İslamİyet Öncesİ tÜrk tarİhİnİn kaynaklari Üzerİne
Post on 03-Apr-2018
247 Views
Preview:
TRANSCRIPT
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
1/51
SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARIZERNE
Tarih ilminin yaplmasna, yani tarihin yazlmasna arac olan hereye kaynak diyoruz.
Bu bakmdan eski Trk tarihinin kaynaklarn ksma ayryoruz.
A- Szl Kaynaklar
B- Arkeolojik Buluntular
C- Yazl Kaynaklar (Ktphane malzemeleri)
A- Szl Kaynaklar
1- Mitoloji, Efsane, Destan ve Eski Trk nanlar
Szl olarak gnmze gelen tarihi kaynaklarn banda mitoloji, eski Trk inanlar,
rf ve adetleri gibi unsurlar gelir. Dnyann enok din deitiren toplumlarndan biri
olan Trkler, zaman ierisinde bu dinlerin baz taraflarn kendi gelenek ve
grenekleriyle de birletirerek gnmze kadar tamtr.
Trk rf ve adetleriyle beraber, tre adn verdiimiz toplumsal dzenin gerei olan
yasalara ait ilk kaytlar in yllklaryla, Orkun kitabeleri, Divan Lgat-it Trk ve
Kutadgu Bilig gibi yazl kaynaklarla, destanlarda grebilmekteyiz. Ayrca Trk
yurtlarn gezen seyyahlarn eserlerinde de bu tre ve geleneklere rastlanlr. Mesela
585 ylnda, Kk Trk Kaganlnn banda bulunan Ibara Kagan, ieriden ve
dardan vurulan darbeler yznden bunalm ve in imparatorluundan yardm
istemiti. Onun bu dileine olumlu cevap veren inliler, buna karlk Ibara
Kagandan in adetlerini benimsemelerini talep ettiler. O da; bizim adet ve
geleneklerimiz ok eski alardan beri devam ede-gelmitir. Bundan dolay onlardeitirmeye benim gcm yetmez. Bizim topraklarmzda idare edilenlerle,
ynetenler arasnda kurulmu olan dzeni yaralamaa ben cesaret edemem[1],
diyerek hereye ramen trelerinden vazgeemeyeceini sylyordu.
Trk tresine verilen nemi bu ekilde in kaynaklarndan rendiimiz gibi, Kk
Trke yaztlardan da kanunlarn yerinin Trk devlet yapsna nasl tesir ettiini
gryoruz. Kitabelere gre, iyi bir kagan lkesinin trelerini, yani kanunlarn
dzenlemeli ve yaymaldr. Bumn ve stemi kardeler kaganln bana geer-gemez
lkeyi ve treyi dzenlediler[2]. nk kuvvetli bir devletin varl iin gerekli olanartlardan birisi de kanunlara sahip olmadr.
http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/http://tarihinbelgeleri.com/2011/08/27/islamiyet-oncesi-turk-tarihinin-kaynaklari-uzerine/ -
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
2/51
Herne kadar Trk milleti kanunlarn yazl olarak saklamadysa da, yzyllardan beri
szl olarak gelen tre hkmleri herkes tarafndan bilinmekte ve kaytsz-artsz
uyulmaktadr. Tre hkmlerine aykr davrananlar ise en ar ekilde cezalandrlrd.
Btn Trk slaleleri gibi, ingiz Hann kurmu olduu hanedanlkta treye
dayanyordu.
Bilindii gibi Trk dncesinde nemli bir yer tekil eden otoriter devlet anlaynn
iki dayanandan biri treye skca ballk, biri de devlet kurulularnn ileyiine
damgasn vuran bu nizamda dikkatli srardr. Kanunlardan mahrum bir devletin
yaamas zaten dnlemez[3].
Aratrmaclarn bazlarna gre, tarih szl bir ortam ierisinde balam ve ifade
edilmitir. Szl kaynaklarn ierisinde saydmz mitolojinin kadrosuna ise, tarihte
ad gemeyen veya artk unutulmu byk kahramanlara ait efsaneler girer[4]. Bu
adan konuya bakacak olursak, tarihimizde gerekle hikayenin karm olduu
pekok efsaneye sahibiz. Bunlarn banda, Trklerin imdilik tarihi kaynaklardan
rendiimiz ilk devletleri olan Hunlarn hkmdar Mo-tunun hayat gelir.
Malumdur ki, Mo-tunun genlii ve mcadeleleri in kaynaklarnda renkli bir ekilde
anlatlmakta ve bunlar Trk tarihine ait ilk destani materyaller olarak gze
arpmaktadr. Bunun yan-sra Mo-tun ile Oguz Kagann ayn kii olduunu iddia
edenlerin de varlndan bahsetmekte fayda vardr. Hun birliinin en kudretli ve
mehur hkmdar olan Mo-tun (M.. 209-174), babasnn kendisini varis
gstermemesi zerine, emrinde bulunan ve kendisinin eittii bir tmen asker ile
babasn bir srek avnda suikast sonucu ldrm ve Hun birliinin bana gemiti.
O srada lkede birtakm karklklar olduundan zayf bir halde bulunan Mo-tundan
komular olan Tung-hular, babas Tumann hi durmadan 1000 mil koabilen atn
istemilerdi. O da bir kurultay toplayp, durumu vezirlere sormu, devlet ileri gelenleri
bu atn verilmemesi yolunda karar verdikleri halde, Mo-tun bu at gelen Tung-hu
elisine vermiti. Bu olaydan ksa bir mddet sonra hibir tre ve gelenek tanmayanTung-hular bu kez de Mo-tunun hatununu istediler. Devlet meclisi derhal sava ilan
etmeyi teklif ettiyse de, Mo-tun kendi eliyle hatununu verdi. Herne pahasna olursa
olsun Trklerle savap, onlarn lkesini ele geirmeyi planlayan Tung-hu hkmdar
ordusunu toplayarak, snrda bulunan terkedilmi, orak bir araziye girdi. Hkmdar
eli gnderdi ve Mo-tundan bu topra istedi. O da, hemen kurultay toplad ve devlet
ileri gelenlerinin grn sordu. Onlarda Mo-tunun daha nceki kararlarn gz
nnde bulundurarak, bu toprak parasn ha terketmiiz, ha terketmemiiz, ne
farkeder dediler. Bunun zerine Mo-tun kzarak yle kkredi: Toprak devletin
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
3/51
temelidir. Biz onu bakasna nasl verebiliriz dedikten sonra, topra verme taraftar
olanlarn ban hemen kestirdi.
Trk tarihi iin son derece nemli olan bu efsanevi vesika inin ilk resmi tarihi
saylan Shih-chi adl ylln 110. blmnde kaydedilmitir.
Bundan baka efsanevi unsurlarn iinde bulunduu Trklerin treyileriyle alakal
szl kaynaklarn ierisinde Kk Br ve Ergenekun efsaneleri gelir ki, bunlarn da
Trk tarihi asndan nemi; milletimizin karakterini ve milli yapsn yanstmasdr.
Bu efsaneleri de yle zetleyebiliriz: Hereyin sahibi olan Tanr birgn yukarda
mavi gkleri yaratt. Sonra bu muazzam uzay boluu ierisine dnyalar yerletirdi.
nce g, sonra da yagz-yeri ortaya karmt. Btn bunlara ramen eksik olan
birey vard. Bu yaratm olduu evrene yle birey eklemeliydi ki, hem kendisinin
yarattklarnn en stn varl, hem de bu dnyann bir anlam olmalyd. Byle
dnrken kendisinden de bireyler katt insan vcuda getirdi. Ve yukarda mavi
gk, aada yagz yer klnm; ikisinin arasnda da insan olu yaratlmt. Fakat
Tanr, insanlarn farkl farkl olmasn arzu etmiti. Onlar eitli rklara, kabilelere
bld. O, insan rklarnn bu ekilde birbirlerini tanmalarn ve karmamalarn
istiyordu.
Binlerce yl getikten sonra insan olu yeni yeni eyler rendi, baka baka zellikler
kazand. Irklar zamanla birbirlerinden tefrik edilmek iin eitli adlar almaya
baladlar. te bunlardan birisi vard ki, o zamana kadar yaratlm olan hibir rka,
hibir soya benzemiyordu. Tanr, bu rka o vakite kadar meydana getirdii hibir
soyda olmayan meziyetler ve hnerler bahetti. Bu rk dnyann en sava, en zeki, en
drst, en gzel ahlakl rkyd. Bulunduu corafyada ona korkuyla kark bir sayg
hissi vard. Bu rk zayflarn ve hakllarn koruyucusu, zalimlerin ve hakszlarn
dmanyd.
O zamanlar, bahsetmi olduumuz bu rkn banda tpk kendisi gibi ok cesur, yiit
ve akll bir kii vard. Herkes onun szn dinler, yap dediini yapar, yapma dediini
yapmazd. Bu kiinin ad Trkt. Trk g, kudret, erdem demekti. Onun soyundan
gelen kiiler de bu zelliklerinden dolay o ldkten sonra, bu ad almay uygun
buldular.
Trkn yeryznde bu kadar sevilmesi, bu rkn stnlkleri yznden dnyada baz
ayrcalklara sahip olmas, evredeki toplumlarn ve lkelerin bazlarnn ona dmanolmasna sebep oldu. Onun bu dmanlar aralarnda gizli planlar yaparak; Trk
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
4/51
milletini birgn tuzaa drerek byk bir bozguna urattlar. Bu korkun baskndan
bir ocuk haricinde kimse kurtulmamt. Dman askerleri bu ocuu ldrmemiler,
fakat kol ve bacaklarn keserek bir batakla atmlard.
Yeryznde olup-biten bu ileri Tanr makamndan seyrediyordu. Kendi yaratm
olduu, bu kutlu rkn yok olmasna raz olmad. Onun iin bu ocuun yanna bir dii
kurt gnderdi. Bu dii br, ocua et ve yiyecek getiriyordu. Bunlarla beslenen ocuk
lmden kurtuldu. Biraz byyen bu ocuk kurtla birleti ve kurt ondan gebe kald.
Etrafta kurt gibi yaayan bir ocuun olduunu duyanlar, onu ldrmeye geldikleri
zaman, kurt Tanrdan gelen buyruu dinleyerek, ocukla birlikte yaadklar gl
kysnn kuzeyinde bulunan bir daa kat. Bu dan ierisinde ok byk bir maara
vard. Br ocua yol gstererek maarann ierisine girdi. Ortasnda otlar, aalar,
nehirleri ve glleri olan bir ova bulunuyordu. Bu ovann genilii onlarca km idi. O
kadar gzel bir yerdi ki, Tanr bu Trk ocuunu adeta cennetin dnyadaki bir ei olan
bu yere zellikle getirmiti. Onun burada oalmasn, glenmesini ve yeniden kendi
adaletini uygulamasn istiyordu. Br burada on erkek ocuk dourdu. Bu on ocuk
byynce, bu da binbir glkle geip, on tane kz kararak buraya getirdiler ve
burada oaldlar. Bunlardan birisi kendisine Brl (Aina) soy adn alarak,
adrnn nne kurt bal bir sancak ast. Daha sonra bunlarn hepsinin ba oldu.
Aradan yllar geti, Trkler buraya smaz oldular. Artk Ergenekun (Kunlarn
oald, ergenletii yer-Halkn oald yer) ad verilen bu kutlu yurttan kmak
gerekiyordu. nk onlar yllarca atalarndan eitli hikayeler dinlemilerdi.
Yaadklar, oaldklar bu yurdun dnda bir zamanlar atalarnn hkmettii ok
geni lkeler vard. Burada durup, oturmak onlara yakmazd. Trkn yaradlnn
bir gayesi bulunuyordu. O sadece ok ekip, kl sallayan bir kavim deildi. Tanr onu
yeryznde adaleti ve dzeni salasn diye gndermiti. Drstln ve iyi ahlakn
timsali olmas amacyla vazifelendirmiti. Bu grevlerini icra etmesi iin yenidendnyann iine dalmalyd. Fakat buna bir engel vard. Bu geni ovadan kurtulmann
yolunu bilmiyordu. lerinden akll bir demirci kp, kendisinin plan olduunu
syledi. O, dan bir yerinde demir madeni olduunu ve buray eriterek dar
kabileceklerini sylyordu. Buna herkes yrekten sevindi. oluk-ocuk, yal-gen
herkes elinden geldiince alt. Kimi odun toplayp-yd, kimi krk dikti. Dan
birok yerinde sra sra kmr dizildi. Yamalarn sana-soluna bir sra odun, bir sra
kmr kondu. Dokuzyz deve derisinden yaplan krkler alt; en yal Trk
odunlar ateledi ve ellerini ge kaldrarak ulu Tanrya yalvarmaya baladlar.Trkler hep bir azdan Tanr Trk korusun diye baryorlard ve Oda
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
5/51
yeryznn efendisi bu kavmi esirgedi. Tanr yeryzne gndermi olduu bu kavmin
dualarn iitti. Demir da eridi. Yol ald. Ancak onlarn bu gn unutmalarna imkan
yoktu. Bu kutlu gn bayram ilan edildi. Hayatlarnn yeniden balangc, yeni yln ilk
gn olarak kabul grd. Btn Trk boylar yaadklar mddete bu gn
unutmadlar. Ergenekun Bayramnda eitli oyunlar, elenceler ve spor msabakalar
dzenledikleri gibi, atalarnn yeniden oaldklar bu yere her sene giderek kurbanlar
kestiler. Buraya Ata sini yani Kutlu Atalar Mezarl adn vererek, orada
kurultaylar dzenlediler. Yeni yl karlarken, burada merasim yaptlar, hanedanlar
devletin bana geerken halkn da katld, kaganlk seimlerini burada yaptlar.
Hun ve Kk Trk dneminin efsanelerinden sonra biraz da Uygurlarnkinden
bahsedelim. Bilindii gibi, Kk Trklerden sonra Trk devletinin bana Uygurlar
getiler. in kaynaklar Uygurlarn, Kk Trkler gibi Hunlarn neslinden olduklar
yolundaki haberlerde hem-fikirdirler ve onlarn da kurttan trediini sylerler. Hatta
in yllklarnda Uygurlarn sesinin kurda benzedii zikredilmektedir. Uygurlara ait iki
nemli efsane mevcuttur: Bunlardan birisi Treyi, dieri G Efsanesidir ki, konular
ksaca yledir: Hunlarn eski tanhularndan birinin o kadar gzel iki kz vard ki,
Tanrnn onlar insanoular ile evlendirmek iin yaratm olduuna inanmyordu.
Bylece kzlarn daha yce biriyle evlendirmek iin memleketinin kuzey taraflarnda
yksek bir kule yaptrd. ki konuy buraya hapsedildiler. Bir br, Hun konuylarnn
yaad kulenin etrafnda gece-gndz dolanyordu. Kulenin dibinde kendine bir in
yapt. Kk kz, bu kurdun babalarnn kendileriyle evlendirmek istedii varlk
olduuna inanarak, kuleden aaya inerek kurtla evlendi. te bunlardan olan ocuklar
Uygur halknn atalardr. Sylendiine gre Uygurlarn sesleri kurtlarnkine
benzer[5].
Uygurlarn eski yurtlarnda Karakurum adnda bir da vard. Bu dadan iki nehir
kard. Birinin ad Selenge, dieri Togla. Bu iki nehir arasndaki bir aa zerinebirgn kutlu bir k indi. Bu k dokuz ay boyunca devam etti ve aacn gvdesi iti.
Dokuz ay on gn sonra bu aacn iinden be ocuk kt. En knn ad Bugu idi.
Memleketini ok iyi idare ettii iin han oldu. Kendisinden sonra gelenler de
Uygurlarn kagan oldular.
Daha sonra onlar inlilerin Tang slalesiyle birok savalar yaptlar. Uygur
prensesleri Karakurumdaki kutsal bir dada oturuyorlard. inliler, Uygurlarn
zenginliinin buradan geldiine inandlar. Onun iin, siz bizim prensesimizi aldnz,buna karlk sizin kutlu danzdaki talar biz alp kullanmak istiyoruz dediler. Devlet
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
6/51
ileri gelenleri buna kar ktlarsa da, kagan kandrdklarndan da paralayarak
ine gtrdler. Bu talarn gtrlmesinden sonra btn hayvanlar g, g diye
barmaya baladlar; kagan ld ve Uygurlar Turfana g etmek zorunda kaldlar[6].
Bylece Uygurlarn G ve Treyi efsanelerini de zetlemi olduk.
Zaman ierisinde meydana gelen destanlar yukarda grlecei zere birok mitolojik
unsuru bnyelerinde toplamtr. Trk dili ve edebiyatnn en mhim bakiyelerinden
olan destanlar Trk tarihi asndan da kaynak zellii tar. Destanlar Trk milletinin
tarih sahasna kyla balar, gnmze kadar gelien edebiyatmzda ise zerinde
ska sz edilen bir tr olarak grlr. Geni zaman izgisi ierisinde bazan tarih,
bazan da alm olduu unsurlar icab bir hayat hikayesi anlamndadr. Destanlar milli
lklerle donanm manzum eserlerdir. alardan beri srp-gelen bu destanlar, milli
ruhu ifade eder. Milli ruhu hayatta tutabilmek, hatta milli tarihi yaratabilmek iin
pekok milletin uydurma destanlar bile yazdna tarih ahit olmutur. Mesela
bugnk Fars milletinin bir rk olarak ayakta kalabilmesi milli airleri Firdevsinin
yazm olduu eh-nmeye baldr.
Trk destanlarna bir nevi halk tarihi de diyebiliriz. Trk destanlar zerinde alan ilk
Trk ilim adam Ziya Gkalptir. Ziya Gkalpin vaktiyle ilkokul ocuklar iin kan
ocuk Dnyas adl haftalk dergide Trk Tufan bal ile yazd bir manzume
Oguz Kagan Destannn deitirilmi bir eklidir. Sonra bir Bakurt Trk olan
Z.Velidi Togan, Trk destanlarnn szl olarak yaad corafyay ve leheleri bilip,
aralarnda bulunmu olmann avantajn da kullanp, destanlarmz tasnif etmeye
alm ve baz karanlk noktalar aydnlatmtr.
Trk destanlarndan hayal ve masal unsurlar karld zaman, geriye o devirlerin
tarihi kalr, bylece destanlarda milli ve sanatsal ynler belirir. Bu zelliklerden birisi
ktr. Destanlarn byk kahramanlar; bu kahramanlara kadnlk ve kutsal Trk
ocuklarna annelik yapan kadnlar, ou kere ilahi bir ktan doarlar. Oguz KaganDestannn ba kahraman Oguz dnyaya geldii zaman onun yz gk, yani aydnlk
idi. Oguzun Kn, Ay, Yuldz adl byk oullarn douran ilk kars, ortal karanlk
bast zaman gkten inen bir ktan peyda olmutu. Uygur destanlarnda, Uygurlara
ba seilen Bg (Bugu) Han, dier drt kardeiyle beraber Togla ve Selenge
rmaklar arasnda bir aa zerine den semavi bir ktan yaratlmtr.
slamiyetten sonraki destanlarda da srarla devam edecek bu kutlu k, Trk inanna
ve dncesine Trkistann gnei hayat saan ikliminden akseden engin bir ksevgisinin eseridir. Eski Trk dininin cennete gitmeyi ifade eden umak hadisesi ve
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
7/51
sonsuzluk da bir k alemidir. Uygur Kaganl zamannda kabul edilen
Maniheizmin de temel tanrs iyilik, yani k tanrsdr. nk Bg Hann ryalarna
giren kz bir nur gibidir.
Btn bu k motifleri bize eski Trk inan ve dncesinde n nemli bir unsur
olduunu gstermektedir. Trklerin Mslmanl setikten sonra slam nuruna neden
bu kadar sarldklar bunu ortaya koymaktadr. Onlar, slamn aydnln karanlkta
kalm lkelere yaymak iin yzlerce yl cann vermilerdir. slamdan nce de bu
Trk adaletinin ve temizliinden baka bir ey olmasa gerek!
Aa sevgisi de Trk destanlarnda geni yer tutar. Eski Trk inanna gre Tanr
insan cinslerini bir aacn dokuz dalnda barndrm ve her daldan bugnk insanln
bir atas tremitir. Ayrca Oguz Kagann Gk (Kk), Da (Tag), Deniz (Tengiz) adl
oullarn douran kadn, bir gl ortasndaki, kutlu bir aa kovuunda ortaya kmt.
Oguzun ordular batya sefer ederken til Nehrini bir aa saln zerinde getiler.
Crcet hkmdarn yendikten sonra ele geirdikleri ganimeti aatan yaptklar bir
kan ile tadlar. Yine Oguzun aknlar srasnda dul kalan bir kadn, ocuunu aa
kovuunun iinde dourdu ve ona ii bo aa manasna gelen Kpak ismini
verdiler. En eski atalarmz Ergenekundan kmak iin demir da, aa beklerini
yakarak erittiler. Uygur Trklerinin efsanevi atas Bg ile kardeleri, Togla ve
Selenge rmaklarnn arasndaki bir aatan, kutlu bir ekilde domulard. Bununla
beraber, slami dnemde Osman Gazinin ryasndaki bir aa, Trk hakimiyetini
Anadolu ve Balkanlara dallarn yayarak haber veriyordu. Trk milleti gnlk
hayatnda aa ile o kadar i iedir ki, bu yzden destanlarnn bile vazgeilmez bir
paras olmutur.
Bizim destanlarmzda ska grlen zelliklerden birisi de, deiik madenlerdir.
Kullandmz maden adlarnn da genellikle Trke olmas dikkat ekicidir. Mehuror (u) Destannda, suyu ve kular seven hakann havuzu gmtendir. Yine bu
destanda, skenderin askerlerinden birisi Trk erinin vurduu kl darbesiyle lm
ve kemerinden altnlar dklmtr. Oguz Kagan, millete musallat olan canavar
demir karg, ona yem olarak kulland aladoan da bir bakr ok ile vurmu idi. Oguz
Kagan, Crcet lkesine sefere ktnda; yolda duvarlar altndan, pencereleri
gmten, ats demirden bir ev grmt ki, bu evin atsn aan kiiye de Tmrd
Kagul ad verilir. Tmr, Trkede demir demektir. Destann en anlaml blm
Ulug Trkn ryasnda bir altn yay ile gm ok grmesidir. Ergenekun
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
8/51
Destannda ise, maden ilemeyi bilen Trkler, bu maharetleri sayesinde bu kapal
yurttan kmay baarmlard.
Destanlarmzdaki bir dier mhim motif de Kk Br, yani kurttur. Br zaman
zaman bize ana, bazan klavuz, bazan sancaklarmza amblem, yeri gelince kagann
ordusu, ara-sra sava uran, bazan Oguz Kagan da olduu zere hkmdarn kendinde
toplad zellikler, zaman zaman Ergenekundan Trkleri karan kagann ad, bazan
da Tlslerin Treyi Destanndaki gibi kagann kzlarnn evlendii kutlu varlk
oluyordu. Ona izafeten Asyann eitli yerlerinde kurt dalar mevcuttu. Attilann
yznn bile kurta benzediini syleyenler vardr. Bozkr hayatnda herne kadar
kurttan korkulsa da Trk milleti, onda kendisini yanstan bireyler bulmutur.
Kadn da, Trk destanlarnda mstesna bir yere sahiptir. Mesela Oguz Kagann ilk
kars ktan, ikinci kars aatan meydana gelen kutlu varlklard. Bunlar Oguza alt
tane ocuk dourdular ve onlardan da Trk Oguz boylar trediler. Kk Trk
efsanesinde kadn, kutlu bir kurt idi. Ona Br (Aina) ad verilmi; Uygur hkmdar
Bgnn ryasna ise, k halinde mukaddes bir kadn girmiti. Dolaysyla Trk
toplumunda kadn bazan aile reisi, ama her zaman evin direi, erkein yolda, Trk
ocuklarnn st temiz anasdr. Trk toplumunda aile birliini anann salamas
sebebiyle o, ilahi bir varlk olarak da grlmtr.
Destan motifleri iinde atn da ayr bir yeri sz konusudur. O kadar ki, eski Trkede
ava gitmek gibi, savaa gitmeye de atlanmak denmektedir. Kk Trk Yaztlarnda,
zellikle Kl Tiginin atlar birer alp gibi grlr. Manas Destannda kahramanlarn
atlarnn hep ismi vardr. Kr-oglu Destannda onun Kr at byk vazifeli bir
kahramandr. Atlar, destanlar da vefal ve sevgili bir yolda, hedefe ulatran vasta
olarak karmza kar.
Bundan baka yada ta inanc hal eski Trk dininin ve kltrnn izlerini tayan
Trklerin arasnda mevcut bulunan bir destan unsurudur. Eski rivayetler ve destan
paralarnn izlerine gre; Trkn, Aral Gl civarlarnda yaarken amcazadesi Oguz
ile aras alm, aralarnda savalar olmu, Oguz bu yada tan ele geirmeye
alm, in taraflarndan gelen on kam, Trke stnlk salayan bu tan onda
kalmasn salamtr. Yada tann en dikkate deer hikayesi Uygur Trkleriyle
alkal olandr. Uygur hkmdarlarndan birisinin, in imparatorunun gnderdii
prenseslere karlk sahibi olduu ta paralayarak, ine yollamas Trk milletininfelaketine sebep olmutur ki, burada da esas anlatlmak istenilen vatan ve millet
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
9/51
sevgisidir. Yani vatann her kar topra kutsaldr ve ne sebeple olursa olsun ondan
asla vazgeilemez.
Bunun yan-sra destanlarmzda suyun da nemli bir yerinin bulunduu ve zellikle
bu destanlarda Orkun ve Selenge nehirlerinin gze batt ortaya kmaktadr[7].
Milli destann meydana gelmesi iin merhalenin gemesinin lazm geldii kabul
edilir:
1- Destani ruhlu bir milletin eitli devirlerdeki maceral hayatn halk airleri ufak
paralar halinde syler.
2- Milletin btnn ilgilendiren bir hadise, bu eitli destan paralarn bir merkez
etrafnda toplar.
3- Sonunda, millette byk bir medeni hareket olur ve o srada kan aydn bir halk
airi bu paralar toplayarak milli destan yaratr.
Destanlarmz bir de nazma ekme almalar oldu. Bunu yapanlar da daha nce
sylediimiz Ziya Gkalptan baka, Rza Nur ve Basri Goculdur. Oguz Kagan
Destann nazm ekline sokan Rza Nur 6100 msray aan byk bir eser meydana
getirdi[8]. Son olarak bu hususta gayret gsterenler kiilerden birisi N.Yldrm
Genosmanolu oldu.
Ancak says yzn zerinde olan Trk destanlarnn tasnifi, incelenmesi,
yorumlanmas hal tamamlanm deildir. Bu ortak destanlarmzn bazlar ve
konular yledir:
1- Ablay Han Destan, bugnk Kazak Trklerine ait olup, 18. yzyldaki Kazak boy
birliinin teekklnn izlerini tar. Ablay Han (l. 1781) Orta Yz (Orda) Kazakhanlarndandr. Kalmuklarla kahramanca mcadeleleri sz konusudur. Halkn selameti
iin Ruslarla ve inlilerle bar ierisinde yaamaya gayret etti. Ancak rakipleri
tarafndan tuzaa drlerek ldrld.
2- Alp Er Tonga Destanna ait ilk bilgileri Kagarl Mahmut vermektedir. Divan
Lgat-it-Trkde Afrasyab olarak geen Turan hkmdar Alp Er Tonga ile
birletirilmektedir. Afrasyab, Turan-ran savalar sebebiyle ilk nce ehnamede
zikredilir. Ancak, Kagarlnn bahsettii Alp Er Tongann, ehnamede geenAfrasyab ile bir olduu yolunda pheler vardr. Bize gre Alp Er Tonga, 714 ylnda
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
10/51
Be Balkn kuatlmas srasnda tuzaa drlerek ldrlen, Kapgan Kagann
byk oludur. Kiilik olarak Kl Tigine benzeyen, Kk Trkler arasnda ok sevilen
ve btn mrn Trk milleti iin harcam olan Tonga Tiginin kahramanlklar
lmnden sonra da Trkler arasnda yaam ve bir efsane olarak Kagarlnn ana
kadar gelmitir[9]. Kagarl Mahmudda Trkler arasnda yaayan bu destan duyduu
iin eserinde zikretmitir.
3- Alpam Destannn enok Kara Kalpak varyant mehurdur. Dede Korkut
hikayelerinden, Bay-bre Bek-oglu Bams Begrek hikayesi Trk dnyas iinde en
bilineni olup, Kara Kalpaklarn ve Kazaklarn Alpam veya Alpams, Bakurtlarn
Alpam, yahut Alpama adl hikayeleri Dede Korkuttaki Bams Begrek hikayesinin
deiik corafi blgelere gre ilenmi varyantlardr.
4- ingiz Han Destan. ingiz Han, bazlar sevsede, sevmese de, Trkleri bir bayrak
altnda toplayan, dnyann en byk hkmdarlarnn banda yer alan, emrindeki
kck bir kuvvet ile milyonlarca kmlik topraklar ele geiren bir kiidir. Hem
Trkler iin, hem de Mogollar iin son derece nemli bir insan olan ingizin hayat
ve mcadeleleri zaten bir destan gibidir. Onun destanlam hayatna ait bilgileri yazl
olarak biz, Mogollarn Gizli Tarihinden, Reidddinin Camit-Tevarihinden ve
Cveyninin Tarih-i Cihangasndan reniyoruz. te bu kaynaklardaki bilgiler
Trk ve Mogol halk arasnda yzyllardan beri szl olarak anlatlmaktadr. daha
sonralar yazya geirilmi olan ingiz-nmenin eitli nshalar bulunmaktadr.
Bunlarn arasnda Paris, Berlin, British Museum nshalarn sayabiliriz[10]. ingiz-
nmelere gre; o Oguz Hann olu Gk (Kk) Han neslinden gelir. 13. asrda bir
frtna gibi esen ingiz Han, Oguz Hann yerini almtr. Eski Trk destanlarndaki
tarihi ve kltrel pekok unsur ingiz-nmeye de girmitir. Mesela ingiz, annesi
len-eenin gkten inen bir k halindeki gk yeleli bozkurtla birlemesinden
dnyaya gelmitir.
5- ora Batr Destan, Kazan son Rus saldrsnda mdafaa eden ora Batrnkahramanlklarn ihtiva eder. Bilindii gibi ora Batr ve Koak Oglan Kazan
kahramanca savunmular ve onlarn yiitlikleri Kazan Trkleri arasnda sonradan
destanlamtr. ora Batr Destan, Sovyet-Rusya zamannda yasaklanan Trk
destanlarndandr[11].
6- Danimend-nmeler, Anadoluda dorudan doruya Trk bykleri iin ve daha
12. asrda sylenmeye balayan slami Trk destanlarnn yazya geirilmi rneidir.
Danimend-nme nce Seluklu sultan II. zzeddin Keykavusun (1238-1278) emriyle
ve onun yazclarndan bn Al tarafndan derlenmitir. Ayn eser Trke kitaplarndaha ak ve yaayan Trke ile yazlmasn isteyen Osmanl hkmdar II. Muradn
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
11/51
(1421-1451) isteiyle, 15. yzylda Tokat dizdar Arif Alinin marifetiyle tekrar
yazlmtr. Arif Ali, Danimend-nmeyi onyedi blm halinde hazrlamtr. Bata
Danimend Ahmed Gazi olmak zere, Danimendli byklerinin kahramanlklar
etrafnda meydana gelen bu destani hikaye, bir bakma Battal-nmenin Trk destan
uslbuyla sylenegelmi bir devamdr[12].
7- Dede Korkut Hikayelerinin nakilcisi olan, Dede Korkutun adndaki Dedenin
Korkut kadar eski olmad ve bunun efsanevi Korkutun yalln nitelemek iin asl
ada sonradan eklendii phesizdir. Dede Korkut Kitabnn nsznden anlaldna
gre Korkut Ata, Hz. Peygamber zamanna yakn bir vakitte yaamtr. Birok tarihi
kaynaklar ve hemen hemen btn rivayetler, Korkut Atann keramet sahibi bir kii
olduu noktasnda birleirler. Baz kaynaklar ve sylentiler, Dede Korkutu 295-300
yl yaam gibi gsterirler. Dede Korkut Kitabnda onu vezir veya devlet adam
karakteri ile deil, ozanlar ba olarak gryoruz. Destani hikayelerde ona balanp,
ml edilen balca iler unlardr: Gzel szler, hikmetler sylemek, Oguzlarn trl
ynlerine ilikin hikaye ve rivayetler anlatmak, hanlarn ve beylerin methiyelerini
aktarmak, elence ve trenlerde arklar almak, iyi insanlara hayr-dualar etmek,
ktleri knayp, ayplamak. Hayat hakknda olduu gibi, lm hakknda da bilgi
yoktur. Mesela Kazak Trkleri arasnda kopuz ve dombrann mucitidir. Asl ad
Kitab- Dede Korkut al Lisan- Taife-i Oguzan olan bu eser Oguzlarn Azerbaycan
ve Kuzey-dou Anadolu yrelerindeki yaaylarn dile getirir ve slam ncesi Trk
hayatndan da nemli izler tar. Dede Korkutun 1950 ylna kadar tek nshas
biliniyordu. Dresten Ktphanesindeki bu yazmadan ilk olarak bir Alman (Fleischer)
sz etmitir. Trke ilk basks Kilisli Rfat tarafndan yapld (1916). 1938de
O..Gkyay, bu nshay esas tutarak Trkiyedeki en mkemmel neirlerinden birini
yapt. 1950de Vatikan Ktphanesinde E.Rossi ikinci bir yazmay buldu ve 1952de
baz eklerle yaynlad. Dede Korkut Hikayelerinin herbiri bal-bana bamsz gibi
grnyorsa da, hepsi birden btnlk meydana getirmektedir. Mehur Dede Korkut
Hikayeleri unlardr:
a- Dirse Han-oglu Boga Han Destan
b- Salur Kazann Evinin Yamalanmas Hikayesi
c- Kan Br-oglu Bams Begrek Destan
- Kazan Beg-oglu Uruz Begin Esir Dmesi
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
12/51
d- Deli Tumrul Hikayesi
e- Kanl Koca-oglu Kan Tural Destan
f- Kazlk Koca-oglu Yigenek Destan
g- Basatn Tepe-gz ldrmesi Hikayesi
h- Beg l-oglu Emrekin Destan
- Uun Koca-oglu Segrek Destan
j- Salur Kazan-oglu Urusun Tutsaklktan Kurtulmas Hikayesi
k- -Oguza D-Oguzun Dman Olmas Hikayesi
8- Kala Destan olarak biz u Destann grmekteyiz. u Destann aratrmaclar
Trklerin eski devirlerine, yani Saka ana ml ederler. Bu da, Kagarl Mahmudun
Trkmen kelimesini aklarken verdii kaytlara dayanmaktadr. Destann ana temas
yledir: skender Dou lkelerine sefere kp, nihayet Trk topraklarna dayanmt.
Bugnk Hocentin bulunduu yerde otan kurmu olan u adndaki Trk
hkmdar skenderin geliine hi aldr etmemi, fakat skenderin ordusu pek
kalabalk olduundan dolay Trkistann ilerine ekilmiti. Ancak onun tebasndan
22 bey ge kaldklar iin orada kalmlard. Sonradan oraya ordunun izini takip eden
iki kii daha geldi. Yorgun ve bitkin olan bu iki kii, dier yirmi iki kiiyle tantlar,
konutular. ki kii skenderin buralardan da gelip-geeceini ve kimseye
dokunmayacan sylediler. Bunun zerine dier 22 kii onlara Kal a dediler. te
bu iki kabileyle Trkmenlerin says yirmi drt oldu[13].9- Kr-oglu Destan, Trk dnyasnn birok yerinde bilinen; Balkanlardan,
Trkistana kadar uzanan geni bir corafyada yeri olan kahramanlk hikayesidir.
Ancak pekok Trk destannda olduu zere Kr-oglunun kimlii hususunda da bir
kesinlik yoktur. Baz iddialara gre; Osmanl Devletinin ran seferlerine katlm, gr
sesli bir air, kimine gre ak iin dalara km ekya, son zamanlarda ileri srlen
bir iddiada da, 8. yzyln ikinci yarsnda inde isyanlara sebebiyet veren An-Lu
shandr. Destann ana yaps, gzleri oyulmu bir babann olu tarafndan zalimlerden
intikamnn alnmas eklindedir[14].
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
13/51
10- Manas Destan, Krgz Trklerinin 9. yzyldan sonra devlet sahibi olmalarn ve
bunun iin yaptklar savalar bnyesinde barndrr. Ad geen asrdan 20. asra kadar
Krgz Trkleri arasnda yaayan, nesilden nesile szl olarak devredilen bu destan
Trk kltrnn aa-yukar bin yllk bir blmn btn halinde verir. Bu destan
ilk defa Bat alemine okan Velihanolu (Velihanov) tantt. Destan, Krgz ve
genellikle Trkistan Trkl ierisinde grm olduu rabet zerine bir
deManas ad altnda halk airi grubu vcuda getirmitir. Bartholda gre Manas
Destan 9. ve 10. yzyllarda teekkl etmitir. Destann bugnk vatan olan
Krgzistanda birok boylar Manas veya olu Semeteye izafe olunduu gibi, Dou
Trkistanda Manas Nehri ile Manas ehri vardr. Manas adn tayan bu yerler,
Trklerin rivayetlerine gre destani kahramann ad ile alakaldr. Kafkasyada da
Manas adn tayan bir ay ve[15] Talas vadisinde Manasa ait bir trbenin olduunu
da zikretmekte fayda vardr. Bugn Manas Destannn eitli rivayetleri
bulunmaktadr:
1- Sagmbay Orazbek-oglu Rivayeti, 1912-1930 yllar arasnda tesbit edilmi olup,
378 msra halinde bir zettir.
2- Yolay Rivayeti ki, bu daha ok Radloffun adyla anlr. Bu rivayet Tokmak kentinin
gneyindeki ams Irma kylarnda yaayan konar-ger kabilelerin bir ferdi olan
Krgz Manass Yolaydan kaydedilmitir. Bu varyant 17.774 msradr.
3- okan Valihan-oglu Rivayeti, Manas konusunda derlenmi ilk rivayettir.
4- Bekmurat Rivayeti, 32.000 msradr.
5- Karalay Sayakbay-oglu Rivayeti, 40.000 msra olup, 60 gecede tamamlanmtr.
Manas Destannda hem eski Trk dininin, hem de slamiyetin izleri vardr. Eski Trkkabile hayat ve Trk dnya gr rastlanan gelerdendir.
11- Oguz Kagan Destannn bugn bilinen tek orijinal nshas vardr, o da Pariste
Fransz Milli Ktphanesindedir. Uygur harfleriyle yazlm olan bu nsha slam
ncesi motifleri ihtiva eder. Bu eserin en iyi neri 1932de W.Bang ve R.R.Arat
tarafndan almanca olarak yaplm ve 1936da Trkiye Trkesine evrilmitir. Trk
edebiyatnn hi phesiz en kymetli hazinelerinden birisi Oguz Kagan Destan veya
dier bir deyile Oguz-nmelerdir. Muhtevasnda kkl bir tarih ve kltr unsuruyatan Oguz-nmeler, bilindii zere tarih Trk destan kahraman ve hkmdar Oguz
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
14/51
Kagann fthatn anlatr. Bu yzden Oguz Kagan destanlarnda ba rol oynayan
Oguzun kimlii zerinde durmakta fayda vardr. Kimdir bu Oguz?. Sadece bir destan
kahraman m, yoksa gerekten tarihte yaam bir ahsiyet mi? Bu soruya imdiye
kadar pekok alim cevap vermeye alm ve bazlarna gre; byk Hun yabgusu
Mo-tun (Mete) kabul edilmiken, bir ksmna gre de; Trk milletine gnderilmi olan
peygamber denmitir. Aslnda her iki iddiada bulunanlarn da kendileri asndan hakl
taraflar vardr. Tarihte imdilik bilinen en eski devletimiz, Hunlar tarafndan
kurulmutur. Trk tarihinin en kudretli ve mehur hkmdarlarndan birisi, bu Hun
Devletini zirveye karan ve kendinden sonra gelecek olan Trk slalelerinin kurduu
devletlerin temelini atan Mo-tun Yabgudur (M.. 209-174). ) Onun babas Tu-man
(belki Tmen?), kendinden sonra onu hkmdarlk iin varis gstermeyerek, kardeini
yerine geirmek istemi, o da emrindeki bir tmen kuvvet ile harekete geerek,
babasn bir srek avnda ldrtm ve devletin bana gemitir (M.. 209). Devlet
tekilatn yeniden dzenleyen Mo-tun, Tung-hularn kendisinden devaml toprak
istemeleri zerine, onlar byk bir bozguna uratm, M.. 203 ylnda da Ye-ileri
malup etmitir. Bilindii gibi in kaynaklar Mo-tunun hayatn ok renkli bir
ekilde anlatmaktadr. in kaynaklarndaki bu hikayeler, Trklere ait ilk destan
materyallerdendir. Mo-tun, Asyada siyas hakimiyetini saladktan sonra in
topraklarna doru aknlara balam, in Seddini kolayca at gibi, hatta in
imparatoru Kao-tiyi (M.. 206-195) sktrm (M.. 201), imparator yllk vergi
vermek suretiyle onun elinden kurtulabilmitir. Mo-tun Yabgu, M.. 174 tarihinde
ld zaman, Orta Asyada Trk birliini gerekletirdikten baka, birok yabanc
kavmi de kendi hkmranl altna almt. Devletin snrlar douda Koreye, batda
Aral Glne, kuzeyde Yeniseyin yukar mecralarna, gneyde de Hindistann
kuzeyine kadar ulam bulunuyordu. Grld gibi bu byk Trk hkmdarnn
tarihteki nemini kimse inkar edemez. Sadece Trk milletinin tarihinde deil,
Trklerin dndaki Orta Asya halklar iin de Mo-tun Yabgu mhimdir. Pekok
devletin tarihten silinmesine vesile olmakla beraber, Asyann ekillenmesine sebepolmutur. Bylesine deerli bir ahsn unutulmas elbette ki mmkn deildir. Trk
milletinin hafzasna yer etmi bu zat ve onun hizmetleri kulaktan kulaa szl olarak
geldii gibi, yazl olarak da yaamtr. Bu yzden pek tabiiki Oguz ile Mo-tunun
ayn olabilecei grn gz-ard edemeyiz. Bunun yansra Tanr tarafndan zaman
zaman insan oullarna, doru yolu bulmalar amacyla peygamberlerin gnderildiini
de bilmekteyiz ve Hk dinlere ait kitaplardan her kavime bir peygamber yollandn
rendiimiz gibi, bunlarn saysnn da olduka fazla olduunu grmekteyiz.
zellikle Oguz-nmelerin slami unsurlar tayan varyantlarnda, Oguzun bir Hkdine mensubiyeti (ki burada Mslmanlk n plandadr) onun da bir eli olabilecei
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
15/51
ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Tarihte, Oguz adyla gelen bir peygamber ve onun
dinini yaymak iin yesi olduu milletle beraber yapm olduu mcadele, belki de
zamanla bir kahramanlk destanna da dnm olabilir! Nasl ki, Hz. Muhammedin
slamiyeti yayarken yapm olduu savalar ve bandan geen hadiseler, kahramanlk
hikayeleri eklinde sslenerek aktarlyor ise, Oguz iin de ayn eyleri neden
dnmeyelim? Yeri gelmiken, birazda burada Oguzlar zerinde durmakta fayda
grmekteyiz. Destanlarda Oguz bir ahs ismi olarak karmza kyor. Ama onun
adn tayan bir etnik topluluk var ki, o da Trk milletinin nemli bir paras olan
Oguzlar ya da Trkmenlerdir. Trk tarihinin ba eserleri durumundaki Kl Tigin ve
Bilge Kagan yaztlarnda Trk bodundan saylan Oguzlarn, etnik yaps konusunda
bugne kadar pekok alma yaplmtr. Genellikle kabul edilen gr; Oguzun
oklarn birlii, yani kabile manasna geldii yolundadr. Baz alimlerin, Kk Trk
kaganlarnn da Oguzlardan neet ettii yolunda grleri varsa da, bize gre imdilik
bunu tereddtle karlamak gerekir. Yani Aina soyunun Oguz olduuna dair henz
elimizde yeterince belge yoktur. Kitabelerde geen Tokuz Oguz bodun kent bodunm
erti[16] cmlesi, Kk Trk kaganlarnn da Oguz halkndan olduunu gstermeye
yetmemekle beraber, bu cmleden Oguzlar da bana tabi idi gibi bir mana karmak
mmkndr. Ayrca, Oguzlarn 630dan sonra, bu adla ortaya km
Tls[17] boylarndan olduu sylenmitir[18]. Gerekten Oguzlar da, Kk Trke
yazl kaynaklarda grdmz Alt Bag Bodun[19] gibi, devletin kargaaya
srklendii bir srada, balarn kurtarmak iin bir araya gelmi kabileler birlii
olabilir! imdiye kadar kitabelerden kardmz netice, Oguz adnn tek bana
kullanld gibi, eitli rakamlarla ifade edilen birlikler altnda da yaadn
gsteriyor. Kk Trke yazl kitabelerde Oguzlar karmza Tokuz Oguz, Oguz,
Alt Oguz ve Sekiz Oguz biimlerinde kmaktadr. O zaman akla u soru geliyor:
Ayn alarda bu federasyonlarn hepsi var myd? Eer yaztlara bakacak olursak;
Oguzlar, Uygurlar iktidara gelmeden nce Tokuz Oguzdular. Ancak, Uygur dnemine
ait ine-Usu Yaztndan Uygurlar devrinde Sekiz Oguz diye bir boy birliinirenmekteyiz. Yine Bilge Kagan Kitabesinde Oguz savandan bahsedilmektedir.
yle ise, btn bu federasyonlar 7-9. yzyllar arasnda mevcutturlar[20]. Bununla
beraber, 10. yzyldan kalma baz metinlerde bir Oguz ge ile onun 24 komutanndan
haberdar olmaktayz. Demek oluyor ki, Oguzlar 10. asrn banda 24 boy halinde bir
ittifak meydana getirmilerdir[21]. Ancak burada bir eyi hatrlamak gerekiyor;
kitabelerde geen Oguz federasyonlarnn says 26dr. Fakat bugn iin bilinen bir
gerek, Oguzlar 24 boya mensuptur ve iki ksma ayrlrlar; Boz Oklar, Oklar.
Grlecei zere yaztlarda tesbit edilen yirmi alt saysndan, 10. yzyldaki yirmidrt Oguz boyu iki ye olarak eksiktir. Bizim bu konudaki fikrimiz udur: alar
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
16/51
ierisinde Oguz federasyonuna eitli boylar girip kmtr. 10. asrda ise
konfederasyon son eklini ald. Btn bu aklamalarn sonunda belki, Oguzlarn
Tls boylarndan ve Trk soyundan olduklarn sylemekte bir saknca yoktur. Kk
Trke yaztlardan, Oguzlarn yurdunu Selengenin dousunda tesbit ediyoruz. slam
corafyaclarna gre, Yafesin soyundan gelen Guz (Oguz), Bulgarlarn kysnda yer
tutmutur deniyorsa da[22], bu bilgi daha sonraya aittir ve Oguzlarn batya ynelmeye
balamalar, 8. asrn ikinci yarsndan sonra olmutur. Tpk Kk Trkler anda
olduu gibi, Uygurlar zamannda da Oguzlarn isyan vardr. Bu bakmdan olduka
ilgin bir Trk topluluudurlar. Hatta kendi kurduklar slale devletlerinin de en byk
muhalifleri olmulardr. Kk Trke yazl belgelerde 8. yzyln ikinci yarsndan
sonra, Oguzlarla alkal bir kayda rastlamyoruz. Bu da bize onlarn batya doru
kaydklarn gsteriyor. Umumiyetle Sr-Derya boylarna gelen Oguzlar, buradaki
Peenekleri daha batya srerek, yeni bir yurt tuttular. 10. yzyln ilk yarsnda
balarnda bir yabgunun bulunduu ve merkezlerinin de Yang-kent olduunu slam
kaynaklar kaydetmektedir. Bu memleket genel manada rti ve til Nehirleri
arasndaki bozkrlar ierisine almakta ve gneyde Sr-Derya ve st-Yurt sahalarn
ihtiva etmektedir. 10. asrn Oguzlarnn ok kuvvetli olduu, hususiyetle 9. yzyln
balarnda Arap valileri arasndaki mcadelelerde de Oguzlarn rolnn bulunduu,
ekseriyetinin de Mani inancnda olduklar sylenmitir[23]. 11. yzylla birlikte,
kalabalk Trk kuvvetleri halinde Anadolu ve Suriye blgelerine gelen Oguzlar, dnya
tarihinde ok nemli gelimelere sebep oldular. Oguzlara, slamiyeti kabul ettikten
sonra Trkmen denmeye de baland. Tarihteki ilk byk devletleri Seluklular Knk
boyuna dayanarak kuran Oguzlar, Seluk soyunun zayflamasnda da etkili olduktan
sonra, Osmanl hanedanl kanalyla iktidar Kaylara teslim ettiler ve alt yz sene
gibi uzun bir mddet Trk ve slam aleminin liderliini yaptklar gibi, dnyann da en
gl lkelerinden biri olma unvanna sahip oldular. Bugn elimizde, farkl
corafyalara, deiik kiilere ve farkl Trk boylarna ait epey sayda Oguz-nme
bulunmaktadr. Fakat gerek olan bir ey vardr ki, bunlarn hepsinin menei ayndr.Gnmzde yazya geirilmi Oguz Destanlarnn kayna olarak lhanl veziri
Reideddinin Camit-Tevarih adl kitabnn ikinci cildindeki Tarih-i Oguzn ve
Trkn blm gsterilmektedir. Herne kadar Reiddedin Oguz Destanndan
bahsederken, Trk tarihilerini ve ravlerini anyorsa da, bu onun da bir kaynaa
dayandn gsterir. Bu itibarla yukarda iaret ettiimiz zere elimizde birka tane
Oguz Destan mevcuttur. Bunlar belki rahmetli Z.V.Togandan yararlanarak, yle
sralayabiliriz:
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
17/51
1- Oguz Tarihinin daha Reideddin hayatta iken istinsah edilen ve minyatrlerle
sslenen, daha sonra Hafz Abrunun Mcmal at-Tevarih adl kitabnn iine alnan,
yazmas ki, Topkap Saray, Hazine 1653 numarada kaytldr.
2- Ayn eserin yine Reiddedin hayattayken kopyalanan ve Topkap Saray,
Hazine 1654 numarada kaytl varyant da minyatrlerle sslenmi, ama baz sayfalar
eksiktir.
3- Yine ayn eserin Topkap Saray, III. Ahmed Ktphanesi, 2935 numaradaki
nshas Ulug Begin ktphanesi iin oaltlmtr.
4- Ayn kitabn Topkap Saray, Badat Kk, numara 282deki varyant.
5- Yukarda bahsedilen nshalarn Sleymaniye Damad brahim Paa Kitapl,
991 numaradaki varyant.
6- Ebul-gazi Bahadr Hann ecere-i Terakime adl eserindeki Oguz-nme.
7- Uygur harfleriyle yazlm ve Pariste bulunan nsha.
8- Dede Korkut Hikayeleri, ki bunlar da bir nevi Oguz-nmedir.
9- Oguz Destannn Uzunkpr Rivayeti agatay sahas Trkesiyle kaleme
alnmtr.
10- Yazcolunun Tevarih-i Al-i Seluk adl eserinin bandaki Oguz
Destan[24].
Bunun yansra sonradan bulunan veya kefedilen Oguz-nmeler de vardr. Bunlardanbirisi, 17. yzylda yazlm olan mamnin eseri Han-nmede yer almaktadr[25].
Bir dieri Kazanda bulunan Oguz-nmedir ki 1998 senesinde, Trkiyede tpk
basm yapld. Oguz-nmelerin baka bir varyant da Akabat nshas olarak
bilinmektedir. Ancak bunlardan ayr olarak, deiik yerlerde ve farkl eserlerin
ierisinde Oguz-nmelerin olduuna inanyoruz. Oguz-nme rivayetlerinde Oguz
Destannn muhtevas olarak nce Oguzun soyu, dnyaya gelii ve bymesi
blm, sonra Oguzun fetihleri ve boylara ad vermesi ksm, daha sonra Oguzun
yurdunu ikiye blp, oullar arasnda taksim etmesi blm ve Oguzun vasiyeti vetresi gze arpar[26].
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
18/51
12- Olonholar, Saha Trklerinin kahramanlk destanlar ve szl edebiyatlarnn
zirvesidir. Genellikle Olonholarda bize gre; Sahalarn atalar Kurkanlarla, Mogol
asll Buryatlar arasndaki mcadeleler anlatlr ki, bunlar da Sahalarn atalar Omogoy
ile Elleyin dmanlarnn basklarndan kurtulmak iin Lena Nehri boylarna nasl
geldikleri eklindedir[27]. Olonholarda Sahalarn mistik savalarn, kahramanlarn
ve kt ruhlarla olan mcadelelerini grebiliriz. Bugn Saha Cumhuriyetininde
Olonholarn toplanmasnn birinci devresi bitmitir. Olonholarn 150 tam metini ve
80den fazla ksa zeti toplanmtr. imdiye kadar 17 tam metin, 28 ksa zet ve 21
kk para baslmtr. Bunlarn byk blm Rus ihtilalinden nce hazrlanmt.
Daha sonra Olonholar zerinde incelemeler balamtr ki, bu da Sovyet-Rusya
dnemine rastlamaktadr. Olonholarn baz blmleri o kadar uzundur ki, anlatlmas
birka gn srer ve zel okuyucular vardr. Olonholarn hangi tarihi devreye ait
olduklar konusunda anlamazlklar vardr. Bunu bir neticeye vardrmak iin Gney
Sibirya ve Mogolistandaki konar-gerlerin itimai hayatlarnn tedkik edilmeleri
gerekmektedir.
Dier yandan Trk tarihini yakndan ilgilendiren birtakm yabanclara ait destanlar da
zikretmek lazmdr. Bunlar da tarihimiz ve kltrmz iin nemlidir. Trk olmayan
kavimlerin bu destanlar arasnda ranllarn ehnamesini, Almanlarn Nibelungenini,
Ruslarn gor Bl Destanlarn sayabiliriz. Bu destanlarn pekou dorudan
Trklerle alakal olduu gibi, bir ksm da dolayl olarak Trklerle ilgilidir.
B- Arkeolojik Buluntular
Btn dnya milletlerinin olduu gibi, Trk milletinin de eski tarihini ve kltrn
aydnlatabilmek iin ilk bata onlardan kalan maddi belgelere ba-vurmak zorundayz.
Bunlarn iine ise daha ok arkeoloji, sanat tarihi ve etnografya malzemeleri girer.
Maddi kltr unsurlar arasnda eitli iskan yerleri, bengtalar, balballar, mezarlar,
kap-kacak, hlasa hertrl maddi eya yer alr. Konar-ger bir hayat tarznbenimseyen Trkler zellikle klak merkezlerinde, barndklar yaplar ina ettiler.
Douda Yenisey ve Selenge nehirlerinden balamak zere batda Tunaya, yani Orta
Avrupaya kadar Trklere ait pekok yetleim yerine rastlanlmaktadr.
Asya ve Avrupa topraklarnda Trklerden kalma buluntu yerlerini ve alarn yle
tasnif etmek mmkndr:
1- Ta a (M.. 10.000-M.. 1700)a-Ge Ta a (M.. 10.000ler)
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
19/51
b-Yontma Ta a (M.. 8000-3000)
2- Bakr a. M.. 2500-1700 yllar aras olup, bu buluntu yerlerine Altay-Sayan,
Minusinsk vadilerinde rastlanlr. Bu dneme ait Trklerden kalma at ve koyun
kemikleri bulunmutur. Demek ki, Trkler M.. 2500lerden beri koyunu biliniyordu.
3- Maden a a-Tun a, M.. 1700-1000 yllarn ihtiva eden Andronova
kltryle n plana kar ki, buras Minusinsk blgesindedir. Fakat Tun ann
Trk corafyasnn eitli yerlerinde izleri vardr. Mesela, Tuva Tun a, Tuva
Cumhuriyeti snrlar iindeki Ulug-kem blgesinde bulunmutur. Burada kan
kalntlar M.. 2000-700 yllar arasnda olup, Tlslere aittir. Kazak Tun kalntlar,
Kazakistan topraklarnda yer alp, M.. 2000-700 yllar dnemidir. Kara-sug Kltr,
M.. 1300-700 yllar arasdr ve Yenisey evresiyle, Kgmen Dalar havalisinde
ortaya kmtr. Bu kltr de eski Tls kabilelerinden kalmadr. Yass Mezar
Kltrn Baykal Glnn gney-dousunda, tken Dalar (Hangay), Selenge-
Orkun, Tamr Irmaklar ve Baykal Gl evresinde gryoruz ve M.. 1000 yllarna
aittir. Burada ortaya karlan arkeolojik malzemeler, Minusinsk blgesinde kefedilen
Tagar Kltryle benzerlik gsterir.
4- Demir a, buluntular tpk Tun a gibi Trk lkelerinin farkl blgelerinde
rastlanlmaktadr.
a- Uyuk (Tuva) Kltr, M.. 700-200 yllar arasnda olumutur.
b- Tagar Kltr ise, M.. 700-M.S. 100 tarihlerine konulup, Kgmen Dalar ve
Yeniseyin kollar evresindedir.
c- Esik Kalntlar M.. 500 yllarna ait olup, 1969 senesinde Kazakistann Esik
kasabasnda balayan kazlar neticesinde ortaya karlmtr. Kazakistanl ilim
adamlarndan Kemal Akievin bakanlnda balayan bu kazlarda elde edilen en
mhim eser, gm bir kap zerindeki Kk Trk harflerinin arkaik ekli olarak kabuledilen ve M.. 5. yyldan kalma olduu sylenen yazlardr. Bu harfiyatta kefedilen
dier nemli bir buluntu da, tamamen altnla ilenmi zerinde bir zrh bulunan Trk
tiginine ait cesettir. Bu yzden ilim literatrne Altn Elbiseli Adam olarak geti.
Ayrca bunlarn yannda 4000 para altn eya karld. Esik kalntlarnn bulunduu
corafya Issk Kl evresi, Ala-Tag, li Vadisi, u-Talas aras, Kuz-Orda ve Taraz
havalisinden ibarettir. Bu blge tarihin en eski devirlerinden beri Trklerin yurdudur.
Esik mezarlarndan karlan altn levhalar zerinde at, da keisi, geyik, pars, kurt ve
yrtc kulara ait motifler vardr.
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
20/51
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
21/51
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
22/51
1- Bilge Kagan Yazt: Olu, en tarafndan Bilge Kagann lmnden (734) sonra
735 ylnda diktirilmitir. Bilge Kagan ve Kl Tigin Yaztlarnn ilk kopyas Rus
arkeologu Yadrintsev tarafndan karlmtr. Bu yaztlar ilk defa, W.Radloff
tarafndan, Die Alttrkischen Inschriften der Mongolei, St.Petersburg 1895, adl eserde
neredilmitir. Yaztn Trke ksmn Yollug Tigin yazm olup, ince ksmn ve
sslemeleri inliler yapmtr. Bilge Kagann Yazt Kl Tigininkinden birka cm.
uzundur. Bu yzden dou cephesinde ince kitabe olmakla beraber, ince kitabenin
zerinde ayrca Trke yazlar devam etmektedir.
Yazt dnyann yaradlyla balar: ze kk tengri asra yagz yir klundukta ikin ara
kii ogl klnm.Kii oglnta ze em-apam Bumn Kagan, stemi Kagan olurm;
olurpan Trk bodung ilin trsin tutabirmi, itibirmi. Trt bulungdak bodung kop
alm, kop baz klm. Bir dizi olaylar anlatldktan sonra; devletin bana bilgisiz ve
kt kaganlarn getiinden, bakanlarn da bilgisiz ve kt olduundan, begler ve
halkn arasndaki dzenin bozulmasndan, inlilerin szne kanarak kn by
tanmadndan, bu yzden iktidar kaybettiklerinden, erkeklerin kle, kzlarn cariye
olma durumuna geldiklerinden, bahisler anlatlmaktadr. Daha sonra, Trk milletinin,
Tanrnn izniyle l-teri Kagan ve l-bilge Katunun nderliinde tekrar ykseltildii,
anlatlr. Yaztta l-teri, Kapgan ve Bilge Kagan devrinin olaylarna ska yer
verilmitir[29].
2- Kl Tigin Yazt: 731 ylnda lm olan Kl Tiginin kitabesini ise kardei Bilge
Kagan, 732 ylnda yine Yollug Tigine yazdrtmtr. Bu yazta ait bilgiler de, Bilge
Kagannkiyle ayndr. Kk Trk Kaganlnn balangcndan itibaren Bilgenin
lmne kadar olan tarih olaylar bu yaztlarda zikredilmektedir. Kitabe kaplumbaa
eklinde bir kaide tana oturtulmutur. Ykseklii 3.75 metredir. Yukarya doru
daraldndan dou ve bat cephelerinin genilii aada 132 cm, stte 122 cm.dir.
Gney ve kuzey cepheleri aada 46, yukarda 44 cm.dir. Dou cephesinin zerinde
Brl soyunun, bat cephesinde ince kitabe vardr[30].3- Tunyukuk Yazt: ki ayr tatan ibaret olan Tunyukuk Yazt, muhtemelen 725-
726larda len nl Trk devlet adam Tunyukuk tarafndan lmeden evvel
diktirilmitir. Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata 27 satr vardr. Bu abide
de yaz yukardan aaya doru yazlm, fakat dier ikisinin aksine satrlar soldan
saa doru dzenlenmitir. Mogolistann Ulanbatar ehrinin dousunda Nalayh
blgesinde bulunmutur. Orkundan 450-500 km uzaktadr. Bu yazt da, Radloff
tarafndan ad geen eserde ilk defa neredildi. Talarn epe-evre etrafnda in
oymaclar tarafndan yaplma sekiz tane heykel mevcuttur ki, hepsinin balarkrlmtr. Bunlar 2001 senesinde Prof.Dr. Saadettin Gmein bakanlnda
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
23/51
Mogolistana giden aratrma heyeti tarafndan mzeye tanmtr. Burada takriben
150 metre kadar uzunlukta bir sra balbal vardr. Yazttan anlaldna gre, l-teri ve
Tunyukuk istikll mcadelelerine birlikte girmilerdir. Ayrca Tunyukuku in
kaynaklar da teyit etmektedir. Bu yllklarda hep l-teri ve Tunyukukun adlar yan
yana gemektedir. Tunyukuk yapt ilerden dolay hakl olarak kendini vmektedir.
zellikle Tokuz Oguzlarn elinden tkenin alnmas, Krgz, Trgi ve Sogd
seferleri bu yaztlarda anlatlmaktadr. Tunyukuk yaad mddete Trk devleti en
parlak zamanlarndan birini geirdi. Devletin snrlar batda Temir Kapya, douda da
zaman zaman in Denizine kadar uzand. Tunyukuk yaztnn dier yaztlardan farkl
bir taraf Bilge ve Kl Tigine yer verilmeyiidir. zellikle Kl Tiginin ad hi
gemez[31].
4- Ongin Yazt: 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan Mogolistandaki Ongin Irmana
yakn bir yerde bulunduundan, bu ad ile anlmtr. Ongin ant mezarlnn da hazine
arayclar tarafndan yamaland anlalyor. 8. yzyla ait bir yazt olup, ilk defa
Radloff tarafndan ad geen eserde neredildi. Abide de esas olarak 12 satr
bulunmakla beraber, yan tarafnn en stnde 7 satrdan oluan ksa ksa yazlar vardr.
Ayrca yaztn hemen yanndaki balbaln zerinde de bir satr yaz mevcuttur. Herhlde
731 ylnda dikilmi olan bu yaztn kimin adna kaznd konusunda aratrmaclar
arasnda farkl grler mevcuttur. Yaztta bir felaketten bahsedilmektedir, bu da
muhtemelen 630daki felaket yldr. Bilindii gibi bu olay Kl Tigin ve Bilge Kagan
yaztlarnda da geer.
5- Kl or Yazt: Orta Mogolistanda, he-Hotu denilen yerde, W.Kotwicz
tarafndan bulunduu iin bu ad ile de anlan yazt, Kk Trklerin nl devlet
adamlarndan biri olan Tardu Kl orun ansna dikilmitir. Ayn zamanda
Tunyukukun da akrabas olma ihtimali olan Kl or Trk tarihinde nemli bir yere
sahiptir. Kl orluk idar bir unvandr. Baz ilim adamlarnn belirttiine gre, 8.
yzylda batdaki Tardu beglerinin reisi Kl or unvann tayordu. Hunlardaolduu gibi, Kk Trk ve Uygurlarda da ordular boy dzeni zerine tekiltlandrlm
olup, ordu komutanlar olan adlara yardmc olmak iin, tecrbeli Kl orlar ve
Apa Tarkanlar tayin olunmutur. Kitabede pek-ok Trk ve gayri-Trk kavmin adn
da grebiliriz (Karluk, Tokuz Oguz, Trgi, Tardu, Ktan, Tatab, Tezik vs). Coraf
adan da deerli olan yaztta Be Balk, Yin gz, Temir Kap gibi coraf
terimlere de rastlamaktayz. Yaztta Kl orun sava mcadelelerinden zellikle,
714 ylndaki Be Balk savalar hakknda bilgi vardr. Yaztn bat tarafnda 12, dou
yznde 13, kuzey ynnde 4 satr mevcuttur. Yazt ilk defa W.Kotwicz-A.Samoilovitch, Le Monument Turc dIkhe-khuchotu en Mongolie Centrale,
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
24/51
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
25/51
ilim alemine tantmtr. Yazt 3 satrdan ibarettir. Uygurlarn ilk dnemine ait
olmaldr.
2- Sevrey Yazt: Bu yazt 1948de Sovyet Bilimler Akademisinin Gobiye gnderdii
ilim heyeti tarafndan bulunmutur. Prof. I.A.Efremov, Sevrey tann zerindeki runik
yazlar grm ve 1962de Doroga Vetrov, Gobiyskiye Zametki, 2-e izd., Moskova
1962, s.229da neretmitir. Sevrey Yaztnda sogda kelimeler de yer almaktadr.
Yaztn Uygur kaganlarndan Bgye ait olduu tahmin olunmaktadr. Kitabe 3.
satrdan itibaren okunmaktadr ve 7 satrdr.
3- ine-Usu Yazt: Trk tarihinin ve kltrnn en mhim eserlerinden birisidir.
1909 senesinde Mogolistana yaplan bir ilim gezisinde, ine-Usu Gl havalisinde
bulunduundan bu ad ile anlmtr. ine-Usu Trkede Yeni Su demektir. Yazt
herne kadar Moyun ora ait ise de, babasnn yapt icraat ve meydana gelen
hadiselerden bahsettiinden ayr bir deer tar. ine-Usu Yaztnda pek-ok yer adna
rastlanlmaktadr (rti gz, Selenge, Orkun, Kem, Yar gz, Yar Yaz, Kgmen,
Kara Kum vs) ve S.Gme, ine-Usu Yaztnda Geen Baz Yer Adlar, Bilge, 18,
Ankara 1998 adl makalesinde bu mevki isimleri zerinde durmutur. Yaztn kuzey
tarafnda 12, dou tarafnda 12, gney cephesinde 15, batsnda 10 satr mevcuttur.
Ayrca yaztn bat tarafnn kenarnda da bir satr bulunmaktadr. Yaztn kuzey taraf
ilk drt satr Kk Trklerden izler tar. Moyun orun babas Kl Bilgenin Tokuz
Oguzlar kendi safna ektikten sonra baarl olduu anlalmaktadr. Onlar nce Kk
Trkleri bertaraf etmiler, sonra Basml ve Karluklar yenerek, Trk devletinin bana
gemilerdir. Uygurlar yazttan da anlalaca zere, 748 ylndaki Atalar
Mezarlnda yaplan trenden sonra, millet tarafndan kendilerini idare etmee lyk
grldler. Kitabedeki bu Ata Mezarl motifi, Trk neslinin oalmasna sebep
olan Trk atalarn gerek veya sembolik mezarlarnn olduu fikrini artryor. Bu
da bizeErgenekun Destann hatrlatmaktadr. Bu yazttan kan dier bir netice de,hkmdarlk alametleri arasnda Atalar Mezarlna sahip olmak da vardr. ine-Usu
Kitabesinde son olay Selengede Sogdlu ve inli ustalara Bay Balk adnda bir ehir
ina ettirilmesi zikredilmektedir. Yazttan ilk G.J.Ramstedt, Zwei Uigurische
Runeninschriften in der Nord-Mongolei, Journal de la Societe Finno-Ougrienne, Vol.
30, Helsinki 1913/1918, isimli makalesinde bahseder. Balangtan itibaren Moyun
or Kagan dneminin de olaylarnn anlatld bir tarihi vesikadr.
4- Terhin Yazt: Bu yazt da, Uygur kagan Moyun or tarafndan diktirilmitir. 1970
ylnda Mogolistanda bulundu. Yazt ilim alemine S.G.Klyatorny, TerhinskayaNadpis, Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1980, adl yazsyla tantmtr
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
26/51
diyebiliriz. Bu yazt zerine Trkiyede T.Tekin ve S.Gme
almlardr[34]. Toplam 30 satr ve bir de ta kaplumbaga zerindeki cmleyi
sayarsak 31 satrdan ibaret olan bu yazt, Uygurlarn nl kagan Moyun or devrinin
balangcndan 753 ylna kadarki olaylardan bahseder. Yaztn banda daha nceki
mehur Trk hkmdarlarnn adlarnn saylmas ve Bumn Kagann adna burada da
rastlamamz, bizi Uygurlarn da balangta kendilerini Kk Trklerin devam olarak
grdklerini dnmemize sevketmektedir. Kitabe aa-yukar ine-Usu ile ayndr.
Burada da pekok Trk boyu (Kasar, Bars l, Apa si, Sngz, Bakan vs) ve kavmin
adn grmekteyiz .
5- Tez II Yazt: lk defa 1915 ylnda B.Y.Vladimirtsov tarafndan bulunmu, yaztn
o zamanlar neredilmesine izin verilmemi, fakat 1976 senesinde ikinci defa, Tez
Nehri kysnda, S.Karcabay ve A.Ochir tarafndan kefedilmitir. Yazt Bg Kagan
dnemine aittir. Bu yazt da ilim alemine S.G.Klyatorny, The Tes Inscription of the
Uighur Bg Qaghan, Acta Orientalia, 39/1, Budapest 1985, adl yazsnda tantt. En
son olarak S.Gme neretti[35]. Yaztn bat tarafnda 6, kuzeyinde 5, dousunda 6,
gney tarafnda 5 satr bulunmaktadr. Yazt herhalde 770-779 yllar arasnda
dikilmitir. Bg Kagann faaliyetlerinden ok babas Moyun or ve dedesi Kl Bilge
Kagan hakkndadr. Trk tarihi ve kltr iin olduka deerli olan yazt bugne kadar
iyi korunabilmi olsayd, ondan daha ok faydalanmak mmkn olacakt. Terhin
yaztnda olduu gibi Tez II Yaztnda da dokuz bakandan bahsedilmektedir. Bu
dokuz bakann nn i bakan, altsnn da d bakan olduu sylenmektedir.
6- Karabalgasun Yazt: Uygur tarihinin 833 ylna kadar bir zetidir. dilli olmas
hasebiyle evrensel bir nitelii de bulunan bu yazt, Trk tarihi ve kltr asndan
olduka byk neme haizdir. Trke, sogda ve ince olan yaztn Trke blm
olduka ypranmtr. Abide de toplam 52 satr Trke yaz vardr ki, bunlarn ou
birer kelimedir. Yazt 1889 tarihinde Yadrintsevin Orta Mogolistan ziyareti
srasnda byk Karabalgasun harabelerinde bulundu. Yaztn ilk neri Radloffun
eserinde olmutur.
7- Suci Yazt: Ramstedt bu yazt 1900 ylnda Urgadan Handu-Wang Manastrna
giderken buldu ve ilk onun tarafndan ilim alemine tantld. Yeri Kuzey Mogolistan
blgesidir. Onbir satrdan ibaret olup, en stnde bir tamga vardr. Boyla Kutlug
Yargan adndaki bir Krgz bakann adna dikilmitir.
8- A-or Yazt: 8. asrn son zamanlarna ait bir yazttr ve 1857 senesinde, Kostroff
adl bir Rus tarafndan tespit edildi. Bulunduu yer Abakann sol sahilindeki Koybalbozkrndaki Aur Kydr. Yazt Uygur vezirlerinden ve komutanlarndan olan l
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
27/51
gesi Inanu Bilge adna diktirilmitir. Yaztn n taraf, sa ve sol ynlerinde 4er
satr mevcuttur. Arka tarafnda ise bir satr bulunmaktadr. Trk tarihi ve kltr
bakmndan son derece kymetli olan bu yazt ilim alemine Radloff tantmtr.
9- ivet-Ulan Yazt: Sadece kelimesi okunabilen, ancak Uygur adna rastlanlmas
bakmndan deerli bir yazt olan ivet-Ulan ilk defa G.J.Ramstedt, Materialien zu
den Alt-trkischen Inscriften der Mongolei, Journal de la Societe Finno-Ougrienne,
60/7, Helsinki 1912, adl makalesinde tarif etmitir.
10- Altn-Kl II Yazt: Yine tarihimiz ve kltrmz asndan deerli yaztlardan
birisi olan Altn-Kl II, 1878de Korakoff adl bir kyl tarafndan, Abakann
sanda, Altn-Kln 1 km uzanda bulundu. Yaztn tarafnda da kayt olup,
hepsi er satrdan ibarettir. nemli bir devlet grevlisi ve eli olan Inanu hakknda
malumat sahibi oluyoruz. 9. yzyla ait olduu sanlan bu kitabe hakknda ilk bilgileri
Radloffun eserinde grmekteyiz.
c- Trgi Yaztlar
1- Uybat I Yazt: 1886 ylnda, Uybat Nehri blgesinde D.A.Klementz bulmutur.
Tan dar yz zerinde bir insan tasviri bulunmaktadr. Salnda eli olan bir
Trke ait olan yazt ilim alemine Radloff ad geen eserinde tantmtr. Yazt ab
Tun Tarkan adl bir beg adna ikinci bir ahs tarafndan dikilmitir. Bu yazttan 753-
754 tarihinde, Uygurlardan Trgi lkesine ab Tun Tarkann eli olarak gitmi
olduunu tesbit ediyoruz.
2- Tuba III Yazt: Messerschmidt tarafndan 1721 senesinde, Yeniseyin solundaki
Tez ve Erba arasnda bulundu. Yazt byk bir Trgi beyine aittir. Radloffun
sayesinde ilim alemi bu yazttan faydalanmtr.Tuba III Yaztnda da, daha nce
Uybat Ide geen Kara Kan adn grmekteyiz. Bir de metinde Trgi lkesigemektedir. Tahminen 8. yzyln ilk yarsna ait bir kitabedir.
3- Talas XI Yazt: Talas blgesinde bulunan kitabelerin zerinde pek ok tartmalar
yrtlmekle beraber, son zamanlarda yaplan incelemeler neticesinde bunlarn Trgi
dnemine ait olabilecei fikirleri ileri srlmektedir[36].
d- Alt Bag Bodun Yaztlar
1- Bay-Bulun II Yazt: Drt satrdan ibaret olup, Ulug-Kemin sol tarafndaki Bay-
Bulun Kurgan harabelerinden karlmtr. lk defa yaztn metnini, S.V.Kiselev,Neizdanniye Nadpisi Yeniseyskih Krgzov, Vestnik Drevney Istorii, No 3,
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
28/51
Moskova 1939, adl makalesinde verdi. Kart Tak Inal ge adl bir beg iin dikilmitir.
Kitabenin drdnc satrnda Alt Bag Bodun ismi geer. Batda On-Oklarn banda
bulunan Tardunun 603te ortadan kaybolmasndan sonra, yerine tahta kan or
Yabgu, Tls beglerinin kendisine suikast yapmalarndan korktuu iin baz liderleri
ldrtt. Bundan dolay Tls boylarnn nemli bir ksm ayakland. syan eden alt
Tls boyu (Uygur, Bayrku, Ediz, Tongra, Bugu, Apa-si) birleerek Alt Bag
Bodunun meydana getirdiler[37].
2- Uyuk-Tarlak Yazt: 1888 tarihinde, Aspelin tarafndan Uyuk Nehri havalisinde
bulunan yaztlardandr. Yaztn zerinde bir de tamga vardr. Yazta ait ilk bilgileri
Radlofftan reniyoruz. Yazt El Togan Tutuk isimli Alt Bag Boduna mensup bir
beg adna hazrlanmtr. El Togan Tutuk altm yanda len bir elidir.
3- Kemik-Kaya Ba Yazt: 1879da Adrianov tarafndan Kemik Irmann 8. km
yukarsnda bulundu. Yaztn zellii hem sadan sola, hem de soldan saa doru
yazlm olmasdr. Tograk adl bir Trk beyinin yaztdr. Yaztn bir dier zellii
zerinde Uygur alfabesiyle yazlm satrlarn bulunmasdr. Belki de Uygur harfli bu
yazlar sonradan kaznmtr. Bu yazt D.A.Klementz, Drevnosti Minusinskogo,
Pamyatniki Metalieskih Epoh, Tomsk 1886, isimli yazsnda tantmaktadr.Kitabede
ad geen Inanu Klg iginin Karabalgasun Yaztnda geen Inanu ile ayn adam
olma ihtimali sz konusudur. Alt Bag Boduna mensup bu eli ok nemli seyahatler
yapmtr. lk nce 810 senesinde 30 kiilik bir heyet ile ine gitmi, sonra 813te bir
evlilik dileinde bulunmak zere bu lkeyi bir kere daha ziyaret etmi, 821de bu
evlilii gerekletirmek amacyla yine inde bulunmu ve Hotana gitmitir. Yaztn
7. satrndaki Krkz kan bitimiin cmlesinden, sanki Krgz lkesinde de bulunduu
sonucu kmaktadr.
e- Oguz Yaztlar
1- Hangita-Hat Yazt: Bu yazttan ilk defa Y.Rintchen, Les DessignesPictographiques et les Inscriptions sur les Rochers et sur les Steles en Mongolei,
Oulan-Bator 1968, adl eserinde bahseder. Yazt 7. yzyln sonlarnda Tokuz Oguz
Kagan Baz Kagann olunun ansna dikilmitir.
2- Barlk I Yazt: 1891de D.Klementz tarafndan Elegein bat tarafndaki, Barlk
Nehri havalisinde bulundu. Bundan baka yazt daha vardr. Alt Oguz birliine
dahil olan Uztaz adl bir beg adna dikilmitir. Yazttan ilk defa Radloff haber
verir. Yazttan Oguzlarn 7-8. yzyllarda birka birlik tekil ettikleri ortayakmaktadr. Mesela bu yaztta Oguzlarn alt boy halinde tekilatlandklar
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
29/51
sylenirken, ine-Usu Yaztnda hem Sekiz Oguz, hem de Tokuz Oguz boyunu
gryoruz. Bilge Kagan Yaztnda da bir Oguz ittifak vardr. Eer bunlarn
hepsinin ayn yzyllarda var olduunu dnecek olursak, Oguz birliinin says 26
olur. 10. yzylda ise, Oguzlar 24 boy halinde tekilatlanmlardr. Bu da gsteriyor ki,
alar ierisinde Oguz federasyonlarna eitli boylar girip-km ve 10. yzylda da
son eklini almtr.
f- Kml Yaztlar
1- Kejilig-Hobu Yazt: 1916 senesinde Adrianov tarafndan, ad geen blgedeki
Ejim kysnda bulundu. Yaztta bir de tamga vardr. Yazt hakkndaki ilk ciddi
bilgileri S.E.Malovun Yeniseyskaya Pismennosti Tyurok, Moskova-Leningrad 1952,
adl eserinde gryoruz. Bir Trk boyu olan Kmllere aittir. Kml ad, in
kaynaklarnda Sha-tolarn bir kabilesi olarak geen ml/umullardan (Tchou-yue)
gelmektedir. in yllklarnda onlarn Trklerin bir blm olduunu ve Kk Trklerin
fetret devresinde Be Balk taraflarna ekildiklerini kaydeder[38]. Onlarn adn
Kagarl Mahmudun Divan Lgat-it Trknde de grebiliriz. Bu yazt Kml ge
adna dikilmitir.
2- Kzl-ra II Yazt: 1916da Adrianov tarafndan Bayan-Kol Irma kysndaki
Kzl-ra mntkasnda kefedildi. Bu yazt da Malov ilim alemine tantmtr. Klg
Togan adna dikilmitir.
g- Az Yaztlar
1- Bayan-Kol Yazt: 1971 ylnda Tuva blgesinde bulundu. Yaztta Alt-Azlarn
tarihi yurtlarnn kesin snrlar izilmektedir. Yaklak 2.5 metre uzunluundadr.
Yazt hakkndaki bilgileri, D.D.Vasilyevin Tyurkskaya Runieskaya Nadpis iz
Okrestnostey Bayan-Kola (Tuva), Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1976, adl
makalesinden renmekteyiz. Azlar hakknda pekok gr mevcuttur. Azlar menei
itibaryla Trk boylar ierisine dahil edilmeseler bile zaman ierisinde Trk kltrarasnda erimiler ve Trklemilerdir. Bayan-Kol Yaztndan kan neticeye gre, 8.
yzylda Azlarn alt urug halinde ve Tannu-Olann batsndaki Mugur blgesinde
yaadklar anlalmaktadr.
2- Mugur-Sargol Yaztlar: 1976 ve 1978 senelerinde bulundu. Yeri Yeniseye 2.5
km uzaklktaki Mugur blgesi olduu iin bu ad ile anlmaktadr. I. Mugur yaztn
N.A.Baskakov, Naskalnaya Runieskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriia
Mugur-Sargol Tuvinskoy ASSR, Sovyetskaya Etnografiya, No 3, Moskova 1978,isimli makalesinde, II. Mugur yaztn, D.Vasilyev, Novaya Drevnetyurskaya Nadpis
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
30/51
iz Tuvi, Arkeologieskiye Otkrtiya, 1979, Moskova 1980, adl yazsnda
vermektedirler. Az adna ilk defa tarihi bilgi olarak, Bilge ve Kl Tigin Yaztlarnda
709 ylndaki Kk Trk-Krgz savalar srasnda rastlyoruz. 710 senesinde
Trgilerle yaplan muharebede de, herhalde Trgilerin safnda yer almlardr.
nk bu savalarda Trgi liderinin komutanlarndan birinin unvan Az Tutuktur.
714 ylnda ayaklanan Azlar, Bilge ve Kl Tigin bir kez daha malup ettiler. Az ad
Uygur kitabelerinden ine-Usu ve Terhin Yaztnda da grlr. Fakat Uygurlar
anda onlarn hakimiyetini tanmlardr. nk artk mhim bir siyasi kuvvetleri
yoktur[39].
h- Peenek Yaztlar
Trk milletinin bir paras olan Peeneklere ait bu yaztlar 1799 senesinde,
Macaristann Torontal vilayetindeki Nagy-Szent-Miglos denilen yerde, bir evin
avlusunda bulundu. lk nce Attilann definesi sanlan bu eserlerin zerindeki yazlar
zlememi ve Viyana Mzesine kaldrlmt. Kk Trk yaztlarn zen Thomsen
bunlarn Attilaya ait olmadn sylemi ve G.Nemeth, kalntlarn Peenek
Trklerinin izlerini tadn ve Kk Trkenin devam olan bir Trke ile yazldn
A Nagyszentmiklosi Kincs Feliratai, Budapest 1932, adl eserinde sylemiti. 9-10.
yzylara ait olduu sanlan bu eyalarn zerinde hem Kk Trk harfli metinlere
rastlanld gibi, hem de Grek harflariyle yazlm paralara da tesadf edildi.
- Bulgar Yaztlar
Bulgaristann eitli yerlerinde, mesela Pliska, Preslav ve Madara gibi merkezlerde
eski Bulgar Trklerine ait 90 kadar kitabe bulunmutur. Bunlar genellikle Grek
alfabesiyle yazlmtr. Preslavda bulunan bir yazt Kril alfabesiyledir. Bunlardan
Madara Yazt, kabartmal salam bir kaya zerindedir.Kabartmadaki tasvir
sahnesinde, elinde mzrak, ata binmi bir suvari vardr. Tasvir sahnesinin Kurum
Hana (9. yzyl) ait olduu tahmin edilmektedir.
i- Sek El (ik l~ig l) YaztlarTokuz Oguz boylarndan birisi olan Sek Elliler, bugn hala Macaristann dousunda
kk bir grup olarak hayatlarn srdrp, 13. yzyldan beri Macar kaynaklarnda
zikredilirler[40]. Daha nce bir yaztlar bulunmayan Sek Ellilere ait ilk kitabe
stanbulda bulundu. Osmanllar zamannda stanbula gelen bir Sek El elisi
ikayetlerini kald hann duvarlarna yazm ve 1553te bunlar kopyalanmt. Byk
alim Thomsen bunun da Trke olduuna karar verdikten sonra Macarlar tarafndan
okundu. 17. yzylda bir tahta zerine, 1864te de bir kilisede baka yaztlar kefedildi.
Bunun yansra Mogolistandan Macaristana kadar uzanan corafyada binlerce Trkyazt bulunmutur. Bunlarn tarihi adan pekbir nemi yoksa da, kltr tarihimiz
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
31/51
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
32/51
olduunu sylemitir. F.Kprl de eserde bn Sina tesiri olduunu iddia eder.
S.M.Arsal, Farabi tesirine iaret etmitir. R.R.Arat ise, kitabn herhangi bir yerden
tercme deil, tamamen orijinal olduunu belirtmektedir.
Kutadgu Bilig adnn manas konusunda da fikir birliine varlamamtr. Yusuf Has
Hacib, kitaba Kutadgu Bilig adn koydum, okuyan kutlu klsn ve ona yol
gstersin, demekle yetinmitir. Kutadgu kelimesi etimolojik olarak Kut+ad+gu/ kutlu
olmak demek ise de, kutun manas konusunda tartmalar vardr. Kutadgu Bilig,
hkmranlk, siyasi hakimiyet bilgisi veya devlet ya da devletli olma bilgisi
manalarna gelmektedir. Byk ihtimal, Mogollar da Kutadgu Biligden haberdardlar.
ingiz yasalarnn teekklnde mutlaka faydalanlm olmas gerek. Hatta 16 asr
kaynaklarnda kutadgu kelimesinin, Mogollar tarafndan Uygur alfabesi yerine
kullanldndan da bahsedilmektedir[42].
3- Divan Lgat-it-Trk
Divan Lgat-it-Trk yazm olan Kagarl Mahmud Barsganl olup, doum yeri
Kagardr. Kagarl Mahmud daha memleketinde iken kuvvetli bir medrese eitimi
grm, devrinin slam ilimlerini oradaki Trk bilginlerinden renip, icazet almt.
Kagarl Mahmud arapa ve farsay mkemmel ekilde bildii gibi, ana dili olan
Trkeyi de birok diyalektleriyle biliyor ve konuuyordu.
Kagarl Mahmud ne pahasna olursa olsun Araplara Trk dilini retmek maksadyla
gramer yazm, Trk kltrn eksiksiz olarak, an ilim alemine sunmutur.
Kagarl Mahmud, ayn zamanda yce ruhlu bir Trk milliyetisiydi. DLT, Trk
milletinin bykln, esiz kahramanln, ilim, sanat, yurt idaresi, tarm ve benzeri
hususlarda meydana getirdii byk eyleri trl vesilelerle sayar. Kagarl Mahmud,
o devirdeki byk ve geni bir araplk akm ierisinde Trklk idealinin, yani
slam camias ierisinde Trkn ve Trkln o nisbette nemli bir yeribulunduunun gl savunucularndan olmutur.
Adndan da anlalaca zere DLT, hereyden nce bir Trk szldr. Trndeki
en eski Trk szldr. Yazarnn tarifine gre, malzemesini halk azlarndan
derleme tekil etmi, zaman zaman Trk halk edebiyatndan da faydalanlmtr. rili
ufakl birok Trk boy ve uruglarndan derlenmi bir iveler szl karakterini
tamaktadr. DLT, yalnz bir szlk deildir. Trk tarihine, corafyasna, mitolojisine,
folklor ve halk edebiyatna ksacas Trk milli kltrne ait zengin bilgileri iine alan
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
33/51
ansiklopedik bir eserdir. Madde ba olan kelimelerle rnekleri Trke, szlerin
aklamalar arapadr.
Divan Lgat-it-Trk 1072de Badatta yazlmaya balanmtr. 1072-1074 tarihleri
arasnda tamamlanm, 1077 senesinde tekrar tekmil edilerek Halife el-Muktediye
sunulmutur. Tek nshas 1266da kopya edilmitir. Katip elebi, DLTyi grm ve
Kefizznun adl eserinde bundan sz etmitir.
Divan Lgat-it-Trk ilk ele geiren Ali Emiri Efendi olmutur. Talat Paann
araclyla bu arapa nsha stanbulda Kilisli Rfat Bilgenin nezareti altnda cilt
olarak baslmtr. DLT, Besim Atalay tarafndan esas, biri tpk basm ve dieri de
dizin olmak zere 5 cilt olarak 1943 ylnda tekrar neredildi.
Eser arapa kurallara gre meydana getirilmitir. Hikmet, atalar sz, iir, nesir gibi
eylerle sslenmitir. Divanda 7500 kadar kelime, 290 kadar ata sz, 220 kadar da
beyit ve kta bulunmaktadr.
Bize btn Trk boy ve uruglarnn corafi yayl, sosyal yaaylar, gelenekleri
hakknda deerli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin anayurdun tarihi corafyasn
aydnlatmak bakmndan byk bir deeri vardr. DLTdeki harita, ilk Trk dnya
haritas olmas bakmndan nemlidir.
Divan Lgat-it-Trk, Trk folkloru ve edebiyat asndan da esiz bir hazinedir.
Kitapta Trk maddi kltrne ait zengin bilgiler yannda, halk iirine, musikisine,
gelenek ve greneklerine dair dank fakat ok deerli malzeme de vardr[43].
4- Szlkler
a- Codex Cumanicus: Krmda, 1303 ylnda talyan misyonerlerin tanzim ettiisylenen Codex Cumanicus adl Latince-Farsa-Kumanca szlk (Tek nshas
Venedikte bulunmu olup G.Kun tarafndan 1880de neredilmitir) Krm
evrelerindeki Kpak Trkesi hakknda bilgi verir. Kuman-Kpaklar, Batudan ok
evvel, Krmda Cenoval ve Venedikli katolik misyonerlerle, fransisken rahiplerinin
telkinleri yoluyla hristiyanla sokulmaya allmlardr. te bu talyan misyonerler
Kuman-Kpaklar arasnda dini propaganday kolaylatrmak ve ticarete yardmc
olmak zere, pratik hayatta kullanlsn diye 2500 kelimelik bir szlk hazrlamlardr.
Bu szlk 1303 tarihlerinde Sogdak ehrinde tanzim edildi. Kuman-Kpak Trkesineait baz gramer kaideleriyle birlikte iinde ncilden tercmeler, baz katolik ilahileri
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
34/51
ve ata szlerinin Trke tercmeleri vardr. Szln Trk kltr hayat hakknda da
esiz bir deeri bulunmaktadr.
b- Kitbl-drak Li-Lisanil-Etrk: Trkeyi retmek gayesiyle Eb Hayyan adl
bir Arap tarafndan kaleme alnmtr. 1312de Kahirede tamamlanan szlk biri
lgat, br de gramerden oluan iki blmdr. ki nshas da stanbuldadr. Ahmet
Caferolu tarafndan 1931de neredilmitir.
c- Kitb- Mecm u Tercman- Trk ve Acem ve Mogol: Yazar
bilinmemektedir.Yusuf el Konev adl bir Trk tarafndan 1343 tarihinde kopya
edilmitir. Yaklak 2000 kelimeyi ihtiva eder. Eserin tek yazma nshas
Hollandadadr (Leiden). 1894te almanca olarak basldktan sonra, 1970de Almatda
tekrar yaynland.
d- Et-Tuhfetz-Zekiyye fil-Lgatit-Trkiye: nsznde Kpak Trkesiyle
yazld belirtilmektedir. Yazl tarihi belli olmamakla beraber, 1425ten nce
yazld tahmin olunmaktadr ve Msrda kaleme alnmtr. Biri gramer, dieri de
lgat olmak zere iki ksmdan meydana gelmektedir. Arapa-Trke lgat ksmnda
arapa kelimeler alfabe srasna gre tertiplenmi ve karlarnda da Trkeleri
verilmitir. Eserin tek yazma nshas stanbuldadr. Tpk basm 1942de
Budapestde yaplmtr. Besim Atalay da eseri Trkeye tercme ederek, 1945te
tekrar neretmitir.
e- Kitb Bulgatl-mtak fi Lgatit Trk vel-Kfak: Abdullah et-Trk
tarafndan yazlmtr. Tek nshas Paristedir. Arapa ve Trke bir lgat mahiyetini
arzeder. 1938de isimler ksm, 1954te fiiller blm Warszavada baslmtr.
f- Kavaninl-Klliye Li-Zabtl-Lgatit-Trkiye: 15. Yzyl balarnda Kahirede
yazlmtr. Bir nshas vardr, o da stanbuldadr. Trke gramer eklindedir. 1928de
Kilisli Rfat Bilge tarafndan neredilmitir.
g- bn-i Mhenn Lgati: Cemaleddin bn-i Mhenn tarafndan 13. yzylda kaleme
alnmtr. 1820 kelimeyi ihtiva etmektedir. lk defa stanbulda 1340 neredilmitir.
ou malzemesini halkn dilinden alm, maddi ve manevi unsurlara bolca yerverilmitir.
h- Mukaddimetl-Edeb: Mehur tefsir ve lgat alimi Zemaharnin Harezmah
Atsza sunduu arapa bir szlktr. 12. yzyla ait eserin nshalar arasnda en
eskileri Harezm Trkesi ve farsa tercmeleridir. Divan Lgat-it- Trkden sonra
Orta Trkenin en zengin kelime hazinesine sahip bir dil yadigar olduu
grlmektedir. Mogolca ve Trke tercmeleri 1938de, farsa tercmesi 1950de
yaplmtr.
- Muhakemetl-Lgateyn: ran edebiyat hayranlarna kar Ali ir Nevanin(1441-1501) Trkeyi mdafaa eden eseridir. Trkeyi yksek bir sanat dili haline
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
35/51
getirmek, Trk ruhunu ve milli gururunu ykseltmek onun en byk lks idi.
lmnden bir sene nce yazd bu kitaba gre; gramer ve kelime zenginlii
bakmndan Trke, farsadan daha stndr. Birok neri olan eser 1941de
Trkiyede de baslmtr.
i- eyh Sleyman Efendi Lgati: Eserin ad Lgati agatay ve Trki Osman adn
tamasna ramen zbek Trkesi arlkldr. Eser 19. yzyla ait olup, eyh
Sleyman Efendi stanbulda zbek Tekkesi eyhliini de yapmtr. Almanca
tercmesi ile beraber 1902de I.Kunos tarafndan Budapestde yaynlanmtr[44].
5- in Yllklar
Trkler kadar eski bir tarihe sahip olan inliler, tamamen yerleik bir toplum olduklar
iin, onlarda tarih yazcl bizden ok evvel geliti. inliler M.nceki alardan
itibaren evrelerindeki halklarla ilgilenmeye balamlar ve onlara ait pekok eyi
resmi tarihlerinde kaydetmilerdir. Biz bugn slam ncesi Trk tarihine ve kltrne
ait pekok hususu bunlardan renebilmekteyiz. slam ncesi Trk tarihi asndan
in kaynaklarn yle sralayabiliriz:
1- Shih-Chih (M.. 255-M.. 207). Tarihi hatralar. inin en eski tarihi olup, M.. 1.
asra kadar olan olaylar Sse-ma Chien tarafndan M.. 80 tarihinde tertip edilmitir.
2- Chien Han-shu (M.. 206-M.S. 24). lk Han kitab. Pan-chu tarafndan yazlm,
sonra birtakm ekler yaplmtr.
3- Hou Han-shu (25-219). Sonraki Han kitab. Fan-ye tarafndan tertip edilmitir.
4- San Kuo-Chih (220-264). Slalenin tarihi. Chen-shou tarafndan yazlmtr.
5- Wei-shu (300-550). Tabga tarihi. Wei-chou tarafndan 551-554 yllar arasnda
telif edilmitir.
6- Chou-shu (550-557). 629 ylnda Ling-hu Te-fenf adl birisi yazmtr. 50 cilt olup,
Kk Trk dneminin ilk kaynaklarndandr. 557-580 yllar arasnda hkm sren
Chou hanedannn ylldr. Kk Trklerin 557den nceki tarihleri hakknda epey
bilgi vardr. 50. ciltte mstakil bir Kk Trk blm yer alr.
7- Pei Chi-shu (550-576). Li Te-lin tarafndan yazlmaya balanan bu eseri, onun
lmnden sonra olu Li Po-ye, 636 tarihinde tamamlad. 50 cilttir.
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
36/51
8- Sui-shu (589-618). 636da Wei Cheng adnda biri tarafndan yazlmtr. Sui
hanedannn yll olup, 85 ciltten ibarettir.
9- Chiu Tang-shu (618-916). Eski Tang kitab. Tarihi Liu Hs tarafndan
yazlmtr. 200 cilt olup, eserde 821 senesinden nceki olaylar umumiyetle bir ariv
vesikas gibi ksa olarak anlatlmtr.
10- Hsin Tang-shu (618-916). Yeni Tang slalesi kitab. 1060 senesinde Wo Yang
-hsin ve Sung-chi tarafndan hazrlanmtr. 225 ciltten meydana gelir. Batdaki On-
Oklar hakknda bilgi vardr.
11- Wu Tai-Shih (907-960). Be Slalenin tarihi. 1072de Negu Yang-chien tarafndan
telif edilmitir.
6- Bat Kaynaklar
Latin ve Bizans kaynaklar zel adlarn kaydedilmesi bakmndan in yllklarna
nazaran daha deerlidirler. Bunlarn arasnda Marcelliniusun 4. yzyla (353-378) ait
eserini, Olimpiodorosun 5. yzyldaki (407-425) kitabn, 410a kadarki olaylar
anlatan Zosimosu, 433-468 yllarn tasvir eden Priskosu, mparator Justinien ve
Theodorann resmi tarihisi Prokopiosu sayabiliriz. Bizans kaynaklarnda ilk defa
Aghathias (lm. 582) Trk ismini kullanm ve Avarlardan bahsetmitir. Theophanes
Byzantios, Zemerkhosun Kk Trklere olan eliliini ve 566-581 yllar vakalarn
zikreder. Yine 6. asr Bizans tarihilerinden Menandros, Orta Asya iin Trkiye
tabirini kullanmaktadr ve Trklerin harp usullerini anlatr.
7- Seyahatnameler
Trk tarihinin nemli kaynaklarndan birisi de seyahat notlardr. eitli alarda Trk
lkelerine gitmi olan yabanclar, daha sonralar lkelerine dndkleri vakit buseyahatlarn kaleme alarak yaynlamlardr. Gittikleri yerlerin etnik yaps da dahil
olmak zere, kltrel, siyasi, ekonomik ve askeri ynlerinin anlatld bu seyahat
notlar tarihimizin aydnlatlmas hususunda bizlere yol gstermektedir.
1- Hsan Tsang Seyahatnamesi: Bir casus olan bu adam, inli budist rahiptir. 7.
asrda (629-645) in bakentinden kalkp, hac olam amacyla Hindistana gitmek iin
Orta Asyadan gemi ve Kk Trklerin bat taraflarnda gezmitir. Issk Kln
kuzey-bat sahilini takip ederek Tokmak (Suyab) ile Talas Nehri arasndaki bir yerdeTonga Yabgu ile karlat. Turfandan ndus Nehri kysna kadar Tonga Yabgunun
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
37/51
himayesinde seyahat etti. Tonga Yabgu onun refakatine Tamgac unvanl bir kiiyi
memur kld. Tonga Yabguya Budizm hakknda bilgiler verdi. Notlarnda yabgunun
ve otann kendisini ok etkilediini, yangunun yannda 200 kadar subayn olduunu
syler. Tonga Yabgunun olu Tardu ad tarafndan idare edilen Kunduz havalisini de
gezdi. Seyahatnameyi S.Julien, Memoires sur les Countries Occidentales par Hiouen-
thang, Paris 1857, adl kitabnda tantmaktadr.
2- Wang Yen-te Seyahatnamesi: Bu ahsta inli bir casus rahiptir. 10. yzylda
Turfan ve Be Balk blgesindeki Uygurlarn arasnda bulunmu; duyduklarn ve
grdklerini teferruatl bir rapor halinde sunmutur. Kuzeydeki Sung imparatoru
tarafndan 981de Kara-Kooya eli olarak gnderilen Wang Yen-tenin seyahatini,
S.Julien, Melanges de Geographie Asiatique et de Philologie cinico-indienne, Paris
1864, neretti. Wang Yen-te ve arkadalar seyahatini tamamlayarak 984 tarihinde
ine dndler. Wang Yen-te bakente dnnden sonra gezisi hakknda hazrlad
raporu imparatoruna takdim etti. Bu seyahatnamede pek ok yer, ahs ve kabile ad
gemekle beraber, halkn gelenek ve grenekleriyle, gnlk hayat hakknda da bilgi
vardr.
3- Tamim bn Bahr Seyahatnamesi: Muhtemelen 821 ylnda Uygur sarayna giden
bir Arap seyyahdr[45]. Ona gre kagann kendi adryla 12.000 kiilik ordusu ve her
birinin 13.000 kiiye sahip olduu 17 kumandan vard. adrlarn ihtiam ve nizam
mkemmeldi. Ona gre Barsgan ile Turfan arasndaki yolun ova ksmnda devaml
ky ve kasabalar iinden gidiliyordu. Burann henz gayri-mslim olan ahalisinin
ounluunun Trklerden olduunu reniyoruz. Bu seyahatnameyi V.Minorsky,
Tamim ibn Bahrs Journey to the Uyghurs, Bruxelles 1948, adl eserinde
tantmaktadr.
4- bn Fazlan Seyahatnamesi: 920-921 tarihlerinde Bulgar hkmdar lteber
Almn talebi zerine, Abbasi halifesi Muktedir Billah, slamiyeti retmek
maksadyla adamlar ve Hazarlara kar kullanlacak bir kalenin inas iin para
gndermiti. Bu elilik heyetindeki Ahmed b. Fazlan adndaki katibin Trk lkelerindegrdklerini, duyduklarn dndkten sonra kaleme almasyla bu seyahatname ortaya
kmtr. Bu eserde eski Trklere ve kuzey lkelerine dair verilen bilgilerin doruluu
dier ortaa melliflerinin ve yakn zamandaki seyyahlarn yazdklaryla da
dorulanmaktadr. Seyahatnamede pekok Trk boyunu, onlarn rf ve adetleriyle,
yaaylarn grmekteyiz. Seyahatnamenin tek nshas rann Mehed ehri
ktphanesindedir. Z.V.Togan tarafndan 1923 senesinde kefedildi ve onun
tarafndan Ibn Fadlans Reisebericht, Leipzig 1939, adyla basld.
5- Plano Carpini Seyahatnamesi: Papann 1245-1246da Karakurumu ziyaret edenelisinin hatratdr. 13. yzyl Orta Asyas hakknda bize bilgi verir. zellikle
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
38/51
Uygurlarn inanlarndan bahseder. O, Cuci ulusu hakknda da ok deerli malumatlar
verir. Cucinin mezarnn nerede olduunu bie sylemektedir. Seyahatname almanca
olarak F.Risch tarafndan, Geshichte der Mongolen und Reiseberichte, Leipzig 1930,
adyla basld.
6- William Rubruquis Seyahatnamesi: Fransz kralnn 1253te Karakurumda
bulunan elisinin raporudur. 1900 tarihinde W.Rockhill tarafndan neredildi. Uygur
budistleri hakknda bilgi verir. Onlarn dini trenlerinden, inanlarndan ve baz
dualarndan bahseder. Trkistann pekok yerini gezip-grmtr. Mesela Yedi-su
blgesinin tarm ve otlak arazilerini anlatr. Meng Hann ziyaret eden Rubruquis,
onun pekok zelliini nakleder. dil ile Don nehirleri arasnda karargah olan
Batunun olu Sartag da grd. Berkenin slamiyeti kabul etmesinden, lkesinde
domuz eti yenmesinin yasaklanmasndan bile sz eder. O, Kpaklarn defin
merasimlerinden, mezarlarndan ve eski Trk dininden bahsetmektedir.
7- Marco Polo Seyahatnamesi: 1271-1291 yllar arasnda Venedikten, Pekine
seyahatlar yapmtr. Tccarlk yapan babas ve amcas ile birlikte 1271 ylnda yola
ktlar. ran ve Asyay getikten 3 yl sonra ine ulatlar. Han-Balkda (Pekin)
Kubilayn sarayna gittiler (1275). Hann hizmetine girdi. eitli grevlerle lkenin
birok yerini gezip-dolat. Grd yerler hakknda notlar tuttu, iittii hikayeleri
yazd. Ksaca Kubilayn saraynda uzun mddet kalan Marco Polo, grp ve duyduu
pekok deerli bilgiyi hatratnda zikretmektedir. 1291de ondan izin alarak, deniz
yoluyla Hrmz Krfezine ulatlar. Oradan kara yoluyla Trabzona ve yine gemiyle
stanbula ve nihayet Venedike ulatlar. ki cilt halinde H.Yule, The Book of Marco
Polo, London 1875, adyla bu seyahatnemeyi neretti.
8- bn Batuta Seyahatnamesi: 14. yzyl Trk ve slam dnyasnn tarihi ve kltr
asndan deerli bir seyahatname de Tancal bn Batutaya aittir. O Msr, Suriye,
Arap yarmadas, Irak, ran, Dou Afrika, Anadolu, Karadenizin kuzeyindeki Trk
illeri, Trkistan, Hindistan, in, Endls ve Sudan gibi lkeleri dolamtr. nl
seyahatnamesini 1356 ylnda yazd. Eserinde gittii yerler ve bu yerlerin yneticileri,adet ve gelenekleri hakknda deerli bilgiler vardr. 1854 senesinde C.Defremery-
B.Sanguinitti tarafndan yaynland.
9- Ruy Gonzales de Claviyo Seyahatnamesi: spanyol Claviyo, Kastilya kralnn
elisi olarak Semerkantta bulunan Temr ziyaret etmitir (1403-1406). nce
stanbula, oradan Trabzon ve Erzincana, Hoydan Tebrize, Elburuz dalarndan
geerek Mehede ve Temrn doduu Keten Semerkanta gitmitir. Buraya
gelirken getii yerleri anlatmakla kalmayp, Temr ve Temrn sarayn da
teferruatl bir ekilde tantmtr. Eserine Byk Temrleng adn veren Claviyonun
-
7/28/2019 SLAMYET NCES TRK TARHNN KAYNAKLARI ZERNE
39/51
seyahatnamesi, Drevnik Putiestviya ko dvoru Timura, Petersburg 1881, adyla rusa
olarak en iyi neri yaplmtr.
10- Gyaseddin Nakka Seyahatnamesi: Gerekte Sefaretname-i in adn tar.
1419da Gyaseddin Nakka, ahruh tarafndan in imparatoruna eli olarak
gnderilmitir. Asl farsa olan seyahatname, M.Quatremere tarafndan franszcaya
tercme edilmitir.
8- Corafya ve Genel Tarih Eserleri
1- Yahya el-Belazur, Fthul-Bldan, adl eserinde, Peygamberin zamanndan
itibaren asr boyunca yaplan slm fetihlerini anlatr. 9. asr tarihilerinden olan
Belazur Arap yarmadas, Suriye, Filistin, Irak, Msr, Kuzey Afrika, Endls, ran,
Azerbaycan, Horasan ve Sind blgelerinin fetihlerini ele alr. M. De Goeje, 1863de bu
kitab basmtr.
2- Vazh el-Yakub, Kitabl-Bldan, 891 ylnda yazlan bu eserde de slm
fetihlerinden bahsedilir. Eseri M.De Goeje, 1892de neretti.
3- Cerir el-Taber, Tarihr-resul vel-mulk, 10. yzyla kadar olan tarihi hadiseleri
ihtiva edip, Trklere ait pekok malmat verir. Taberi, ilk byk slm tarihilerinden
biri olarak kabul edilmektedir. Bu eser de M.De Goeje tarafndan 1879-1901 yllar
arasnda Hollandada basld.
4- Hseyin el-Mesud, Murcl-zeheb ve Maadinl-Cevahir adl eserinde;
Arabistan, ran, Horasan, Msr ve Hindistana ait bilgiler verir. Bu eser P.Courteille
ve B.Meynard tarafndan 1861-1877 yllar arasnda 9 cilt olarak neredilip, ilim
aleminin hizmetine sokuldu.
5- Mcmell-Tevarih, 897-898 tarihinde yazlan bu eserin yazar belli deildir.
Trklerin nesebi ve Trk kabileleri hakknda bilgi verir.
6- Tahir el-Mukaddis, Kitabl-badi vel-Tarih, 966da Bst ehrinde, Samaniler
zamannda yazlmtr. Eserde Trklerin gelenek ve greneklerine dair Malmatlar
vardr. C.Huart tarafndan 1899-1916 arasnda 5 cilt olarak neredildi.
7- bn Hurdadbih, Kitab el-mesalik vel-memalik, 840da yazlmtr. Dou Trklerihakknda bilgiler mevcut olup, M.Goeje 1889da bu eseri bast.
8- Ebu shak stahr, Kitab el-mesalik vel-memalik, 951de kaydedilmitir ve Hazar
Bulgar, Peenek, Horasan, Maverannehir, Harezm Trkleri haknda Malmatlar
verir. M.De Goeje, 1870 bu eseri yaynlad.
9- Muhammed bn Havkal, 943-977 yllar arasnda eitli yerleri ve bilhassa Horasan
ve Hazar Denizi etrafn, Sicilyay ve saysz lkeyi dolamtr. Eserinin ad Kitab
el-mesalik vel-memaliktir. Kitap 976da yazlmtr. Eserinde stahr gibi Hazar
Denizi ve Maverannehir civarndaki Trkler hakknda tafsilatl bilgiler verir. M.DeGoeje, Leiden 1873te kitab yaynlad.
-
7/28/2019 SLAMYET
top related