iqtisadi ve sosial cografiyanin esaslari
Post on 01-Jun-2018
290 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
1/37
qtisadi vsosial corafiyann predmeti
Uzun illr iqtisadi corafiyann predmeti haqnda anlayn izah birmnal olaraq
mhsuldar qvvlrin yerlmsi il laqlndirilirdi. Msln: Byk Sovet
Ensiklopediyasnda onun trifi bu kildverilir: Sosial-iqtisadi corafiyann bir sahsi
olan qtisadi corafiya ictimai istehsaln razi tkilini, mxtlif lklr v regionlarn
tsrrfatnn razi-iqtisadi quruluunun xsusiyytlrini yrnir, Vikpediya-azad
Ensiklopediyasnda isbu nisbtn frqlidir: qtisadi corafiya - corafi victimai elm
olaraq, cmiyytin razi tkilini, onun inkiaf qanununu v qanunauyunluqlarn
yrnir.
lkmizd indiydk ap olunan drsliklrd iqtisadi corafiyann trifi
mumildirilmi halda bel verilir: iqtisadi corafiya mxtlif tsrrfat
sahlrinin yerldirilmqanunauyunluqlarn tdqiq edir. Sovet dvrndn qalm
bu trif klassik trif hesab olunsa da tbii ki, iqtisadi, sosial vsiyasi corafiya elminin
tam mahiyytini amr.
Avropa lklrindisiqtisadi corafiyann trifi nisbtn frqlidir:
- iqtisadi corafiya insann mkanda mxtlif miqyasda iqtisadi faliyytini
yrnir;-
iqtisadi corafiya insann Yer zrind iqtisadi faliyytinin corafi yerini v
razi tkilini yrnir;
-
iqtisadi corafiya Yer zrind cryan edn iqtisadi, siyasi, sosial v insann
faliyyti sasnda yaranmekoloji proseslrin thlili ilmuldur.
Grndy kimi, bu triflrd mhz insan amili n kildiyi halda, bizim istifad
etdiyimiz trifdiqtisadi amil n planda durur. Mvcud frqi issovet thsil sistemind
ki ideoloji saslarla izah etmk olar. Belki, sovet sistemindinsan ncmhsuldar (ii)
qvv kimi cmiyyt tlqin olunurdu. Bel baxn nzri chtdn saslandrlmas
chdini is Y.Saukinin qtisadi corafiyaya giri drsliyind grmk mmkndr.
ndiydk d ali mktblrimizd istifad olunan bu kitabda mhsuldar qvvlrin
thlilinbyk yer verilmidir.
Nzr almaq lazmdr ki, tsrrfat faliyytindn baqa, insan asud vaxtnn
keirilmsi, istiraht etmsi, thsil almas vdigr msllrin hlli ildmuldur.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
2/37
Btn yuxarda qeyd olanlar nzr alaraq, iqtisadi v sosial corafiyann
predmetini belizah etmk olar:
qtisadi v sosial corafiya insann mkanda btvlkl faliyytinin
yaylmasn vnticdburada mlgln dyiikliklri yrnir.
qtisadi corafiya mkanda insann iqtisadi faliyytinin tkilini v yaylmasn
yrnir. Bu, sasn istehsal v qeyri-istehsal sahlrinin yerldirilmsini hat
edir.nsann iqtisadi faliyyti bir ox amillrin tsirindn asldr. Bura siyasi, tarixi,
sosial, ekoloji vdigr amillri aid etmk olar.
nsann mkanda iqtisadi faliyytinin mxtlif miqyasda aparlmas iqtisadi
corafi tdqiqatlar daha da znginldirir. Msln: lk miqyasnda dniz xn,
torpaq sahlrinin, enerji ehtiyatlarn qiymtlndirilmsi v digr amillrin thlili
aparld halda, mssis sviyysind - xammal v istehlak bazarna olan msaf,
halinin mskunlamas vdigr msllr daha vacib saylr.
Masir dnya iqtisadiyyatnda insann tsrrfat faliyytinin yaylmas
qloballama prosesinin byk tsiri altnda baverir. Dvltlraras iqtisadi mkdaln
genilnmsi lklr arasnda olan srhdlrin ffaflamasna gtirib xarr. Bir oxlklrd srhdyan iqtisadi mkdaln drinlmsi bel razilrin rti olaraq
qalmas demkdir. Msln: svernin Bazel, Fransann Sen-Lui v Milouz,
Almaniyann Lerrak srhdyan blglri bunun bariz bir nmunsi ola bilr. Bunu
daha parlaq srtd is 27 lknin ittifaq olan Avropa Birliyind gr bilrik., lk
nvbd bu lklrin vahid iqtisadi v maliyy sisteminin formalamas btvlkd
iqtisadi mkdaln daha da drinlmsi ilnticlnmdir.
Qrb lklrind sosial msllrin thlilin byk diqqt yetirdiyi n sosial-
corafi ynml tdqiqatlar xsusilinkiaf etmidir. Burada Asudvaxtn corafiyas,
ylnclrin corafiyas, Terrorizmin corafiyas, Narkomaniyann corafiyas,
Feminist corafiyas, traf mhitin qavranmas corafiyas vs. istiqamtdtdqiqat
ilri inkiaf etmidir. nsann cmiyytd mvcud problemlrinin n kilmsi mhz
insan corafiyasnn yrnilmsinin vacibliyini bir daha tsdiqlyir.
Masir corafiya elmi vahid tdqiqat obyekti il frqlnn proseslrin
mkanda thlili ilmul olan mrkkb voxsahli biliklr sistemidir. Demk olar ki,
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
3/37
corafiya traf mhitin tbii v sosial-iqtisadi mxtlifliyinin mkanda yaylmasn
yrnir.
Corafiyann obyekti haqqnda mumildirrk aadak trifi vermk olar:
Tbii qvvlr trfindn yaradlmvinsan trfindn dyidirilmidnya (mkan)
corafiyann sas tdqiqat obyektidir.
Btn fnlr kimi, corafiya elmi dznn obyekti, predmeti vtdqiqat sullar
il frqlnir. qtisadi v sosial corafiyann obyekti insan faliyyti yaylan corafi
mhitdir. gr obyekt daimi tdqiqat sahsidirs, fnnin predmeti cmiyytin inkiaf il
bal dyiikliy mruz qalr. Obyektd ba vern proseslri izah etmk nsxsusi
tdqiqat sullarndan istifadolunur.
qtisadi, sosial v siyasi corafiyada oxsayl sullar istifad edilir. Burada daha
genittbiq olunan sullar aadaklardr.
Tsviri sul - hl qdim dvrd Homerin v Strabonun srlrind z ksini
tapmdr. Bu sul haqda hminin Miletli Heqateyin yazlarnda da rast glmk olar.
E..V srd yaamMiletli Heqatey mhz tsviri sulun banilrindn biri hesab edilir.
Yerin tsviri srini yazan M. Heqatey bir ox blglrin corafi tsvirini vermidir.Mahid sulu - eyni drcd qdim dvrdn balayaraq istifad olunur.
Grkmli filosof Aristotel birbaa mahid aparlmasnn vacibliyin xsusi diqqt
yetirirdi. O z tlblrin tvsiy edirdi ki, nzriyydn irli gln mntiqi nticlr
xarmaqdansa birbaa mahidnin aparlmasna stnlk vermk lazmdr.
Kartoqrafik sul -corafiyada istifadolunan btn sullar arasnda n corafi
sul hesab oluna bilr. Xrit- hr hans bir mkann corafi hqiqtinin rti iarlrl
kaz zrind ksidir. Masir dvrd aerokosmik killr vasitsil Yer zrind
mxtlif proseslrin vziyyti v gedii haqqnda geni mlumatlar ld etmk olar.
Bunlara sasn dcorafiyada artq kosmik tdqiqat sullar daha geniistifadolunur.
Corafi texnologiya corafi biliklrin istifadsind masir texnologiyalarn
ttbiqini hat edir. Burada nnvi kartoqrafik sullarla yana, corafi informasiya
sistemi (GS), msafli tdqiqat (Remote Sensing), qlobal corafi movqey sistemi
(Global Positioning System ) vs. sullar ttbiq olunur.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
4/37
Son illr corafi informasiya sistemi sahsindldolunan nailiyytlr kompyter
vasitsil mxtlif proqram tminatndan istifad edilm imkanlarn yaratmdr. Bu
mlumatlar sasnda trtib olunan xritlr ox funksional olaraq bir ox sahlrd
praktik hmiyyt dayr.
Corafiyann bir ox sahlrind (hidrologiya, meteorologiya, qlyasiologiya,
okeanologiya vs.) riyazi sullardangeniistifadolunur. qtisadi vsosial corafiyada
kmiyyt gstricilrdn istifad edilrk mxtlif konkret ttbiqi hmiyyt dayan
sullar (xtti proqramladrma, nqliyyat xtlri nzriyysi, optimalladrlma mslsi
vs.) istifadolunur.
Corafiya informasiya sistemi vonun corafi thlildhmiyyti
Corafiya informasiya sistemi (CS) masir dnyada bavern proseslrin corafi
thlili v kompter texnologiyalar sasnda xritldirmni hat edir. CS corafi
mlumatlarn thlilinin daha dqiq v hrtrfli aparlmasna imkan yaradr. Eyni
zamanda CS hr bir informasiyann mkanda yerini aydnladrr.
Masir dvrd mlumatlarn toplanmas v sistemldirilmsi hr bir sahd
konkret mslnin thlili n istifadolunur.Bunula bal olaraq qlobal problemlrdnbalayaraq mhlli sviyy qdr hr bir mslnin hlli n CS-in ttbiqi daha
faydal ntic ld etmy imkan yaradr. Msln: planetar miqyasl iqlim dyiikliyi,
demoqrafik problem, ekoloji grginlik v digrlri il yana, bldiyy sviyysind
nqliyyat xttinin marrutu, istehsal obyekti n yerin seimi vs. msllrin hllind
CS-dn geniistifadolunur.
CS-in quruluunda 5 vacib hissni ayrmaq olar:
-
texniki avadanlq;
- proqram tminat;
- mlumatlar;
- istifadediln sullar;
-
icralar.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
5/37
k. 1. Corafi informasiya sisteminin quruluu
Texniki avadanla frdi kompterdn tutmu mrkzldirilmi kompter
bksi serverin qdr istifad olunan btn informasiya texnologiyalarn aid etmk
olar. CS-in proqram tminat corafi mlumatn toplanmas, thlili v qorunma
funksiyasn zndcmlyir. Proqram tminatnda mlumatlar bazas vqrafik istifad
interfeysi proqram mhsullarnn mhm komponentlrin aiddir. Mlumatlarn
toplanmas CS-dn vacib mrhlsayla bilr. Tbii ki, mlumatlarn oxluu birbaa
olaraq hll edilsi mslnin daha sasl thlilinimkan yaradr.
stifadolunan sullarn seimi hll edilsi mslnin qoyuluundan asldr. CStexnologiyalarnn ttbiqetm sahlrini myynldirn icralar praktiki hmiyyt
dayan msllrin hllindmvafiq planlar trtib edirlr.
nsan corafiyas insanlarn mkanda faliyytinin tkilini v onlarn traf
mhitl olan laqsini yrnir. Bu o demkdir ki, insan corafiyas mkanda ox geni
eidd hadislrin yrnilmsini hat edir. Daha dqiq desk, bura razid insan
faliyyti ilbal bavern proseslri daxil etmk olar: knd tsrrfatnn vsnayenin
CS
Texnikiavadanlq
Proqram tminat
stifadedilnsullar
cralar
Mmulatlar
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
6/37
yerldirilmsi, nqliyyatn inkiaf, miqrasiya, xammal tchizat, rzaq tminat, insann
ekoloji salaml, regional planladrma, traf mhitin mhafizsi vs.
hali corafiyas - hali v mkann qarlql laqsinin, halinin yaylma
qanunauyunluqlarnn sistemli thlili ilmul olur. Bununla yana, hali corafiyas
demoqrafiya n mkan perspektivi yaradaraq, halinin harada mskunlamas
haqda mumi mlumatlar verir.
Siyasi corafiya. Antropocorafiyada maraq douran elmi nzriyylrdn biri
Tomas Maltusun haliydair qanunun tcrbsi kitabnda (1798) thlil olunmudur.
Bu srdT.Maltus ilk dfolaraq halinin getdikcartmnn onun tlbatnn
oxalmasna vnticdtbii ehtiyatlarn tknmsingtirib xarmas haqda
diqqtlayiq fikir irli srmdr.
Feminist (qadn) corafiyas - insan corafiyasnn bir sahsi olaraq qadnlarn
mkanda davrann v yaay xsusiyytlrini yrnir. Feminist corafiyas mxtlif
istiqamtlrd inkiaf etmkddir. Masir, postmodern dvrd bu, aadak
istiqamtlrdir:
-
gender mnasibtlrinin corafi mxtlifliyi;
-
qadnlarn yaaysviyysindolan corafi frqlr;
-
qadn qribliyinin corafiyas;
-
qadnlarn mkanda hrkt etmsinin (yer dyim) v thlksizliyinin
mxtlifliyi.
Masir dvrd mhz sonuncu istiqamt xsusi maraq dourur. Msln: qadnlarn
hrdvyaxud parkda (axamlar) hrkt marrutu kiilrdn frqlidir. Eyni zamanda
el qadnlar arasnda thlksizliy mxtlif baxlar mvcuddur. Bununla yana,
qadnlarn cmiyytddavran da mxtlifliyi ilfrqlnir.
Masir dvrd feminist corafiyasnn qlobal problemi qadnlarn gerid qalm
lklrdn inkiaf etmi lklr miqrasiyas v nticd onlarn bir ox hallarda asl
vziyytdmsidir (cinsi istismar olunmalar, narkotrafikqoulmalar vs.).
Mdni corafiya sahsind tdqiqatlar Qrb almind daha geni yaylmdr.
Qloballama dvrndayr-ayr lklrin mdniyytinin toqqumas bir ox xoaglmz
fsadlar yaradr. Aydndr ki, mdniyytin qtblmsi Qrb vdigr lklr arasndayaranan qardurmann sas amilin evrilmidir. Bel qardurmann drinlmsinin
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
7/37
qarsn almaq n hr bir cmiyytdnsiyyt mdniyytinin daha yksk sviyyy
qaldrlmas tlb olunur. Cmiyytin davaml inkiafnn sasn nsiyyt mdniyyti
olan ail, dinlraras, milltlraras, siyasi vdigr mnasibtlr tkil edir.
Dmn mnasibti vdzmszlk hm inkiaf etmi lklrd, hm dgerid
qalm lklrd mahid olunur. nkiaf etmi lklrd ekstremizmin sbblri
mxtlifdir. Msln: ldedilminailiyytlrin vmaddi nemtlrin yalnz zlri n
qorunub saxlanlmas niyytlri digr millt, irq vdin zvlrindzmszlkdzn
bruz verir. Bel dzmszlk Fransada, Rusiyada v taliyada daha geni kild
yaylmdr. Fransada milltilr rb miqrantlara daim tzyiqlr edirlr, Rusiyada is
skinhedlr yhudilrvqafqazllara qar mxtlif cinaytlr trdirlr.
Qrb lklrind xsiyytin tcrid olunmas htta ail rivsind d zn
bruz verir. Mhz buna gr d onlarn miqrantlara dzmszly he d tccb
dourmur. Qrb cmiyyti bel tcrid olunmann neqativ nticlrinin qarsn almaq
n mxtlif ictimai tdbirlr hyata keirir. Msln: Qrb lklri ild bir df
Qonuluq gn ad altnda mrasim tkil edir. Onun keirilmsinin sas mqsdi is
qonular arasnda mnasibtlrin yaxladrlmasdr. Btn bunlara baxmayaraq, inkiaf
etmi lklrd xsiyytin tcrid olunmas cmiyytin n grgin sosial problemlrind
biri olaraq qalmaqdadr.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
8/37
Masir iqtisadi, sosial vsiyasi corafiyann sas inkiaf istiqamtlri
Xarici lklrin ksriyytind corafiya elmi sasn iki hissy blnr: fiziki
corafiya v humanitar (insan)corafiya. Humanitar corafiya da eyni zamanda drd
hissdn ibartdir iqtisadi, sosial, siyasi vtarixi corafiya.
Mlum olduu kimi, sovet dvrnd humanitar corafiya iqtisadi v sosial
corafiya ad altnda inkiaf edirdi. Cmiyytd ba vern dyiikliklr onun adnn
Iqtisadi, sosial vsiyasi corafiya kimi tsbit olunmasna imkan yaratd.
Qrb lklrindsosial, siyasi vmdni corafiya istiqamtindtdris vtdqiqat
ilri stnlk tkil etdiyi halda, kemi SSR mkannda iqtisadi-corafi istiqamt
balca yer tuturdu. Bunun sas sbbini is ideoloji baxmdan sovet sisteminin sosial
sahdmvcud olan problemlrinin rt-basdr edilmsi ilizah etmk olar.
Uzun illr rzind insan corafiyas dnyada hrtrfli tdqiq vtbliedilsd,
sovet thsil sistemind bu fnnin yalnz bir sahsi iqtisadi corafiya tdris olunub.
Hazrda ali mktblrin corafiya ixtisas zr yuxar kurslarnda, hali corafiyas v
iqtisadi corafiyaya aid bir nec fnn d tdris olunur. Bel vziyytd, tbii ki, sual
yaranr: niy indiydk bizd insan corafiyas fnni tdris planna daxil edilmmidir?
Bu suala cavab vermk n is biz bu fnlr arasnda olan frqlr bir daha aydnlqgtirmliyik.
Tbii mhitin vziyyti corafiya elminin inkiafna byk tsir gstrir. nsan
corafiyas ictimai v tbit elmlrinin ksidiyi sahdinkiaf edrk insann mkanda
mxtlif faliyyt formalarn tdqiq edir.
Masir corafiyann apard tdqiqatlarn mqsdi yalnz insan faliyytinin
mxtlifliyinin myyn edilmsindn ibart deyil. Burada daha vacib yaranm
mxtlifliyin izah v onun daha da yaxladrlmas olmaldr. Mhz buna gr d bu
sahdalan mtxssislr yalnz srf corafi biliklrlkifaytlnbilmzlr, onlar eyni
zamanda tarix, sosiologiya, iqtisadiyyat, geologiya, hrsalma vbir ox digr sahlrl
yaxndan tanolmaldrlar.
Litosfer, atmosfer vhidrosferin qarlql mnasibti corafi tbqni formaladrmaqla
yana, insanlarn yaad mhiti myyn edir.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
9/37
Corafiyann gc mxtlifliyin izahndadr
Masir dnyada ba vern proseslri anlamaq corafi tdqiqatlarn aparlmasnn
vacibliyini saslandrr. Qlobal, milli vyerli miqyasda mxtlif mdniyytlrin inkiaf
n corafi tdqiqatlar mkann mxtlifliyini qiymtlndirir. Belhddn artq dyrli
ilrin aparlmas n corafiyanas hqiqtn geni ensiklopedik biliy malik
olmaldr. Mhz bu sbbdn, AB-da, Almaniya v bir ox inkiaf etmi lklrd
corafi thlil haqqnda mzakirlrin aparlmas onu gstrdi ki, hqiqtn savadl
corafi biliklr malik olan hr bir vtnda cmiyytd layiqli yer tutaraq yksk
mvacib almaa, yerli, milli vbeynlxalq sviyyli ilrdfal itirak etmyqadirdir.
Msln: Amerika Corafiyalar Assosiasiyas v Corafi Thsil zr Milli urann
1994-c il qrarna sasn, qarlql asl olan insanlarn mkanda faliyytini vtraf
mhitd ba vern dyiikliklrin izahn v qiymtlndirilmsini aparmaq lazmdr.
Corafiyann sas mahiyyti v tkrarolunmazl insan - mkan - tbii rait
laqlrinin qiymtlndirilmsi, cmiyytd v tbitd cryan edn proseslrin
mahiyytini akarlamasndan ibartdir.
razilrin oxarl vmxtlifliyi
Bizi hatedn tbii mhiti vmkan yrnn elm kimi, corafiyahr bir razi
haqda mlumatlar toplayaraq onun tkrarolunmaz xsusiyytlrini myyn edir. Hr bir
razinin znmxsus chtlri var. Bu sbbdn dYer zrindmtlq oxar iki razi
mahid etmk mmkn deyil. razilrin mxtlifliyi onlarn corafi yerlmsi il
yana, fiziki-corafi raiti ilvmnimsnilmsviyysi ilzn bruzverir. Bzn
razilr arasnda oxarlq daha qabarq kild nzr arpr. Bel oxarlqlar tbii
mhitin balca elementlri sasnda aydnlar. Nticd isoxar vbnzrsiz razilr
Yer zrindtkrarlanmaz tbii mhit mxtlifliyi yaradr.
Tarix elmi hr bir dvrn frqli chtlrini gstrdiyi halda, corafiya - mkan,
razi vyaxud regionlarda mvcud olan mxtlifliyin izahn verir. razinin tsviri, tbii
ki, yalnz insann tbit vmkan haqqnda biliklri rivsindverilir. Aydndr ki, bu
da razi xsusiyytlrinin hrtrfli thlilini vizahn aqlamaa imkan verir. Mhz busbbdn, tbitdbavern bzi proseslerin izah cavabsz olaraq qalmaqdadr.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
10/37
Hr bir regionun srhdlri onun daxili bnzrliklrinin areal ilmyyn olunur.
Bununla laqdar regionlarn sahlri mxtlif olmaqla yana Yer zrind rngarng
landaft vtsrrfat mozaikal mkan strukturlar yaranr.
Regionlarn sciyysi
Yer mkan il laqdar mumi xsusiyytlr malik olan hr bir region
znmxsus corafi mvqey malikdir. Yerldiyi mvqelrin frqlndirilmsi n
onlar frdi adlar dayrlar (msln: Yaxn rq, Cnubi Afrika, Mrkzi Asiya v s.).
Regionlara beladlarn verilmsi onlarn corafi mvqeyinin aydnladrlmasnda xsusi
hmiyyt dayr. Regionlar frqlndirn digr amil is onlarn mkanda llridir.
Regionun mkan llri onun fiziki-corafi, tsrrfat xsusiyytlri v ballndan
asldr. Bunlara sasn regionun mkan llri kiln srhdlrl myyn olunur.
Regiona xas olan xsusiyytlr itdiyi yerlrdissrhdlr gstrilir.
Corafi xritlrd regionlar ayran srhdlr aydn xtlrl kils d, slind,
razid regionlar z xsusiyytlrini mrkzdn periferiyaya kedikc tdricn itirirlr.
Buna gr d regionlar arasnda olan srhdlr sanki geni bir zolaa bnzyir. Yalnz
dvltlraras vregional mbahislri hll edn srhdlr razilrddqiq xtlkilir.Tbitin v briyytin inkiaf tarixi bir daha tsdiqlyir ki, Yer zrind ba
vern proseslr corafi mkanda dyiikliklri myyn edir. Bu sbbdn d regionlar
bksi xritsi dyiilir vdaim yenilir. Daha dqiq desk, regionlararas gstriln
srhdlr mkan vzaman miqyasnda dyiikliymruz qalmaqdadr.
QTSADVSOSAL CORAFYANIN YARANMASI VSAS NKAF
MRHLLR
nsann mkanda yeri haqqnda mlahizlr, geni mnada, biz hl qdim
filosoflarn srlrindrast glbilrik. Tbii raitin mxtlifliyi vbu haqda biliklrin
artmas insann mskunlaan arealnn genilnmsinzmin yaradrd.Sonrak dvrlrd
tdricn bu v ya digr razinin mskunlama n stn chtlri myyn olmaqa
balayr. Mhz bu mrhld corafiyalar n n vacib suallardan biri gndliy
glmidir:nsan yaayn yer seimindsasn nystnlk verir?. Fikrimizc, bu
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
11/37
sualn qoyuluu insan corafiyas vsonralar onun sas qollarndan biri saylan, iqtisadi
corafiyann yaranma mrhlsinin balanc adlandrmaq olar.
Tarixi spkid bu prosesi daha aydn anlamaq n, qdim zamanlardan masir
dvrdk dnyann n grkmli alimlrinin bu istiqamtd apard ilrinin qsa
mzmununu ardcllqla diqqtiniztqdim edirik.
Qdim dvrd corafi biliklrin ld edilmsi v trlmsini sxematik kild
bele tsvir etmk olar: Qdim Misir,in, Mesopotamiya Qdim Yunanstan Qdim
Roma Mslman dnyas Latndilli xristian almi - Slavyan almi.
Tannmqdim yunan airi Homer (e.. VII sr)znn liada vOdisseya
epik poemalaryla tarix dmdr. Odisseya poemasnda bir ox yerlrin maraql
tsviri verilir vbu sbbdn onu mzmunca ilk corafi sr hesab etmk olar. Poemada
dnyann n ucqar blglrinin (o dvrd olan mlumatlar sasnda) maraql corafi
tsviri verilmidir.
Eramzdan vvl, txminn 550 - 490-c illrd yaam Miletdn olan yunan
tarixisi vcorafyaunasHeqatey iki corafi srin mllifi kimi tannmdr: Yerin
tsviri v Dnya zr syaht. Heqatey, syahtlr zaman toplad mlumatlar
sasnda, dnya xritsini trtib etmidir. Lakin trtib olunan xritddnya shvn hr
trfdn okean sularyla hatlnmihalda tsvir edilmidir. (kil1).Tarixin atas adlandrlm qdim yunan tarixisi Herodot (e.. 488 - 425-ci
illr) eyni zamanda tarixi corafiyann banisi d hesab oluna bilr.Uzun mddtli
syahtlri sasnda Herodot doqquz cilddn ibart Tarix srini yazmdr. Bu srd
o olduu yerlrin (Asiya, Avropa, Misir) tarixi, corafi vetnoqrafik tsvirini vermidir.
Hrtrfli, drin v hddn atq maraql thlil bu srin z dvr n ensiklopedik
hmiyyt damasna sbb olmudur.
E.. II sr eramzn XV srindk dvrdin alimlri dnyada n genibiliklr
malik idilr. in filosoflar insan hyatnda onu hatedn tbii mhitxsusi hmiyyt
verirdilr. Konfusi v onun ardcllar is insann daxili dnyasna v onu hat edn
almmnasibtindaha ox diqqt yetirirdilr. E.. XIII srdn balayaraq indiqlim
dyiikliklrin sistematik mahidsi aparlrd. Mhz ind kompas, ya v qar
yantlarn ln cihazlar icad olunmudur. II srdindhalinin ilk siyahya alnmas
aparlmdr. III srd is ipk para zrindvXII srddazrindin razisininxritsi hazrlanmdr.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
12/37
Qdim yunanlarn dvrnd corafi biliklr qrbdn rq - Atlantik okean
sahillrindn Hind aynadk, imaldan cnuba is Qara dniz sahillri llrindn
Efiopiyaya kimi razini hatedirdi.
IV-XIV srlr rzind xristian Avropas corafiyann durunluq dvrn
yaayrd. Xristianlarn slib mhariblri mqdds torpaqlarn mslmanlardan azad
olunmas ad altnda aparlrd. 1096 -1270-ci illr rzind xristianlar trfindn
mslman dnyasna 8 bel hrbi yr tkil olunmudur. Bu yrlr xsusi
qddarlqlarla frqlnmi v minlrl dinc mslmana qar vhiliklrl mayit
olunmudu. Xristianlarn hrbi yrlrindn birind 1365-ci ild sgndriyy
(Aleksandriya) hri dadlmvdnyada mhur olan (400 min papirus lyazmas var
idi) eyni adl kitabxana yandrlaraq mhv edilmidir. Xristian dnyasnn ksriyyti o
dvrd mslmanlar yalnz dmn trfi kimi qbul edirdi.Mslman dnyas is
xristianlardan frqli olaraq digr dini etiqad nmayndlrindaha tolerant mnasibti il
frqlnirdi.
Hrbi yrlrin uurlu olmas n lazm corafi biliklr tlb edilirdi. Lakin
xristian dnyas Yaxn rq haqqnda kifayt qdr biliklrmalik deyildi. Bunun ksin
olaraq VIII - XIV srlrdislam dininin yaylmas ncnamlum olan lklr vxalqlar
haqda mslman dnyasnda corafi biliklrin xeyli artmasna sbb olmudur. Bununlayana, mslman alimlri vsyyahlar tannmqdim yunan alimlrinin srlrini rb
dilin trcm edirdilr. Mhz rb dilindn trcm olunmu bu srlri sonrak
dvrlrd Avropann latndilli xalqlar istifad etmilr. Msln, xristian Avropas,
Ptolemey, Aristotel (rstun) v Platonun srlriyl, yalnz XII srd rb dilindn
trcmolunmuhalda tanolmudur.
Dnya hrtli Platon (e.. 428 - 348-ci illr), Aristotel (e.. 384 - 322-ci illr) v
Strabon (e..64 b.e. 23-c illr) qdim dnya v sonrak yzilliklrd corafi
dncnin inkiafna byk tsir gstrmilr. Platon tbii proseslrin thlilindmumi
qanunauyunluqlardan x edrk konkret raitin izahn vermyi tbli edirdis
(deduksiya sulu), Aristotel isbunun ksinedilmsinin (induksiya sulu) trfdar idi.
Xeyli sonralar aydn oldu ki, corafi tdqiqatlarda bu sullarn hr ikisindn istifad
edilmsi daha uurlu hesab olunur.
nsann mkanda iqtisadi faliyytin dair ilk mlumatlara, txminn 2000 ilbundan onc, Strabonun Corafiya srind rast glmk olar. Antik dvrn alimi
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
13/37
Strabon XVII cilddn ibart Corafiya srinin mllifi kimi geni corafi
mlumatlarn toplanlmasna v mmildirilmsin nail olmudur.O, bu mlumatlarn
vacibliyin xsusi hmiyyt verrk, Aristotelin ardcllarnn hr bir prosesi izah v
thlil etmk chdlrintnqidi yanard.
Qdim yunan riyaziyyats, astronomu, corafiyaunas v filoloqu Eratosfen
eramzdan vvl 276-194-c illr arasnda yaamdr. Eratosfen ilk df olaraq Yerin
tsviri il mul olan sahni corafiya adlandrmdr. Bu sbbdn d onu
corafiyann atas hesab edirdilr. O, ilk df olaraq corafiya terminini elm
gtirmivbir ox maraql corafi ideyalar irli srmdr.
Eratosfenin cografiya haqqnda yazd srlrin yalnz bir hisssi bizim
masirlrimiz atmdr. Strabon qeyd edirdi ki, corafiyaya aid Eratosfenin sri 3
hissdn ibart idi. Birinci kitabda o, corafiyann inkiaf tarixini, ikincid- corafiyaya
z baxlarn vncd - qurunun tsvirini vermidir. Corafi mlumatlarn mhdud
olmasna baxmayaraq, Eratosfen dnyann tsvirini trtib etdiyi xritd vermidir.
Eratosfen ilk dfolaraq Yerin evrlsn hesablamdr.
Qdim dvrn n grkmli alimlrindn biri mhur aleksandriyal riyaziyyat,
astronom vcorafiyaunas Klavdi Ptolemeyolmudur. K.Ptolomey txminn, b.e. 90 -168-ci illr rzindyaamdr. Bu dvr antiq corafiyann sonu hesab edilir.
K.Ptolemey corafiya tarixind znn mhur olan Corafiya sriyl yadda
qalmdr. O bu srd, ninki Roma imperiyas bard, btvlkdantiq dvrdmlum
olan corafi biliklrin tsvirini ver bilmidir. ld edilmi mlumatlar sasnda
K.Ptolemey kartoqrafik proyeksiyalar sasnda dnyann yeni xritsini trtib etmy
nail olmudur. ldediln corafi mlumatlarn znginliyi hqiqtnisbtn yaxn olan
xritnin trtib edilmsinrait yaratd.
K.Ptolemey corafiyann riyaziyyat sasnda inkiafnn trfdar idi. Dnya
atlasnn trtibindo, hr bir mntqnin dqiq koordinatlarn gstrmidir.
Btn bunlarla yana, K.Ptolemeyin 8 kitabdan ibart Corafiya n drslik
sri apdan xm v uzun mddt corafiyaunaslarn stolst vsaiti kimi istifad
olunmudur.
slam dininin yaranmas (VII sr) v dnyada tdricn yaylmas yeni corafibiliklrin ld olunmasna kmklik etmidir. Mslman alimlri eyni zamanda qdim
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
14/37
yunan alimlrinin srlrini trcm edrk zlrinin corafi v flsfi biliklrinin
artmasna nail olmular.
Mslman alim v syyahlarnn dnyada corafi biliklrin yaylmasnda rolu
danlmazdr. Onlardan,l-Msudi (X sr), l-Biruni (XI sr), l-drisi (XII sr), bn
Haldun vbn Batutann (XIV sr) adlarn xsusilqeyd etmk lazmdr.
l-Msudi ( 896-956-c illr ) mhur rb corafiyanas, tarixi v
syyahdr. Tarixi v corafi mahidlri iri miqyasl sr klin sald n rb
Herodotu kimi tannmdr. Misir, Suriya, ran, Qafqaz v Xzr sahillri razilrin
syahtlr edrk, l-Msudi zngin mlumat toplam v 30 cilddn ibart srini
yazmdr.
l-Biruni (973-1048-ci illr ) ensiklopedik biliymalik olan zbk alimidir. l-
Biruni astronomik v geodezik hesablamalar sasnda Yerin radiusunu v diametrini
myyn etmidir. Eyni zamanda o, Yerin Gntrafnda frlanmas haqqnda fikir d
irli srmdr.
Onun ilk sri olan Qdim xalqlarn xronologiyas kitabnda (1000-c il) mxtlif
xalqlar trfindn istifad ediln tqvim sistemlrinin tsviri verilir. znn Msudi
Kitabnda triqonometrik sul sasnda corafi uzunluun hesablanmasn aparmdr.
Mhmmd peymbrin nticsi olan mhur rb corafiyanas l-drisi1100-1165-ciillr rzindyaamvfaliyyt gstrmidir. O, Siciliya kral Rocerin
saraynda xidmt edirdi. Kraln taprna sasn drisi mxtlif mnblr, xritlr v
syyahlarn toplad mlumatlar sasnda dnya haqqnda geni corafi mlumat
toplusunu trtib etmynail olmudur. Bu mlumatlarn ylmasna 15 il srf etmiv
nticd diametri 2 metr v kisi 135 kq olan gm disk zrind dnyann
tamamlanm xritsini hazrlamdr. Soyunuluq nticsind 1160-c ild bu nadir
gm xrit yox olmudur, lakin xrit haqda mlumat Rocerin Kitabnda (Kitab
Rudjar) z ksini tapmdr.
mumiyytl, l-drisi 70 lky aid xrit trtib etmidir. l-drisi halinin
mskunlad razilri yunan corafiyalarnn ayrd iqlim qurana uyun olaraq,
ekvatordan imal istiqamtind 7 quraa blmdr. Eyni zamanda bu mkan,
Afrikann qrb sahilindn Asiyann rq sahilin qdr 11 brabr hissy blmdr.
Alnan 77 drdbucaq is ardcllqla, Rocerin Kitabnda thlil edilmidir. Btvlkd
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
15/37
l-drisi Yer dair biliklri daha da genilndirrk, Avropa, Yaxn rq v imali
Afrika haqqnda yeni corafi mlumatlarn ldedilmsindmhm rol oynamdr.
Mhur rb tarixisi bn-Haldun, 1377-ci ilddnya tarixindair, Mkddim
adl oxcildli srini ap etdirmidir. bn-Batuta is Yaxn rqd n mhur
syyahlardan biri kimi tarixdmdr.
Tccbld olsa, qeyd etmydyr ki,orta srlrqdrki dvrdolan bir ox
dyrli corafi kflr v syahtlr corafiya tarixind layiqli yerini tapmamdr.
Msln, bn- Batutann grdy byk ilr lazm qiymt verilmmkl yana,
normanlarn Qrenlandiyan v Amerikan (X.Kolumbdan txminn 500 il nc) kf
etdiklri haqda mlumat sasn mtxssislr mlum olaraq qalmaqdadr. XX srd
Boston hrind Amerikan ilk kf edn normanl Leyf Eriksonun rfin heykl
ucaldlmasna baxmyaraq, genuyal Xristofor Kolumb indiydk mktblrdAmerikan
ilk kf edn insan kimi tqdim olunur.
Orta srlr dvrndazrbaycanl alimlrdn bdl Rid Bakuvi znn cografi
tdqiqatlaryla yadda qalmdr. XIV srin II yars - XV srin I yarsnda yaam
bdl Rid Bakuviox dyrli srlr ap etdirmidir. Onun srlrindhali, yaay
mntqlri, mdniyyt vtsrrfat haqda genimlumatlar toplanmdr.
Corafi biliklrin yaylmasnda mhm rol hazrlanm xritlr oynamdr. Bubaxmdan, Piri Risin xritlri xsusn diqqti clb edir. Dnyada Piri Ris ad il
tannm, trk admiral vkartoqraf Hac Mhddin Piri Hac Mhmd, 1465-1554-c
illrrzindyaamvhrt qazanmdr.
1929-cu ildstanbulun Topqap saraynda, Piri Ris trfindn 1513-c ildtrtib
olunmu, ilk dnya xritsinin bir hisssi akar edilmidir. Piri Ris 1528-ci ild ikinci
dfdnya xritsini trtib etmidir. Onun xritlrindQrenlandiya, Afrika, Antarktida,
imali vCnubi Amerika sahillrininin quruluu dqiq kildtsvir edilmidir.
Piri Risin qeydlrin sasn bel nticy glmk olar ki, onun xritlrinin
trtibind Makedoniyal sgndrin dvrnn mlumatlar istifad edilmidir. Maraqls
odur ki, Piri Ris, o vaxt n namlum olan, Antarktidann sahil xttinin (buz altnda
olmayan kild ) dqiq tsvirini vermy nail olmudur. Qeyd etmk lazmdr ki,
Antarktida qitsi, rsmi olaraq, yalnz 300 ildn sonra kf olunmudur.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
16/37
Piri Risin trtib etdiyi xritlrin byk ksriyyti Kitab- Bhriye-d (
Naviqasiya kitab) toplanmdr. Burada sasn Aralq dnizi limanlar v sahil
hrlri dqiq tsvir edilmidir
Bernhard Varenius (1622-1650) - corafiya elminin mzmununu drinldirmi
v onun inkiafna byk tsir etmidir. mumi corafiya adl kitabnda Varenius
corafi tdqiqatlarda xsusi corafiya vmumi corafiya istiqamtlrini ayrmdr.
Onun fikrinc, xsusi corafiyadan ld ediln nticlr ttbiqi hmiyyt dad
halda, mumi corafiya- bu elmin saslarn myyn edir. Qeyd etmk lazmdr ki,
Vareniusun bu kitab sonrak yz ildn ox mddt rzindcorafiyalar trfindn sas
drs vsaiti kimi istifadolunurdu.
Fransz filosofu v siyastisi Jan Bodenin 1566-c ild ap olunmu Tarixin
sad tdqiqi sri hakimiyytin quruluunun saslarna hsr olunmudur. qlim
quraqlarn mvcudluunu qbul edn Boden planetlrin insan yaay v davranna
tsiri haqda maraql fikirlr irli srmdr. J.Bodenin ideyasn inkiaf etdirn
ngiltrnin ilk corafiya srinin (1625) mllifi, Nataniyel Karpenter iqlim
quraqlarnn yaylmasnn halinin davranna tsirini saslandrmdr.
Mixayl Lomonosov (1711-1765) dnyada mhurluq qazanmilk rus alimi idi.
ox ar uaql olmu v gnclik illrindn alkoqola yrmsin baxmayaraq o, birox elm sahlrind maraql tdqiqatlar aparmdr. M. Lomonosov uzun illr, znn
tbbs il yaradlm, Rusiyann Corafiya Departamentinin rhbri vzifsind
almdr. Eyni zamanda o, Rusiyann atlasnn hazrlanmas n sual vrqsi trtib
etmidir. Bu suallarn bir qismi halinin mskunlamasna vonun tsrrfat faliyytin
aid edilmidir. Rusiyada halinin azalmasnn qarsn almaq mqsdilM.Lomonosov
Akademiyaya z tvsiylrini tqdim etmidir.Tklif olunan 5 sas tvsiydn daha ox
diqqti clb ednlr is alkoqolizmin v ox arvadllin qarsnn alnmas idi.
Maraqldr ki, M.Lomonosovun mhz alkoqollu ikilr hddn cox yrmsi onun
mrnn nisbtn qisa mddtdbitmsinsbb olmudur.
ohan fon Tynen(1783-1850) iqtisad, alman corafiya mktbinin grkmli
nmayndlrindn biridir. Onun Tcrid olunmu dvltin knd tsrrfat v milli
iqtisadiyyata mnasibti adl sas sri 1926-c ildapdan xmdr. Bu srdo, knd
tsrrfatnn razi tkilintsir edn sas 3 amili ayrmdr:-
istehsal xrclrinin dyimsi;
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
17/37
- razidki torpaqlarn mnbtliyi;
-
nqliyyat xrclrinin dyimsi.
Qeyd etmk lazmdr ki, tsrrfatn razi tkilinin nzri saslar mhz .Tyunen
trfindn qoyulmuvsonralar A.Veber trfindn davam etdirilmidir.
Aleksandr fon Humboldt (1769-1859-c illr) - ensiklopedik biliy malik alman
fiziki, corafiyanas, meteoroloqu vbotaniki kimi dnyada mhurlamdr.
mrnn n mhsuldar dvr 1799-1804-c illr rzind Cnubi Amerikaya
etdiyi syahtlbaldr. Bu dvr rzindo znn glck tdqiqatlar n zngin elmi
mlumat toplamdur. 1829-cu ild A.Humboldt Rusiya razisinin Ural v Altay
vilaytlrind, Mrkzi Asiyada, hminin Xzr dnizinin imal blgsindolmudur.
A.Humboldtun elmi maraqlar hddn ox geni idi. O, apard tdqiqatlarda
tbiti vahid bir sistem kimi thlil etmycan atrd. A.Humboldt tbitdcryan edn
proseslrin qarlql aslacan akarlamaq mqsdi il mvafiq mlumatlarn
toplanmasna xsusi diqqt yetirirdi. Bunun sasnda A.Humboldt 1845-ci ildKosmos:
fiziki dnyann tsviri plan srini ap etdirmidir. O z tdqiqatlar il fiziki
corafiyann, landaftnasln, biocorafiyann vgeomaqnetizmin sasn qoymudur.
Hac Zeynalabdin irvani (1780-1838-ci illr) - Azrbaycann mhur syyah v
corafiyanas olmudur. O, bir ox lklri gzmi v onlarn tbiti, halisi vtsrrfat faliyyti haqda maraql mlumatlar toplam v qeydlr aparmdr.
Zeynalabdin irvani mrnn 40 ilini syahtdkeirmivbu mddt rzind60 min
km-qdr yol getmidir. Onun syaht etdiyi razi Kiik vOrta Asiyan, Yaxn rqi,
imali Afrikan v Hindistan hat etmidir. Yazd toplularda olduu lklrin
tsvirini vermidir. Etdiyi syahtlr sasnda onun oxcildli srlri apdan xmdr.
Karl Ritter (1779-1859) masir corafiyann sasn qoyan alman alimlrindn
biridir. 1820-ci ildn mrnn sonuna kimi Berlin Universitetinin corafiya kafedrasnn
mdiri vzifsindalmdr. Onun fundamental saylan Yernasln tbitvinsan
tarixin mnasibti adl 19 cildlik sri 1817-ci ildn ap olunmaa balamdr.
K.Ritter corafi possibilizmin (insan cmiyytinin tbii rait uyunlamas) trfdar
idi. Onun elmi ideyalar X1X srdvXX srin vvllrindcorafi fikirlrin inkiafna
byk tsir gstrmidir.
Jan Jak Elize Rekl (1830-1905) corafiyada anarxist istiqamtin nmayndsihesab olunan mhur fransz corafyanas.Ritterin tlbsi olmasna baxmayaraq, bir
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
18/37
ox eylr znn frdi baxyla frqlnirdi. Dnyann bir ne lksind olmas ona
kifayt qdr mlumatlarn ldedilmsinimkan yaradr. O, 1876-1894-c illr rzind
Yer vinsanlar adl oxcildli srini nr etdirir. E.Rekl bu srdYerin tam corafi
tsvirini vermychd etmidir.
Ferdinand fon Rihthofen (1833-1905) corafiyann inkiafnda yeni ideyalar
irli srm alman geoloqu idi.Corafiya sahsind apard tdqiqatlar, sasn fnnin
predmeti vmetodologiyasna hsr olunmudur. F.Rihthofenin fikrinccorafiyann sas
mqsdi Yer zrind mxtlif proseslrin qarlql laqlrinin yrnilmsidir.
Corafiyada aparlan tdqiqatlar bir trfdn mumi proseslr hsr olunduu halda,
digr trfdn konkret regionlarn yrnilmsin ynlmlidir. Yer sthind cryan
edn tbii proseslr regionlarda mxtlif ll miqyasda, zn bruz vermkddir.
F.Rihthofen bu proseslrin izahn horologiya vyaxud regional tdqiqatlarda axtarma
tklif edirdi. O hesab edirdi ki, corafi tdqiqatlar mxtlif miqyaslarda - iri regionlardan
n kiik razilrdk aparlmaldr. Btn bunlarla yana, corafiya haqda tsvvr
daha da aydnladrmaq n o bu anlay sadldirrk beltsvir edirdi: Corafiya
litosferin, atmosferin, hidrosferin vbiosferin Yer sthindbir-biriyllaqsini yrnir.
Vilhelm Launhardt (1832-1918) alman riyaziyyats v iqtisads, tandort
nzriyysinin inkiafnda byk rol oynamdr. O, riyazi iqtisadiyyatn banilrindn birisaylr. Onun faliyyti sasn istehsaln yerldirilmsind riyazi modellrin trtib
olunmasn hatlyirdi. Tynenin tandort nzriyysind gstriln model
V.Launhardt istehsal mrkzlrini, xammal v enerji mnblrini d lav etmidir.
Nticdtrtib olunmuyeni model Launhardt bucau adn almdr.
Eyni zamanda onun trfindn trtib ediln, istehsaln brabr yerlmsi il
yana, sat zonalarnn myynlmsi modeli mtxssislrin marana sbb
olmudur. Onun modellrini, istehsaln yaylmas nzriyysi ilmul olan alimlr, o
cmldn A.Veber v baqa corafiyanaslar, sonrak illrd z tdqiqatlarnda sas
nzriyykimi istifadetmilr.
1885-ci ildonun qtisadiyyatn riyazi saslar adl sri apdan cxmdr.
Rudolf ellen (1864-1922) Isve alimi, geosiyast anlayn elm gtirmi
ilk alim olmudur. F.Ratseli o znn mllimi hesab edirdi. R.ellen geosiyastin
izahn belvermidir: Geosiyast mkanda ksini tapmcorafi orqanizm kimi olandvlt haqqnda elmdir.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
19/37
Onun Dvlt bir orqanizm kimi adl sas sri 1916-c ild nr olunmudur.
Bu srdo, dvltin quruluunun sanki 5 organlardan ibart olduunu gstrmidir:
1.hkmt quruluu;
2.hali quruluu;
3.sosial quruluu;
4.iqtisadi qurulu;
5.fiziki qurulu.
Alfred Mehen (1840-1914) amerikali hrbi, alim olmasa da, 1890-c ild
apdan xm Hrbi dniz qvvlrinin tarixi sri il mhurlamdr. A.Mehen
hesab edirdi ki, hrbi dniz qvvlri eyni zamanda dnizd ticartin inkiafnda tmin
etmlidirlr.
A.Mehenin fikrinc, dniz lklri n sas thlklr Avrasiyann kontinental
dvltlrindn glir. nc o, Rusiya v in, sonra is Almaniyan thlk mnbyi
sayrd.
Helford Makkinder (1869-1947) ingilis alimi, siyasi corafiyada znn
Tarixin corafi oxu x il mhur olmudur. Bu xn mtni 1904-c ild
Corafiya jurnalnda nr edilmidir. Mqaldsiyasi corafiyann inkiaf istiqamtlrigstrilmidir.
H.Makkinder xsusi olaraq dvltin corafi mvqeyin fikir vermidir. Onun
fikrinc, dvltin mrkzi mvqey malik olmas mhm hmiyyt dayr. Planetar
baxmdan dnyann mrkzi yeri Avrasiya kontinentidir. Eyni zamanda o, Avrasiyann
mrkzini Dnyann ryi (Heartland) adlandrmdr. Avrasiya kontinentini hat
edn sahilyan blglr aypara quran yaradr.
Fridrix Ratsel (1844-1904) biologia v geologiya sahsind thsil alsa da,
baxmayaraq,sosial corafiyann yaranmasnda mhm rol oynamdr. F.Ratseli
geosiyastin yaradcs kimi dqbul etmk olar. 1897-ci ildapdan xm, sas sri
saylan Politische Geographie, kitabnda geosiyast terminindn istifad etmdiyi
halda, mumiyytl siyasi corafiya haqqnda yazrd. Bununla yana F.Ratselin
fundamental srlrindn biri hesab olunan Antropocorafiyann 1-ci cildi 1882-ci ild
apdan xr. Bu srind, F.Ratsel corafi mhitin xalqlarn mdni v siyasi
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
20/37
evolyusiyasna tsirinin izahn verir. 1891-ci ild ap olunmu bu kitabn 2-ci cildind
tbii mhitllaqdar insan cmiyytinin xssiyytlrindaha ox diqqt yetirilmidir.
XX srin sonunda F.Ratsel mdni vilayt haqqnda maraql fikirlr irli
srmdr. F.Ratselin fikrinc, Kulturprovinz anlay eyni v oxar mdni mkan
hatlyir. O, alman mdniyytinin z dvlt srhdlrindn xeyli knarlara yaylmas
haln siyasi baxmdan, bu lknin razi iddialarnn sas sbblrindn biri kimi izah
edirdi.
Siyasi corafiya srindF.Ratsel sas fikir olaraq dvltcanl bir orqanizm
kimi baxlmasn tklif etmidir. Onun fikrinc, dvltin mkanda yerinin genilnmsi
vyaxud sxlmas tbii prosesdir. Dvlt Yer zrindhanssa bir razidyer tutaraq z
mvqeyi il, lsylvsrhdlriylfrqlnir. Dvlt mkanda dinc dura bilmyn
bir sistem bnzyir. O, mkanda ya inkiaf etmli, yaxud mhv olmaldr. Dvlt
transformasiyaya mruz qalan bir sistem kimi z srhdlrini dyiir (sasn, gcl
dvltlr ziflr hesabna). Bellikl gcl dvltlr zlrinin yaama mkann
(Lebensraum) daim artrmaa can atrlar.
F.Ratsel Dvltin mkanda inkiaf qanunlar haqqnda (1901-ci il) srind
dvltin yaradlmas, inkiaf v yox olmas haqda maraql fikirlr irli srmdr. Bu
sbbdn, o dvltin srhdlrinin dyignliymruz qalmasn obyektiv bir proses kimiqbul edirdi.
F.Ratsel geosiyastd digr vacib msl kimi sivilizasiya n dnizin
hmiyytinin thlil etmidir. O, 1904-c ild Dniz xalqlarn qdrt mnbyidir
srind qeyd edirdi ki, hr bir gcl dvlt z srhdlrini genilndirmk hrbi
dniz qvvlrini inkiaf etdirmlidir. Dnya hkmranl v dniz hmiyyti haqda
F.Ratselin fikirlrini sonrak dvrdki geosiyastilr (Mehen, Makkinder v
Haunshofer) daha da nkmilr.
Vidal de la Bla (1845 - 1918) fransz corafiya mktbinin v Fransada
geosiyastin banisi hesab olunur. F.Ratselin v digr alman siyasi coraflarn ideyalar
onun faliyytin boyk tsir gstrmidir. Siyasi corafiya sahsind apard
aradrmalar ilk mrhldF.Ratselin geosiyasi nzriyysinsaslanrd.
O, 1903-c ild ap olunmu Fransa corafiyasnn simas srind alman
alimlrinin baxlarna uyun olaraq torpan hali n vacibliyini n kmidir. Busrind o qeyd edir ki, insann torpaa mnasibti mumiyytl yerli halinin bir ox
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
21/37
xsusiyytlrini myynledirir. Lakin bununla yana, V.Blatbii amillrhddn ox
byk hmiyyt vern alman alimlrini tnqid edirdi. Onun fikrinc, insan
dekorasiyann bir fraqmenti deyil, o tamaada barol oynayan aktyordur.
Corafi determinizmin mtlqliyini qbul etmyn V.Bla znn possibilizm
(ingiliscpossible- mmkn) geosiyasi konsepsiyasn saslandrmaa nail olur. Onun
fikrinc, hr bir corafi mkann mnimsnilmsi corafi raitdn yox, mhz burada
mskunlaan insanlarn faliyytindn asldr. K.Haushofer vonun ardclar olan alman
alimlri bu fikirl tam razlardlar, nki bel bax o dvrn alman ideologiyasna
(seilmimilltlr) uyun glirdi.
Alfred Hettner (1859-1941) Ritterdn sonra corafiya thsili almalman alimi
olmudur. O, Ritter trfindn irli srlm horologiya konsepsiyasn daha da
tkminldirrk onun hrtrfli tdqiqinnail olmudur. Cografiyann predmetindair o
dvrdmovcd olan mbahislr A.Hettneri z baxlarn aydn kildsaslandrmaga
vadar etmidir. Onun fikrinc, hr bir tdqiq ediln obyektin mkanda
znmxsusluunun yrnilmsi il yana, mumildirilmi corafi biliklrdn d
bhrlnmk lazmdr.
A.Hettnerin corafi tdqiqatlara dair ideyalar Almaniyada corafiya mktbinin
formalamasna vinkiaf gediinsonrak onilliklrd dz tsirini gstrmidir.Alfred Veber (1868 -1958) - alman iqtisads v sosioloqu, snaye
corafiyasnn nzri saslarn ilyib-hazrlayan grkmli alimlrdn biridir.
A.Veber snayenin yerldirilmsi nzriyysinin yaradcs kimi, .Tynenin
knd tsrrfatnn fal zonalara yaylmas modelini, snaye n ttbiq etmidir. Bu
nzriyyy sasn, snaye mssislrini xammal bazasna v mk ehtiyatlarna
nisbtn lverili yerldirmsi daha az xrclrin srf edilmsi tmin edir. A.Veberin bu
nzriyysi iqtisadi corafiyann inkiafnda yeni bir addm idi. Bu baxmdan onun 1909-
cu ild ap olunduu Snayenin yerldirilmsinin saf nzriyysi xsusi maraq
dourur. Kitabda .Tynenin vV Launhardtn istehsaln yerldirilmsindair tandort
nzriyysi daha da inkiaf etdirilmidir.
A.Veberin ilyib-hazrlad bu model 1930-cu illrin ortalarnadk mtxssislr
trfindn inkar olunmayaraq istifadedilirdi. Lakin sonralar A. Lyevdigr amerikal
corafiya viqtisadlar bu nzriyyni tnqid atintutmular.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
22/37
V.Haushoferin (1869-1946) alman geosiast mktbinin banisi, grkmli
corafiyanas vsosioloqu olaraq avrasiya mkann hrbi-geosiyast dokrtinasn trtib
etmidir. Onun fikrinc, geosiyast - dvlt siyastinin saslandrlmas vhyata
keirilmsindcorafi biliklrin istifadolunmasn hatedr. V.Haushoferin elmi
baxlar Isve alimi Rudolf ellenin srlrinin tsiri altnda formalamdr.
Avqust Lye(1906-1945) - grkmli alman iqtisads vcorafyanas olaraq
istehsaln razi tkilindair nzriyyilmul olmudur. Bununla yana, o z
tdqiqatlarn nzri msllrlbal olan iqtisadiyyat, corafiya vsosiologiya
sahsindaparmdr. Onun tdqiqatlar mkanda iqtisadi tarazln thlilinynlmidir.
ldedilminticlrsasn myyn olumudur ki, hr bir yeni istehsal sahsi
yerldirilnd(Vebergr) xrclrin minimum olmas balca amil hesab edilirs,
sonrak dvrd- bazarn dolmas (Lyegr) glirlrin maksimum drcdolmas
amili hlledici rol oynayr. A.Lyen Tsrrfatn razi tkili adl sas sri 1940-c
ildapdan xmdr.
Valter Kristaller (1893-1969) Cnubi Almaniyann iqtisadiyyat v
corafiyasn tdqiq edrk mrkzi yerlr nzriyysinin 1933-c ild nr olunmu
Cnubi Almaniyann Mrkzi yerlr adl kitabnda izahn vermidir. Onun trfindnhazrlanm Mrkzi yerlrin yerldirilmsi modeli sonralar A.Lye trfindn
tkminlldirilmidir. Bu modelin sas mahiyyti ondan ibartdir ki, Yer zrindolan
obyektlr ksr hallarda bir-birinox da yaxn yerlmir. Eyni zamanda, onlar arasnda
ml gln msaf ox da byk olmur. Bel raitd bir ne obyektin yerlmsi
razid sanki hndsi nax yaradr. razidki obyekt eyni drcd czbetm v
zndn uzaqladrmaq xssiyytlrinmalik olduqda razidhndsi naxn cizgilri
formalamaa balayr.
Kristaller-Lye nzriyysin gr razi dznlik olduqda hr bir mkan zn
tkil etm qabiliyytinmalikdir. Btn digr hallarda israzinin relyefi tsrrfatn
razi tkili strukturunda bilavasitzn bruzverir.
V.Kristallerin ideyalar AB, ngiltrvsved iqtisadi corafiyann inkiafna
byk tsir gstrmidir. Uolter Ayzard, Pitter Haqqet vRiard orli z tdqiqatlarnda
V. Kristallerin ideyalarndan bhrlnmilr. sved lknin inzibati-razi quruluununtkmilldirilmsi mrkzi yerlr nzriyysinsasn aparlmdr.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
23/37
V.Kristallerin mrkzi yerlr haqqnda konsepsiyas iqtisadi corafiya
nzriyysinin inkiafnda mhm rol oynamdr.
Rihard Hartorn (1899-1992) davrann corafiyasnn sasn qoymu
amerikal corafyanas idi. Corafiyann horoloji mktbinin parlaq
nmayndlrindn biri idi. Onun fikrinc, corafiya vahid bir elm kimi Yer zrindki
razi mxtlifliyin tsviri v bu haqda mlumatlarn toplanmas il mul olur.
R.Hartorn hesab edirdi ki, bu mlumatlar sasnda thlillrin aparlmas corafiyann
sas mqsdindn uzaqlamasna gtirib xarr. R.Hartorn siyasi vmdni corafiya
sahsinddalmvbu sahlrin nzri inkiafna byk tsir gstrmidir
Torsten Hagerstrand (1916-2004)- sve corafiyanas idi. Onun sas srlri
halinin miqrasiyas, mdniyytin yaylmas v zaman corafiyasna hsr olunmudur.
XX srin 50-60-c illrind, zamana corafi baxmdan yanaan, T.Hagerstrand zaman
corafiyas v yaxud zaman-mkan corafiyasnn sasn qoyur. O qeyd edirdi ki,
insann mkanda faliyyti zaman amillri ilmyyn olunur. T.Hagerstrandn fikrinc,
insann faliyyti mkan vzamanda 3 amilin tsirindn asldr:
- hakimiyytin (insann faliyytinin srhdlri hakimiyyt trfindn myyn edilir);
- qabiliyytin;
- uyunlamann.Zaman corafiyas feminist corafiyalar trfindn tnqid olunmudir.
Uolter Ayzard (1919cu ild anadan olub) amerikal iqtisad v
corafyanas olaraq, mkan thlili mktbinin grkmli nmayndsi v regional
corafiyann banilrindn biri hesab olunur. Uolter Ayzardn elmi aradrmalrna
V.Kristallerin v Amerika iqtisadlarnn srlri byk tsir gstrmidir. Kmiyyt
inqilab metodoloji prinsiplrinsaslanan U.Ayzard ilk dfolaraq cmiyytin sosial-iqtisadi hyatnn razi quruluu modelini yaratmaa chd edir. Bunun nticsi kimi
1960-c ildonun sas elmi sri saylan - Regional analizin metodlar adl kitab ap
olunur. Corafi hqiqtlrin sas thlili U.Ayzardn srlrind riyazi modelldirilm
klindverilmidir.
U.Ayzardn srlri XX srin 60-c illrind mkan analizi mktbinin v regional
elmin formalamasnda balca rol oynamdr. 70-ci illrin sonlarndan balayaraq .Ayzardnelmi maraqlar konfliktologiya vslhn corafiyas ilbal olmudur.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
24/37
Samuel Fillips Hantinqton (19272008) - birmnal qbul olunmayan, AB-n
mhafizkar siyast sahsind alan alimidir. O, hrbi qvvlri v vtnda hakimiyyti
arasnda olan mnasibtlrin thlillri ilmhurlamdr. Samuel Hantinqton znn mhur
Sivilizasiyalarn toqqumas srind yaranan irimiqyasl mnaqilrin mnyinin izahn
vermidir. Onun fikrinc, dnyada bavern mnaqilrin sas mnbyi ideologiya v yaxudiqtisadiyyat yox, mdniyytdir. Mnaqilr sasn ayr-ayr sivilizasiyalara mnsub olan
milltlr vqruplar arasnda mtmadi kilddvr edir. Onun sas fikri ondan ibart olmudur
ki, XXI-ci srd siyasi hyatda balca problem dvltlraras mnasibtlr yox, sivilizasiyalar
arasnda yaranan ziddiyytlr olacaqdr. Bu haqda fikirlrini o znn aadak srlrindks
etdirmidir:
1. nc Dala: demokratizasiya XX srin sonunda (The Third Wave:
Democratization in the Late Twentieth Century. 1991);
2. Sivilizasiyalarn toqqumas v Dnya Quruluunun dyidirilmsi (The Clash of
Civilizations and the Remaking of World Order. 1996);
3. Biz kimik? Amerikanlarn milli zndrkind olan tinliklr (Who Are We? The
Challenges to America's National Identity. 2004).
Mxtlif qrup insanlarn subyektiv zn myyn etmsi v onlarn mdni
mumiliyi sivilizasiya anlayn hat edir. Buna uyun olaraq sivilizasiyalar ayrlqdazndbir nemillt vdvlti birldirbilr.
S.Hantinqtonun fikrinc, mdni meyarlar, dyrlr v baxlar arasnda yaranan
ziddiyyt sivilizasiyalarn toqqumasn qalmaz edir. Bunu nzr alaraq briyyt
qarsnda duran n vacib msllrdn biri mum mdni insani dyrlrin hr bir
sivilizasiya trfindn qbul olunmasdr.
Villiyam Bunge (1928-ci ild anadan olmudur) - AB-n grkmlicorafiyanas olaraq, elm kmiyyt sullarnn ttbiqi v mkann
yrnilmsind nzri baxmdan yeni yanamalar gtirmidir. O hminin
humanist vmarksist alim kimi elmi dairlrd Dlisov Bil adn qazanmdr.
Sonralar o, radikal corafiya mktbinin sasn qoymudur.
V.Bunge qeyri-adi fikirlri il corafiya elmind nfuzlu v radikal alim olaraq
sanki inqilab kimi tannmdr. qtisadi-corafi tdqiqatlarnda kmiyyt sullarndan
geni istifad edilmsi ideyasn irli srn alim XX srin 60-c illrinin sonunda
corafiyada beynlxalq hrt qazanmdr. V.Bungenin Nzri corafiya sri
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
25/37
mtxssislrin marana sbb olmu v bir ox xarici dillr trcm edilmidir.
Nzri corafiya srinin yazarkn mllif V.Kristallerin Mrkzi yerlr nzriyysi
vU.Ayzardn regional thlil haqqnda fikirlrinin byk tsiri altnda olmudur. Eyni
zamanda V.Bungenin nzri baxlar Piter Haqqetin, Riard orlinin vDevid Harvinin
apdan cxmsonrak srlrinddz ksini tapmdr.
mmanuel Vallerstayn (1930-cu ildanadan olub) -masir dnya sistemi
konsepsiyasnn yaradclarndan biri hesab olunur. Dnya tsrrfatnn inkiaf boyu
zif inkiaf etmilklr bir ox hallarda xarici amillrin tsirinmruz qalr. Zif
inkiaf iseyni zamanda asl olmaqla baldr. Belvziyytin yaranmasnn sas
sbblrini myynldirmk n alimlr dnya tsrrfatnn inkiaf tarixini thlil
etmychd gstrmilr. Bu istiqamtddaha maraql olan A.Frankn v
L.Vallerstaynn srlrini qeyd etmydyr.
1978-ci ild apdan xm Kapitaln toplanmas. 1492-1789-cu illr srind
A.Frank 3 sr rzind dnyada kapitaln toplanmasn tarixi baxmdan thlil etmidir.
Burada sas diqqt dnyada yaranm qeyri-brabr inkiafa ynlmidir. Zif inkiaf
etmi lklrin dnya tsrrfatna daxil olmas el ilk addmdan onlar asl vziyyt
salr v myin beynlxalq razi blgsnd yalnz ona ayrlm rivd inkiafetmsinrait yaradr.
Dnya tsrrfatnn mkanda asimmetrik inkiafnn gclnmsin dair fikirlr
.Vallerstaynn masir dnya iqtisadiyyat konsepsiyasnda ks olunmudur.
.Vallerstaynn fikrinc, dnya iqtisadi sistemi mkanda daim genilnrk zamanda
mxtlif dvrlr keir. Bu sbbdn o, dnya sisteminin mkan - zaman lsndvahid
olduunu bildirir. Kapitaln dnyada qeyri-brabr paylanmas inkiaf etmimrkzin
v gerid qalm periferiyann ml glmsin sbb olmudur. Bunun nticsind
dnya tsrrfatnda yaranm qeyri- brabrlik tarixi inkiaf dvrnn mhsulu hesab
oluna bilr. Masir texnologiyalarn sahibi kimi inkiaf etmi mrkz, geridqalm
lklrin resurs potensialndan hrtrfli istifad edrk onlarn yeni texnologiyala ld
etmsindhe dmaraql deyil. Belhalda eltsvvr yaranr ki, geridqalmlklr
glckddsanki daimi olaraq geridqalml ilbararaq zlrinin belvziyyt
mhkum olduqlarn anlamaldr. Bunu gerid qalm lklrin xarici borclarnn daimartmas, hali miqrasiyasnn gclnmsi viqtisadi aslln drinlmsi bir daha tsdiq
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
26/37
elyir. Eyni zamanda bu qrup lklraid olanlarn bir hisssi (lverili corafi mvqeyi,
beynlxalq vziyytin vdvltlraras mnasibtlrin dyiilmsi vs.) nisbtn inkiaf
etmkl, inkiaf etmkdolan yarmperiferiyan yaratmdr. Onlar mrkznisbtn
hldperiferiya olaraq, geridqalmlklr n artq mrkz rolunu oynayrd.
Beynlxalq vziyytin v dvltlraras mnasibtlrin dyimsi bir daha onu
gstrir ki, inkiaf etmi v gerid qalm lklr arasnda mvcud frqliliyin
drinlmsi briyyt n yeni thlklr yaradr.
Piter Haqqet (1933c ildanadan olub) ingilis corafyanas olaraq, mkan
thlili mktbinin nzri saslarn yaratm grkmli alimlrdn biridir. 1967-ci ild
P.Haqqet vR.orlinin redaktsi il Corafiyadak modellr, 1972ci ildCorafiya:
masir biliklr sintezi v 1977-ci ild is P.Haqqetin nsan corafiyasnda mkan
thlili (Locational analysis in Human Geography) srlri apdan xr. U.Ayzard,
V.Bunge v D.Harvi kimi alimlrl yana, P.Haqqet mkan thlili nzriyysinin
inkiafnda znlayiqli yer tutmudur.
Devid Harvi (1935ci ild anadan olub) ngiltrd dnyada gz am,
sonralar faliyytini AB-da davam etdirmidir. D.Harvi mkan thlili mktbinin
nmayndsi hesab olunur. 1969-cu ild mkan thlilin dair onun ox dyrliCorafiyada rh sri apdan xmdr. Bu srd ingilis-amerikan mkan thlilinin
metodoloji vflsfi saslar izah olunmudur.
XX srin 70-ci illrindn balayaraq o elmi faliyytini sosial dalt msllrinin
thlilin (V.Bunge kimi) ynldir. AB hrlrind yoxsul rayonlarn yrnilmsi
sasnda 1973-c ild onun Sosial dalt v hr adl kitab apdan xmdr.
Dnyada ba vern qlobal proseslrin cryan etmsi D.Harvinin Qlobal kapitalizm
mkan: qeyri-brabr corafi inkiaf nzriyysi yolunda srinin ortaya xmasna
sbb olur.
2004-c ildDevid Harvi Almaniyann Haydelberq universitetindNeoliberalizm
mkan: qeyri-brabr corafi inkiaf nzriyysi haqda mruzilxedrk qeyd
edirdi ki, regionlarn zif inkiafn mxtlif sbblrlizah etmk olar. Msln,
ekstremal tbii rait vyaxud lverisiz corafi mvqeyi regionun inkiaf potensialn
mhdudladrr.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
27/37
SSR-diqtisadi corafiyann inkiafnda N.Baranski vN.Kolosovskibyk rol
oynamlar. XX srin 20-ci illrindn balayaraq iqtisadi-corafi biliklr sovet
ideologiyas sasnda tbliolunurdu. N.Baranski sovet iqtisadi corafiyasnn ideoloqu
saylrd. N.Baranski 1926-c ild SSR-nin iqtisadi corafiyas drsliyini apdan
xardr. Sonrak dvrd onun qtisadi corafiya. qtisadi xritunaslq (1956) kitab
ap olunur.
40-50-ci illrd N.Kolosovski sovet iqtisadi corafiya mktbind iqtisadi
rayonlamann nzri saslarn trtib edir. Sovet iqtisadi corafiyasnda iqtisadi
rayonladrmaya xsusi diqqt yetirilirdi. Bu baxmdan N.Kolosovskinin qtisadi
rayonladrlma nzriyysi kitab ox dyrli sr sayla bilr.
XX srin 60-70-ci illrind SSR-d iqtisadi corafiya elmin baxlar tdricn
dyiilir. Nticdyeni mzmunlu maraql srlr ap edilir. Bununla bal diqqti ekn
srlrdn biri Y.Saukinin qtisadi corafiyaya giri (1959, 1970, 1978) drsliyi
olmudur. Uzun illr bu drslik SSR-dki universitetlrin corafiya fakltlrindsas
drsliklrdn biri kimi istifad edilirdi. Masir dvrd bu kitaba iqtisadi corafiyann
tarixi baxmndan thlil etmk maraq doura bilr.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
28/37
YER QABIININ EHTIYATLARI V ONLARIN MNIMSNILMSI
Yer krsi 4,5 mlrd.il vvl formalamaa balamdr. Yerin nvsind
temperatur +5,5 min0
C tkil edir. Bu da Gn zrind olan temperatura brabrdir.Yer qab platforma vplitlrdn ibartdir. Yer qabndak n qdim saylan qranit v
bazalt sxurlarnn ya 3,5 mlrd. il tkil edir. Mhz qranit sxurlar sasnda kontinental
quru yaranmdr. Qdim tribolit hm Avropada, hm dimali Amerikada tapld n
bu qitlrin kemid vahid quru olduunu tsdiqlyir. Eyni zamanda mikroblarn
faliyyti nticsindvtektonik proseslrin tsiri altnda qranit sxurlarn paralanmas
v dalmas ba verir. Mlum olduu kimi, platformalar zrind yerln materiklr
daim hrktddirlr. Msln: masir Afrika imal istiqamtind hrkt edir v bu
sbbdn d gman etmk olar ki, milyon ildn sonra bu materik Avropann cnub
srhdlrinatsn.
Yer qabnn quruluu Yerin geoloji tarixinin yrnilmsindmhm rol oynayr.
Bununla yana, insann texniki faliyyti geoloji proseslrin gediin bilavasit tsir
gstrir. Txmini hesablamalara gr, insann texniki faliyyti nticsind (faydal
qazntlarn hasilat, bosxurlarn bir yerdn digr yerlrdanmas vs.) ild4x10
11
ton mineral maddlrin yerdyimlri mahid olunur. Bellikl, Yer qabnn
quruluunun dyimsindhm tbii proseslr, hm dinsan faliyyti itirak edir.
Yer zrind qitlr 4,5 mlrd. il vvl ml glmidir. Geoloji tarix rzind
qitlrin daim hrkti plitlrin toqqumasna, vulkanlarn, zlzllrin v sunamilrin
mlglmsinsbb olmudur. Plitlrin ksidiyi srhdlr tektonik fal zonalardr.
Yerin geoloji inkiaf tkaml qitlrin birlmsi v vahid quru (Pangeya)
razinin yaranmas il nticlndi. Sonrak dvrd is ksin, vahid qurunun
paralanmas yeni qitlrin ml glmsin sbb oldu. Bu prosesin davam kimi
qitlrin yenidn birlmsi gzlnilir. Mtxssislrin fikrinc, 250 min il sonra qitlr
birlrk yeni Pangeya ultima adl vahid qurunu yaradacaq.
Yer qabndan hasil ediln brk mineral maddlr sasn tikinti materiallar,
yanacaq, metallurgiya xammal v gbr istehsal n istifad olunur. Faydal qaznt
yataqlarnn formalamas yz min vmilyon illr rzindbaverir.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
29/37
XIX srin II yars istehsaln artmas sas xammal ehtiyatlarnn
mnimsnilmsinbirbaa tsir gstrmidir. Qeyd etmk lazmdr ki neft hasilat 1960-
2005-ci illr rzind dnyada 3,7 df artmdr. lk baxdan karbohidrogen
ehtiyatlarnn artan kild hasil olunmas narahatlq yaratmaldr. Mlum olduu kimi,neft vqaz ehtiyatlar tknn tbii srvtlraiddir. Demli, hasilatn artmas yataqlarn
qsa mddt rzind istismardan xmasna sbb olmaldr. slind is vziyyt bel
qiymtlndirilmir, nki yeni texnologiyalarn ttbiqi bir trfdn yataqlarn istismar
mddtini uzadr, digr trfdns daha mrkkb geoloji raitd yerln yeni
yataqlarn kfin imkan yaradr. Msln: son 20 il rzind dnyada myyn olunan
tbii qaz ehtiyatlarnn hcmi 2 df, neft ehtiyatlarnnk is62% artmdr.
Tbii ehtiyatlarn yaylmas
Planetimiz mxtlif tbii ehtiyatlarla zngindir. Yerd mineral xammal (faydal
qazntlar), torpaq, su, bioloji v rekreasiya ehtiyatlar geni sahlrd yaylmdr.
nsann yaayrifahnn vziyyti birbaa tbii ehtiyatlarn mnimsnilmsviyysindn
asldr.
Faydal qaznt yataqlar geoloji ehtiyatlarna gr kateqoriyaya blnr: dqiq
kf olunmu v yaylma drinliyi myyn edilmi yataqlar (A), kf olunmu v
ehtiyatlarnn txmini hcmi myyn edilmi yataqlar (B), kf olunmu v ilkin
sviyyd ehtiyatlar qiymtlndirilmi yataqlar (C). Eyni zamanda ehtiyatlarn
qiymtlndirilmsindyataqlarn proqnoz ehtiyatlar da (D) istifadedilir.Mineral xammal ehtiyatlar znn geoloji mnyi v istifad edilmsin gr
yanacaq, filiz vqeyri-filiz xammal klindolur.
Mineral yanacaq xammal. Bu ehtiyatlar mnc km sxurlarda cmlmi
neft, qaz, da kmr, torf v yanar istlrdn ibartdir. Yerd akar edilmi yanacaq
xammal ehtiyatlar txminn 14 trln. ton hcmind qiymtlndirilir. Bu is dnya
tsrrfatnn tlbatn yaxn 1000 ild tmin ed bilr. Akar edilmi yanacaq
ehtiyatlarnn 65%-i kmrn v27%-i isneft vqazn payna dr. Onlarn istehlak
strukturunu 35% neft, 30% qaz v25% dakmr tkil edir.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
30/37
Kmrn geoloji ehtiyatlarnn hcmi 1,8 trilyon ton tkil edir ki, onun da 55%-i
dakmrn, qalan hisssi isqonur kmrn payna dr. Kmr ehtiyatlarnn 56%-i
Asiyada cmlmidir.
Kmr ehtiyatlar iln zngin lklr aadaklardr:AB 30%;
in 17%;
Rusiya 13%;
Almaniya 8%;
Avstraliya 7%;
CAR 6%;
Hindistan 5%.
Bununla yana, kmr ehtiyatlar 83 lkdkf olunub.
Masir dvrd dnyada 3,5 milyard ton da kmr v 1,2 milyard ton qonur
kmr hasil edilir. stismarda olan n iri da kmr hvzlri AB-da (Appala),
Almaniyada (Rur v Saar), Rusiyada (Kansk-Ainsk, Kuzbas, Donbas v s.), Polada
(Sileziya) yerlir.
Kmr hasilatnda aparc yerlri in (1,7 milyard ton) v AB (1 milyard ton)
tutur. Bu lklrdn sonra Avstraliya, CAR, Kanada, Pola v Kolumbiya kmr
ixracnda dnyada n sradadrlar.
Neft v qaz yataqlarnn kf edilmsi nticsind onlarn myyn olunmu
ehtiyatlar ildn-il artr. Geoloji qiymtlndirmy gr, bu ehtiyatlarn mumi hcmi
500 milyard tondur. Myyn olunmuneft ehtiyatlarnn ox hisssi Asiyadadr (75%),
o cmldn ran krfzi hvzsinin payna 66% dr.
Dnyada akar edilmivistismarda olan neft yataqlarnn ehtiyatlar yaxn 60-70il rzind bir ox lklrd bu xammala tlbatn dnilmsini mmkn edir.
Azrbaycanda akarlanm neft ehtiyatlar respublikamzn yaxn 100 ild bu mhsula
olan tlbatn tam dyck.
Dnyada olan neft ehtiyatlarnn 35%-i okean v dnizlrin elf zonasnda
cmlmidir. Bu sahlrd neft yataqlarnn istismarnn genilnmsi dnyada neft
hasilatnn artmasnda balca rol oynayr.
Son illr dnyada neft hasilatnn artm tempinin azalmasna baxmayaraq, onun
hcmi ild4 milyard tonu (gnd80 mln. barrel) tmdr. Dnyada neft hasilatna gr
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
31/37
aparc yerlri Sudiyyrbistan (507 milyon ton), Rusiya (492 milyon ton ) vAB
(310 milyon ton) tutur. ran, Meksika, Venesuela, in, Norve v bir sra digr lklr
dnyada neft hasilatnn dyimsind mhm rol oynayr. imali Afrikada sas neft
ixrac edn lklr Liviya, lczair, Nigeriya vMisirdir.Dnya neft ehtiyatlarnn 75%-i OPEK (neft ixrac edn lklr) birliyi zvlrinin
payna dr. Neft hasilatnda bu tkilatn zv lklrinin xsusi kisi 43% tkil edir.
Dnyada tbii qaz ehtiyatlar 156 trilyon m3 hcmind qiymtlndirilir. Onun
33%-i Rusiyann v 25%-i rann payna dr. Tbii qaz hasilatnda Dnya okeannn
hmiyyti daim artmaqdadr.
Masir dvrd dnyada hasil ediln tbii qazn 30%-dn oxu okeann elf
zonasnn payna dr. Tbii qazn hasilatnda dnyada birinci yeri Rusiya (ild 640
milyard m3) ld saxlayr. Bu hcmin 230 milyard m3-ni Rusiya hr il Avropaya ixrac
edir. AB-da tbii qaz hasilat 580-610 milyard m3 arasnda dyiir. Sonrak yerlri
Kanada, Byk Britaniya, lczair, Hollandiya, ndoneziya, Norve, ran v digr
lklr tuturlar. Bu lklrd tbii qaz hasilatnn hcmi 150-250 milyard m3 arasnda
dyiir. mumiyytl, bu lklrin dnyada tbii qaz hasilatnda xsusi kisi 70%-dn
oxdur. Maraqldr ki, dnyada tbii qaz hasilatnn cmi 15%-i OPEK zv lklrinin
payna dr.
Neft hasilatndan frqli olaraq tbii qaz hasilat yksk inkiaf tempi ilyanacaq
ehtiyatlarnn istehlak tlbatnn tmin edilmsind mhm rol oynayr. 2006-c il
dnyada tbii qaz hasilat 2820 milyard m3olmudur.
Neft ehtiyatlar ilzngin olan lklr
lk Ehtiyatlar, mlrd. ton
Sudiyyrbistan 36,1
ran 18
raq 15,5
Kveyt 13,3
B 13
Venesuela 11,2Rusiya 9,5
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
32/37
Azrbaycan 6
Liviya 4,7
Nigeriya 4,6
AB 4,2in 3,2
OPEK-in zv lklri 120,4
OPEK-daxil olmayan digr lklr 24,4
BP Statistical Review-in mlumatlarna sasn trtib edilib
Dnyann n iri neft hasil edn lklri
2006 il 2003 il
lkHasilat
mln. ton
Dnya
bazarnda
pay, %-l
Hasilat
mln.
ton
Dnya
bazarnda
pay, %-l
Sudiyyrbistan 507 12,9 470 12,7
Rusiya 477 12,1 419 11,3
AB 310 7,9 348 9,4
ran 216 5,5 194 5,2
in 184 4,7 165 4,4
Meksika 183 4,6 189 5,1
Kanada 151 3,8 138 3,7
Venesuela 151 3,8 149 4
Digr dvltlr 1757 44,7 1641 44,2
Dnyada neft hasilat 3936 100 3710 100Beynlxalq Energetika agentliyinin mlumatlarna sasn trtib edilib
Filiz ehtiyatlar. Dmir filizi qara metallarn istehsalnda sas xammaldr.
Dnyada dmir filizinin geoloji ehtiyatlar txminn 600 milyard ton hcmind
qiymtlndirilir ki, onun da 200 milyard tonu kf olunmuehtiyatlardr. Akar edilmi
filizli sxurlarda dmirin xsusi kisi 20-65% arasnda dyiir.
Akarlanmdmir filizi ehtiyatlarnn hcmingrdnyada birinci yeri Rusiyatutur. Dnyadak filiz ehtiyatlarnn 35%-dn oxu Rusiyann payna dr. Sonrak
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
33/37
yerlri Ukrayna, Braziliya, Avstraliya vAB tutur. Bu lklrin hr birind dnyann
filiz ehtiyatlarnn txminn 10%-i cmlmidir. n zngin vmhsuldar filiz yataqlar
Liberiya, Hindistan, Avstraliya v CAR-da yerlmidir. Bu lklrdki yataqlarda
sxurun trkibinddmirin xsusi kisi 60%-atr.Dnyada hr il 1 milyard tona yaxn dmir filizi hasil edilir. Dmir filizinin bu
hcmdhasilat isyaxn 250 il rzinddnya tsrrfatnn bu mhsula olan tlbatn
dmy imkan verck. Dmir filizinin hasilatna graparc yerlri in (225 milyon
ton), Braziliya, Avstraliya, Rusiya, Ukrayna, Hindistan v AB tutur. mumiyytl,
dmir filizi dnyann 43 lksindhasil edilir.
Filizdar lvan metallarn xsusi kisi o qdr d yksk olmur. Misli filizin
geoloji ehtiyatlar mtxssislr trfindn 860 milyon ton hcmindqiymtlndirilir ki,
onun da 450 milyon tonu kf olunmu saylr. Misli filizlrin trkibindksr hallarda
misin hcmi 5%- atr. Mis hasilat dnyann 50-y yaxn lksind aparlr. ri mis
mdnlri olan lklr ili, AB, Kanada, ndoneziya, Rusiya, in v Poladr. Eyni
zamanda mis byk hcmdHindistan, Zimbabve, Zambiya vKonqoda hasil edilir.
Boksit ehtiyatlar. lvan metallarn hasilatnda sas xammallardan biri
boksitlrdir. Dnyada boksitlrin hasilat ild 80 milyon ton tkil edir. Boksitlrin bu
hcmdhasilat dnya tsrrfatnn tlbatn yaxn 250 ildtmin edbilr.
Yer qabnda boksit ehtiyatlar qeyri-brabr yaylmdr. Boksitlr alminium
istehsal n sas xammal saylr. Dnyada boksitin geoloji ehtiyatlar 250 milyard ton
hcmind qiymtlndirilir. Filizd boksitlrin hcmi digr lvan metallar kimi kifayt
qdr yksk olur (30-60% arasnda dyiir).
Boksit ehtiyatlar il daha ox Qvineya (dnya ehtiyatlarnn 42%-i ), Avstraliya
(18,5%), Braziliya (6,3%), Yamayka (4,75%), Kamerun (3,8%) v Hindistan (2,8%),zngindir. Boksitlrin hasilatna graparc yeri Avstraliya tutur (ild42,6 milyon ton).
Dnya zrhasil ediln boksitlrin txminn 40%-i mhz bu lklrin payna dr. Son
10 il rzindAvstraliyada boksitlrin hasilat 10 dfartmdr.
Alminium istehsal n digr xammal alunitdir. Alunit istehsal Azrbaycanda
Zylik yatanda aparlrd.
mumiyytl, dnyann da-mdn snayesinin corafiyasnda txminn 10 lk
beynlxalq mk blgsn myynldirir. Bu lklr in, Avstraliya, CAR,
Hindistan, Qazaxstan, Meksika, ili, Braziliya, ABvRusiya aiddir.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
34/37
Nadir metallar qrupuna qzl, gmvalmaz aiddir. Dnyada qzl hasilat
2200 ton tkil edir. Qzl hasilatnda ilk yerlri CAR ( 522 ton) vAB(329 ton ) tutur.
Dnyann n mhur qzl yataqlarndan biri Cnubi Dakotadak Xoumsteyk yatadr.
Burada 100 ildn artq dvr rzindqzl hasil olunur.Qzl znn yksk fiziki v kimyvi xsusiyytlrin gr dnyada daima
yksk dyrlndirilmlidir. Btn kemi tarixi dvr rzind qzldan hazrlanan
mxtlif yalar v zrgrlik mmulatnn txminn 90%-i bizim masirlrimiz glib
atmdr. Qzl hasilatnn hr il oxalmasna baxmayaraq, mvcud olan qzl
mmulatlarnn mumi hcmi ildcmi 2% artr.
Gm ehtiyatlar sasn mxtlif polimetal filizlrl (mis, sink, quruun)
qarqda akar olunur. Dnyada n iri gm istehsal edn lklr Meksika (2,3 min
ton), Peru (1,9 min ton), AB (1,6 min ton), Kanada (1,2 min ton) vilidir (1,1 min
ton).
Uran ehtiyatlar n ox Avstraliyada (dnya ehtiyatlarnn 20%-i), Qazaxstanda
(18%), Kanadada (12%), zbkistan (7,5%) vBraziliyada (7%) kf olunub.
Qeyri-filiz ehtiyatlarndan kimyvi xammal mhm hmiyyt dayr.Bura
mineral duzlar, fosfat xammaln vkkrd aid etmk olar. Fosfat xammal dnyann
30-dan ox lksind hasil edilir. Onun istehsalnda AB, in v Mrake dnyada
birinci yerlri tutur. Mineral duzlarn ehtiyatna vhasilatna grAB, in, Almaniya
vKanada aparc lklr hesab olunur. Dnyada hasil ediln xrk duzunun 47%-i mhz
bu lklrin payna dr. Kkrd hasilatnda dnyada birinci lk AB, Kanada v
Rusiyadan ibartdir.
Tbii flaktlr
Vulkanlar
Planetimizin simasnn dyimsind vulkanlarn faliyyti byk rol oynayr.
Dnyada faliyytd olan vulkanlarn ksriyyti Orta okean silsilsind yaylmdr.
Orta okean silsilsinin uzunluu 40 min km msafy uzanr. Bu sbbdn dnyadak
vulkanlarn txminn 70%-i suyun altnda yerlir.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
35/37
2 mln.il vvl indiki Yellouston milli parknn razisind nhng meqavulkann
pskrmsi nticsind traf mhiti milyonlarla ton vulkanik ktl rtm, iqlimd
kifayt qdr dyiikliklr bavermidir. Bu hadisdn 200 min il sonra buzlama dvr
balamdr. Buzlama dvrnd Dnya okeannn sviyysi 40-100 metr aadmdr
1883-c ilin may aynda Yer krsinin tarixindn dhtli vulkann pskrmsi
balanmdr. Sumatra vYava adalar arasnda yerln Krakatau vulkan uzun mddt
susduqdan sonra (sonuncu dfo, 416-c ildpskrmdr) yenidn fallamdr.
lk pskrmdn ay sonra, daha dqiq is 1883-c il avqustun 26-da
Krakatauda daha gcl partlay ba verir. Bu partlay nticsind vulkann pemza v
tsts 25 km hndrly qdr atmosfer yaylr. Eyni zamanda vulkann Sumatra
adasndan 40 km aral dnizdolmasna baxmayaraq, gcl sunami dalalar yaranr v
sahilyan razilrddhtli dantlar baverir. Bu tbii flakt 20 min adamn lmn
sbb olmudur.
mumiyytl, ndoneziya adalar blgsi dnyann n fal tektonik proseslrinin
cryan etdiyi sahdir. Dnyada faliyytd olan vulkanlarn 17%-i mhz bu blgnin
payna dr.
1669-cu ildEtna vulkannn pskrmsi nticsind50 hr mhv olmuv30
min adam lmdr.
Seysmoloqlarn fikrinc, Havay adalarnda yerln dnyann n iri vulkan
Mauna-Loa byk dadc qvvymalikdir. Burada nvbti gcl vulkann pskrmsi
planet miqyasl meqasunami yarada bilr. Bunun nticlri ml gln dala sahilyan
razilrdmskunlaan oxsayl halinin mhvingtirib-xarar.Qasralar n dhtli gc malik olan frtnalar v tufanlar nticsind ml
glir.
Zlzllr
Yaponiya dnyann n fal seysmik zonasnda yerlir. Burada hr 10 ildn bir
dhtli gc malik zlzllr ba verir. Msln: 1923-c ild Tokioda ba vermi
zlzlnin gc Rixter cdvli zr 8,2 bal olmudur. Zlzl nticsind Yaponiyada
100 mindn ox insan lmd.
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
36/37
XX srdYaponiyada bavermiikinci dhtli zlzl(gc 7,3 bal) 1995-ci il
yanvarn 17-dKobe hrind6 min nfrin lmnsbb olmudur.
1958-ci ild Alyaska sahillrind 8,5 bal gcnd zlzlnin ba vermsi
nticsindhndrly 500 metrdn ox olan dala mlglmivsahildki dagtyiblgddadc tbii flakt mahidedilmidir.
2004-c il dekabrn 26-da ndoneziya v Tailand sahillri yaxnlnda dniz
dibind gcl zlzlnin ba vermsi v sunaminin yaranmas nticsind srti saatda
800 km-atan v35 metr hndrlyndolan dalalar Cnubirqi Asiya, Hindistan,
ri-Lanka vhtta Afrika sahillrindhtli zrbvurmudur. Nticd230 min nfr
lmvmilyonlarla insan evsiz-eiksiz qalmdr. Dnizin dibindki plitlrin toqquma
mrkzindzlzlnin gc Rixter cdvli zr9 bal olmudur. Bunun nticsind is
ml gln dadc qvvXirosimaya atlm atom bombasnn gcndn txminn 6
mln. dfox olmudur.
Hr bir yaayyerin tkrarolunmazl
Hr bir razi znn nadir tbii raiti il frqlnmkl yana, burada
mskunlaan insanlarn yaay trzinbyk tsir gstrir. Bununla yana, razi insan
amilinin v tbii dyiikliyin tsiri nticsind dinamik sistem kimi transformasiyaya
mruz qalr. Dvr rzind ba vern dyiikliklr baxmayaraq, hr bir razid insan
znmxsus davran il frqlnir. Msln: Qrbi Avropa mkannda mskunlaan
adamlarn hyat trzi, yaay, traf mhit v mnvi dyrlr mnasibti Asiya v
Afrikada yaayan insanlardan xeyli frqlidir. Bellikl, razilr yalnz tbii raitingr
yox, sosial-iqtisadi vziyytin v burada yaayan insanlarn davranlarna gr dfrqlnir.
razinin ayr-ayr yerlri dfrqli dyrlndirilir. Msln: byk hrlrdonun
mrkzi, ticart zonas, istiraht parklar, idman mrkzlri v s. halinin mxtlif
qruplar arasnda frqli kildqiymtlndirilir.
Yaay yerinin mnimsnilm sviyysi birbaa insanlarn mskunlama
raitlrinv onlarn btvlkl fiziki vziyytin tsir edir. Msln: kiik hrlrd
azsayl mssislrin olmas halinin i seimini mhdudladrr v eyni zamanda
istiraht vylncmrkzlrinin atmazl onun yaaymqsdi ilcazibdarln
Melikov Behruz
-
8/9/2019 Iqtisadi Ve Sosial Cografiyanin Esaslari
37/37
aa salr. Bunun ksin olaraq iri hrlr mxtlif yaay trzi n geni imkanlar
yaradr. Btn qeyd olunanlarla yana, hr bir yeri tam kildayrlqda dyrlndirmk
ox tindir, nki o daim digr razilrl qarlql laqddir. Msln: Nyu-York
hri dnyann iri korporativ biznes, maliyy vqlobal idaretmsistemi olsa da, eynizamanda onun glck inkiaf minlrldigr mrkzin iqtisadi dstyindn asldr.
Melikov Behruz
top related