jeta nË hapËsirat publike.pdf
Post on 08-Jan-2016
67 Views
Preview:
DESCRIPTION
TRANSCRIPT
-
JETA N HAPSIRAT PUBLIKE
FAKTORT Q NDIKOJN N ZHVILLIMIN E SAJ DHE MNYRAT E
MUNDSHME T PRMIRSIMIT T SAJ
(Rast studimor: pedonalja Murat Toptani, Tiran)
Klejni Feimi
Universiteti Politeknik i Tirans, Fakulteti i Arkitekturs dhe Urbanistiks
Abstrakt: Qllimi i artikullit sht t analizoj mnyrn e funksionimit t jets publike n
hapsirat publike, konkretisht n pedonalen Murat Toptani n Tiran dhe t arrij t
vendos nj marrdhnie ndrmjet saj dhe faktorve t ndryshm q ndikojn n t. Kjo sht
br duke u bazuar mbi studime t ngjashme me kt n vende t tjera t bots dhe duke
huazuar metodologjit e krkimit t studiuesve Jan Gehl e William H. Whyte, t cilat
konsistojn n vzhgimin sistematik t mnyrs s zhvillimit t jets publike n kto
hapsira. Studimi bazohet mbi pretendimin se pozicionimi, morfologjia dhe veprimtarit e
prditshme q zhvillohen aty i japing ksaj rruge potencial t jet jn prej hapsirave publike
m t frekuentuara e q funksionojn m mir n qytetin e Tirans, por q pr nj arsye apo
tjetrn nuk arrijn t jen t tilla. Zbulimi i arsyeve t funksionimit apo jo si nj hapsir
publike na mundsojn dhnien e rekomandimeve pr primrsimin e cilsive t ksaj
hapsire.
Fjal Kye: jet publike, hapsir publike, faktor, vzhgim, sistematik
-
2
Hyrje
Jeta n hapsirat publike n Tiran ose nuk ekziston, ose n rastin m t mir
aktivizohet nga ndrhyrje periodike e deri diku banale. Ndrveprimi i jets publike me
hapsirat publike sht ln pas dore, ndrkoh q aspekte t tjera si rregullimi i trafikut
kan marr rndsi m t madhe nga far meritojn. Gehl (2013) argumenton se mnyra
m e mir pr t kuptuar se si jeta publike funksionon n kto hapsira sht ta
vzhgojm at drejtprdrejt e sistematikisht, e prej andej t nxirren prfundime t
vlefshme pr prmirsimin e kushteve t tyre. (fq.5) Krkimi prpiqet t hulumtoj
mnyrn se si ndrveprimi jet publike hapsir publike zhvillohet n konteksin vendas.
Duhet thn q ky hulumtim bhet mbi pretendimin se potenciali i shum hapsirave,
publike ose jo, nuk shfrytzohet n mnyrn m t mir t mundshme.
Si rast studimi sht marr pedonalja Murat Toptani n Tiran si nj prej hapsirave
t pakta mirfilli publike n Tiran, sepse potenciali q kjo pedonale ka pr t qen nj
hapsir e denj publike sht shum m i madh nga far ofron aktualisht. Pedonalja
sht analizuar duke u bazuar mbi parimet e William H. Whyte n The social life of
small urban places se far e bn nj hapsir publike t mir e t plqyeshm nga
njerzit. Megjithat, duke qen se gjinia, mosha, burimet financiare, kultura dhe shum
faktor t tjer prcaktojn mnyrn se si ne prdorim apo nuk prdorim hapsirat
publike (Gehl, 2013, fq. 2), kto parime dhe mnyra studimi jan analizuar n prputhje
me kulturn vendase.
Analizimi i pedonales Murat Toptani sht br me qllim q t kuptoj lidhjen
ndrmjet mnyrs si zhvillohet jeta publike n t dhe t nxjerr faktort q ndikojn dhe
si ata ndikojn. Pasi sht krijuar nj raport shkak pasoj mes faktorve t ndryshm
-
3
dhe mnyrs s zhvillimit t jets publike sht kaluar n formulimin e disa
rekomandimeve t mundshme pr prmirsimin e cilsive t hapsirs n fjal.
Metodologjia
Analizimi i Pedonales Murat Toptani sht n disa aspekte. I pari ndr ta sht
pozicionimi i hapsirs n fjal, raporti i saj me pika t interest dhe si ndikojn ato n t.
Pikpamja tjetr e analizimit t saj sht morfologjia e vet rrugs dhe e fasadave konturuese,
duke pranuar kshtu komunikimin e drejtprdrejt mes tyre dhe ndikimin q ato kan n
zhvillimin e jets publike. Aspekti i tret i analizimit sht studimi i veprimtarive t njerzve
dhe jets publike n pedonale. Metodologjia e ndjekur sht huazuar nga Gehl dhe Whyte.
Bazuar mbi teorin e Gehl (2013) se mnyra m e mir pr t kuptuar mrrdhnien e jets
publike me hapsirn publike sht vzhgimi i drejtprdrejt n vend, jan mbledhur t dhna
sasiore pr pedonalen Murat Toptani nga java e dyt e prillit deri n javn e dyt t majit.
Si rrjedhoj e pamundsis s vzhgimit t prditshm, jan zgjedhur kto dy dit duke u
prpjekur t przgjidhen kampione q prfaqsojn rastet m ekstreme t shfrytzimit t
hapsirs. Vzhgimet jan br dy her n jav, prkatsisht t hn dhe t shtun dhe n
interval kohsh prkatsisht nga ora 16 deri nn orn 19 t hnave dhe nga ora 10 deri n
orn 13 t shtunave. Meqense jeta n hapsirat publike zhvillohet n mnyr sistematike,
jan przgjedhur vetm 10 minutat e para t do ore, duke i prgjithsuar kshtu prfundimet
e duke krijuar nj tablo t prgjithshme t paterneve t zhvillimit t jets s prditshme.
1. far e bn t mir nj hapsir publike?
Whyte argumenton se shtat jan faktort kryesor q ndikojn n zhvillimin e jets
publike n kto hapsira:
-
4
- Prania e vendeve pr tu ulur:
Whyte (1980) argumenton se njerzit kan tendenca t ulen aty ku ka vende
pr tu ulur. E thn ndryshe, rritja e numrit t vendeve pr tu ulur do t sillte shtimin
e njerzve q ulen. N t njjtin prfundim arrin edhe Gehl (2013) kur thot se
dyfishimi i vendeve pr tu ulur nnkupton dyfishimin e njerzve q rrin ulur (fq.
111).
- Prania e flukseve t njerzve
Ajo q i trheq m shum njerzit jan vet njerzit e tjer. (Whyte, 1980,
fq. 19) Whyte (1980) thot q n qoft se i pyet, njerzit do t prgjigjen se preferojn
vende t shkputura e pa njerz, por n t vrtet veprojn ndryshe nga sa thon; n
mnyr instiktive ndoshta, por trsisht logjike. Prve ksaj, njerzit do t
paraplqejn t ulen n mes t flukseve kryesore dhe n rast se u bie t takojn nj t
njohurin e tyre do t ndalen pr bised po aty, n fluksin m t madh t njerzve.
- Prania e diellit
Sipas Whyte (1980), prania e diellit sht vendimtare n ditt me mot jo
shum t prshtatshm, ku prania e rrezeve t diellit bn diferencn mes t ulurit n
rehati e t mos ulurit. N periudha m t ngrohta prania e diellit nuk luan rol t
rndsishm, pasi njerzit ulen kudo. Ajo q e dmton m shum sesa mungesa e
diellit nj vend, sht mungesa e drits.
- Prania e stendave ushqimore
Ushqimi trheq njerz, t cilt trheqin akoma m shum njerz (Whyte,
1980, fq. 52) Whyte argumenton se shitsit ambulant t ushqimeve jan shndrruar
n furnizuesit kryesor t ushqimit t jets son t prditshme.
-
5
- Prania e ujit
Whyte (1980) thot se uji sht nj prej elementve q i jep jet e i shton
cilsit nj hapsire publike. Ajo ka e bn ujin t dshirueshm sht pamja dhe
ndjesia e tij. Njerzit nuk duhen penguar nga prjetimi i ujit n hapsirat publike, pasi
n t kundrt uji i humbet vlerat e tij.
- T trett
Me kt term Whyte (1980) nnkupton ato ngjarje apo ndodhi q kan aftsin
t mbledhin njerzit bashk. T tilla jan shfaqjet e dhna nga performuesit e rrugs,
nj ndodhi e pazakont apo qoft dhe nj skulptur q ndrvepron me njerzit. Cilado
qoft prej tyre, ato kan t parbashkt faktin q i grumbullojn njerzit rreth tyre dhe
shrbejn si nxits t bisedave mes tyre.
Tjetr faktor i rndsishm i paprmendur m sipr sht shkalla. Nj hapsir e
proporcionuar mir i bn njerzit t ndihen mir dhe komod, ndryshe nga nj hapsir e
shproporcionuar nga konteksti rrethues. Syri i njeriut arrin t perceptoj lvizjet deri n nj
largsi 100 metra; ecn m nj shpejtsi mesatare 5km/h dhe i ngritur nga toka mesatarisht
170 cm. Rrjedhimisht, objektet apo hapsirat q shfaqen shtypse ndaj ktyre proporcioneve
jan t parehatshme e nuk funksionojn.
Element tjetr i rndsishm i nj rruge apo sheshi publik jan domosdoshmrisht
fasadat qe e konturojn. Sipas Gehl (2013) fasadat e nj rruge ndahen si m posht:
a- aktive (njsi t vogla, shum dyer, variacion n funksion, pak ose aspak njsi
pasive, kryesisht artikulim vertikal i fasads, detaje dhe material t mira)
b- miqsore (njsi relativisht t vogla, pak variacion n funksion, disa njsi
passive, shum detaje)
-
6
c- t prziera (njsi t mdha dhe t vogla, fasad modeste,
pak detaje)
d- t mrzitshme (njsi t mdha, pak dyer, pothuaj aspak
variacion, pak ose aspak detaje)
e- inaktive (njsi t mdha, pak ose aspak dyer, pa
variacion t dukshm n fasad, njsi passive, fasada
uniforme, pa detaje)
Duke thn kto krijohet nj sfond i mjaftueshm dhe i qart ku
mbshtetet analizimi i pedonales Murat Toptani, si dhe nj korniz
q prcakton kufinjt e ktij krkimi.
2. Analiza e pedonales
Studimi dhe analizimi i pedonales sht i ndar n kto njsi:
a. pozicionimi dhe elementt q i japin rndsi
b. morfologjia e rrugs
c. morfologjia e fasadave
d. veprimtarit dhe jeta publike
e. ballafaqim me kriteret e prcaktuara nga Whyte dhe Gehl dhe rekomandime pr
prmirsimin e hapsirave
a. Pozicionimi dhe elementt q i japin rndsi
Pedonalja ndodhet n nj zon shum t favorshme pr t patur nj jet publike t pasur.
Sqarohet q nuk sht marr e gjith pedonalja n trajtim, por deri te objekti shumkatsh i
njohur si zyrat e Infosoft. Ajo kalon prmes objekteve kulturor me rndsi t madhe, si:
Figura 1. Kategorizimi i fasadave sipas
variacionit t funksionit. Marr nga How to
study public life (fq. 105), nga J. Geh, 2013,
Washington: Island Press
-
7
Teatri Eksperimental Spahivogli, Teatri Kombtar,
Galeria Kombtare e Arteve, shtpia e familjes s
Toptanve, si dhe objekte kulturor t rinj si kinema
Millenium. Prve godinave kulturore t
prmendura m sipr, pedonalja ndodhet n afrsi t
objekteve me funksion administrativ, si jan disa
prej ministrive. Pjesa tjetr e godinave jan objekte
me karakter tregtar, bare e restorante si edhe disa objekte zyrash. Peodnalja ndodhet n afrsi
t qendres dhe sht lehtsisht e arritshme nga zonat m t frekuentuara t qytetit. Qenia
pran qendrs historike t Tirans e bn at t frekuentuar jo vetm nga qytetart e Tirans,
por edhe nga turist t huaj.
T gjith kta faktor i japin pedonales Murat Toptani potencialin t jet nj prej
hapsirave m t frekuentuara t qytetit. Me rndsi sht t veohet fakti q ndodhet prkrah
disa prej objekteve m t rndsishm kulturor. Kjo bn q karakteri i saj t jet i veant
nga hapsirat e tjera publike n Tiran, duke i dhn asaj nj ngjyrim kulturor. Pr m tepr,
jo vetm q kjo e bn t veohet nga hapsirat e tjera publike, por shrben si nj element
thelbsor pr mirfunksionimin e saj si gjenerues i aktiviteteve dhe grumbullimeve t
njerzve.
b. Morfologjia e rrugs
Gjersia e rrugs sht nj faktor q ndikon
shum n prjetimin e saj. Sipas Gehl (2010),
distanca t pranueshme pr perceptim nga syri i
njeriut jan distanca m t vogla se 100 metra,
Figura 2. Pozicionimi i pedonales Murat Toptani
Figura 3. Morfologjia e hapsirs s pedonales dhe
komunikimi me hapsirat prkrah
-
8
pasi kjo distanc u lejon individve t qndrojn komod n cepat e hapsirs e t ken nj
vshtrim t prgjithshm t asaj far po ndodh n shesh.(fq. 35) Kjo shpjegon dhe faktin se
pse shum sheshe t vjetra europiane kan prmasa t ngjashme me kto, me prmasa
mesatare 100 m x 70 m. Pedonalja sht rreth 250 m e gjat dhe mesatarisht 15 m e gjer.
Pikrisht kjo gjatsi bn q ajo t mos perceptohet si nj hapsir e vetme nga njerzit q
qndrojn aty, por si e fragmentuar n tre njsi, prkatsisht pjesa e fillimit pran Galeris s
Arteve, pjesa prball hyrjes s kinemas dhe n fund pjesa prball murit t kalas dhe
qendrs treagtare Toptani q sht n ndrtim e sipr. Perceptimi i hapsirave t pedonales si
t tilla prputhet me qenien e tre hapsirave t mdha pikrisht n kto vende, prkatsisht
lulishtja e galeris, sheshi prball teatrove dhe lulishtja prball kinemas. Megjithat,
kufijt fizik dhe vizual e pengojn komunikimin e pedonales me hapsirat prkrah. Kto
hapsira funksionojn si hapsira publike, por t shkputura nga pedonalja. Ndrsa hapsira
prball hyrjes s teatrove sht restauruar s fundmi dhe sht shndrruar n nj shesh
publik. Rrjedhimisht shfaqet e logjikshme mundsia e copzimit t pedonales n tre hapsira
t tjera m t vogla dhe me karaktere t ndryshme, pasi do t formonin nj seri hapsirash q
komunikojn me dhe plotsojn njra tjetrn.
Element i rndsishm i rrugs jan pemt e larta. N ver mundsojn q rruga t
mbulohet nga hije t kndshme duke e mbajtur rrugn t freskt, ndrsa rrezet e diellit
deprtojn t shkujdesura, duke t dhn ndjesin e t qenit diku larg qendrs s Tirans, e jo
Figura 4. Prerje e rrugs
-
9
m pak se 50 m pran saj. N dimr pemt i humbasin gjethet
duke lejuar diellin t deprtoj e ta bj ambientin t
kndshm pr t qndruar.
Ajo q bie n sy menjher n pedonale sht ndjesia
e mir e t qenit i izoluar dhe i mbrojtur nga zhurmat dhe
pluhurat e makinave n dy rrugt kryesore q e kufizojn.
Kjo vjen si pasoj e objekteve t mdha dhe me fasad
uniforme, prkatsisht Ministria e Brendshme dhe Teatri
Kombtar Eksperimental Spahivogli. Pavarsisht se fasadat e tyre jan inaktive (duke u
bazuar mbi klasifikimin e Gehl pr fasadat e nj rruge), masiviteti i ktyre objekteve t jep
ndjesin e t qenit i mbrojtur dhe i shkputur nga realiteti i zhurmshm i Tirans.
Rruga sht e shtruar me pllaka dhe me nj konfigurim linear. Ky konfigurim
prbhet nga orientimi i pllakave, nga vijat e trotuarit, t cilt jan mbajtur edhe pse pa
ndonj funksion t dukshm, si edhe nga pemt dhe ndriuesit e rrugs. Orientimi i till bn
ndikon n perceptimin e rrugs si e till nga njerzit, duke shrbyer si nxits pr lvizjen n
po kt drejtim.
Vendet pr tu ulur jan vendosur vetm n krahun prball teatrit. Kjo ndikon jo vetm
n perceptimin e fasads s teatrit si nj ekran masiv, por edhe n orientimin e flukseve t
lvizjes, ku sipas vezhgimeve t bra sht par q pjesa m e madhe e njerzve ecin n
pjesn qendrore dhe m s shumti pran vendeve t uljes. Pjesa prkrah fasads s teatrit
ngelet ajo m pak e frekuentuara, edhe si rrjedhoj e fasads passive q ofron.
Figura 5. Pedonalja n stin t ndryshme
t vitit
-
10
c. Morfologjia e fasadave
Rruga Murat Toptani sht shndrruar n rrug
pedonale n vitin 2011. Pjesn m t madhe t fasads
kufizuese t saj e prbjn: fasada jugore e Ministris
s Brendshme, fasada jugore e Teatrit Kombtar
Eksperimental Kujtim Spahivogli e m pas nj seri
objektesh t ulta nj katshe me dyqane kryesisht
artizanale, disa kafene me vende jasht pr tu ulur e n fund nj objekt shumkatsh me zyra
n pjesn veriore t saj. N ann tjetr kufizohet me murin rrethues t Galeris Kombtare t
Arteve, ambientet e nj bari, nj lulishte prball kinema Millenium dhe vet kinema
Millenium e q prfundon me murin rrethues t kalas s Tirans.
Fasada n veri sht nj fasad e przier, duke nisur passive, e rnd, uniforme, pa arje
dhe monotone me fasadn e Ministris s Brendshme e duke vazhduar po e njtrajtshme dhe
pa arje me fasadn e Teatrit Eksperimental. Pas teatrit, fasada shndrrohet n nj fasad m
miqsore, me variacion t vogl n funksion dhe me disa dyer. Ato fillojn t marrin nj
artikulim vertikal, me njsi t vogla dhe dyer t shumta. Nga nj vshtrim i prgjithshm, kjo
pjes e pedonales ka dhe fluksin m t madh t njerzve.
Fasada tjetr sht shum m pasive se kjo. Muri rrethues i Galeris Kombtare t Arteve
shrben si nj kufi i fort fizik ndars mes lulishtes s tij dhe pedonales. Muri rrethues
pasohet nga fasada e nj kafeneje te vogl. Normalisht do t ishte dika e mir, por kafeneja
nuk ka vende jasht, gj q e bn ta humbas dhe potencialin q ka pr t grumbulluar njerz.
N vazhdim, edhe parku prball kinema Millenium perceptohet si kufi, si pr faktin q
sh i ndar me mur rrethues, ashtu dhe pr faktin q parku sht i ngritur n lartsi. Kjo, s
bashku dhe me murin e kalas n vijim, bjn q i gjith ky segment i fasads t jet pasiv
Figura 6. Fragment i fasads s rrugs
-
11
dhe jo bashkveprues me rrugn dhe jetn q zhvillohet aty. dhe prball murit masiv t
teatrit. Karakteristike pr rrugn sht fakti q vendet pr tu ulur jan vendosur vetm nga
njra an e rrugs, nga krahu i Galeris s Arteve dhe prball teatrit, duke e br murin
masiv dhe jo ndrveprues t funksionoj si nj ekran, por q aktualisht i vetmi spektakl q
ofron jan posterat e shfaqjeve t ardhsme t Teatrit Eksperimental.
d. Veprimtarit dhe jeta publike
Veprimtarit q zhvillohen n pedonale jan t shumta. Duke qen nj hapsir e
mirfillt publike ajo sht n dispozicion t njerzve dhe bhet mikpritse e shum
aktiviteteve. Disa prej aktiviteteve q zhvillohen n koh t ndryshme n pedonale jan:
koncerte, panaire, apo grumbullime t ndryshme. Megjithat, kto jan raste t veanta dhe
q nuk prbjn rastin e prgjithshm t mnyrs s zhvillimit t jets publike n kt rrug.
Gehl e prcakton jetn publike si do gj q ndodh n hapsirat publike prtej jets s
kafeneve dhe performancave t rrugs. Ato q kan m shum rndsi jan veprimtarit e
prditshme q zhvillohen nga njerzit n kt rrug. Kur thuhet veprimtari nuk nnkuptohet
ndonj ngjarje e till si t siprprmendurat, por t tilla si thjesht t ndenjurit ulur n stola,
shijimi i nj pijeje n kafenet buz rrugs apo thjesht shtitja prgjat rrugs. Vzhgimet
jan kryer nga java e dyt e prillit deri n javn e dyt t majit dhe sht prqndruar n kto
pika:
- Koha q shpenzojn njerzit n pedonale
- Pozicionimi i njerzve q zgjedhin t qndrojn
- Itineraret q zgjedhin njerzit
Figura 7. Veprimtari t ndryshme n pedonale
-
12
Duhet thn q pr t patur njohuri sa m t mira pr mnyrn e funksionimit t jets n
nj vend t caktuar, vzhgimet duhet t ken nj shtrirje kohore m t madhe dhe duhet t
shprndahen n periudha t ndryshme t vitit, n dit t ndryshme t javs dhe n orare t
ndryshme t dits. Megjithat, megjithse nj observim i till i shkurtr nuk sht n gjendje
ti prcaktoj m s miri elementt e thn m sipr, bazuar mbi studimet e Jan Gehl, ai sht i
mjaftueshm pr t dhn nj panoram t prgjithshme t motiveve t zhvillimit t jets s
prditshme aty, pasi jeta e prditshme sht sistematike dhe e prsritur.
- Koha q shpenzojn njerzit n pedonale
Gehl (2013) thot se shpejtsia e lvizjes dhe koha e qndrimit mund t siguroj
informacion mbi cilsin e kontureve fizik. Ndodh shpesh q njerzit t ecin m ngadal dhe
t qndrojn m gjat n vende me cilsi dhe ku ofrohen knaqsi.(fq. 19) Njerzit
influencohen me ose pa vetdije nga aktivitetet apo cilsit e rrugs ku kalojn, e si rrjedhoj
shpejtsia e hapit t tyre ndryshon. Vzhgimet jan br duke kryer nj prshkim prov me
nj hap normal t pedonales dhe duke matur kohn e saj. Shpejtsia e prshkimit t pedonales
sht matur duke matur se pr sa koh individd largohen nga fusha e shikimit. Matjet e
individve t tjer jan krahasuar me at t prcaktuar n fillim duke br nj shprndarje t
vlerave mbi dhe nn kt vler. sht par q shpejtsia mesatare e prshkimit t pedonales
sht nn vlern e prcaktuar n fillim. Megjithat, numri i individve me shpejtsin m t
ult t lvizjes, e cila prkon dhe me personat q e zgjedhin pedonalen si hapsir pr t
qndruar apo pr t ngadalsuar hapin, sht shum m i vogl se i atyre q ecin me shpejtsi
pak m t vogl se vlera e prcaktuar si etalon. Kjo do t thot q futja n pedonale ndikon n
ngadalsimin e hapit t njerzve pr disa arsye. Kto jan: ekzistenca e rrugs si rrug
kmbsore i bn njerzit t ecin t pa shqetsuar dhe te shkujdesur, duke ulur shpejtsin e
lvizjes; prania e gjelbrimit masiv krijon nj atmosfer t kndshme dhe pran natyrores,
duke i br njerzit t duan ta prjetojn m shum; prania e m shum njerzve si pasoj e
-
13
ngadalsimit t hapit do t thot q njerzit t shkojn atje e ta shfrytzojn si hapsir
publike, pra, pr t par e pr tu par.
Nisur nga kto arsye dhe nga vzhgimet e kryera nxirret prfundimi se pedonalja ka nj
ndikim pozitiv te njerzit, lejon t perceptohet si hapsir publike dhe t kryhen n t
funksione t tilla, por pr arsye t tjera nuk arrin ti trheq pjesn m t madhe t njerzve t
shpenzojn m shum koh aty. Kjo mund t jet pr arsye t tilla si: mosplotsimi i
funksioneve t larmishme dhe q grumbullojn njerz, p.sh. prania e m shum stendave
ushqimore apo e snack bareve, numri i vogl i vendeve pr tu ulur dhe vendosja e tyre e
pavolitshme larg flukseve t lvizjes n nj far mnyr t izoluar.
- Pozicionimi i njerzve q qndrojn
Pozicionimi n nj vend apo tjetr tregon pr
cilsit e atij vendi. Prve ksaj, ky grumbullim jep
informacion pr ndrhyrje t mundshme q mund t
bhen pr prmirsimin e hapsirs. Studimi i
pozicioneve t qndrimit sht br duke shnuar mbi
letr transparente t gjitha vendet ku njerzit jan duke
ndenjur n nj interval prej dhjet minutash, n
periudha t ndryshme t dits dhe n dit t ndryshme. I gjith informacioni sht
mbivendosur duke lejuar leximin e pozicioneve m t paraplqyera nga njerzit.
N rastin n studim vihet re prqndrimi i njerzve n pjest skajore, prgjithsisht aty ku
ka vende pr tu ulur, por jo vetm. Prqndrim tjetr i madh i njerzve vihet re n tavolinat
jasht t kafeneve, nga ku njerzit mund t vzhgojn m t trhequr dhe m t mbrojtur
zhvillimet n pedonale. Me rndsi sht t prmendet fakti q prgjat fasadave t teatrit e
ministris nuk ka pothuaj fare grumbullim apo qndrim njerzish. Kjo vjen si rrjedhoj e
Figura 8. Pozicionet m t przgjedhura nga njerzit pr
t qndruar
-
14
mungess s vendeve pr tu ulur, fasads passive t teatrit dhe prania e vendeve pr tu ulur
nga ana tjetr e rrugs, q e bn kt an t rrugs t perceptohet si ekran e njerzit aty t
vzhguar.
- Itineraret q zgjedhin njerzit
Njerzit kan tendencn t zgjedhin rrugn m t
drejtprdrejt. (Gehl, 2013, fq. 89) Prvese rrugs m
t shkurtr, njerzit tentojn gjithashtu t ndjekin rrugt
m t sigurta, m t rehatshme apo m trheqse.
Gjurmimi i itinerareve sht br n t njjtn mnyr
si me pozicionet e qndrimit. Nga vzhgimet sht
vn re q pjea m e madhe e njerzve lvizin n
pjesn qendrore t pedonales, t spostuar paksa nga krahu i Galeris Kombtare t Arteve.
Pjesa prkrah Teatrit Eksperimental mbetet pjesa m pak e frekuentuar, kjo si pasoj e
fasads pasive. Me rndsi pr tu prmendur sht fakti q pothuaj nj e treta e personave q
vijn apo ikin prej pedonales kalojn nga sheshi prball dy teatrove kombtar. Kjo tregon
pr mirfunksionimin e ksaj hapsire si komplementare e pedonales dhe si hapsir
relativisht e re na bn t mendojm q edhe dy hapsirat e tjera prkrah saj do t
funksiononin n mnyr t ngjashme.
Prpos sa sht thn m lart, nj tjetr element i rndsishm dhe i paneglizhueshm n
jetn publike t nj vendi sht ajo q Whyte i quan t trett, me t cilt nnkupton ato
ngjarje apo ndodhi q kan aftsin t mbledhin njerzit bashk. Kjo nuk duhet t
ngatrrohet me rastet e siprprmendura t panaireve, koncerteve apo grumbullimeve, por u
referohet individve q sigurojn shrbime t caktuara e q e plotsojn karakterin e
pedonales si hapsir publike. T till jan shitsit ambulant t ushqimeve. Kta jan t
Figura 9. Prqndrimi i flukseve t njerzve
-
15
pakt n numr n kt rrug. Edhe ata q jan, nuk ofrojn ushqime q paraplqehen nga
shumica e njerzve ose nuk operojn gjat gjith dits. E udhs do t ishte shtimi i numrit t
shitsve ambulant, pasi, prpos gjith kundrshtimeve dhe mosplqimit t disa individve,
ata ofrojn nj shrbim q njerzit e duan.
Rast tjetr dhe i qensishm pr pedonalen Murat
Toptani sht prania e artizanve apo artistve t
arteve pamore, t cilt ekspozojn dh shesin punimet
e tyre prgjat rrugs. Sado pak n dukje, kta i japin
gjallri dhe prbjn nj pjes shum t rndsishme
t prditshmris s jets n rrug. Element tjetr dhe i
pandashm i rrugs, edhe pse m t pakt n numr, jan performuesit e rrugs. Kta mund t
jen q nga instrumentist individual, deri edhe n grupe t vogla q luajn muzik. E
rndsishme sht q pothuaj asnjher nuk largojn pa u vn re e pra grumbulluar rreth
vetes nj grup njerzish, e pse jo, t nxis dhe bisedat e komentet mes tyre. Whyte (1980)
argumenton se nuk ka rndsi lloji i performancs, por vet fakti q performance ndodh.
Rndsia e saj qndron n faktin q grumbullon njerzit dhe bhet nxits i bisedave mes tyre,
apo si e quan Whyte njerzit ndajn nj moment qyteti mes tyre. (Whyte, 1980, fq. 97)
e. Ballafaqim me kriteret e prcaktuara nga Whyte dhe Gehl
T listuara dhe t ballafaquara me kriteret e prcaktuara nga Whyte dhe Gehl, veorit e
mira t pedonales Murat Toptani jan:
- Pozicionimi i favorshm e q mundson frekuentimin n pothuaj do moment t dits
- Prmasat e vogla e t proporcionuara me njeriun
- Prania e gjelbrimit masiv
- Mungesa e errave t forta q e bjn jot rehatshme qndrimin e njerzve
Figura 10. Moment nga nj performanc e artistve t rrugs
-
16
- Qenia afr objekteve me rndsi kulturore
- Prania e elementv t shumt q mundsojn ndrveprimin e hapsirs publike me
jetn publike, si artist, artizan, etj.
Veorit e kqija t saj jan:
- Mungesa e komunikimit me hapsirat prkrah saj
- Fasadat konturuese pothuajse trsisht pasive
- Mungesa e shitsve ambulant t ushqimeve
- Vendosja e pakt e vendeve pr tu ulur dhe vendosja e atyre ekzistues n nj mnyr
jo shum t volitshme
Prfundime dhe rekomandime
Pavarsisht se pr nj periudh afatshkurtr, vzhgimet arrijn t japin nj vshtrim t
prgjithshm t funksionimit t pedonales, si edhe t nxjerr n pah difektet m t dukshme.
Duke ripohuar dhe hipotezn e fillimin thuhet se pedonalja Murat Toptani ka nj sr
cilsish t mira t nj hapsire t mirfillt publike. Por, nga sa sht nxjerr nga vzhgimet e
kryera, vrehen mangsi apo probleme n funksionimin e plot t saj. Kjo vjen n nj shkall
t madhe si pasoj e fasads pasive dhe massive t Teatrit Kombtar Eksperimental Kujtim
Spahivogli, pasi ajo pengon zhvillimin e nj fasade active e ndrvepruese me njerzit, me
dyer e vitrine t shumta. Megjithat, n pamundsi t tjetrsimit t saj, rekomandimet q
jepen jan pr modifikime t vogla, por me impact t madh. Ndr rekomandimet e mundshme
pr prmirsimin e hapsirs s pedonales do t ishin: shqyrtimi i mundsis s komunikimit
e ndrveprimit t ksaj hapsire me dy hapsirat prkrah, prkatsisht lulishtet e Galeris
Kombtare t Arteve dhe t Kinma Millenium; n munges t mundsis pr tjetrsim t
fasads s teatrit t shqyrtohet mundsia pr trajtimin e saj n trajtn e nj ekrani m
angazhues se thjesht posterat e shfaqejeve t ardhshme, apo trajtimi i saj si nj skaj
-
17
ndrveprues me publikun (ndoshta nj seri veprash t ekspozuara apo seri skulpturash
ndrvepruese); shtimi i stendave ushqimore, pasi prbjn nj shrbim t dashur nga njerzit
dhe prania n mas e tyre do t sillt m shum njerz; shtimi i vendeve pr tu ulur, t
paraplqyera jan shkallaret e ndryshme pasi i bjn njerzit t ulen m t shkujdesur e t
ndihen m komod, si edhe pozicionimi i tyre sin krahun tjetr t rrugs, ashtu edhe n
qendr, aty ku sht fluksi kryesor i njerzve.
Rekomandime t tilla bhen pr t vn theksin n faktin se pr t br nj hapsir
publike t funksionoj nuk duhet sasi e madhe parash, por planifikim me synimin kryesor
prmirsimin e kushteve pr zhvillimin e veprimtarive njerzore. Me vzhgimin e hapsirave
t tilla publike arrihent kuptohen mnyrat e zhvillimit t jets n prditshmrin e saj,
faktort pozitiv e negativ q ndikojn n t, e si rrjedhoj mund t bhen prmirsime fare
t vogla, por q do t prmirsonin ndjeshm cilsit e hapsirave publike e rrjedhimisht edhe
n cilsin e jets publike t qytetarve.
Referencat
1. Gehl, J. & Svarre, B. (2013). How to study public life. Washington: Island Press
2. Gehl, J. (2010). Cities for people. Washington: Island Press
3. Whyte, W. H. (1980). The social life of small urban places.
4. Moughtin, C., OC. T., & Tiesdell, S. (1999). Urban design: ornament and decoration.
Oxford: A division of Reed Educational and Professional Publishing Ltd
top related