kreta - publio.pl · kreta około 1500 greckich wysp rozsypanych po morzach egej-skim i jońskim...
Post on 18-Jul-2020
1 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Polecamy także KRETA
Największa z wysp greckich już dzięki rozmiarom i różnorodności pejzaży może uchodzić za minikontynent. Pobrużdżone wąwozami dzikie góry, błękitne laguny, palmowe plaże, zapadłe wioseczki i multikulturowe miasta, wykopaliska minojskie, greckie i rzymskie – to tylko niektóre z atutów krety. kto podejmie wyzwanie i zawierzy intuicji, wyjedzie stąd bogatszy w doświadczenia, wspomnienia oraz miłość, odkryje wspaniałą kulturę, historię, obyczaje i tradycję. Po całym dniu zwiedzania, w rześkie wieczory przy muzyce i wybornym winie można odpocząć od natłoku wrażeń i zaplanować kolejny dzień, co ułatwią czytelnie ułożone trasy i praktyczne mapy zawarte w przewodniku.
Intuicyjne mapyatrakcje turystyczneInformacje praktyczne
Intuicyjne ma
py
atra
kcje turystyczneInfo
rma
cje pra
ktyczne
ISBN 978-83-7845-454-0
Cen
a d
eta
liC
zna
21,9
5 zł
(w
ty
m 5
% V
at
)
KRETA
Około 1500 greckich wysp rozsypanych po morzach Egej-skim i Jońskim tworzy archipelag światów. Zamiesz-kiwane i dziewicze, duże i małe, uro-dzajne i jałowe – każda jest inna od pozostałych, jednak najważniej-sze miejsce pośród nich zajmuje Kreta.
KRETA
Malwina Łukomska
Intuicyjne mapyAtrakcje turystyczneInformacje praktyczne
KRETA
Wydanie I © Copyright for the text, cover and layout by Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.Warszawa 2014
Tekst: Malwina Łukomska, W książce umieszczono fragmenty tekstu zaczerpnięte z przewodnika Wiesławy Rusin Wyspy greckie (© Wydawnictwo SBM 2013)
Redakcja: Agnieszka Zajdel oraz zespół wydawnictwa SBMKorekta: Justyna TomasMapy: www.geoservices.plProjekt okładki i makiety: Paweł Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGNSkład i fotoedycja: Jacek BronowskiZdjęcia:© Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl: s. 5; 6; 7; 8; 9; 13; 15g; 16; 17; 20d; 21g; 22; 23; 24; 29; 30; 31; 32; 36 (nr 5, 8); 49d; 51; 59; 60; 71g; 82 (nr 4, 10); 83; 89g; 97; 98g; 111; 112; 113g; 116; 118; 120 (nr 3, 7, 10); 121; 122; 123; 124; 129; 130g; 139d; 140; 141; 143; 146 Shutterstock.com: © afotoshop (45); © Alina G (57); © Almotional (42); © Andrei Nekrassov (82 nr 3, 109g); © Andrew Buckin (100); © Asaf Eliason (33); © baldovina (139g); © Champiofoto (28d); © chrupka (52); © Constantin Stanciu (36 nr 1; 54); © DimasEKB (88g); © dimitris_k (25; 28g); © eFesenko (4; 81); © el lobo (37g); © elxeneize (36 nr 7); © Emily Goodwin (91g); © Gabriela Insuratelu (93d; 120 nr 2; 129); © Harald Lueder (36 nr 9); © honorius77 (127); © Jaroslav Moravcik (36 nr 4; 55d; 62 nr 9; 72g); © ksl (14; 62 nr 4; 75g); © leoks (1g; 36 nr 2; 37d; 43; 61; 63g); © Limpopo (77); © Michey Kirilloff (78); © Mircea Simu (144); © My Nguyen (58); © Nadja1 (85); © newphotoservice (138g); © Ochkin Alexey (102g); © Oleg Kozlov (35); © pamuk (80); © Panos Karas (62 nr 10; 70; 77; 109d; 134; 135g; 136g); © Patryk Kosmider (82 nr 2; 92d); © Paul Cowan (15d; 36 nr 3; 56; 149); © photoff (1d; 120 nr 9; 128d); © serg_dibrova (99); © slava296 (125g); © smoxx (26); © steba (119); © Tanjala Gica (82 nr 1; 101); © Tatiana Vorona (27d); © travellight (27g); © Ververidis Vasilis (90g); © vicspacewalker (34); © VladimirE (47); © Volker Rauch (82 nr 8; 103); © windu (62 nr 1; 66; 67); © Yiannis Papadimitriou (63d; 73d); © zz1969 (102d; 110)Flickr.com: © Bente Jensen (CC BY-NC-ND 2.0) | flickr.com/photos/bente_jensen/5235558417 (40); © BookBotherer (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/95738099@N00/5004842312 (120 nr 5; 136d); © Christos Tsoumplekas (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/tsoumplekas/7704006238 (105g); © Christos Tsoumplekas (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/tsoumplekas/8508996009 (82 nr 6; 106g); © Dimitris Agelakis (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/agelakis/6193213874 (117); © Fiore Silvestro Barbato (CC BY-SA 2.0) | flickr.com/photos/fiore_barbato/11312344273 (120 nr 6; 138d); © fluffisch (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/fluffisch/10143078206 (106d); © Graeme Churchard (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/graeme/4986365143 (48); © iamadonut (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/iamadonut/10365237083 (62 nr 8); © JVoloudakis (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/38037035@N00/8767740124 (76d); © Konstantinos Mavroudis (CC BY-SA 2.0) | flickr.com/photos/mavroudis/5732688079 (62 nr 5; 71d); © Laura Evans (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/westsidelaura/4697641848 (86g); © Leonidas Konstantinidis (CC BY-NC-ND 2.0) | flickr.com/photos/leonidasgr/3445062075 (11); © Paradasos (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/paradasos/4819179718 (96d); © Romtomtom (CC BY 2.0) | flickr.com/photos/romtomtom/4115322639 (62 nr 7; 74d); © sarah faulwetter (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/sarahfaulwetter/3207344804 (104); © Stefano Berti (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/bertishki/3941611673 (82 nr 5; 113d); © thomas molck (CC BY-NC-SA 2.0) | flickr.com/photos/tombild/9545704827 (148); © wsanter (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/39970675@N04/3674632793 (151)Wikimedia.org: © A.Stephan (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kourtaliotiko bottleneck 03.jpg (62 nr 6; 75d); © Aeleftherios (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Eleftherna2.JPG (72d); © Arthur Conry (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Paratroopers Crete ‚41.JPG (10); © AWI (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Pchnes Crete.jpg (49g); © Beernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Venetian Walls of Chania.jpg (41); © Benoît Prieur (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Mosquée Kara Musa Pasha.JPG (69d); © Benoît Prieur (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Mosquée Neratzes et son minaret - 2.JPG (68); © Benoît Prieur (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Porte Guora à Réthymnon.JPG (69g); © Bernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Agios Marcos, Heraklion.jpg (87); © Bernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Fountain in Heraklion.jpg (96g); © Bernard Gagnon (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Venitian Fortress of Koules - Lion.jpg (92g); © böhringer friedrich(CC BY-SA 2.5) | wikimedia.org/…/File:HeraklionStadt03.JPG (95d); © Craig Sunter (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Crete - Heraklion 23 8 07 (5800616463).jpg (93g); © Deror_avi (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Fort of Spinalonga P1050640.JPG (130d); © George Groutas (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Nikos Kazantzakis Statue in Heraklion.jpg (20g); © Ggia (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:20090620 Spinalogka Elounta panoramic view from the mountain.jpg (132); © Ggia (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:20110927 St. Peter of Dominicans Heraklion Crete Greece Panorama.jpg (94); © Ghmyrtle (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Preveli.JPG (62 nr 3; 76g); © Jerzy Strzelecki (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Gouverneto1(js).jpg (53g); © Jorge-11 (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Elytis, Odysseas (1911-1996).jpg (21d); © Lourakis (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:HaGorgeExit.jpg (120 nr 4; 135d); © Lourakis (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Snow Covered Dikti Summit Spathi.jpg (105d); © Moonik (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Minoan ruins in Chania, Crete 001.JPG (46); © Moonik (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Rethymno Venetian fortress, Crete 001.jpg (65); © Nikater (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kreta-Chania03.jpg (39); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Aradena-Schlucht 04.jpg (36 nr 10); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Arkadi Klosterkirche 05.jpg (62 nr 2; 73); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Idäische Grotte 09.JPG (108); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kali Limenes 05.jpg (82 nr 9); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Kali Limenes 07.jpg (114d); © Olaf Tausch (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Komos 05.jpg (115); © Olaf Tausch (CC BY 3.0) | wikimedia.org/…/File:Triopetra 19.jpg (79); © Robin & Bazylek (CC BY 2.0) | wikimedia.org/…/File:Walls of Heraklion2-bazylek.jpg (98d); © Sarah Murray (CC BY-SA 2.0) | wikimedia.org/…/File:AMC Intern of Museum of Chania (Crete) 2.jpg (44); © Stegop (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Creta-58-3-5v-moni aretiou.jpg (133); © Stegop (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Creta-hersonisos-roman-port-17.jpg; © Stegop (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Psychro Cave-87-3.jpg (125d); © Tango7174 (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Crete Iraklio6 tango7174.jpg (89d); © Tango7174 (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Crete Zoniana1 tango7174.jpg (150); © Tango7174, NNeilAlieNN (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Heraklion banner.jpg (90-91d); © Taxiarchos228 (FAL 1.3) | wikimedia.org/…/File:Kreta - Iraklion - Venezianische Loggia.jpg (88d); © Upp75 (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Μονή Καψά 10.jpg (137); © Wolfgang Sauber (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Herakleion - Morosini-Brunnen 1.jpg (86d); © Wolfgang Sauber (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Katholikon - Eingang 1.jpg (53d); © Wouter Hagens (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Crete Moni Arkadiou F.jpg (74g)Zdjęcia na okładce: Front: © Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl. Shutterstock.com: © leoks; © photoff. Tył: © Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl. Skrzydełko: © Marzena, Michał i Jacek Bronowscy / www.foto-baza.pl. Shutterstock.com: © Jaroslav Moravcik; © leoks; © Ochkin Alexey; © Patryk Kosmider. Flickr.com: © Christos Tsoumplekas (CC BY-NC 2.0) | flickr.com/photos/tsoumplekas/8508996009. Wikimedia.org: © Ghmyrtle (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Preveli.JPG; © Vermondo (CC BY-SA 3.0) | wikimedia.org/…/File:Psiloritis, east ridge.jpg.
Wydawnictwo SBM Sp. z o.o.ul. Sułkowskiego 2/2, 01-602 Warszawa
Pomagamy niepełnosprawnym i przewlekle chorym dzieciom
uwierzyć w siebie.
JAK MOŻESZ POMÓC?Wystarczy w zeznaniu podatkowym wpisać
nasz nr KRS 0000 133 671
WESPRZYJ NAS!Obozy Zdobywców Biegunów – prowadzone autorską metodą Marka Kamińskiego, motywacyjne wyjazdy letnie i zimowe dla dzieci potrzebujących wsparcia,
pokrzywdzonych przez los. Odbyły się już II edycje Obozów Zdobywców Biegunów.
Nr konta 37 1140 1137 0000 4878 8800 1001
ZGŁOŚ SIĘ!Zostań członkiem Klubu Odkrywcy Dobra. Twoja stała
pomoc jest drogą do lepszej przyszłości chorych dzieci. Mamy już 150 stałych klubowiczów.
Nr konta 63 1140 1137 0000 4878 8800 1018
POMÓŻ NAM POMAGAĆ INNYM!1% możesz podarować na rzecz Fundacji lub konkretnemu podopiecznemu.
Pod naszą stałą opieką znajduje się 10 osób. Nr konta 04 1140 1137 0000 4878 8800 1013
]
MAREK KAMINSKISens wypraw i różnych przedsięwzięć polega dziś dla mnie na tym, że można się nimi podzielić z drugim człowiekiem. Z tego doświadczenia mogą czerpać inni.Alfabet
1%!
Szczyt-nycel
Dlaczego wartoprzekazaćnam 1% podatku?
Więcej informacji o nas na www.kaminski.pl
Wypracowana przeze mnie metoda osiągania celów „Biegun”jest wykorzystywana w projektach społecznych Fundacji i co dzień udowadnia, że to, co wydaje się niemożliwe, staje się możliwe.
Pomagamy niepełnosprawnym i przewlekle chorym dzieciom
uwierzyć w siebie.
JAK MOŻESZ POMÓC?Wystarczy w zeznaniu podatkowym wpisać
nasz nr KRS 0000 133 671
WESPRZYJ NAS!Obozy Zdobywców Biegunów – prowadzone autorską metodą Marka Kamińskiego, motywacyjne wyjazdy letnie i zimowe dla dzieci potrzebujących wsparcia,
pokrzywdzonych przez los. Odbyły się już II edycje Obozów Zdobywców Biegunów.
Nr konta 37 1140 1137 0000 4878 8800 1001
ZGŁOŚ SIĘ!Zostań członkiem Klubu Odkrywcy Dobra. Twoja stała
pomoc jest drogą do lepszej przyszłości chorych dzieci. Mamy już 150 stałych klubowiczów.
Nr konta 63 1140 1137 0000 4878 8800 1018
POMÓŻ NAM POMAGAĆ INNYM!1% możesz podarować na rzecz Fundacji lub konkretnemu podopiecznemu.
Pod naszą stałą opieką znajduje się 10 osób. Nr konta 04 1140 1137 0000 4878 8800 1013
]
MAREK KAMINSKISens wypraw i różnych przedsięwzięć polega dziś dla mnie na tym, że można się nimi podzielić z drugim człowiekiem. Z tego doświadczenia mogą czerpać inni.Alfabet
1%!
Szczyt-nycel
Dlaczego wartoprzekazaćnam 1% podatku?
Więcej informacji o nas na www.kaminski.pl
Wypracowana przeze mnie metoda osiągania celów „Biegun”jest wykorzystywana w projektach społecznych Fundacji i co dzień udowadnia, że to, co wydaje się niemożliwe, staje się możliwe.
BibliografiaAntony Beevor, Kreta: Podbój i opór, Wydawnictwo Znak, 2011
Hans Georg Wünderlich, Tajemnica Krety, Wydawnictwo Universitas, 2003
Izabela Żbikowska, Grecki kryzys pod ziemią, [online], w: Duzy Format, 2011, nr 256, wydanie z dnia 03.11.2011, dostępny w Internecie: http://wyborcza.pl/duzyformat/1,127291,10582542,Grecki_kryzys_pod_ziemia.html
Kazimierz Kumaniecki, Historia Kultury starożytnej Grecji I Rzymu, Wydawnictwo PWN, 1988
Wakacje na walizkach: Kreta, praca zbiorowa, Wydawnictwo: National Geographic, 2012
Wiesława Rusin, Wyspy greckie, Wydawnictwo SBM 2013
oraz zasoby Internetu: www.ahistoryofgreece.com; www.arkadimonastery.gr, www.chania.gr, www.etz-hayyim-hania.org/index.html, www.explorecrete.com, Grecja.home.pl, www.heraklion.gr, www.kazantzakis-museum.com, Kritiko Panorama, www.psfodele.gr, www.wikipedia.pl
Wstęp ...............................................6Historia ............................................7Święta, imprezy i festiwale .........11Kultura i sztuka ............................13Religia ............................................17Słynni Kreteńczycy .......................19Geografia.......................................22Flora i fauna ..................................24Kuchnia .........................................26Zakupy ...........................................29Informator ....................................30Słowniczek ....................................33
Chaniá i okolice ...........37Chaniá ...........................................39Okolice Chanii ..............................49
Wąwóz Samariá .................................50Półwysep Akrotíri .............................52Máleme ..............................................53Kastélli Kissámos ..............................54Falássarna .........................................55Elafonísi .............................................55Paleochóra .........................................56Soúgia .................................................56
i Informacje turystyczne ..........57
Réthimnon i okolice ....63Réthimnon ....................................65Okolice Réthimnonu ....................70
Anógia ................................................70Zonianá ..............................................71Margarítes .........................................71Eléftherna ..........................................72Moní Arkadíou ..................................72Wąwóz Patsós ...................................74Wąwóz Kourtaliótiko ........................75Klasztor Préveli .................................76Plaża Finika .......................................76
i Informacje turystyczne ..........77
Iráklion i okolice ..........83Iráklion ..........................................85
Lwi Plac i okolice ...............................86W stronę portu ..................................88
Stary port wenecki i okolice ............91Na południe od portu .......................95Fortyfikacje i Nowa Brama ..............96Ágios Minás i okolice ........................99
Okolice Iráklionu........................100Knossós ............................................100Archánes ..........................................103Joúchtas ...........................................104Choudétsi .........................................104Stíronas ............................................105Asterousia i Kofinas........................106Klasztor Koudoumá ........................107Fódele ...............................................108Idaío Ándron ....................................108Górtis/Gortyna ................................109Festós ...............................................111Mátala ..............................................112Agiofárango .....................................113
i Informacje turystyczne ........114
Lasíthi i wschodnia Kreta......121Krási i Kerá .................................122Płaskowyż Lasíthi .......................123Lató ..............................................126Ágios Nikoláos ............................127Eloúnda .......................................129Spinalónga ..................................129Klasztor Aretíou .........................132Kalamáfka ...................................134Ierápetra .....................................134Wąwóz Péfki ...............................135Monastyr Kapsa .........................137Káto Zákros .................................138Váï ................................................139Moní Toploú ................................140Sitía ..............................................141i Informacje turystyczne ........142
Europejski Długodystansowy Szlak E4 ........................147
Mapa drogowa Krety .............152Indeks ......................................160
SPIS TREŚCI
NA KRETę TRZEBA MIEć CZAS. TRZEBA JEJ POŚWIęCIć dużO uWAGI, By OdKRyłA POdRóżNyM NAJWIęKSZE SKARBy, ZAhIPNOTyZO-WAłA MAGICZNą AuRą NATuRy I duChEM WySPy. CudOWNE PLAżE, LICZNE WąWOZy, MAGICZNE JASKINIE, dOSTOJNE SZCZyTy – TO WSZySTKO CZEKA NA OdKRyCIE. WAżNE, By POJEChAć O JEdEN ZAKRęT dALEJ I OdSZuKAć TO, CO uKRyTE GłęBIEJ.
W RZEŚKIE WIECZORy PRZy MuZyCE I WyBORNyM WINIE KAżdy OdNAJdZIE Tu SIEBIE NA NOWO. KTO POdEJMIE WyZWANIE I ZAWIERZy INTuICJI, WyJEdZIE BOGATSZy O dOŚWIAd-CZENIA, WSPOMNIENIA ORAZ MIłOŚć. OdKRyJE WSPANIAłą KuLTuRę, hISTORIę, OByCZAJE I TRAdyCJę. KRETA NIE ZAWIEdZIE!
Kreta
HistoriaWyspa została odkryta i zamieszkana już w cza-sach wczesnego neolitu, około 6000 lat p.n.e. Ludy przybyłe najprawdopodobniej z Azji Mniej-szej i Mezopotamii osiedliły się tu i rozwijały, tworząc pierwszą cywilizację europejską i jedną z pierwszych na świecie.
8
HISTO
RIA
Figurka z Kalo Chorio (środkowy neolit)
Sir Arthur Evans, odkrywca ruin pałacu w Knossós, pierwszych mieszkańców wyspy nazwał Minojczykami – od imienia Minosa, mitycznego władcy Krety.
Kultura minojska rozwijała się od ok. 2600 do 1100 r. p.n.e. Pierwsza i największa osada znajdowała się w Knossós (Κνωσός), nieopodal dzisiejszego Iráklionu. Minojczycy zasiedlili całą Kretę, na co wskazują liczne wykopaliska archeologiczne. Prowadzili handel wymienny z Egipcjanami, Cypryjczykami, mieszkańcami Azji Mniejszej, Mezopotamii i Libii, co potwierdzają znaleziska m.in. z wykopalisk na ziemiach egipskich. Dostarczali wyborne wino, oliwę oraz oliwki przechowywane w ogromnych pitosach, importowali też biżuterię, broń, kość słoniową, drogocenne metale, szkło kolorowe i konie.
Budowle Minojczyków wyprzedzały o dekady konstrukcje z Grecji kontynentalnej i Cyklad. Charakteryzowały się zdobionymi kolumnami i freskami. W epoce nowych pałaców wyostrzyło się zamiłowanie do barw i przedstawiania na ścianach postaci człowieka. Często pojawiał się motyw delfina, który był symbolem przejścia ze świata żywych do świata umarłych, oraz byka – zwierzęcia rytualnie składanego w ofierze.
Minojczycy mieli własne pismo nazwane pismem linearnym A. Znane są dźwięki poszczególnych znaków, jednak tekstów nie udało się odczytać, ponieważ nie wiadomo, jaki zapisują język. Dla uproszczenia pisma linearnego A z czasem powstało pismo linearne B, którego język był zbliżony do greckiego archaicznego. Pismo linearne B zostało odszyfrowane przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka.
Mit o MinotaurzeHans Georg Wunderlich w swojej teorii pałacu funeralnego w Knossós tłumaczy, jak powstał mit o Minotaurze – pół byku, pół człowieku. Okoliczni mieszkańcy Knossós regularnie słyszeli dobiegające zza murów przerażające ryki byka. Stworzyli więc historię mówiącą o tym, że w pałacu kryje się potwór o ciele człowieka i głowie byka. Według Wunderlicha były to odgłosy towarzyszące składaniu ofiar z tego zwierzęcia podczas ceremonii pogrzebowych lub rytualnych.
9 Kreta
HISTO
RIA
Gliniana figurka z Kárfi – 1200–1100 r. p.n.e.
Po wybuchu wulkanu Santoryn przy wyspie Thíra (Santoríni) ok. 3500 lat temu cywilizacja minojska znikła z powierzchni ziemi. Spustoszenia po eksplozji były tak ogromne, że dały się odczuć nawet w Egipcie. W historii Krety na długi czas nastał spokój.
W 1100 r. p.n.e. na Kretę dotarli Doro-wie – waleczny lud z misją zdobywania terytoriów i tworzenia nowych osad. Najlepiej zachowana osada dorycka Lató znajduje się nieopodal Agios Nikolaos, w północno-centralnej części Krety. Warto również odwiedzić miejsce na południu Krety – Littos. Dorowie zaprowadzili na wyspie dyscyplinę oraz spartańskie warunki życia. Ograniczyli spożywanie alkoholu i zakazali opuszczania Krety. W swoich miastach-państwach wprowadzili własne monety oraz prawo.
Kiedy w Grecji kontynentalnej toczyły się wojny, perska oraz peloponeska, Kreteńczycy byli zajęci własnymi sprawami. Ponad 150 miast funkcjonujących na wyspie
zaczęło rywalizować między sobą na przełomie epoki klasycznej i hellenistycznej. Wojna domowa podzieliła Kreteńczyków, którzy skupieni na walce o swoje miasta-państwa, zapomnieli o mniejszych portach, jak np. Festós, Gortyna i Littos. Ich mieszkańcy wykorzystali sytuację, by się wzbogacić, i udostępniali przystań piratom, którzy znaleźli tu doskonałą bazę do podbijania mórz i portów innych części akwenu.
Kiedy Rzymianie zaczęli być atakowani przez piratów korzystających z kreteńskich portów, podjęli decyzję o podboju wyspy. Dodatkowo wpłynął na to fakt, że mieszkańcy nawiązali sojusz z piratami z Cylicji (obecna Turcja). I tak w 67 r. p.n.e. imperium rzymskie zdobyło i wcieliło Kretę do swego państwa, traktując ją przede wszystkim jako miejsce zesłań. Główną siedzibą była leżąca na południu Gortyna w obecnej prowincji Iráklion.
Od 324 do 1204 r. n.e. na Krecie trwała epoka bizantyjska. Położona strategicznie wyspa była w tym okresie pomostem łączącym kraje północnoafrykańskie, Azję
Nietrafne hipotezy?W 1900 r. sir Arthur Evans odkrył ruiny pałacu w Knossós. Bardzo szybko go zrekonstruował, chcąc się wzbogacić. Do dziś rodzi to wśród naukowców liczne wątpliwości co do trafności hipotez dotyczących zastosowania niektórych przedmiotów.
Niemiecki geolog Hans Georg Wunderlich po badaniach nad pałacem w Knossós napisał dzieło Tajemnica Krety, w którym wyraził wątpliwość co do tego, że był on zamieszkany przez królów. Według badacza, przedstawione przez Evansa fakty mówiące o tym, że głębokie owalne przedmioty miały służyć jako wanny, całkowicie odbiegały od rzeczywistości. Wunderlich stwierdził, że materiał, z jakiego zostały wykonane, nie jest wystarczająco wodo-odporny. Mogły zatem jedynie pełnić funkcję trumny. Stąd wniosek, że Knos-sós był pałacem funeralnym, rodzajem grobowca i świątyni w jednym.
10
HISTO
RIA
Mury weneckiej twierdzy w mieście Sitía
Mniejszą, Cypr, Grecję kontynentalną, Cyklady oraz pozostałe kraje nad Morzem Śródziemnym. Gdy w 330 r. n.e. przeniesiono stolicę z Rzymu do Konstantynopola, władca imperium zdecydował się przejąć władzę nad wyspą. Wówczas, jako państwo chrześcijańskie, Kreta zaczęła się rozwijać i rosnąć w siłę. Stolicą wciąż była Gortyna, gdzie powstał jeden z najwcześniejszych kościołów, wybudowany na polecenie ucznia świętego Pawła, późniejszego biskupa Krety – św. Tytusa.
Już od VII w. arabscy piraci chcieli przejąć Kretę, jednak nie było to łatwe i podboju dokonali dopiero saraceńscy Arabowie. Stolicę przenieśli do dzisiejszego Iráklionu, którego ówczesna nazwa – Chandakos – nawiązywała do fosy wokół miasta.
Kreteńczycy nie pogodzili się z faktem, że wyspę okupują najeźdźcy, do tego innowiercy, i dzięki talentowi wielkiego przywódcy Nicefora Fókasa (Nikifora Fókasa) wygnali wroga z Krety. Dzielny wojownik, wybrany wkrótce na cesarza, nakazał odbudowę kościołów i zadbał o odrodzenie etniczne mieszkańców. Sprowadził ludność grecką z innych stron cesarstwa i stworzył ogromną armię, niezwyciężoną aż do czasu, gdy Kretą zainteresowała się Wenecja.
W 1204 r. Kreta za sprawą przejęcia przez krzyżowców Konstantynopola została oddana przez Bonifacego z Montferratu wielkiemu doży weneckiemu Enricowi Dandolowi. Aż do 1669 r. – przez cztery i pół wieku – trwała okupacja wenecka. Kreteńczycy zostali zmuszeni do zmiany tradycji oraz wiary na katolicyzm. Wysokie podatki rujnowały ich finansowo. Zmieniono nazwę stolicy z Chandaki na Candia (zwano tak całą wyspę). Kreteńczycy wiele razy się buntowali. Najdłuższa rewolucja przeciw Wenecjanom trwała 17 lat. Dzięki niej udało się zmienić zapisy w kodeksie prawnym i mianować prawosławnego biskupa, a co za tym idzie – podtrzymać wiarę mieszkańców.
W 1669 r., po 24 latach walk z ludnością kreteńską i wenecką, Kretę zajęli Turcy. Przybyli od zachodu i powoli kierowali się
ku wschodowi. Najbardziej zaciekłą walkę stoczyli o Candię. Turkom bardziej zależało na łupach i wzbogaceniu niż zmianie wiary Kreteńczyków. Nałożyli jednak podatek kościelny, który musiał płacić każdy, kto chciał pozostać przy swoim wyznaniu. Z tego względu wiele osób przeszło na islam tylko pozornie, a potajemnie nadal się spotykano, by uczestniczyć we wspólnych modłach w wierze chrześcijańskiej.
Kreteńczycy wiele razy się buntowali, ale ich zapał do walki z okupantem był skutecznie tłumiony. Po prawie 200 latach ponownie poderwali się do walki o wolność. Wśród wielu krwawych bitew najbardziej tragiczna miała związek z wysadzeniem prochowni klasztoru Moní Arkadíou. Zginęły wówczas setki mężczyzn, kobiet i dzieci. W 1878 r. podjęto decyzję o podpisaniu konwencji, na podstawie której Turcja
Elefthérios VenizélosElefthérios Venizélos, pochodzący z Krety sześciokrotny premier Grecji, brał udział w powstaniu przeciw okupantowi osmańskiemu, opowiadał się za stworzeniem unii pomiędzy Kretą a Grecją, współtworzył konstytucję po zdobyciu autonomii.
11 Kreta
HISTO
RIA
Niemiecki desant podczas bitwy o Kretę
Kalendarium
1100 r. p.n.e. – Dorowie przybywają na wyspę i się osiedlają.
67 r. p.n.e. – Rzymianie zajmują Kretę i przenoszą jej stolicę do Gortyny.
324 r. n.e. – epoka bizantyjska. Kreta powtórnie rozkwita pod względem gospodarczym.
960 r. – rozpoczęcie walk mających na celu zwycięstwo nad Arabami, którzy wtargnęli na wyspę i zajęli stolicę. Wspaniałym przywódcą był Nicefor Fókas (Nikifor Fókas), który został następnie cesarzem Imperium Bizantyjskiego.
961 r. – przejęcie stolicy Chandaki (dzisiejszy Iráklion) i przekazanie zdobytych łupów na półwysep Athos w północnej Grecji, gdzie powstał pierwszy klasztor.
1204 r. – na ok. 450 lat Kreta dostaje się w ręce Wenecji. Stolica (podobnie jak cała wyspa) otrzymuje nazwę Candia.
1645 r. – potężna armia turecka atakuje zachodnie wybrzeża Krety. Nastają ciężkie czasy wieloletnich walk. Kreteńczycy jednoczą się z Wenecjanami, aby wygrać walkę ze wspólnym wrogiem.
1669 r. – Kretę podbija Imperium Osmańskie. Po 22 latach oblężenia zostaje zdobyta stolica. Dla Kreteńczyków nastają niepewne, ciężkie czasy.
1868–1869 – powstanie kreteńskie.
1908 r. – nieoficjalne przyłączenie Krety do Grecji.
1910 r. – premierem Grecji zostaje Kreteńczyk pochodzący z okolic Chanii – Elefthérios Venizélos.
1 XII 1913 r. – Kreta oficjalnie została przyłączona do Grecji.
20 V 1941 r. – atak III Rzeszy na Kretę. Największy desant powietrzny w historii II wojny światowej. Okupacja trwa do 1945 r.
zezwalała Kreteńczykom na utworzenie własnej policji, ustanowienie greki językiem urzędowym oraz wydawanie własnej gazety. Zapisów konwencji przestrzegano 10 lat, ale pod naciskiem mocarstw sułtan się poddał i Kreta stała się wolną wyspą-państwem.
Jednak zamieszkujący ją Turcy nie chcieli się z tym pogodzić i doszło do rozruchów, podczas których spalono biskupstwo oraz dzielnice chrześcijańskie. Na pomoc Kreteńczykom ruszyli Grecy z kontynentu. Stłumili zryw Turków i zaprowadzili pokój. Oficjalnie Kreta została przyłączona do Grecji 1 grudnia 1913 r.
Ważnym wydarzeniem w historii wyspy była bitwa o Kretę – heroiczna bitwa Kreteńczyków i aliantów przeciwko oddziałom niemieckim podczas II wojny światowej. W 1941 r. w okolicach Máleme, niedaleko Chanii, Niemcy dokonali największego desantu powietrznego. Walka Kreteńczyków z wrogiem trwała kilkanaście dni i pochłonęła mnóstwo ofiar, w tym dzieci i kobiety. Okupacja niemiecka miała na celu opanowanie wyspy i kontrolę Morza Śródziemnego oraz łatwiejszy dostęp do Azji Mniejszej i Afryki.
Uroczystości w Wielki Piątek w Chanii
12
ŚwIęTa
, IMPREzy I fESTIw
alE
STyCzEŃNowy Rok – dzień wolny od pracy; święto
wanie pierwszego dnia roku.
Święto Trzech Króli (Θεοφάνεια) – obchodzone 13 dni po Bożym Narodzeniu; symbol chrztu Jezusa. W święto Trzech Króli, zwane w Grecji Epifanią, młodzieńcy wskakują do morza za krzyżem wrzuconym przez księdza przy akompaniamencie syren kutrów.
lUTyKarnawał – przed Wielkim Postem nastę
puje kilka dni, podczas których organizowane są zabawy. Największa z nich – karnawał – odbywa się we wszystkich większych miastach, ale najbardziej kolorowa parada organizowana jest w Réthimnonie. Na ulice wychodzą poprzebierani mieszkańcy oraz ich goście.
MaRzECOkres karnawału w miejscowościach Cha
niá, Paleochóra, Soúda i Vatolako.Kathari Deftera (tzw. czysty poniedziałek,
pierwszy dzień wielkiego postu) – puszczanie latawców na wzgórzach i plażach wszystkich wysp i całej Grecji.
KwIECIEŃWielkanoc – zazwyczaj w kwietniu, choć
jest to święto ruchome, więc może wypaść w marcu bądź maju, uroczyście obchodzone jest najważniejsze ze świąt – Wielkanoc (grec. Πάσχα, Pascha). Święto poprzedza Wielki Czwartek, Wielki Piątek oraz Wielka Sobota. Z soboty na niedzielę wierni zbierają się w kościele, aby usłyszeć od popa „Χριστός άνέστη!”, czyli „Chrystus zmartwychwstał!”. Następnie do domów zabierany jest „Άγιος φως” – święty płomień. Po zjedzeniu tradycyjnej potrawy, jaką jest zupa magiritsa, domownicy kładą się spać, aby odpocząć przed kolejnym intensywnym dniem. W Wielkanoc wraz z rodziną i przyjaciółmi świętuje się od wczesnych godzin popołudniowych. Jeśli pogoda dopisuje, dzień spędza się poza domem, w ogrodach, leśnych parkach z grillem i stołami lub w tawernie. Niezależnie od miejsca na stole nie może zabraknąć jagnięciny przygotowanej w tradycyjny sposób:
Święta, imprezy i festiwale
Wiele świąt na Krecie jest obchodzonych równolegle ze świętami w innych miastach Grecji. Ale nie festiwale. Większość imprez kulturalnych odbywa się latem i stanowi doskonałą okazję do wtopie-nia się w tłum i oddania przyjemności obserwacji mieszkańców w ich naturalnym środowisku.
13 Kreta
ŚwIęTa
, IMPREzy I fESTIw
alE
nabity na kij lub pręt kawał mięsa grilluje się i opieka przy ognisku. Cały czas serwowane są przekąski oraz wino, a w tle przygrywa muzyka.
MAJW maju Chaniá wspomina zacięte walki
podczas Operacji Merkury – ataku desantowego w Máleme w 1941 r., i oddaje hołd poległym.
W Iráklionie rozpoczyna się festiwal kul-turalny. W programie, który trwa przez większość lata do końca września, a nawet początku października, nie brakuje koncertów, występów, ciekawych pokazów i spektakli.
CzERwIECZesłanie Ducha Świętego – święto rucho
me; przypada w poniedziałek, siedem tygodni po Wielkanocy. Dzień wolny od pracy, w szczególności dla pracowników urzędów i szkół.
Festiwal „Mátala” – coroczna impreza ściąga do wioski na południu Krety uczestników z całej Grecji, a nawet innych części świata. Festiwal organizowany jest na pamiątkę czasów, kiedy na plaży przy wiosce nocowali hipisi w historycznych grotach. Przy muzyce do białego rana wspomina się muzyków lat 60. i 70. XX w.
LIPIECWciąż trwa festiwal kulturalny w Iráklio-
nie. Codziennie niezwykłych doznań dostarczają wydarzenia kulturalne odbywające się w Teatrze Kazandzakisa lub w Bramie Betlejemskiej. Koncerty, muzyka, spektakle to nieodzowny element kultury i historii miasta oraz wyspy.
Podobne wydarzenia kulturalne organizowane są również w Chanii.
SIERPIEŃFestiwal muzyki folklorystycznej w Hu
detsi – na trzy dni ta mała, ukryta pomię-
dzy wzgórzami wioska zamienia się w centrum kultury. Zjeżdżają tu muzycy z całego świata z tradycyjnymi instrumentami, aby na sześciu scenach prezentować umiejętności muzyczne oraz wokalne. W przerwach można rozkoszować się wybornym winem, smakowitymi przystawkami oraz kupić pamiątki i upominki.
Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia ) – drugie po Wielkanocy wielkie święto w całej Grecji. Dzień wolny od pracy.
20 VIII – Święto Rybaków – uczta z grillowanych ryb i wina, tańce i występy w Ré-timnonie.
wRzESIEŃFestiwal kulturalny w Iráklionie oferuje
codzienne atrakcje w Teatrze Kazandzakisa lub Bramie Betlejemskiej. Liczne wydarzenia kulturalne odbywają się także w Chanii.
PaŹDzIERNIK„ÓCHΙ” („NIE”) – święto narodowe upamięt
niające symboliczne NIE wypowiedziane Włochom w 1940 r., gdy chcieli wtargnąć i zająć Grecję. Było to równoznaczne z rozpoczęciem zaciekłych bitew, w których zginęło tysiące Greków.
LISTOPAD11 XI – dzień patrona Iráklionu Agiosa
Minasa (św. Minasa). Dzień wolny od pracy.
11 XI – Światowy Dzień Dziecka.
GRUDzIEŃ6 XII – Świętego Mikołaja – w Grecji świę
to patrona ludzi morza. Uroczyste obchody: spektakle i rejsy oświetlonych kutrów w ágios Nikólaos.
Boże Narodzenie (24 XII) – Grecy zasiadają do Wigilii za suto zastawionym stołem. Jednak nie ma to nic wspólnego z polskimi tradycyjnymi 12 potrawami.
14
KUlTU
Ra I SzTU
Ka
Najważniejszy element kształtujący kulturę obecnych Kreteńczyków to historia i okupant, od którego mieszkańcy wyspy nie mogli się uwolnić przez wiele setek lat.
Obecna Kreta kryje w sobie już tylko ducha prawdziwej kultury jej mieszkańców, na zewnątrz bowiem widać jedynie wpływy weneckie oraz tureckie. Budynki, ulice, fontanny, porty, latarnie morskie – wszystkie te elementy przypominają o setkach lat istnienia pod flagą wroga. Kreteńczycy nie mieli szans na rozwój kulturalny ze względu na kilkusetletnią, ograniczającą ich wolność okupację. By poznać kulturę wyspy, należy wybrać się do wiosek
i wieczorem podążać za muzyką wydobywającą się z kafenio – miejsca, gdzie od dawien dawna przesiadują głównie mężczyźni, gawędząc, grając w karty, popi-jając kawę lub tradycyjną raki, przekąszając ją mezedes (przystawkami). Melodyjne dźwięki buzuki lub liry, choć pomieszane z odgłosem stukających o talerze sztućców, można usłyszeć także w tawernach. Muzyka to dla Kreteńczyków nieodzowny element towarzyskich spotkań. Jak zdobyć ich serca? Wystarczy wspomnieć o Nikosie Ksilourisie – narodowym bohaterze, który muzyką zagrzewał do walki i nie pozwalał zapomnieć o tradycjach.
Kultura i sztukaSztuka na Krecie sięga czasów starożytnych i z pewnymi różnicami jest kontynuowana do dziś mimo postępu techniki. Nadal w użyciu są naczynia gliniane, choć nie wypala się ich już w tradycyjnym piecu. Malowidła ścienne zostały zastąpione freskami.
Fragment malowidła z pałacu w Knossós (ok. 1600–1450 r. p.n.e.) w muzeum w Iráklionie
15 Kreta
KUlTU
Ra I SzTU
Ka
W Mirtii, wiosce nieopodal Iráklionu, znajduje się muzeum słynnego pisarza Nikosa Kazandzakisa, autora m.in. Greka Zorby, Ostatniego kuszenia Chrystusa oraz Kapetana Michalisa. Twórca był ateistą, dlatego po jego śmierci żaden z popów nie chciał podjąć się ceremonii pochówku. Na nagrobku pisarza widnieje napis: „Nie wierzę w nic. Nie obawiam się niczego. Jestem wolny”.
Ciekawym utworem lirycznym znanym od lat jedynie na Krecie jest mandinada, której rymowana strofa składa się z piętnastu wyrazów. Może być wyśpiewywana lub recytowana. Nawet w dzisiejszych czasach podczas spotkań towarzyskich młodzi Grecy układają humorystyczne mandinady o miłości, życiu, doświadczeniu, poprzez utwór wyrażając swoje uczucia.
Na Krecie sztuka najpełniej ukazuje się poprzez obrazy i freski. Najsłynniejszym malarzem, którego dzieła podziwiane są na całym świecie i można je obejrzeć
w wielu słynnych muzeach (m.in. Prado w Hiszpanii i Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku), jest Dominikos Theotokopulos znany jako El Greco. Jego najsłynniejsze obrazy to Chrystus uzdrawiają-cy ślepca, Chrzest Jezusa, Portret mężczyzny (prawdopodobnie autoportret). W Muzeum Historycznym w Iráklionie można podziwiać Górę Synaj.
Nieodłącznym elementem greckiej sztuki jest ikona. Początek jej historii sięga okresu bizantyjskiego, ale niektóre podania mówią o powstawaniu pierwszych ikon już w czasach apostolskich, choć nie ma na to dowodów. Ikony, charakterystyczne dla Kościoła prawosławnego oraz greckokatolickiego, przedstawiają postaci świętych oraz sceny z życia biblijnego.
Malarz ikon powinien pomodlić się do ikony Chrystusa i Matki Boskiej, zanim zacznie swoje dzieło, ponieważ sztuka malowania pochodzi od Boga (www.heavenlyart.net/icon_technique.html).
Ikony w cerkwi Martsalo w wąwozie Agiofarango
Ikona w cerkwii w górskiej wiosce
Pierwszą ikoną był Mandylion z Odessy, który został wykonany dla króla państwa Oreone – istniejącego cztery stulecia od 132 r p.n.e. do 244 r. n.e. – Abgara. Według Euzebiusza z Cezarei król korespondował z Jezusem. Po zachorowaniu na trąd poprosił o stworzenie ikony na podobieństwo Syna Bożego, aby móc się do niej modlić. Pierwsza ikona Maryi Dziewicy powstała jeszcze za życia Maryi, a jej twórcą był św. Łukasz.
Na ikonach przedstawiane są postaci święte, połączone z Bogiem. Postacie mają duże, szeroko otwarte oczy, co oznacza, że widziały rzeczy pochodzące ze świata nadprzyrodzonego. Wysokie czoło symbolizuje ich duchową mądrość. Uszy są stosunkowo duże, by mogli słuchać słów Boga. Małe i wąskie usta pokazują oddanie świętego woli Boga oraz skłonność do poszczenia. Widniejąca na ikonie aureola to symbol świętości. Grzesznicy byli przedstawiani profilem, by zachować ograniczony kontakt wzrokowy z wierzącym obserwatorem.
W malowaniu ikon obowiązuje określona kolorystyka. Chrystus przedstawiany jest w barwach złota, czerwieni, niebieskiego oraz zielonego. Maryja Dziewica również
malowana jest czerwienią, niebieskim i zielonym, jednak złoty zarezerwowany jest dla osoby pochodzenia boskiego. Czerwony u Chrystusa to symbol boskości, a niebieski wskazuje, że stał się człowiekiem. Liczne gwiazdki na ubiorze Maryi oznaczają nieskazitelność, niewinność i połączenie z Bogiem. Biały, szary, jasne odcienie czerwonego, niebieski oraz zielony zarezerwowane są dla innych świętych.
Do przygotowania drewna na ikonę najlepsze jest łyko lipowe, brzezina lub topola. Wygładzoną papierem ściernym powierzchnię okrywa się lnianą tkaniną, wcześniej zamoczoną w kleju. Gdy klej wyschnie, odrywa się brzegi tkaniny. Proces ten zapobiega pękaniu drewna.
Następnie miesza się klej z kredą i nakłada kolejno co najmniej pięć warstw, tak aby jedna była nałożona na drugą po wyschnięciu poprzedniej. Gdy wszystkie warstwy wyschną, wygładza się je papierem ściernym.
Zanim postać lub scena z życia świętych zostanie naniesiona na drewno, szkicuje się ją w odpowiednich, rzeczywistych proporcjach. Na powierzchnię drewna nakłada się żywicę, następnie specjalny klej i tak przygotowaną ikonę pozostawia się na 3–12 godz. Po upływie tego czasu
El Greco – Św. Andrzej i św. Franciszek
16
KUlTU
Ra I SzTU
Ka
top related