirii'l-Esrar adlı eserden alınmış yedi dörtlük ve Mu'fnü' l-Mürfd ve Cevahirü' 1-EJ-
. rar·'dan olup olmadığı anlaşılınayan bazı mısralar da bu-iunmaktadır. ·
Eser, H.. 713 Ramazan/M .. 1313 Kanun~ı Evvel'de tamamlanmıştır (26a/3-4) .. Bu kaç söz ayıtgan atı İslam ol/Tilegi ahır vakt fman !tfam ol (25b10) mısralanndan müellifın adının İslam olduğu aniaşılmakla birlikte Ebu'l-Gazi Babadır Han Şecm-i Terakime adlı eserinde, Sal ur boyundan Ersarı Bay denilen kişinin şeyhlik makamında oturan ve aynı zamanda hoca olan Şeref Hoca'ya giderek Arapça kitapları aniayıp buna göre hareket etmelerinin zor olduğunu, Arapça yazılmış meseleleri
TÜRKlER + OR:TAÇAG
· ~ --·.·- ... ~ ... , ~~---~----.......... _. --~ ............ _ ..... -·····--··--··---------------------·""--·--·~ ... · ·;c:::;;:;,;;;,ıı..ı-------
Türkçeye çevirme lütfunda bulunduğu takdirde çok sevaba gireceğini söyleyince Şeyh Şeref Hoca'nın dini meselelerin tümünü çevirip Mu'fnü'l-Mürid adını verdiği bir kitapta toplayarak Ersarı Bay'a verdiğini ve o zamandan itibaren Türkmenlerin hepsinin o kitaba göre hareket ettiklerini kaydetmektedir (102b/7-103a/1)ıo Yeterince açıklığa kavuşmayan bu husus hakkındaki görüşler için bk.. Recep Toparlı, Mu'fnü'l-Mürid, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1988, XII-XVI ..
Mütekarip vezninde 407 dörtlükten ibaret olan eser, sadece dini bilgileri öğretmek gayesiyle kaleme alındığı için edeb1 bir değ.er t~ımamaktadır.
Mu'fnü'l-Mürtd şu bölümlerden oluşmaktadır:
İman, Ma'tifetü'l-Hakk ve Resulibi Muhammed, Va'z ve'n-Naş1hat, Zekat, İradat, Adab, İktida, Beyanü'sSohbet, Meselü'ş-Şer!'at ve't-Tar!kat ve'l-Hak!kat, Beyanü'l-Kalb ve' n-Nefs, SülUk, Şükrü'l-Hakk ve Zikrü'l
Necmettin Hacıeminoğlu. Kutb'un Rusrev ü Şirin' i ve Dil RususiyetlerL İstanbul Üniversitesi yayınları 1378. İstanbul, 1968.
5. MUHABBET-NAME
Manzum bir eser olan Muhabbet-name, Horezm! tarafından H. 754/M .. 1353'te kaleme almıştır. Müellifhakkında Horezm! malılasını kullandığına göre Horezmli (Harezmli) olduğu dişında hiçbir bilgimiz bulunmamaktadır. Yazılış yeri Sir (Sirderya) olan eser, kesin olarak kim olduğu aniaşılmayan Muhammed Hoca Bey'in arzusu üzerine yazılmıştır.
Farsça beyideri de ihtiva eden Muhabbet-name, mesnevi tarzında kaleme alınmıştır.
Nüshaları:
1. British Museum Or .. 8193'te kayıtlı Uygur harfli bir mecmuanın 160a-173b varakları arasındaki nüs-Ebrar.
Eser üzerinde kapsamlı tek çalışma Recep Toparlı tarafından yapılmıştır:
"".~'"""""""- ha .. H . 835/M. 1432'de Emir Celaledd!n Fıruz
Recep Toparlı . Mu'fnii'l-Mürfd. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi yayınlan 15. Erzurum, 1988.
4. HUSREV ü ŞiRIN
Altınordu sahasında yazılan Rusrev
Şah adına yazdmtşc.ır.
2 .. British Museum Add. 7914'te kayıtlı Arap harfli bir mecmuanın 290b-313b varakları ar~ındaki nüsha. 16. yüzyılda yazılmıştır.
3. İstanbul Millet Kütüphanesi, Arab1, nr. 86'da muhafaza edilen Arapça tefsirin başiyesinde bulunan nüsha.
Söz konusu cefsirde Muhabbet-name, 98b, 54a-57b varaklarının başiyesinde yer almaktadır.
ü Şfrfn, Kur b mahlaslı bir şair tarafından . Nizaml'nin ayni adı taşıyan mesnevisinin Türk. edebiyatındaki ilk çevirisidir. Kutb bu eseri, Tini-Bek Han ile onun eşi Melike Harun adına Türkçeye çevirmiştir. Tini-Bek
Seramik tabak, ( 11-12. yy.) 4. İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali
Emin, Miınzum, nr. 949'da muhafaza edilen nüsha. Müstakil bir cilt içinde bulunan bu nüsha, beş varaktan
Han 134l'de babası Özbek Han'ın ölümünden sonra tahta çıkıp 1 342 'de kardeşi Canı-B ek tarafından öldüroldüğüne göre eser, 1341-1342 yıllan arasında yazılmış olmalıdır.
Rusrev ü Şfrfn hikayesinin konusu, Sasah! hükümdarlarından Husrev Perv!z ile Ermen hükümdarı Meh1n Banu'nun kardeşinin kızı Ş1r1n'in aşkına dayanmaktadır.. İkinci planda ise Rusrev'in siyasi hayatı verilmektedir.
Kutb'un eseri Nizam!'nin eserinden daha kısadır,
ama bu eksiklik, hikayenin bütünlüğünü bozmamaktadır, konu başlıklan aynen muhafaza edilmiştir.
Eserin bilinen tek nüshası Bibliotheque Nacionale'de 312 numara;da muhafaza edilmektedir. Bu nüsha, eserin kaleme alınışından yıllar sonra H. 785/M. 1383-1384'te Berke Fakılı tarafından Altın Buga adına İskenderiye' de istinsah edilmiştir.
Eser üzerinde yap,ılan belli başli çalışmalar:
Ananiasz Zajaczkowski. La Plus Ancienne Ver:rion Tttr·que du Rumliv u Şfri'n de Qutb. 1: Texte, II: Fac-simile, III: Vocabulaire. Polska Akademia Nauk Komitet Orientalistyczny. Warszawa, 1958-1961
ibarettir.. ·
Eser üzerinde yapılan belli başlı çalışmalar:
Ş. Abdullaeva. Adabiyat Hr~tomattya5t . Taşkent,
195 L Tourkhan Gandjei .. "Il "Muhabat-nama"dii Horaz
ml." Annali dell' lJtituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, VI (1957), 131-161; VII (1958), 135-166.
Tourkhan Gandjei. "Il lessico del "Muhabat-nama" "Annali de!!' l5tituto Universitario Orientale di Napoti, Nuova Serie, VIII (1959), 91-102.
A. M. Şçerbak. "Oguz-name, Muhabbaı::-name." Pamyatniki Drevne Uygurlkoy i Staro Uzbek5koy Pis'mennoJti. Moskova, 1959, ll 1-170.
E. N. Nadjib. Rorezmi, Muhabbet-name, lzdanie, Teksta, Tran.skripıiya, Perevod i İrıledovanie. Moskova, 1961.
Sir G. Clauson. "The Muhabbat-nama of Xwarazm1" CA], VII (1962), 241-255.
Osman E Serckaya.. "Horezm!'nin Muhabbec-name'sinin İki Yeni Yazma Nüshası Üzerine .. " Türkiyat MecmuaJt, XVII (1972), 185-207 ..
!ÜRKlER + ORTAÇA(j
6. NEHCü'L-FERADİS Dini mahiyette bir eser olan Nehcü'l-Feradtr, Türk
edebiyatı sahasındaki kırk hadis tercümelerinin ilk örneğidir. 11 Zaten eserin bu vasfı müellifi tarafından da giriş-te belirtilmiştir .. 12 .
Kitap, her biri onar fasıldan ibaret olan dört müstakil baptan oluşmu§tUc Hz. Peygamber'in fazilederi, Hulefa-i Raşidin, Ehl-i Beyt ve Dört İmamın faziletleri, Allah'a yaklaşman ameller, Allah'tan uzaklaştıran ameller ..
Kitapta he:r fasıl bir hadisle başlamakta, bu hadisin Türkçe tercümesi verildikten sonra, tanınmış İslam alimlerinin eserlerinden söz konusu hadisin manasını daha etraflı olarak aydınlatacak mahiyette , mütalaalar, menkıbeler, hikayeler nakledilmektedir.. Bazan tanık olarak ayetlere ve başka hadisiere de başvurulmaktadır. Hatime kısmında müstensih, musannifin bu kitabı oluştururken iseifade ettiği kaynaklan sıralamaktadır. 13 Bu verilen kaynaklar, eserde istifade edilen kaynakların tamamını içine almaroakla birlikte kirapea bahsi geÇmeyen bazı eserleri içerdiği görülmekcedir.14 Müellif ayrıca her fasıl içindeki vaaz ve nasihatlerinde Çeşitli müelliflerin eserlerinden hikayeler nakletmektedir.
Müellifın bu kitabı yazmaktaki gayesi·, kitaba verdiği addan da anlaşıldığı üzere okuyuculannın kitaptaki sözler ile amel etmesi ve bu kirabın onlara cennete gitmek için bir kılavuz teşkil etmesidir. Bu sebeple, hiçbir sanat gayesi güdülmemiş, edebi olması gibi bir endişeye yer verilmemiştir. Bundan dolayı gayet sade ve açık bir üslupla kaleme alınmıştır.
Fakat ele alınan ro~seleler, ilgi çekici hikayeler ışığında verildiği için kesinlikle sıkıcı bir kitap değildir. Bu üslubundan dolayı da çeşidi muhiderde kopyalan oluşturulmuştur.
Şihabeddin Mercanl'nin kütüphanesinde bulunan, fakat sonradan ortadan kaybolan Nehı'l/1-Feradfs nüshası 759 (M. 1357-1358) tarihini taşımaktadır ve Altınordu Devleti'nin başkenti Saray'da istinsah edilmiştir. Mercan! bu nüshanın sonunda müellif veya müscensih olarak gösterilen "Mahmud b .. 'All es-Saray! menşe'en ve'!-Bulgar! mevliden ve'l-Kerder!" adını müellif adı olarak kabul etmektedir.15 E N . Nadjib, Mercan1 nüshasındaki "Mahmud b .. 'All' b .. es-Saray! menşe'en ve'l-Bulgar1 mevliden ve'l-Kerderi" isminin önündeki kılguçı kelimesi ile Kazan Üniversitesi Kütüphanesi'nde 60261 nurnarada kayıtlı bulunan t-em' kılguçı kelimelerinden hareketle .müellifin bÜyük bir tevazu ile kendisini "müellif' olarak değil de, "copıayıcı" diye vasıflandırdığını belirtmekte ve Mahmud b. 'All b .. es-Saray! menşe'en ve'lBu~garl mevljden ve'l-Kerderlyi eserin müeilifı olarak
kabul ermektedir .. 1·6 Ona göre es-Saray!, müellifin yaşadığı yeri göstermektedir. Sc Pecersburg SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü'nde 316 numarayla kayıtlı bulunan nüshadaki "Mahmud b .. 'Al! b. şeyh es-Saray! menşe'en ve'l-Bulgarl' mevliden ve'l-Kerded 'akden" kaydından müellifin "Saray şeyhinin oğlu, Bulgar· doğumlu, Kurder (Ketder) ile ilgisi bulunan Ali oğlu Mahmud" olduğunu belirtmektedirY Nadjib ayrıca, söz konusu nüshadaki '"akden" kelimesinin müellifin aslının Kürder Kazak aşiretine bağlı olduğunu gösterebileceğini ileri sürer, yani Nadjib'e göre Kürder Kazak aşiretinden olan roüellif~ Bulgar'da doğmuş, Saray'da yaşamış ve eserlerini yazmıştır. 18
Nadjib'in Mercan! nüshasında... kılgUfı, St. Petersburg' da 3 16 nurnarada kayıtlı nüshada cem' kzlguçı olarak geçen kelimelerin müellifi işaret ettiği yolundiıki görüşü, makul bir görüşcür .. Zaten İstanbul nüshasında da
2a/l'de müellif yerine cem' kılgan ifadesi tercih edilmiştir. Nehcü'l-Feradts çeşidi din alimlerinin rivayetlerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş bir eser olması sebebiyle, müellifin kendisini "toplayan, bir araya getiren" olarak vasıflandırmas~ şaşılacak bir husus değildir .. Dolayısıyla başka bir bilgi elde edilmediği sürece, Mahmud b. 'AlJ'yi müellif olarak kabul etmek uygundur.
Saray, Bulgar ve Kerder'le alakası hususunda Mercan! nüshasında "Mahmud b .. 'Ali es-Saray! roenşe'en v,e'l-Bulgarl' mevliden ve'l-Kerder1" ibaresi.ne rastlıyoruz ki bu Saray'da yetişmiş, Bulgar doğumlu anlamına gelmektedir. Ancak bu ibarede "ve'l
Kerderl' açıkta kalmaktadır, yani bundan sonra Ketder'le bağlancısının ne yolla olduğunu açıklayan bir kelimeye ihtiyaç vardır- ki biz bu bilgiyi St. Petersburg' da 316 numarayla kayıtlı nüshada bulmakrayız. Orada ibare şu şekilde karşımıza çıkıyor: "Mahmud b. 'All b .. şeyh es-Saray1 menş~'en ve'l-Bulgad mevliden ve'l-Kerder1 'akden" Saray'da yetişmiş, Bulgar doğumlu, ailesi içiba- . riyle (?) Kerderli" Yazmayı görmediğiro için '"akden" kelimesinin doğru olduğundan emin değilim, çünkü '"akden", bu tür ifadelerde alışılmış bir kelime değildir. Eğer doğru ise "aile itibariyle, kök itibariyle veya evlilik itibariyle" gibi anlamlara gelebilir.
Eserin tarihine gelince St. Pecersburg 316 numaralı nüsha, 8 Sefer 759 (M. 20 Ocak 1358, Cumartesi) tarihini taşımaktadır. Mercan! nüshası ise 759 (M. 1357-1358) yılının ikinci günü tarihini taşımaktadır, ama okunamayan bir kısım bulunduğu için hangi ayda yazddığı belli değildir. İstanbul nüshasında batimedeki kayda göre eserin müstensihi yazım işini müellifin ölümünden üç gün sonra, yani 6 Cemaziye'l-Evvel 761 (M. 25 Mart 1360, Çarşamba) tarihinde tamamlamıştır .. Bu durumda eser, 759'da veya 759'dan önce yazılmış olmalıdır.
IÜRKlER + OR:rAÇAG
··- ·-·· ---· ~. -·
Eserin yazılış yeri Mercan! ve St .. Petersburg nüshalarında Saray olarak gösterilmiştir. Diğer nüshalarda bu konuda bir bilgi bulunmamaktadır ..
Aslı Uygur hafleriyle y3,zılmış olan Mi'racname'nin mukaddimesinde bu eserin Nehecü'l-Peradtı adlı kitaptan Türkçeye çevrilmiş olduğu belirtilmektedir. t9 Mi'racname'deki Kaf dağına yolculuk haricindeki kısım, Nehcü'lFeradfs'te bulunmaktadır ve bu kısımların tertip bakımından birbirine uyduğu görülmektedir. Fakat şu andaki bilgilerimize dayanarak, hele söz konusu Nehecü'l-Feradtı adlı eser ortaya çıkmadan bizim müellifımizin Mi'racrıame'de bahsi geçen Nehecü'l-Feradt.s'ten faydalandığını ileri sürmek doğru olmaz.20
Nüshaları:
L İstanbul nüshası: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 879 nurnarada muhafaza edilmektedir Tam bir nüshadır .. Müellif adı, yazılış yeri ve yılına dair bir kayıt mevcut değildir.. İstinsah kaydından müscensihin Harezmli Muhammed b .. Muhammed b .. Husrev old.uğu-; nu öğreniyoruz (444/13-16).
Batimedeki kayda göre eserin müstensihi Harezmli Muhammed b. Muhammed b .. Husrev yazım işini müellifın ölüpıünden üç gün sonra, yani 6 Cemaziye'l-Evvel 761 (M. 25 Mart 1360, Çarşamba) tarihinde tamamlamıştır .. Bu durum- '· da müellifın ölüm tarihi M .. 22 Marc 1360, Pa- ~ zar'dır (443/15-1 7). ·
16 Nisan 1390), müstensihi ise Kasım b. Muharnmed'dir .. Yazılış yeti ve müellifı belirtilmemiştir. Yakup Kemal, nüshanın Kırım'da ortaya çıktığına ve iscinsah tarihinin Kırım'ın Altınordu Devleri'nin kültür merkezi olduğu devre rastladığına dayanarak, müstensihin Sollıadı bir zat olduğunu var saymakta, müellif olarak ise Mahmud b.. Ali'yi kabul etmektedir (Yakub Kemal, Tyurko-tatar:ıka,ya rukopis' XIV veka "Nehju'l-feradiı", önsözü yazan: A. Samoyloviç .. Yaltinskiy Ob'edinennıy Kraevedçeskiy Muzey, Simferopol, 1930)23
Bu yazma, halen kayıptır.
5 .. Kazan nüshaları: Halen Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi'nde bulunan nüshalardan biri, 60261 nurnarada muhafaza edilmektedir. Kağıdı XVII. asra ait olan yazmanın 2, 21-23; 27-28, 30, 265, 267 varakları başka yazı ile yazılmış ve yazmaya sonradan ilave edilmiştir. Bazı sayfalar ise mevcut değildir. Sonradan ilave edilen varaklarda 14-16 satır, diğer varaklarda ise 17-19 satır bulunmaktadır. 1-20, 24-25, 263-264. varaklar tamir edilmiş ve bu varaklardaki eksik kısımlar ta
mamlanmıştır (B. A .. Yafarov, "Literatura Ka,mrkoVoljkih Bulgar X-XIV vv. i rukopir "Nahc al-Fa-
.ri:ıdi.ı," Kazan, 1949).24 , .
Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi'n-de bulunan diğer nüsha, 3060 nurnarada kayıtlıdır. Tamamı 28 varakcır ve her sayfasında 29 sacır bulunmaktadır .. Kağıdı, XVIII. yüzyılın ikinci yansına aittir (K A. Yafarov, Lite
ratura Kamsko-Voljkih Bulgar X-XIV vv. i rukopiı "Nahc al-FaradiJ'', Kazan, 1949).25
2 .. Paris nüshası: Paris Bibliotheque Nacionale 1020 ·numarada muhafaza edilmektedir .. Tam bir nüsha olmayıp başı ve sonu kayıptır .. Birinci babın üçüncti faslının son kısrru ile başlamakta, üçüncü babın ikinci faslı ile sona ermehedir.
Kazan nüshalarının üçüncüsü yine Kazan Devlet 'üniversitesi Kütüphanesi'nde 12100
Bitkisel susıemeli nurnarılda muhafaza edilmektedir .. 532 sayfadır .. seramik kandil Başka bir elle yazılan ilk birkaç varak sonradan
Başı ve sonu kopmuş olduğu için eserin adı, müellifi, müstensihi, yazılış ve istinsah tarihi hakkında bilgi · bulunmamaktadır .. İstinsah tarihi bilinmemekle beraber dil özellikleri açısından İstanbul nüs~asından daha sonraki bir yüzyıla ~it olduğu görülmektedir.21
3. Mercan! nüshası: Şihabeddin Mercanl'nin kütüphanesinde bulunan ve kendisi tarafından tanıtılan, fakat sonradan ortadan kaybolan nüshadıc H .. 759/M .. 1357-1358 tarihini taşıyan yazma, Aİtınordu Devleti'nin başkenti Saray'da istin.sah edilmişt~r, 1877 yılının Ağustos ayında Kazan'da düzenlenen IV Rusya Arkeoloji Kongresi çerçevesinde düzenlenen sergide gösterime ~unulan el yazmalarından on ikincisi Nehcü'l-Ferad.tr'tir. S .. G. Vahidov'a göre, bu nüsha Mercan'i''nin elinde bulunan ve daha sonra kaybolan nüshadır. 22
4_ Yalta nüshası: 1928'de Kırım'da bir kitapçıda bulunmuştur .. Yalta Doğu Müzesi'nin satın aldığı bu nüsha sadece ilk iki babı ihtiva eder .. Sooradan yapıştırılan yaprak ve zedelenen yaprakların tamiri için kullanılan kağıt, XVII. asrın sonunda kullanılan kendine has kağıt tipine airtir. Yazmanın cildi XVII. veya XVIII.. asırda, siyah maroken deriden yapılmıştır,. İsriosah kaydında belirtildiğine göre istinsah tarihi Rebiülahir 792 (M. 19 Mart-
eklenmiştir.. Yalnız ilk sayfası ekSiktir.. Hicrl 1185 (M .. 1771-1772) tarihini taşıyan nüshanın müstensihi, Feyzullah Caferoğlu'dur ve yazmayı hacası Molla Selimcan Dost Muhammed'in oğlu için· istinsah etmiştir .. 26
R. F. İslamov bize ayrıca Nehcü'l-Feradtı'in üç: nüshasını haber vermektedir: Bunlardan biri M . G .. Gosmanov yönetimindeki araştırma gezisinde 1 968' de Ehmet köyünde bulunmuştur .. İkincisi aynı yıl G . İbrahimov Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü'nde (bugünkü q.. İbrahimov Dil, Edebiyar ve Sanat Enstitüsü) çalışan M. Yusupov tarafından Ulyan bölgesinin Yugarı Tireşke köyünde bulunmuştur. Üçüncüsü Milla Rehmetulla tarafından 1723'te istinsah edilen derlemenin arasındadır ve bugün adı geçen enstitüsünün arşivinde muhafaza edilmektedirY
Nek'iy İsenbet Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi'nde 1357 yılma ait bir Nehdi'l-Feratlzr nüshası bulunduğunu belirtmektedir .. 28 Fakat İsenbet' in bahsettiği nüsha, yukarıda tanıttığımız nüshalardan biri midir, bilemiyoruz.
R .. E İslamov, Nehcü'l-Feradt/in bir nüshasının da Kazan Pedagogika Üniversitesi'nde bulunduğunu ileri sürmektedir. 29
TORKlER + ORTAÇA~
6. St. Petersburg nüshaları: St .. Petersbuıg SSCB Ali Fehmi Karamanlıoğlu. "Nehcü'l-Feradis'in Dil İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü'nde bulunan nüs- Hususiyederi IL" Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVII halardan biri 316 nurnarada muhafaza edilmektedir.. (1969), 33-56.. Tam bir nüsha değildir .. Birinci babın dördüncü faslı ile Ali Fehmi Karamanlıoğlu .. "Nehcü'l-Feradis'in Dil başlayan yazmadaki kayma 759 yılı sefer ayının sekizin- Hususiyederi III.." Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII ci gününde (M. 20 Ocak 1358, Cumartesi) yılkı yılında (1970), 57-80 .. Saray'da yazıldığı ve kitabı cem' ktlgu;ı (toplayan) kişinin Ali Fehmi Karamanlıoğlu. "Nehcü'l-Feradis'in Dil "Mahmud b.. Ali b .. şeyh es-Saray! menşe'en ve'l-Bulgarl Hususiyederi IV" Türk Dili ve Edebiyatı DergiJi, XIX mevliden ve'l-Kerder1 'akden" olduğu belirtilmekte-dir .. 30 Nadjib, yılkı yılının Hicr1754 veya 756 (M .. 1353 (1971), 145-1 70· veya 1355) yılına tekabül ettiğini, halbuki kitabın 759 E. N .. Nadjib~ "O pamyatnike XIV veka 'Nahc al-fa(M. 1357-1358)'da yılında yazıldığının kaydedildiğini radis'i yego yazıke." Sovetskaya Tyurkologiya, 6 (1971), belirtmektedir .. 3ı 56-68//Çevirisi: Nazif Hoca. "Nehcü'l-Feradis ve Dili
Üzerine .. " Türk Dili ve Edebiyatı Dergi.ıi, XXII (1977), Sc. Petersburg SSCB İlimler Akademisi Şarkiyat
Enstitüsü'nde bulunan nüshalardan diğeri 2590 numa-29-
44
rada kayıtlıdır .. Tam bir nüsha değildir. F. Ş .. Nurieva. İssledovaniyi Yazıka Pamyatnika XIV Başı ve sonu kayıptır .. 32 veka 'Nahdj al-FaradiJ'.. Ka:tan,
Bu her iki yazma da Kazan'dan 1993. S .. G .. Vahidov'un kütüphanesinden Şirvan Kalsın .. "Nehcü'l-Fera-getirilmiştir.n Ayrıca R .. F.. İslamov, dis'te Sözcük Yapımı." Mersin Üni-söz konusu enstitüde muhafaza edilen versitesi Yüksek Lisans Tezi, 1996. ve Vahidov tarafından bulunduğunu be- · Gülden SağÖL Nehcü'l-Feradfs: İlk lircciği bir nüshadan-söz ediyor ve 1085 fi~~~~~~~~~,ll' !ki Bap (Girij-Tenkitli Metin-Sözlük-Di~ nurnarada muhafaza edildiğini ifade "'5 l! zin-Arapça ibare/er)_ Basılmamış Doçentlik ça-ediyor .. 34 lışması, 1998.
R.. E İslamov, S .. A.. Alimav'un AstraKuş fıgürlü seramik tabak parçası
Janos Eckmann, çeviriyazı .. Nehcü'IFeradfı. Upmahlarnıg Açuq Yolı (Cennet/erin Açık Yolu): han'da tespit ettiği birdedeme arasında bulunan (62b-
73a) ve Nehcii'I-Feradts'in iki kısmından ibaret olan bir başka nüshanın söz konusu enstitüde 431 O n umarada kayıtlı olduğunu bildirmektedir .. 35
K. H . Menges, St .. Petersburg 'ayaptığı incelem~gezisi sırasında, bitisi büyük bir ihtimalle tam olmak üzere dört adet Nehcii'l-Feridt.s nüshası bulunduğunu tespit ettiğini belirtmekcedir.36 Muhtemelen Menges'in gördüğü bu nüshalar yukarıda zikrecciğimiz nüshalar olmalıdır.
Eser . üstünde yapılan belli başlı çalışmalar:
Yakub KemaL Tyurko-tatar.ıkaya rukopir' XIV veka "Nehju'l-feradir". Önsözü yazan: A .. Samoyloviç .. Yaltinskiy Ob'edinennıy Kraevedçeskiy Muzey, Simferopol, 1930 ..
B .. A. Yafarov.. "Literacura Kamsko-Voljkih' Bulgar X-XIV vv .. i rukopis "Nahc al-Faradis (X-XIV. yüzyıllarda Kama-Volga Bulgarları Edebiyatı hem 'Nehc-el-Feredis' Kulyaıması)." Kazan Devlet Üniversitesi Doktora Tezi, 1949.
Nehcü'l-Feradis: Tıpkıbasım. I, önsözü yazan: Janos Eckmann .. Türk Dil Kurumu Tıpkıbasımlar Dizisi 35 . Ankara, 1956.
Osman Nedim Tuna. "Studies on Nahju'l-Faradis: A Method for Turkic Histarical Dialectology" .. Ph D thesis University of Washington, 1968.
Ali Fehmi Karamanlıoğlu "Nehcü'l-Feradis' in Dil Hususiyederi I " Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVI (1968), 55-72 ..
Metin. II .. Yay. Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar. Türk Dil Kurumu Yayınları: 518 .. Ankara, tarihsiz; Dizin-.Söz~ lük .. III. Haz .. Aysu Ata .. Türk Dil Kurumu Yayınları: 518 .. Ankara, 1998.
E Ş. Nurieva .. '"Nahdj al-Faradis" Mahmuda al-Bulgari. Akademiya Nauk Tatarstana Kazanskiy Gosudarsrvennıy Universitet .. Kazan, 1999.
7. Mi'R.Ac-NA.ME
H .. 840/M. 1436'da Malik Bahşı tarafindan istinsah edilmiştir İstinsnh yeri Hero.t olan eserin, bu tarihten önce yazıldığı anlaşılmaktadır.. Bu sebeple XIV. yüzyıl eserlerinden sayılmaktadır. Mi'rti-e-name'nin Paris Bibliotheque Nationale'de muhafaza edilen bu Uygur harfli nüshadan başka nüshası ele geçirilememiştir..
Eser üzerinde yapılan çalışmalar:
Pavet de Courteille .. Miradj-Narheh: Le manurcript Oigour de la Biblt'otheque Nationale. Paris, 1882 ..
Osman Fikri Serckaya. "Miracname: Metin, İndeks." İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk D ili ve Edebiyatı Bölümü mezuniyet tezi .. İstanbul, 1968.
8. KuR'AN-I KERİM TERCÜMELERi
8.1.
Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa Camii 2 nurnarada muhafaza edilen satır arası Kur'an tercümesi nüshasL Yazma daha önce MilJet Kütüphanesi
TÜRI<lER + OR'IAÇAG
.. . ·-·· . ''-'~ · .. ;;,· . ...... .
Hekimoğlu Ali Paşa 951 nurnarada bulunmaktaydı.. Tercümesi • yapılmayan 196a/ 196b sayfaları ile Farsça olarak vakıf ve ibtida kaidelerinin verildiği 586b-587b'nin devamının olmayışı hesaba katılmazsa tam bir nüsha olup tercüme kısmı 583b'de, kitabın tamamı ise 587b'de sona ermektedir ..
Sources of Orientallanguages and Literatures 46, Turkish Sources XXXIX .. Harvard University, 1999.
8.2.
585b-586a'da Farsça olarak Kur'an ayetleriyle nasıl fal bakılacağı öğretilir. 586b-587b'de Farsça olarak Kur'an-ı Kerim'in kıraatında riayet edilmesi gereken hususlardan olan vakıf ve ibtida kaideleri üzerinde durulmaktadır .. Fakat bu kısım Nahl suresinden itibaren eksiktir .. Nüshada satır arasında kelime kelime tercümeden başka -birkaç önemsiz istisna dışında- Kur'an sahifesi, (IS .. yy . .) Timurlu
İngiltere (Manchester), .John Rylands Kütüphanesi Arabic MSS. 25-38'de kayıtlı olan satır arası tercümeli nüshadır.. Satır arasında Farsça ve Türkçe tercüme ihtiva etmektedir .. Tamamı ocuz cilt olan eserin elde on dört cildi mevcuttur .. Bu on dört cilc 1145 varaktan ibarettir. Maalesef bu ciltlerde de eksikler bulunmaktadır. Bu cilderin haricinde tercümeye ait olan iki varak da Dublin, Chescer Beatty Kütüphanesi or .. 1606 ve or .. 1630'da kayıtlıdır ..
ilave veya tefsir yoktur. ·
Bu kitap üzerinde yapılan tek kapsamlı çalışma Gülden Sağol tarafından yapılmıştır:
Gülden SağoL An lnter-linear Tramlation of the Qur'an lnto Khwarazm Turkifh = Harezm Türkçeri Satır Ararı Kur' an Tercümesi: lntr·oduction and Text. I, Sources of Orieocal Languages and Li teratures · 21 , Turkish Sources XIX, Harvard University The Department ofNear Eastem Languages and Civilizations, 1993; Gloırary. II, Sources of Oriental Languages and Literamres 26, Turkish Sources XXIII, Harvard Unive.rsity The Department of Near. Easi:ern Languages and Civilizacions, 1995; Fauimile Seetion One: 1 b-300b. III, Sources of Oriental Languages and Literatures 36, Turkish Sources XXXIII, Harvard University The Department ofNear Eastem Languages and Civilizations, 1996; Seetion Two: 30P-587b. III,
Yazma, her sayfada sadece üçer satırlık Arapça, Farsça ve Türkçe mecin ihtiva ettiği için çok hacimlidir.. Başı ve sonu eksik olduğundan nerede ve kimin tarafından meydana getirildiği hakkında bilgimiz yoktur .. J Eckmanri, ba.Zı dil özelliklerini ve yazı biçimini göz önünde tutarak metnin XIII. yüzyılın ikinci yarısı veya XIV. yüzyılın ilk yarısından önce istinsah edilmediğini belirtmektedir .. 37
Üstünde yapılan belli başlı çalışmalar:
Janos Eckmarı.n .. "Two Fnigments of a ı<.oran Manuscript with lnterlinear Persian and Turkic Translations." Central A.riatic]ournal, XIII/4 (1969), 287-290 ..
Janos Eckmann .. Middle Turkic Glo.s.res of the Rylandl lnterlinear Koran Translation.. Bibliotheca Oriencaiis Hungarica XXI, Akademiai Kiad6. Budapesc, 1976.
DiPNOTLAR
Nuri Yüce, Bbu'I-Kasım Carulliih Mahmud bin 'Oınar bin Muhammed bin Ahmed ez-ZamahŞarl el-Hvarizml, Mukaddimetü'l~Edeb: Hvarizın Türkçesi ile'Teı·cümeli Şuşter Nüshası: GiriŞ, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 535 (Ankara, 1988), 9 ..
2 Nuri Yüce, ag.e., ll
3 Rabguzl eserinde N§$ırü'd-din Tok Buga'nın küçük yaşta bey olduğunu, müslümanlığı sonradan kabul ettigini ve Moğol ?lduğunu belirt· mekredir(2v/5·11). Bk. Aysu Ata, Nasırü'd-dln bin Burhanü'd·dln Rabgfizl, Kısasü'l-Enbiya (Peygamber · Kıssalacı): Giriş"MetinTıpkıbasım, Dizin, I, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kuıumu Yayınları: 681/1 (Ankara, 1997), XIII. Tok Buga hakkında ayrıca bk. M. Fuad Köpıülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 3. baskı, Örüken Neşriyac: 15 7, Kültür Serisi: 28 (İstanbul, 1981), 287
4 H Boeschoten ve M Vandamme, "The Different copyists in the london ms. of the Qisas-i Rabghuzi, " U ereche Papers on Central Asia, Proceedings of the fitst Eur·opean Seminar on Central Asian Stu-dies (Utrecht, 1986), 177-183. .
5 H .. Boeschoten, "The l .eningrad Manuscıipts of Rabghuzi's Qısas, ' Türk Dille.d Araştırmalan 1991 (1991), 49-50
6 J. Eckmann, "Die Kiptschakische Literatur L Die liceratur von Chwareım und der Goldenen Horde, " Philologiae T~rdcae Fundamenta, II (Wiesbaden, 1964), 278
7 G . .Jarriog, Studien zu einer osttürkische Lautehre (Lund, 1933), 20
8 E. Blochet, Catalogue des manuscf'ipts turcs, Bd. II (Paris, 193.3), 138
9 N Hacıyeva, "Rabguzi'nin Kısasü'I-Enbiya Eserinin .Bakü· Yazması," Türk Dili, 514 (Ekim 1994), 292-296.
10 Zuhal Kargı Ölmez, Ebulgazi Sahadır Han, Şece:re-i Terakime: Türkmenlerin Soykütüğü, Türk Dilleri Aı~tırmaları Dizisi 3, Simurg (Ankara, 1996), 220
l l Abdülkadir Karahan, İslfun-Tüı·k :Edebiyatında Kıf'k H.adis Toplama, Ter·cüme ve Şerhleti, gözden geçirilmiş, buluşlar veekleıle zenginleştitilmiş yeni baskı; Diyanec işleri Başkanlığı yayınları: 284, İlmi Eseder: 23 (Ankara, 1991), 143.. · ·
12 Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami 879, 2/4-13.
13 Süleymaniye Kütüphanesi Yeni Cami 879, 443-444117·9 .
J 4 Eserde zikredilen kaynaklar ve qu kaynaklann müellifleri için bk Gülden Sağol, Nehcü'l-J;'erlidi's: Ilk Iki Bap (Gidş-Tenkitli MetinSözlük-Dizin-Arapça Ibareler), basılmamış doçentlik çalışması (1998), XXX-XXXI. . ·
15 Şihabeddin Mercan!, Kitabu Müscefiidi'l-Ahbar fi Ahvlili Kazan ve Bulgar, I (Kazan, 1885), 15-16
16 E. N. Nadjib, "Nehcü'I-F~radis ve Dili Ü~erine, " çev. Nazif Hoca, Tfu·k Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXII (1977), 36~.37. . ·
17 E. N .. Nadjib, a.g . .e., 37
18 E. N. Nadjib, a.g . .e .. , 39. 19 A. Pavet de Couneille, Miril:dj-Nameh, le Manuscript Ouigour de la
Bibliotheque Nationale (Paris, 1882).
20 Bu konu hakkında bk. Ahmet Caferoğlu, Tür·k Dili Tarihi, U, 3 .. baskı , Enderun yayınları: 17 (İstanbul, 1984), 113; E. N . Nadjib,
·ıüRKlER + ORTAÇA(i
a .. g .. e., 41; Nehcü'1-Feradis: Tıpkıbasım, I, önsözü yazan: Janos Eckm.ann, Türk Dil Kuromu Tıpkıbasımlar Dizisi 3 5 (Ankara, 1956), X-XII; Osman E Serrkaya, "İslami Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bakış, " "İslami Devrenin Uygur Harili Eserlerinden Siracü'l-Kulub: Transkripsiyon ve Şndeks, İsranbul, 1975" adlı Dokrora Tezinden Ayrı Basım. (Bochum, 1977), 12; R. F. İslamov, Alcın Urda Hem Memlükler Misın: Yazma Miras, Medeni Bağlanışlar (Kazan, 1998), 60; S .. E .. Malov, Paroyarniki Drevneryurkskoy Pismennosti (Moskva-Leningrad, 1951), 96; Saadet Ş. Çağacay, Türk Lehçeleri Örnekleri. VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili, 2. baskı , Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayımları : 62, Türk Dili ve Edebiyarı Enstitüsü: 9 (Ankara, 1963), ı 75; vd.
21 Gülden Sağol, a.g.e .. , XVJ.
22 R. F. İslam.ov, a .g .. e .. , 61 .
23 Görmedim, Bk. E. N .. Nadjib, a.g .. e., 31-32.
24 Görmedim., Bk E. N. Nadjib, a.g .. e., 34-35
25 Görmedim, Bk E. N. Nadjib, a..g .. e., 35. 26 E. N. Nadjib, a.g .. e., 35
27 R F İslamov, a .. g.e .. , 64. 28 Nekiy Isenbet, Tabışmalar (Kazan, 1941), 15.
29 R F. İslamov, a .. g .. e., 65 ..
. 30 Görmedim., bk E. N Nadjib, a.g.e, 36-37.
31 E. N .. Nadjib, a .. g.e .. , 37.
32 E. N. Nadjib, a.g.e ., 36; R. F. İslamov, a .. g .. e., 63
33 A. Samoyloviç, Yakup Kemal'in risalesine yazdığı önsözde (Tyurkotatarskaya rukopis' XIV veka "Nehju'l-feı·adis", Yaltinskiy Ob'edinennıy Kraevedçeskiy M uzey, Simferopol, ı 930), Aralık 1928'de Kazan'da S. G. Vahidov'a ait yazmalar arasında iki Nehcü'lFeradls nüshası gördüğünü kaydermekte, fakat Vahidov'uo bunları bizzat tanırmak istediğini söyleyerek fazla bilgi vermemekredir, bk. Nehcü'l-Feradis: T ıpkıbasım., I, önsözü yazan: J anos Eckmann. Türk Dil Kurumu Tıpkıbasımlar Dizisi 35 (Aı:ıkara, 1956), VI.. Ayrıca A. Samoyloviç IL Türk Dil Kutuirayında okuduğu cebliŞğde S. G. Vahidov carafindan Tarar Cumhuriyeti Devlee Kütüphanesi'ne ve St. Perersburg'daki Şiimler Akademisi Şarkiyat Ensrirüsü'ne hediye edilen yazmalac içinde eseri n üç nüshasının bulundugunu belirtmiştir, bk. A. Samoyloviç, "Cuci Ulusu veya Altınocdu Edebi Dili, " Türk Dili Belleten, I/12 (1935), 35.
34 R . F .. Şslamov, a.g .. e. , 63.
35 R. F. Şslamov, a.g.e .. , 63.
36 K. H. Menges, "Reporc on an Excursion co Leningrad and Taşkent for Research in Çagaray Manuscriprs", Central Asiatic .Journal, VI!I/4 (1963), 242.
37 Janos Eckmann, "Eascern Tuıkic Ti:anslations of the Koran", Studia Turcica, XVII 0971), 154 .
KAYNAKLAR
Ata, Aysu. Nasırü'd-din bin Burhanü'd-din Rabguıt Kısasü'I-Enbiya (Peygamber Kıssalan)o: Giriş-Merin-Tıpkıbasırn, Dizin. I-II. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayın-ları : 68111-2. Ankaca, 1997. · .
Barchold, V. V Orca Asya Türk Tarihi Hakkında Deı·sler. Yayma hazırlayanlar: Kazım Yaşar Kopram?n ve Afşar İsmail Aka Ankara, 1975
Blochec, E. Catalogue des Manuscripts Turcs. Bd II, Paris, 1933 Boeschoren, H (E. } ve M. Vandamme. "The Differenc copyists in the
London ms .. of the Qisas-i Rabghiızi ." U ereche Papers on Central Asia Proceedings of the fırst European Seminar· on Central Asian Studies. Utrechc, 1986, 17'7-183.
Boeschocen, H. [E .. } "The Leningrad Manuscıipts of Rabghuzi's Qısas" Türk Dilleri Araştırmalan 1991 (1991), 47-79.
Boeschocen, H. E., M. Vandarome ve S. Tezcan (Ccicically edited). AlRabghuzi. The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiya', An Eastern Turkish Version. 1 With the Assistance of H Braam and B. Radtke. E . .]. Brill. Leiden-New Yock-Köln, 1995
Boeschocen, H . E.,). O'kane ve M. Vandarome (Iranslared ince English) AI-Rabghuzl The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiya', An Eastern Turkish Version. 2. E. J. Brill. l eiden-New York-Köln, 1995.
Cafero~lu, Ahmet. Türk Dili Tarihi I-IL 3. baskı. Enderun yayınları: 17 .. İscanbul , 1984.
Courteille, A Pavet de. Miradj-Nameh. Le Manuscıipt Ouigour de la Bibliotheque Nationale. Paris, 1882.
Çağacay, Saadet Ş. Türk Lehçeleti Örnekleri Vlll Yüzyıldan XVIII Yüzyıla Kadar Yazı Dili, 2. baskı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tariheografya Fakültesi Yayımları: 62, Türk Dili ve Edebiyatı Enstitüsü: 9 Ankara, ı 96.3.
Eckrnann, Janos "Die Kiptschakische l iceratur 1 Die liceratur von Chwarezm und der Goldenen Horde." Philologiae Turcicae Fundamenta, Il , Wiesbaden, 1964, 275-296.
Eckmann, Jinos. "Harezm Türkçesi." Çev. Mehmet Akalın. Tarihi Tür k Şiveleri İlaveli 2. baskt Türk Kültürünü Araştırma Ensritüsü yayınlan: 73, Seri: IV-Sayı: A 21. Ankara, 1988 ..
Eckmann, Janos. "Eascern Turkic Translations of the Koran." Studia Turdea, XVII (1971), 149-159. Türkçe çevirisi: Ekrem UraL "Kur'an'ın Doğu Türkçesine Tercümeleri." T ürk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXI (1975), 15-24.
Eckm.ann, .Janos .. Middle Turkic Glosses of the Rylands lnterlinear Kocan Translation Bibliotheca Oriencalis Hungarica XXI, Akademiai Kiad6. Budapest, 1976.
Eckmann, .Janos, Çevriyazı. Nehcü'l-Feradls. Uştmahlamıg Açuq Yolı (Cennedeıin Açık Yolu): Merin Il. Yay. Semih Tezcan ve Hamza
Zülfikar. Türk Dil Kurumu Yayınları: 518 Ankara, tarihsiz; DizinSözlük III Haz Aysu :Ata Türk Dil Kurumu Yayınları: 518. Ankara, 1998
GCI!lnbech, K. Rabguzi Narrationes de Propheds, Cod. Mus. Brit. Add. 7851. Kopenhagen, 1948.
Hacıyeva, N. "Rabguzi'nin Kısasü'l-Enbiya Eserinin Bakü Yazması." Türk Dili, 514 (Ekim 1994), 292-296.
İsenbet, Nekiy. Tabışmalar. Kazan, 1941.
İslamov, R . F: Altınordu Hem Memlükler Misırı: Yazma Miras, Medem Baglanışlar. Kazan, 1998.
Jarring, G .. Studien ı:u einer osttürkische lautehr·e lund, 1933.
Kafesoğlu, İbrahim . Harezmşahlar Devleti Tarihi: 485-618/1092-1221). Aratürk Kültürb Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Ttiık Taıih Kurumu Yayınları V11129 . Ankara, 1992.
Karahan, Abdülkadir. İslam-Türk Edebiyatında Kırk Had1s 'J'oplama, Terc~me ve Şerhleri Gözden ~eçirilmiş, buluşlar ve eklerle zen~inleşcirilmiş yeni baskı. Diyanet Işleıi Başkanlı~ı yayınları: 284, Ilmi Eseder: 23 .. Ankara, 1991.
Köptülü, M . .!Fuad Türk Edebiyatı Tarihi. 3- baskı Ötüken Neşriyat: 157, Kültür Serisi: 28 İstanbul, 198l-
Kurışcanov, A K İssledovanie po Leksike Starokıpçakskogo Pis'mennogo Pamyatnika XIII v. -"Tyur·ksko-A.rabskogo Slovarya". Akademiya Nauk Kazaxskoy SSR İnstitut Yazıkoznaniya. AlmaAra, 1970
Malov, S. E. Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Moskva-Leningrad, 195 ı.
Menges, K H . "Report on an Excursion to Leningrad and Taşkent for Research in Çagatay Manusçr'ipts." Cent~ Asiade Jour·nal, · VIII/4 (1963}, 231-252. .
Mercan!, Şihabeddin Kitabu Müstefadi'l-Ahbar fi Alıvali Kazan ve Bulgar. L Kazan, 1885.
Nadjib, E N .. "Nehcü'l-Feradis ve Dili Üzerine." Çev. Nazif Hoca. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXII (1977), 29-44.
Nehcü'l-Fera.dis: Tıpkıbasım I. Önsözü yazan: Janos Eck.mann. Türk Dil Kurumu Tıpkıbasımlar Dizisi 35. Ankara, 1956.
Ölmez, Zuhal Kargı. Ebulgazi Babadır Han. Şecere-i Terak.ime: Türkmenlerin Soykütüğü Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 3. Simurg. Ankara, 1996
Özaydın, Abdülkecim "Harizni " Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi. 16. ci lt İstanbul, 1997, 217-220.
Sağol, Gülden. An Inter·-linear Translation of the Qur'an Into K.hwaraı:m Turkish "' Harezm Türkçesi Satır Arası Kur'an Ter·cümesi: Introduction and Text. I, Sources of Oriencallanguages and litera-
·JüRKL~R + OJrrAÇAG .... ........ ... -... . ,.._.._ .. ,
l ·l 1
'·
tures 21, Turkish Sources XIX, Harvard University The Department of Near Eastern languages and Civiliz.ations, 1993; Glossary .. II, Sources of Orientallanguages and I.iceracures 26, ·Turkish Soucces XXIII, Harvard University The Deparcınem of Near Eascern languages and Civilizations, 1995; Facsimile Seetion One: ıb-300b. III, Sources of Oriencallanguages and liceratures 36, Turkish Sources XXXIII, Harvacd University The Deparc.meoc of Near Easre(O languages and Civiliz.ations, 1996; Seetion Two: 301 a -587b III, Soucces of Oriental languages and literatures 46, Turkish Sources XXXIX.. Harvard Universiry, 1999
Sağol, Gülden Nehcü'l-Feı.idls: İlk İki Bap (Giriş-Tenkidi Metin-SözlükDizin-Arapça İbareler). Basılmamış Doçentlik çalışması, 1998
Samoyloviç, A "Cuci Ulusu veya Altın Ordu Edebi Dili." Türk Dili Belleten, I/12 (1935}, 34-52
Sertkaya, Osman F "lslaml Devrenin Uygur Hatfli Eserlerine ·Toplu Bir· Bakış." "İslami Devcenin Uygur Hacfli Eserlerinden Sirncü'l-Kulub: Transkripsiyon ve İndeks, İstanbul, 1975" adlı Doktora tezinden ayrı basım. Bochum, 1977.
Şçerbak, A. M .. Grammatika Staı-ouzbekskogo Yazıka. Akademi ya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoenaniya .. Moskva-l.eningrad, 1962.
Togan, Zeki Velidi "Harizm." İslam Ansiklopedisi.. İslam Alemi Tarih, Coğrafya, Emografya ve Biyografya lugati 5/l. Yeni baskı. Milli Eğitim Bakanlığı. İstanbul, 1993, 240-257
Toparlı, Recep .. Harezm Tü.rkçesi Grame.ri. Atatürk Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Edebiyat Bölümleri Ders Notları: 82, Türk Dili ve Edebiyatı: 4L Er.ıuru.m, 1985.
Ti:ıparlı , Recep. Mu'1nü'I-Mürid .. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi yayınları 15. Erzurum, 1988
Yüce, Nuri. Ebu'I-Kasım Clirullab Mahmud bin 'Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahşad el-Hvlirizmi.. Mukaddimetü'1-Edeb: Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası: Gidş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Atatürk Kültür,- Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 535. Ankara, 1988
Zajaczkowski, Ananiası Najstarsza Wersja Tu.ıecka Hus.rav u Ş1dn Qutba = La Plus Ancienne Version Tuı-que du Husrav u Şlıin de Qutb: Tekst, Facsimile, Slownik. I-llL Waıs7.awa, 1958-1961.
IÜRKI.ER + ORTAÇAG
' ·'
top related