het reeuwijkse land: water als basis, probleem en kans

LandZij Bureau voor (Cultuur)historische Landschapskunde

J. Sophie Visser

Het Reeuwijkse land: water als basis, probleem en kans

Rotary Club Reeuwijk7-10-2008

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Reeuwijk 4-10-2008

Vragen en onderwerpen presentatie:

“Water het jaarthema van Rotary Club Reeuwijk: Hoofdstuk 4 ( Water als vijand en vriend) een prima uitgangspunt voor de inleiding”

“Met de ontginning van destijds hebben we een rijke natuur om zeep geholpen en intussen zijn we dit water zwaar aan het belasten. De vraag die wij u voor willen leggen is wat wij met de wetenschap van nu eigenlijk hadden moeten doen”.

“Gevechten met de Fransen, de Hollandse waterlinie”“strijd tussen de bisschoppen van Utrecht en de Graven van Holland”.

Onderwerpen

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land 2. Klei en veen versus water3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden

4. Vroegere situatie – huidige kennis?

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Reeuwijk 4-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (1)

Grondsoortenkaart -Pleistocene zand : tot 10.000 vC (12-15 m diep)

-Hollandveen : vanaf 2400 vC-zeeklei (tot Enkele Wiericke) : tot 1000 vC

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (2)

Oude Rijn

Gouwe

Hollandsche IJssel

Lange Linschoten

LinschotenOude WeteringOude Bodegrave

Meer kleiruggen (dus vroegere riviertjes) dan op officiële kaarten

Huidige en vroegere rivieren-Oude Rijn : sinds 3000 vC - Hollandsche IJssel : na 200 nC als nu- Veenriviertjes : na ontstaan veen

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Kleiruggen volgens Vink (< 1940)

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (3)

Ontginningen tot ca. 1150: water als vertrekpunt

Oude Rijn millennialangbelangrijkste route‘Utrecht’ – kust!

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (4-a)

Ontginning langs veenriviertje - rechts: ontginning - links : broekbos

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Veen: planten met water

-stevigheid door ontwatering- kavels ca. 1250 x 114 meter- later meer sloten!- ‘verdwijnt’ bij blootstelling aan lucht

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (4-b)

De Vrije Hoeve

SteinWillens

“De Vrije Hoeve” (Kaart 1850)Waarder: - vanuit riviertje(s)

- vluchtburcht Vikingen?

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (4-c)

Graven van Holland bisschoppen van Utrecht

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Expansie gebied Graven van Holland

- Graaf eerst leenman van bisschop - Graaf rol in bescherming tegen Vikingen- 1100: grens langs Oude Bodegrave

- 1295/96: langs Voirburch (= Wiltenburg?):

‘Hoek van Holland’

Aartsdiakonaten bisdom Utrecht

- Domkapittel: alleen geestelijke macht- Overige: geestelijke en wereldlijke macht (ontginningen!)

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (5)

Intermezzo: problemen met waterhuishouding 1150 – 1220

12e eeuw Problemen met de Oude Rijn o.a.

1122 Afdamming Kromme Rijn in oosten 1164 verlanding Rijnmond 1165 Suadenburgerdam

Rond 1200 Verbetering afwatering Rijnland -> buitenwater

< 1244 - Doortrekken sloten => rivier Gouwe tot Oude Rijn

2e fase ontginningen 1220 – ca. 1300

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (6)

Ontginningen 1220-1300: (~) van randen naar midden

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

volgen vorm rivier ‘op afstand’

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (6-a)

Restontginningen dankzij - Ree en Reewal- volgen vorm rivier

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Problemen waterhuishouding 1280-1370

> 1200 Dijkdoorbraken => dijk-/waterschapsorganisaties -1200-1255 Hoogheemraadschap Rijnland-1315 Hoogdijksbestuur Hollandse IJssel-1322 Groot-Waterschap Woerden

1284 Doorbraak Spaarndammerdijk => (hogere) dijken- Dijk Hollandsche IJssel : ca. 1150? (zeker in 1298)- Dijk Oude Rijn : …….. ? (zeker in 1284)- Kade/zomerdijk Gouwe : 1284

1285 Afdamming Hollandsche IJssel (bij de Lek)-Eb en vloed ver landinwaarts-Minder water => veiliger

>1300 Dijkdoorbraken => maatregelen-1330 verhoging Hoge Rijndijk W van Zwammerdam-1331-1363 Verlegging afwatering naar H. IJssel in W-deel

-1363-1367 Verlegging afwatering naar H. IJssel in O-deel

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (8)

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1331-1367 Verlegging afwatering naar Hollandse IJssel

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (9)

Þ ontstaan poldersÞ nieuwe weteringen (en kaden)Þ weteringen en kaden naast elkaarÞ opsplitsing land: - Oost- en Westeinde Waarder,

- Negenviertel, etc.

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (9-a)

(~) Onveranderd: Westkade – Omloopkade

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: nontkoombaarin het Reeuwijkse land (9-b)

Enkele Wiericke en Prinsendijk 1679(sinds 1672 deel Oude Hollandse waterlinie)

Dubbele Wiericke in noorden enbij Goejanverwellesluis (ca. 1900)

Verdwenen: Het dubbele van de Dubbele en Enkele Wiericke!

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (9-c)

<1500 - 1835 1835 – ca. 1900(i.s.m. Bodegraafsestraatweg)

1900 – 1937(Krugerlaan)

<1350 - <1500

De steeds veranderende Breevaart

1937 – heden(aanleg A12)

A12

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (10-a)

1460-1500: 1e fase windbemaling - randen in NW, Z en langs Gouwe

- en Oukoop?

1540-1612: 2e fase windbemaling - middengebied en O

Innamekaart Reeuwijk 1543

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Windmolens in het Reeuwijkse land:

1. Water: onnontkoombaar in het Reeuwijkse land (10-b)

Dubbelverlaat in Breevaart 1609 – ca. 1900

Reeuwijkse molens bij Oude Rijn in 1605

Sluizen en molen Karnemelksloot Gouda in 1605

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

1. Water: onontkoombaar in het Reeuwijkse land (11)

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Maar: droogleggen veen => bemaling => meer inklinking

2. Klei en veen versus water

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

2. Klei en veen versus water (1)

Kleiruggen betekent bewoning (soms) en kleiputten

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Reeuwijk-Dorp

‘Landschapskwaliteiten, Watersnip, 2008 Kleiputten voor spoorweg

Kleiafgravingvoor Prinsendijk

2. Klei en veen versus water (2)

Hoogveen west van Gouwe:

‘Laagveen’ oost van Gouwe:

Hollandsche IJssel Oude Rijn

Hoogte veen West en Oost van Gouwe

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Vervening : - m.n. 1700 – 1900, en vooral kleinschalig- klei in veen nogal eens probleem

Kaart polder Sluipwijk 1857 Droogmakingsplan Vrijhoef 1865

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

2. Klei en veen versus water (3)

Broekvelden & Vettenbroek: droog, nat, droog, nat

1890 (links)1919 (rechts)

Dijkdoorbraak 1925

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

2. Klei en veen versus water (4)

Vervening in beelden

Turfwinning Tempel 1920/30

Turfwinning langs Oudeweg ca. 1905

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

2. Klei en veen versus water (5)

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden

Veengrond, inklinking en landbouw:

hier ‘pas’ in de 15e eeuw

- latere start ontginningen- nog lang op oeverwallen (teveel klei weg)- ook i.v.m. stedelijke afzetmarkten

Problemen => bevolkingafname m.n. 1370-75- Schraal veen (Sluipwijk: ‘Slupic’)- oorlogen Holland-Utrecht

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden (1)

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden (2)

Graven van Holland bisschoppen van Utrecht

Grens Holland – Utrecht 1296 - ca. 1800(bevroren verhoudingen bij dood Floris V)

Oorlogen Holland – Utrecht (tot 1528) - 1345-1373 Graaf-Bisschop en Hoekse & Kabelj. twisten- 1373-1428 Idem + Gelre - 1477-1489 Idem, o.a. Jonker Fransenoorlog- 1500-1528 Hertog van gelre

Extra mogelijkheden op het land

- Eendenkooien- Boomgaarden- Geriefhout: knotwilgen, geriefhoutbosjes-Hennep (i.v.m. touw)

=> met ‘hoog groen’

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden (3)

Extra mogelijkheden van water (1)

- Vroeger: transport van alles- Na 1900: pleziervaart en recreatie

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden (4)

Hennepschuit

Op Dubbele Wiericke in Driebruggen ca. 1900Turfeiker

Wierickerschans in 1762 Schansen bij Hekendorp in 1832

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden (5)

Extra mogelijkheden van water en dijken - na 1672: bescherming tegen vijanden en waterkering Holland- nu: recreatie

Prinsendijk

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Sierteelt:

In 19e eeuw ook naar Reeuwijk(plassen ‘warmwaterreservoir)

Visserij Kievitenvangst

3. Water en gevolgen: problemen en mogelijkheden (6)

Extra mogelijkheden (2): (deels) door de plassen

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

4. Vroegere situatie – huidige kennis?

“Met de ontginning van destijds hebben we een rijke natuur om zeep geholpen en intussen zijn we dit water zwaar aan het belasten. De vraag die wij u voor willen leggen is wat wij met de wetenschap van nu eigenlijk hadden moeten doen”.

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Mens en omgeving: “altijd omgeving naar zijn hand gezet”

* t.t.v. ontginningen:-Andere visie op ‘natuur’: wildernis => gebruiksmogelijkheden

-eerst alleenrecht vorst-later recht naar graaf en bisschop

- Altijd aanleidingen geweest- Ontgonnen gebied = bestuurd gebied => macht!- Bevolkingsgroei Middeleeuwen - Lokale/regionale macht en beslissingen

=> wat doen, als problemen na n x 100 jaar te verwachten?!

*t.t.v. latere problemen:- Niet/nauwelijks omkeerbaar- “door(ge)gaan op ingeslagen weg” -geleidelijk proces => wanneer te ver? -Korte termijn vs. lange termijn

=> “na ons de zondvloed”?!

4. Vroegere situatie – huidige kennis? (1)

Waterhuishouding natuur o.a.

Huidige behoeften o.a. - waterrecreatie- wonen en water- natuur => (deels) terug naar vroeger?

Problemen o.a. - doorgaande veeninklinking- waterkwaliteit: vervuiling, zoutgehalte- waterkwantiteit: verstening, regen, zeewaterpeil

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

4. Vroegere situatie – huidige kennis? (3)

Figuur 9.5 Ruimtelijke ontwikkeling van het gebied 1950 – 2000

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

4. Vroegere situatie – huidige kennis? (2)

Ruimtelijke ontwikkeling westelijke deel 1950 – 2000 (RPD)

Figuur 9.20 Veranderingen in Reeuwijk-West en omgeving in de periode 1950 – 2000

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

4. Vroegere situatie – huidige kennis? (4)

Plankaart Zuid-Holland Oost 2003

Toch weer (deels) terug naar het verleden?!

LandZij Het Reeuwijkse land Rotary Club Reeuwijk 7-10-2008

Dank u voor uw aandacht!