level 7: māori hauora unit plan -...
Post on 09-Oct-2019
1 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Level 7 Māori Hauora
Level 7: Māori Hauora Unit Plan
Te Take: He whakatenatena i ngā ākonga ki te whai kia whakapakaritia ake tētahi āhuatanga e pā ana ki te whakawhanaketanga o tētahi hapori akoranga haumaru, tautoko hoki.
Taumata 7
Ngā Wāhanga Ako
Ngā Whāinga
Ka whaipānga ki te ngā ngohe, tae atu ki ētahi
atu hononga
Ngā Putanga Ako
Hauora Hauora Tāngata
Whanaungatanga
• Katatariiteahūaongātaurahonotangata
whaitake,kaaroatukingāmātātakimengā
huakaputa.
Huatau o te Whanaungatanga
• Katatariingāmōhiohio,kawhiriwhiri
whakatau,kawhakamahiingāpūmanawamahi
ngatahiheiwhakatakiingātaukumekume,i
ngāwhakataetae,metererekēhaereoteāhua
ongāhonongatangata.
• Kaātatitirokingāwhakaaromengāuarao
teporihangaepaanakiētahiāhuatangaote
nohotahi;kaataarotakeitepangamaioēnei
kitetuakiriwhaiarometemauritau.
Taiao
Hononga ki ētahi atu Taiao
• Kaakiakikiawāteamaingāratongamengā
rauemiehāngaiana,eeaaingāhiahiaongā
tangataitekura,itehaporirānei.
• Kaarotakeitewahikingāture,ngākaupapa
heremengātikanga,eeaaitematatika
pāpori,ahakoaitekura,itehaporirānei
• Ātatirohiangāuarakanohoheipapa
māngāwhakapono,ngāwaiaromengā
mahingaatetangataetāraiaiingā
whakaaroatetangatakiaputamaikote
whakapaewhānuimetetokotokoingā
manakohangatūranga.
• Teātawhakaaro,metewhakamahi
rautakihokiheitautokoitewaihanga
ongāwhakatauhuapai/whaihua,mete
whakatau/whakahaeretautohetoheme
ngāwhanaungatangawhakapātaritari.
• Tetautuhiitētahiawheongārautakika
taeatewhakamahiheiwhakamanaingā
akongakitewhakariteakeitētahitaiao
akorangahaumaru,tautokohokimāte
katoa.
• Tewhakahaeretātaritangahiahiairunga
itētahiāhuatangaotehauoraepāanaki
tehungarangatahiirotoitekuramete
haporiwhānui.
• Tewhakawhanakeitētahimahere
hohenga,kawhakahaereitehohenga
ihuatautiakitewhakanikoniko/hikiite
hauoraā-tinana,ā-wairuahokiongā
akonga.
• Teātatirotiropēheatetautokoangā
kaupapaheremengāmahingakite
‘manaatetangata’itekurarāneiite
haporiwhānuirānei.
TeReoMāori Te whakarongo, te pānui me te mātakitaki
Rautaki Reo
Ā-Waha
• Kamohiomepēheatewhakapuakiwhakaaro
kiatinoutemāramatangakitekaiwhakarongo.
Ā-Tuhi
• Kawhakariteingārautakitukangakiamarama
aiētahituhinga,ētahireoataatarongonuime
ngāmomotuhingamaiineherātaenoakitēnei
wā.
Ā-Tinana
• Kahāngaitereoā-wahametereoā-tinanaki
tekaupapa.
• Kawhakaaturiahepikingaotemārama
kingāwhakaaroiroto/putakatoahokii
ngātuhinga.
• Kawhakaaturiahepikingaotemārama
kitetāraiingātuhingamōtēnāminenga,
mōtēnāminenga.
• Tewhakaputa,tewhakawhanakemete
kauhauingāwhakaaroputanoaitētahi
awheongākaupapakōrero.
• Tewhakaritetuhinga,mātewhakamahi
itētahiawheongāhangangaehāngai
ana,emāramaana,ewhaihuaanahoki.
Level 7 Māori Hauora
Te Take: He whakatenatena i ngā ākonga ki te whai kia whakapakaritia ake tētahi āhuatanga e pā ana ki te whakawhanaketanga o tētahi hapori akoranga haumaru, tautoko hoki.
Pāngarau Tatauranga Tauanga
Te Tūhuratanga Tauanga
• Kawhaiingātikangamōtetūhuratanga
tauanga:
• kawhakahaeretirohangatauangamate
whakamahitikangatīpakomatapōkere,tikanga
whakamātaurānei,kawhakamahirāneii
ngāhuingararaungakuaotikētekohimai;
• kaarotakeiteāhuaoteineingātaurangi,te
tukangawhaitīpako,tukangakohikohiraraunga
hoki;
• kawhakamahimōhiotangaepāanakite
horopakiotetūhuratanga,tetātaritanga
raraungatorotorometehīkarotauanga;
• kamaramakingātikangamatatikaehāngai
ana.
• Tetautuhipātaietikaanakiapātaingia,
heiwhakatutukiitētahitātaritangahiahia,
mātewhakamahingaotētahirōpūe
hāngaiana,ā,kuaotikētetautuhi,i
rungaitētahiāhuatangaotetaiaokura.
• Tekohikohi,tekōmakametewhakaatu
raraungamātewhakamahiingā
kauwhataheitautokoingāwhakautuki
ngāpātai.
• Tewaihangatauākītīpokahei
whakaputa/kauhauingākitenga.
Level 7 Māori Hauora
Ngā Hononga ki Te Marautanga o Aotearoa Hei whakatenatena, hei whakatauira, hei whakahura. He aha ngā āhuatanga o ngā uara, arā te whakahura, te
whakatenatena, te whakatauira rānei ka huraina e tēnei ngohe
Te Āhua o ā Tātou
Ākonga
Ngā MātāponoNgā Uara me ngā
Waiaro
Ngā Āhuatanga Ako
E ahu mai ana i te Te HurihangaWhakaako Pakirehua
me te Waihanga Mātauranga (Tirohia TmoA whārangi
16). Ka whāia katoa ngā kōwae i tēnei tukanga. E ahu
mai ana i tēnei ngohe ētahi āhuatanga o te whai
mātauranga whakaako.
• NgāTino
Taumata
Mātauranga,
mengāTikanga
Māori
• TeWhānuitanga
ongāTūmomo
PūkengaWaiora
• TeWhānuitanga
ongāKōwhiringa
TūrangaMahi
• KoteĀkongate
PūtakeoteAko
• KiaPūmaute
Ākongakiaia
Anō
• KiaEkete
Ākongakitōna
Taumata
• MeMahiTahite
Kura,teWhānau,
teHapū,teIwi,me
teHapori
• KoteOranga
Taiao,heOranga
Tangata
• KiaWhanake
ngāUarame
ngāWaiaroote
Ākongaake
• KiaMōhiokingā
UaraoteAo
Māori
• KiaMāramaki
ngāUaraoteAo
Whānui
• TeWhanakeoteTaiaoKaupapaMāori,TaiaoAko
Whānui
• TeWhanakeoteĀtaWhakaaroaro,teWhakakoi
Hinengaro
• TeWhanakeoteMomoHuarahiAko
• TeWhanakeoteAko-E
• TeWhakariteAromatawaiWhaiTake
• TeTikangaAromatawaioteKuraWhānui
Ngā Whanaketanga Rūmaki Māori
Ngā Whanaketanga Reo
Ngā Aromatawai i Whakamaheretia
Hetakeanōmōtearomatawai,arākotewhakahokikōrerokingāmātuamengāākongaemōhiotiaaiepēheaanatehaereo
teako:
NCEA Taumata 2 Te Paerewa Whakatutukitanga Hauora – AS 90328
Tewhakawhanake,tewhakamārama,tewhakatinanametearomātaiitētahimaherehohengakitewhakanikonikoitehauora.
(E5ngāWhiwhingaĀ-Roto)
Rauemiaromatawaiā-roto–MakingChangeshttp://www.tki.org.nz/r/ncea/health2_3A5_21feb09.doc
NCEA Taumata 2 Te Paerewa Whakatutukitanga Tatauranga Pāngarau – AS 90288 rānei
Tīpakonatētahitauirakawhakamahitēneiheihangawhakapaemōtetaupori
(E3ngāWhiwhingaĀ-Roto)
NCEA Taumata 2 Te Paerewa Whakatutukitanga Ingarihi rānei – AS 90374 , AS 90376 rānei
Tetukukauhaumātewhakamahiingāpukengareo,ā-waha,ā-whatuhoki
Tewhakaputaitētahituhingatakeōkawakuawhakanikonikohia,kuawhakawhanaketia.
(e3ngāwhiwhingakingāmeaeruaĀ-Roto)
Tētahi awhe rānei o NCEA Taumata 2 Te Paerewa Whakatutukitanga Tikanga ā-Iwi – http://www. nzqa.govt.nz/ncea/
assessment/search.do?query=Social+Studies&view=achievements&level=02
Me aro atu:Akorangapapaā-uiui,Ako-E
InquiryLearning–DevelopingRubricshttp://www.galileo.org/research/publications/rubric.pdf
ĒtahiTātauiraUiuimeētahiwhakaaroaromatawai-http://centre4.interact.ac.nz/modules/folder/folder.php?space_
key=368&module_key=28260&link_key=28136&group_key=0
Level 7 Māori Hauora
Ngā Hononga:
TKi
TeMarautangaoAotearoahttp://tmoa.tki.org.nz/tmoa/Nga-Marautanga-o-Aotearoa/Te-Marautanga-o-Aotearoa
TauiraPūkengaHohengahttp://healthylifestyles.tki.org.nz/national_nutrition_resource_list/food_and_nutrition_for_healthy_
confident_kids#app6
BeaconSchoolsResourceshttp://sites.tki.org.nz/hpe/stories/storyReader$5
MissionOn:StudentWellbeingCaseStudieshttp://healthylifestyles.tki.org.nz/student_well_being_case_studies
TauiraIngarihihttp://www.tki.org.nz/r/assessment/exemplars/eng/index_e.php
Digistorehttp://digistore.tki.org.nz/ec/search?topic=Statistical+data
TepaetukutukuSupportingPositiveBehaviourshttp://www.tki.org.nz/r/governance/positive_behaviours/bullying_resources_e.
php
Ngātuhingamarautangahttp://nzcurriculum.tki.org.nz/Curriculum-documents
MinistryofEducationresourcecataloguehttp://www.thechair.minedu.govt.nz/
• StepupbeSafeBeProud–PukaTuarua(Waehere:116109)
• MakingMeaningMakingADifference–ngātau11-13(Waehere:27564)http://www.tki.org.nz/r/health/cia/make_
meaning/learn_exphealth_detri_e.php#act2
NewZealandPolice:
• Building Resiliency –HehōtakamāngāakongaTau9–13–(KataeatetikimaiingāPirihimanaoAotearoa)
Koētahiongākaupapa,kotemōhiokiēneimahitūkino,mepēheahokietaeaaitekaroiēneimahi,arātemahi
whakaaito,mepēheatekimiāwhina,tetūkinometeture,tetūkinometepāpāho tetūkinotaraāwhare,mete
whakawhanakewhanaungatangahuapai.
• TepaetukutukuWhakawetiKorehttp://www.police.govt.nz/service/yes/nobully/
Youth2007Reporthttp://www.youth2000.ac.nz/publications/reports-1142.htm
TeTarioteKaikōmihanamōngāTamarikihttp://www.occ.org.nz(TePūrongoHaumarutangaingāKura)
Mediaarticleswww.stuff.co.nz
NgāMatapihi:Tewaihangaitōpūrākauwhakaahuatuatahihttp://www.microsoft.com/windowsxp/using/digitalphotography/
photostory/tips/firststory.mspx
HumanRightsCommission
http://www.hrc.co.nz
TeTūāpapaRongomauoAotearoahttp://www.peace.net.nz/index.php?pageID=1
NgāpānuiwhakaahuakitereoIngarihi/MāorimetereoHāmoahttp://www.occ.org.nz/publications/brochures__and__posters
MindMattersResource–koreutukiteipurangi
http://www.mindmatters.edu.au
http://www.mindmatters.edu.au/resources/mindmatters/booklets/dealing_with_bullying_and_harrassment.html
Ngāpaeheiāwhinaitewhakawhanaketangaongāpātairangahau
http://www.stat.auckland.ac.nz/survey/
http://www.stats.govt.nz/methods_and_services/guide-and-tutorials/user-guides/guide-to-good-survey-design-2nd-edition.
aspx
Level 7 Māori Hauora
Te tukanga akoranga tūāpapa ā-uiui
Ngā Rauemi Te Hanga
Te AromatawaiWhai HuaWhakarāpopo-totanga
Ngā Akoranga 1
1.Whakaataata
• TātaritangaHiahia
• Heahangā
āhuatangaāwhina
kiapaiaingāmahi
itekura/mahi?
• Heahangā
āhuatangakataea
tewhakapaiake?
• Terangahau
akonga
• Ā-Kiri
• NgāAropā(4)
• TeWhānau(4)
• Tautuhiaingā
āhuatanga
whakahirahira
rawaatu
• Whakarōpū,
kohikohi,tātari,
whakaraupapa
Making Meaning
Making A
Difference
(Curriculum in
Action)
Enhancing
Resilience 1 – Mind
Matters
http://www.
mindmatters.edu.
au/resources/
mindmatters/
booklets/
enhancing_
resilience_1.html
Rauemi1:Mātiti
Hauora
Rauemi2Tātauira
TuhitakaAko
Arotake Hauora
Whakarite –Hemeanuimāteakomanga,kiaotite
whakaritenga/tewhakawhanaketangaotētahitaiao
akorangahaumaru,tautokohokiimuaitetīmatatanga
otētahiwaeakorangahauora.Mewhaiwāhiatungā
akongakingāmahiwhakawhanake,whakatauhokiingā
aratohuhaumarukiatauaingāngākauatekatoa.Tērā
peakahiahiakōwhirikoeiētahingohemaiiaMaking
Meaning Making A Difference(CurriculuminAction),ia
Enhancing Resilience 1–MindMattersrānei.
NgātāruaoteMātitiHauora
Tūhono –ArotakeatetauiraTeWhareTapaWhāmā
tewhakamahingaote‘MātitiHauora’.Ā-rōpūmeāta
whakaaroingātauiraongāhuarahikuamahiangātahitia
etekatoaheitautokohauoraitekura,mewhaikiaāta
whakaarotiaiawāhanga(tērāpeakahiahiawhakarite
koeitētahiangawā,inakoatewikikuapahure).
Whakahohe –Whakaarotiatōakehauoraingāwikierua
kuapahure,katiritirikōruakotētahihoaingāāhuatanga,
ā,oauaāhuatangaheahatemeatinorawekiakoe.Āta
whakaarotiakeiheangāāhuatangaengaroana,kāore
rāneiireira.
Whakaatu–Tuhiakitō‘MātitiHauora’kiiatapawhā,
tētahimahikuamahiaekoeheitautokoiiaāhuatangao
tōhauora,metētahimahikawhāiaekoeheingāwikie
ruaetūmainei.
Whakakotahi–Whakarāpopotongiatēneiakorangame
tewhakanuiitehirangaoteHauora.Tāpirihiaōmātiti
hauorakitōTuhitakaAko.
WhaiHuaKuawhakahoahoatēneiwaeheitautokoite
aromatawaiā-rotomāNCEATaumata2TePaerewa
WhakatutukitangaHauora–AS90328
Tewhakawhanake,tewhakamārama,te
whakatinanametearomātaiitētahimahere
hohengaheiwhakanikonikoitehauora.
(E5ngāWhiwhingaĀ-Roto)
Rauemiaromatawaiā–roto–MakingChangeshttp://
www.tki.org.nz/r/ncea/health2_3A5_21feb09.doc
Etikaanakitutukingāakongaingāherengao
iatūmahikuatuhiairungaakeneiiterauemi.
Memātuawhakaritengākaiakokeitemōhiongā
akongakingāmeakatoaetikaanakiatutukiia
rātoungāherengaaromatawai.
Kataeahokitewhakamahiitēneiwaemōngā
aromatawaiingāPaerewaWhakatutukitanga
Taumata2TataurangaPāngarau,Ingarihime
Tikangaā-Iwi
http://www.nzqa.govt.nz/qualifications-standards/
qualifications/ncea/
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 2
www.stuff.co.nz
BeaconSchools
Resources–Ngā
WaeMahi‘Examine
Aspects of Mental
Health’
http://sites.tki.org.
nz/hpe/stories/sto-
ryReader$5
Te Mahinga o Ma-
rautanga:Making
Meaning, Making a
Difference, ngā tau
11 -13
http://www.tki.org.
nz/r/health/cia/
make_meaning/
learn_exphealth_
detri_e.php#act2
Rauemi2Tuhitaka
Ako
Arotakea ngā Tohu o te Hauora –MōAkoranga2
tirohiaterauemiBeaconSchools-‘ExamineAspectsof
MentalHealth’-Activity3(maiiatki)
Whakarite –WhakariteiētahituhingaNiupepa/moheni
rāneiepāanakitehauorahinengaro(www.stuff.co.nz
–pūtakeNewZealand)
Tūhono –ĀtawānangaDeterminantsofHealth(he
ariānōteWorldHealthOrganisationheiwhakaahua
ingātakeepāanakitehauoraongātaupori.Koērā
etinowhaihirangaanakitemātaurangahauora,he
whakakotahitangaotetōrangapū,oteōhanga,ote
ahureaotepāporihoki.
Whakahohe –Mahitakirua,tautuhiangātohuote
hauorakeitepākitetūāhuaiwhakaahuatiaitō
rātoutuhinga.
Whakaatu –WhakaotiiteRaumahi1,whārangi
9,maiiteBeaconSchoolsResources–NgāWae
Mahi‘ExamineAspectsofMentalHealth’
Whakakotahi –Tukuwākiawhaiwāhiaingāakongaki
tetiritiriiārātoukōrero,kitenga,tātaritangahoki.Tuku
wākiatuhiwhakaataatarātoukiōrātouWāhitakaAko.
WhaiHua
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 3-4
2. Wero Hinengaro
• Ongātinorawa
maiiterangahau
hiahia
• Kawhakatauhia
eteakomanga,e
teakongarānei
tētahiwāhanga
heimātai
Rauemi14:Te
RārangiRauemi
Rauemi3Tātauira
TapatoruWHO
Rauemi4:
Tetuhinga
‘AResilience
Approachto
Bullying’
Rauemi5:Te
TātauiraWetewete
Tuhinga
Whakarite –Hetāruaongātuhingae5,nuiakerānei
taeatuki“AResilienceApproachtoBullying’–Tirohia
teRārangiRauemi.Katīpakonaēneiirungaingā
pūmanawamengāhiahiaateakonga.Hemeanuikia
āhuanuingāpānuitangatūāpapapūkengameētahie
pāanakitewhakaweti.
• NgātāruaoteTātauiraTapatoruWHO
• Hemomoheretēpaheimahitapatorukirungaite
papamengāpanekōreroe4ewhaiakenei;Tetaiao
KuraKatoa;TeMarautangateWhakaakorangamete
Akoranga:TeTautokoAtuAnōputanoaitekura;me
TeTautokoAtuAnōituaatuitekura,kitetahaote
tapatoru.
• ‘PepaPiri’
• E4ngākarakingākokongaoterūma,kuatapanga
kitētahiāhuatangaotehauora
Tūhono –WhakamahiangātuhingamaiiteAkoranga
2,tukuangāakongakiawhakapiriaērākitepātuiraro
ingākaraehāngaianakingāāhuatangaotehauora
kapāngia.Ātakōrerohiamēnāhenuiakeitekotahi
ngāāhuatanga,heahahokitōnatinotikanga.(heaha
hokitetikangaotēnei).
Whakahohe –Whakaweheingāakongamātehoatu
tau1-5kiiaakonga.Kapānuiiaakongaitētahi
tuhinga.Kiamututepānui,metewhakamahingao
teTātauira‘WeteweteTuhinga’,whakarōpūingātahi
(mengārua,ngātorumeērāatu)kiataeaaierātou
tewhakarāpopotoingāiramatua.Kawhakatakotoi
iarōpūārātoukitengamātewhakamahiiteTātauira
‘WeteweteTuhinga’heiārahiiarātou.
Whakaatu –WhakaarotiatetapatoruWHO,teTātauira
‘TapatoruWHO’,irotoitewhakawhanaketangaotētahi
taiaohaumaru,tautokohoki.Metuhingāakongakingā
‘PepaPiri’ngāmahikakiteaerātouitōrātoukurae
whakaataataanaingāpanekōreromatuaewhā.Me
hoatuingātohuāki–tirohiangātauirakei‘AResilience
ApproachtoBullying’.
Whakakotahi –Tukuangāakongakaiāta
whakaataatatiaā-wahangāwhakaaroepāanaki;
• Mēnāetauriteanangāarawhiti/rautakiputanoaite
taiaokura.Heitauiramenuiakengāarawhiti/rautakii
ngāwāhanganuiotetapatoru.
• Ewhakaataatatiaanangāmōhiohioikohiaite
tirohangaotekatoaotekura,inākoangākaimahi,
ngāmātua/whānau?Meahatātoukiaātawhakariteka
nuingātirohangakawhakaaturia?
Mepupurikingā‘PepaPiri’kawhakamahiaēneiite
akorangaewhaiakenei.
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 5-7
3. Te Raruraru / Te Pātai nui
HeitauiraInakoa,
heahatāmātouite
kurakiamautonuai
tehauora?
Mepēheatāmātou
whakautuitaua
pātai?
Keitemāramakia
mātoutepātai?
Wānangahiaētahi
rongoākitepātai
Koineikongā
whakapae
Rauemi6:Rauemi
TātaritangaHiahia
Rauemi7:Te
MahereTātaritanga
Hiahia
Rauemi8:Ngā
Uruparekite
‘Wetewete
Tuhinga’.
NgāUrupare‘Pepa
Piri’maiitengohe
WHO–Akoranga4
TeWhakawhanake
rangahau
http://www.stat.
auckland.ac.nz/
survey/
Hepukaārahikite
hoahoarangahau
pai
http://www.stats.
govt.nz/methods_
and_services/
guide-and-tutorials/
user-guides/guide-
to-good-survey-
design-2nd-edition.
aspx
Tautuhia tētahi rautaki whakatairanga hauora
ka whāia e koe ki te whakatutuki i tētahi
hohengahuapai hei whakarerekē, hei whakapakari
rānei i te taiao kura haumaru, tautoko hoki.
Whakarite –NgātāruaoteMahereTātaritangaHiahia
• NgātauiraongāRautakiTātaritangaHiahia(Tirohia
teRauemiTātaritangaHiahia)
• NgāUruparekite‘WeteweteTuhinga’.
• NgāWhakaarokeingā‘PepaPiri’maiitengohe
WHO–Akoranga4
Tūhono –Mehokikingā‘whakaaroaro’maiitengohe
TapatoruWHO–Akoranga4.Meātatirotirongā
akongakingāwāhanganuiotetapatoru,ātatautuhi
kowaingārōpūūnga,maiitōtātouhaporikura.Āta
whakaataatatiapātai2ote‘WeteweteTuhinga’:Nā
tēneipānuitangakaahatātou?
Whakahohe – Tautuhiingāaraanōheikohikohi
mōhiohiomaiingārōpūūngamaiitōtātouhapori
kurakiataeaaitetautuhiwāhikahiahiatiaaitētahi
ngohewhakatairangahauora.Koētahitauira;kotētahi
rangahauputanoaitētahirōpūtau,teuiuiitētahirōpū
arotahi,heuiuingaā-waea,hengohetūpahimetētahi
rōpūkuatautuhia,herangahauā-ipurangi,herōpū
arotahiwhānuirānei,meētahiatu.TirohiateRauemi
TātaritangaHiahia
Whakaatu –Ingārōpūmahi(kahangaiangārōpūi
rungaingāwhanaungatangamahioteakomangame
temōhiokingāhiahiaangāakonga)katautuhi;
• itētahirōpū,kakohiraraungakoemaiitēneirōpū
• tearatukaheikohikohiingāraraunga(Tirohiangā
paetukutukuitetīwaerauemimōētahitautoko)
• tetātaritangaongāraraungaiahumaiaitō
tautuhingaotōrautakiwhakatairangahauora
Whakaotiitō‘MahereTātaritangaHiahia’heiāta
whakaritekuamākahiaetōkaiako.Whakaotiite
hohengatātaritangahiahiaeaikingāhipangakeitō
mahere.
Whakakotahi –Ātawhakaataatatiatehohenga
TātaritangaHiahiakeitōTuhitakaAko.Metiritiriingā
putangamātewhakamahiiterautaki‘kōreroreroTēpu
Porowhita’.(Kanohoā-porohitangāakongakatiritiriiō
rātouuruparekiteTuhitakaAko.Kawhakatenatenatia
etekaiakokiatukuuruparekiarātouanō.Kotemahi
atekaiakohewhakahaerenoaitekōrero,katāpiri
noaaiaiānakōreroingāwāetikaanamānahei
ārahiitewhakawhitiwhitingakōreroangāakonga,i
ngāwārāneiekimimōhiohioatuanōrānei.Mātēnei
tukangakatīnipeangākōrerooteTuhitakaAko).Āta
whakaarotiatētahirautakiwhakatairangahauoraka
taeaetōrōpūtewhakatinana,hemeawhakapikiite
hauoraotehapori,heiuruparengakiōkitengamaiitō
tātaritangahiahia.
WhaiHuamete
Whakarāpopototanga
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 8-10
4. Whakamahere
• Mepēheate
whakahoahoaitō
mātoumātai?
• Heahaheiine
/heirangahau
hoki?Ā,me
pēheahokie
whakatutuki?
• Tehopuingā
kitenga?
• Kakohikohi
mātaurangaihea,
iawai?
•
TeRauTohutohu
Akonga–whārangi
4,Making
Changes
Ngātāruaote
Tūmahi1,2maiite
rauemiaromatawai
ā–Roto–Making
Changes
TeHōtakaAroma
tawai–whārangi
13
Making Changes
http://www.tki.
org.nz/r/ncea/
health2_3A5_
21feb09.doc
Pukapuka
Rangitaki(Tirohia
terauemi
aromatawaiā–Roto
–Making
Tūmahi Aromatawai 1: Ka pēhea te pikinga o te
hauora e tēnei hohenga kua whakamaheretia
Tūmahi Aromatawai : Whakawhanake i tētahi
mahere hohenga whai taipitopito, hāngai hoki
Ātatirohiangā‘Herenga’keirungaiēneitūmahi–kei
whārangi2,3oteRauemiMakingChanges.
Whakarite–
• NgātāruaoteRauTohutohuAkonga–whārangi
4,MakingChangesmengātāruaoteHōtaka
Aromatawai–whārangi13–14.
• NgātāruaoteTūmahiAromatawai1:Kapēheate
pikingaotehauoraetēneihohengakuawhakaritea
meteTūmahiAromatawai2:Whakawhanakeitētahi
maherewhaitaipitopito,hāngaihokiwhārangi5–8,
MakingChanges
• TātaritangaHiahiakuaOti
Whakarāpopototanga
Tūmahi Aromatawai 1
Tūmahi Aromatawai 2
Level 7 Māori Hauora
5. Te kohikohi raraunga
• Tekohinga(ka
pēhea?)
• Whakahaere
• Tetahitahi
• Heikimi
• Heahatātātoui
tēneiwā?
Ngāmahietikaana
kiamahiaetātou
ā-kiri,ā-akomanga,
ā-kura,ā-whānau,
ā-haporieaikingā
rangahau?
Choiceswhārangi
9)
Tūhono –TirohiateRauTohutohuAkonga–whārangi
4,Making Changes,whakariteingāherengamōngā
rawaetikaanaheiwhakahiato,heiwhakahokie ia
mema o te rōpū heitutukiingāpaerewaoteHauora
2.3.Mewhakamōhioatukingāakonga,ahakoa
hehohengaā-rōpūtehohengakamahiaerātou,
mewhakaotiā-kiringāmahiheitaunakitangaote
hohenga.Irotoiārātourōpūmahimewhakaaekia
whaiwāhingāakongakitewhakaataataingākitenga
oārātouTātaritangaHiahiametetautuhitētahirautaki
whakatairangahauoraheiwhakatinana.
Whakahohe –Tūmahiā-kiri–Ātawhakaarotiatō
akemōhio,mārama,pūkengahokikawhakaotiite
Tūmahi Aromatawai 1: Ka pēhea te whakanikoniko
o te hauora e te hohenga kua whakaritea. (Tirohia
ngāwhārangi4–6oteRauemiAromatawaiā–roto
–Making Changes).Ātawhakariteakamahiatēneii
raroingāherengaaromatawai,ā,mekohikohiēneiite
mutungaotetūmahi.
Whakaatu –Tūmahiā-kiri–Ātawhakaataatatiate
tukangatātaritangaHiahiameōkitenga.Whakamahia
tōakemōhio,mārama,pūkengahokikitewhakaoti
iteTūmahi Aromatawai 2: Whakawhanake i tētahi
mahere whai taipitopito, hāngai hoki.Ātawhakaritea
kamahiatēneiiraroingāherengaaromatawai,ā,me
kohikohiēneiitemutungaotetūmahi.
Whakakotahi –KiaotingāTūmahiAromatawai1,2
mehoatuwākingārōpūakongakitewhakaataataiō
rātouaromatawai.Mātewhakamahiitetauiramahere
hohengamaiitetūmahiaromatawai(ngātāruaA3),
maiingāmahitauiraōriterāneikiamahingātahikite
whakatakotoitētahirautakiwhakatairangahauorae
hereanaiakoekitewhakamahihohengahuapaihei
huri,heiwhakapakarirāneiitētahiāhuaotetaiaokura
haumarutautokohoki,epakariaitehauoramātōrōpū
ūnga.
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 11-16
6. Te Tātari
• Tuhipoka:Me
whakamahikē
peaitehipanga
kuamiramirahia
iraroneikiaū
kitepaerewaa
NZCEA.
• Kōmakararaunga
• Waihangaingā
tēpumengā
kauwhata
• Kimihiangātauira
• Tautuhiate
rerekētangaingā
mahikamahiae
tātou,kingāmahi
etikaanakia
mahiaeaikingā
rangahau
• Arā,titirokitō
tātouwhakapae
tuatahi
• 6.TeWhakatinana
iteHohenga
• Memahiā-kiri,
ā-rōpūrāneie
aikitehohenga
kuatautuhiakite
MahereHohenga
• Kohikohiangā
taunakitangaote
hohenga
• Tuhiatehohenga
kitePukapuka
Rangitaki
• Whakaataata
ingātukangai
teTuhitakaAko.
{Ngātāruaote
Tūmahi3maiite
rauemiaromatawai
ā–Roto–Making
Changes
NgāPukapuka
Rangitaki
Rauemi2:Ngā
TuhitakaAko
Rauemi9Hauroa
Hinengaro–
TeTauiraRau
Tohutohu
Rauemi10Hauroa
Hinengaro–
TeTauiraRau
Tohutohu
Tūmahi Aromatawai 3: TeWhakatinanaitehohenga
Ātatirohiangā‘Herenga’keirungaiēneitūmahi–kei
whārangi9oteRauemi Making Changes.
Whakarite –Ngā Rau Whakamahere Hohenga
Hauora kua oti, rahi A3 mai i te akoranga 10.
• NgāRorohiko
• NgāPukapukaRangitaki
• NgāTuhitakaAko
• Ngāutautaetikaanaheiwhakaotiitehohenga
hauorakuatautuhitia.
Tūhono –HeitetīmatatangaoiaongāAkorangae
6,meārahitekaiakoingāakongakiaātaarotahikite
hipangaehāngaianakamahiaerātouitauarā.Nā
rungaitemeakarerekētemahiaiarōpūmeāhua
whānuitemahi,keiteāhuatonuotōrātouwhāinga
whakatairangaHauora.Taeatupeakingāpātaimatua
kirungaitepapamāepāanakingātūmahi;
• Kuaotitetautuhiitememaoterōpūkariroiaiate
haepapamōngātūmahioterāheiwhakatutukiite
hipanga?
• Kuakohikohiangārauemikatoakahiahiatiakite
whakaotiitehohengaoterānei?
• Kuaotiteātawhakariteemāramaanakingāmema
otōrōpūūngangāwā,ngāhohengarāneika
hiahiatiapeamaiiarātouiterānei?
• Heahangātaunakitangakawhakaratoaekoehei
tautokoingāhohengaoterānei?
Whakahohe –Mahiā-rōpūkaātawhakariteakua
ritengāakongakitemahiitehohenga,māteāta
whakahaereingātūmahikiatinowhaihuaaite
whakamahingaotewākuawhakaritea.
Whakaatu–Kamahiatehohengaengāakonga,mōte
hipangatika,eaikitārātoumaherehohenga.Kahaere
tekaiakokiiarōpūmetetuhituhiitekauneketanga.
Whakakotahi –Kawhakakotahianōngāakongaimua
itemutungaoteakomangakitewhakaataataanōki
tārātouhohengamātewhakamahiitārātouPukapuka
Rangitaki.Kaāhuaauaungāwākahainatiaaitēneie
tekaiako.Nārungaitewhakaataatakaātawhakaarotia
akepeaengāakongangātūmahikāoreanōkiatutuki
metewhakaritemepēheatewhakatutukiiēnei.Me
tuhitēneikiōPukapukaRangitaki.
WhakamahiateTuhitakaRangitakikitewhakaataatai
rungaingāmeakuaakonamaierātou.
Whakarāpopo-
totanga
Tūmahi Aromatawai
3
WhaiHua
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 17-18
7. Te Whakamutunga / Te Pūrongo
• TeWhakamāra-
matanga
• TeWhakamutunga
• Ngāwhakaaro
hou
• Tekauhautanga
ongāhohengai
taunakitia
Rauemi11:Tātauira
Placemat
Whakarite – A3TātauiraPlacemat
Tūhono–Whakamāramakingāakongakateate
whakamahiitehohengaplacemat(whārikipuriwāhi)
heitautuhiitetirohangaeaikiteakongaotepānga
otehohengahauora.Māteātawānangaingāurupare
ā-kirikataeatētahiwhakatauwhakamutungaate
katoa,heiārahiatukingātaunakimōngārāetūmai
nei.
Whakahohe –IōrātouakerōpūHohengaHauora
katohatohaengāakongahewāhangaoteplacemat
keireirakatuhiaerātoutepāngaotārātouhohenga
hauoraeaikitōrātouakemārama.Kiaotiiarātouā
rātouwāhanga,metiritiriiōrātouwhakaaro.Mēnāhe
ōritengāwhakaarootenuingaongāakonga,metuhi
tēneikiwaenganuipūoteplacemat.Mehoatuwāki
ngāakongakitekōreroreroingā‘hipangaewhaiake
nei’epātahianakitārātouhohengahauoraetautoko
aiiōrātouputanga.
Whakaatu –Whakamahiingāiramatāmaii
waenganuipūoārātouplacematheiwhakariteitētahi
whakarāpopototangaā-wahaotōrātouhohenga
whakatairangaHauora.
Whakakotahi –Katiritiriaeiarōpūōrātouwhakatau
whakamutungaitētahikauhauā-waha(tērāpeaka
hiahiawhakamahirātouiārātouplacematheitohuāki).
WhaiHua
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 19-20
8. Te Whakatinana i te Hohenga
• Metukupūrongo
kitehunga
tūmatanuiinakoa
• TePānuiKura
• Hepūrongo/
kauhaurāneikite
PoarioteKura
• HeretakiteĒtita
oteniupepa
• Heretakite
tumuakimete
kauhaukingā
kaimahi
• Heretakite
Kauniheraā-rohe
Hekauhaukingā
mātua
Rauemi12:Te
Tātauira‘Tiritiri
HohengaHauora’
Whakarite – NgāPlacematkuaOti
• NgāKāmeraMamati
• NgāRorohiko
• Heraupeparahitonu
• Ngātāruaotetātauira‘TiritiriHohengaHauora’
• Ngātaputapuehiahiatiaanaheikauhauingā
taunakitanga
Tūhono –Tukumāngāakongaewhakaaroaroitetino
araheitiritiriitōrātouHohengaWhakatairangaHauora
mātewhakamahiitetātauira‘TiritiriHohengaHauora’.
Whakahohe –Kawhakaotitetātauiraiiarōpūmā;
a)Tewhakakīingāputangaotārātouhohenga–te
porowhitaā-roto(Ngāāhuakatiritiriaemātou)
b)Tetuhiingāpukengaoiamemaoterōpū–
porowhitawaenga(Heahatetinoaraheitiritiriiō
mātouputanga)
c)Tehungakuapāngiaetōmātouhohenga–
porowhitaā-waho(Tehungaetikaanakiakauhautia
emātou)
Whakaatu –Kawānangahiaengāakongatētahimomo
āhuatangapeamōtekauhau.Ātawhakaarotiateirab)i
rungaakenei.Mātewhakamahiingātaunakitangakua
whakaemihiamaiingāmahiate‘MahereHohenga’,
whakariteatekauhau.Keiteāhuaongāpukengaongā
akongaoterōpūtēnei,arā:ngāwhakaahua;heataata,
hepūrākaumamati;hewiki;hepāhoā-ipurangi;he
mātaitakeheitiritiriirungaitepaetukutukuNgāKura
WhakatairangaHauora;hewhakaaturangawhakaari;
hekauhaukitekatoaotekura;heawheawhemāte
rōpūūnga,meētahiatu.
Whakakotahi –Katiringāakongaiārātoukauhau
kitētahiminengaipōhiritiakiahaeremaikitēnei
Whakanuitangao–TāMātouHohengaHauora.Tuku
wākiawhaiwāhimaiteminengakiawhakaputa
whakaaro,whakaputakōrerohoki.
WhaiHua
Level 7 Māori Hauora
Ngā Akoranga 21
9. Te Arotakenga i te Kaunekehanga o ngā Hohenga.
• Nāngāhohenga
itutukiaite
putangai
hiahiatia?
• Nāngāhohenga
kuaāwhinakite
whakapaiakei
tātātoumahiite
kura/mahi?
NgāTāruaote
Tūmahi4maiite
rauemiaromatawai
ā–Roto– Making
Changes
Terārangitakimō
tehoatuongā
mahiiaroma
tawaitia–whārangi
12Making Chang-
es
Rauemi13:Ngā
TauākīWhakaata-
ataTūhononga
Te Tūmahi Aromatawai 4: He aromātai o te tukanga
me ngā tūtohutanga mō ngā hohenga atu anōTirohia
ngāwhārangi9–12maiiteRauemiMakingChanges.
Tirohiangā‘Herenga’etikaanamātēneitūmahi.
Whakarite –NgātāruaoteTūmahi4maiiterauemi
aromatawaiā–Roto–MakingChanges
Tūhono–Whakahuahuaingāherengaaromatawaie
tikaanaheiwhakaotiitetūmahi
Whakahohe –Tūmahiā-Kiri–Ātawhakaarotiate
rautakiwhakatairangahauorakuawhakatinanatia
ekoeheiwhakapikihauoraotētahirōpūūngaitō
mātouhaporikawhakaotiiTe Tūmahi Aromatawai 4:
He aromātai o te tukanga me ngā tūtohutanga mō
ngā hohenga atu anō.(Tirohiangāwhārangi9–11o
teRauemiaromatawaiā–roto–MakingChanges).Āta
whakariteakawhakahaeretiatēneiiraroingāherenga
aromatawai,ā,mekohikohiēneiitemutungaote
tūmahi.
Whakahohe –Heitewhakaotingaotearomatawai
tukuwākiatirohiaengāakongateRārangitaki mō
te hoatu o ngā mahi kua aromatawaitia (Tirohiate
whārangi12oteRauemiaromatawaiā–roto–Making
Changes).
Whakakotahi –Tukuwākiaātawhakaataatatiae
ngāakongakapēheatepāngaotētahihohenga
hauoraatētahiaturōpūkitōrātouakehauora.Māte
whakamahiiterautaki‘tōnati’(hangaiaheporowhiti
ā-roto/ā-waho,metūkanohikitekanohingāakonga)
metukuingāpātaiwhakaataatamengāakongaemahi
anatētahikitētahi,kiawhaiwāhiaingāakongakite
‘tūhono’kitehohengahauoraaētahiaturōpū.(Tirohia
ngāTauākīWhakaataataTūhononga).
Whakarāpopototanga
Tūmahi Aromatawai
4
WhaiHua
Resource 1
Level 7 Māori Hauora
Hauora Grid
tahawairua tahahinengaro
tahatinana tahawhanau
Level 7 Māori Hauora
Te Tuhitaka AkoResource 2
Tekorongaako:
Tewhakawhanakewhakaaro:
NgāHipangaITua:
NgāUrupare:
TeWae:
Level 7 Māori Hauora
Ngā Taumata e Whā he ara Huri Kura Katoa
Resource 3
Waihangaia he taiao akoranga haumaru tautoko hoki
mā te katoa
Whakaratoa mātauranga Hauora i te wāhanga matua
hauora hinengaro o te akoranga, i ngā horopaki pērā i
te whanaungatanga, te whakahāwea me te whakapae
whānui (stereotype)
Te whakarato tautoko ki ngā
akonga e raru ana i ngā āhuatanga
pērā i ngā pātuinga aropā, te
whakawhanaungatanga, me ētahi atu
āhuatanga pērā
Kei te matatau
ngā akonga ki
ngā tautoko i
waho o te kura,
ā, me pēhea
hoki te tiki atu
Tekatoaote
haporikura
3–12%ongā
akonga
Tekura
katoa
Hewāhangao
temarautangao
Aotearoa
Ngāakongaehiahia
āwhinaatuanōite
kura
TeTaumataote
wawaotanga
Ko wai te hunga whai pānga
Level of intervention
AdaptedfromWHOfourlevelwholeschoolapproachtoschoolchange
Level 7 Māori Hauora
Te Āta Whakaaroaro i tētahi Aratuka
Papa Pūkenga ki te WhakawetiResource 4
BarbaraBatchelor(HetuhingaituhiamōtemoheniNZHEA–Hauora Matters)
Nōnānoanei(Poutū-te-rangi2009)iwhakaputainaeteTarioteKaikōmihanamōngāTamarikiāna
kitengamōte‘HaumarutangaiteKura:Heuiuingaitehaumarutangaongāakongaitekura’http://www.
occ.org.nz.Kiteputamaiingārangahau1hepūrongoewhakaatuanahenuiaketewhakawetiingākura
oAotearoaingākuraoētahiatuwhenua,tērāhehaepapakeirungaiatātoungākaiwhakaakokiteāta
whakaritetaiaohaumaru,tautokohokimāngāakongaetaeaaierātoutewhaiitemātauranga.
Katitirotonutātoukite'pounamutatapau’kite'pounamutatakī’rānei?Kāorehewhakatikatikatere
kitēneipātaitūroanei,heoikotekorongaotēneituhingaheātawhakaaroaroingāaratukatūāpapa
pūkengakataeatewhakamahiengākurakiteātawhakariteingāwhanaungatangahuapaiirotoiō
tātoukura.Kotātearatukatūāpapapūkengahetukuiatātoukiteātawhakaaroaroingāāhuatanga
huapai,irotoitetangata,irotohokitetaiaoetautokoanaitewhakawhanketangahauora.Keitenuingao
ātātouakongangāpūkenga,keitewhakapakaritonurāneirātouiōrātoupūkenga,kitewhakawhanakei
ngāwhanaungatangahuapai,hauorahoki.Ewhakaaturiaanairotoingārangahaueakoanangāakonga
maiiōrātouaropā2meētahiatupakekeanōhoki,nōreirahemeanuikiawhakaritewāhitātouetaeaai
ngātauwhitiwhitingahuapai.
KoteAratukaTaumata-whā,Kura-katoakiteTauiraWhakarerekēKura3(Four-level,Whole-school
ApproachtoSchoolChangeModel)ateWorldHealthOrganisation,hearaetaeaaiengākurateāta
tirotirokingāmahiewhakahaeretiaanaerātouitēneiwā,meteātatautuhiewhakapauanarātouio
rātoukahakihea,meteātawhakaaroanōkiheamahiaiināianeikitewhakatauriteitārātouarongakite
takenuineiarā,tewhakaweti.
1. InternationalAssociationfortheEvaluationofEducationAchievement(2008).Trends in International mathematics and
science study. (TIMSS 2006/07).Availablefromhttp://www.iea.nlandhttp://www.timss.org
2. Alton-Lee,A.(2003).Quality teaching for Diverse Students in Schooling: Best Evidence Synthesis.MinistryofEducation,
Wellington
3. Takenfrom;MentalHealthFoundationofNewZealand(2001)Guidelines for Mentally Healthy Schools. A resource to assist
schools in the implementation of Mental Health initiatives in the school community
Level 7 Māori Hauora
Kotewāhangawhānuiitetapatorukawhakaatuingāmahiatekurakiteātawhakariteitētahiahurea
kurahuapaiewhaiwāhimaiaitekatoa,arākongāakonga,ngāmātuameētahiatumemaotehapori
kiawhaiuara,kiawhaihononga,kiahaumaruanōhoki.Hemeanuikotewhanaungatangaongāmema
otehapori,tētahikitētahi.Kaakongāakongaingāmahikuawhakatauiramaikiarātou,ā,kapērāanō
ārātoumahikiētahiatu.Kauarawae‘whakapaenoa’heahureakurahuapaitākoutou.Hemeanuikia
rapuaetekura,māteātakōrero,mēnāewhakaaeanangārōpūotekurahetaiaomanaaki,atawhaihoki
tōrātoutaiao,hetaiaoetaeaaierātoutewhaiitemātauranga.
Ngā tauira o ngā hohenga ka taea:• Teātakōrerokingāmemakatoaotehaporikitewhakatauheahangāāhuatangaheiāwhinaiarātou
kiawhaiura,kiawhaihonong,kiahaumaruanōhoki.
• Tautuhiingāāhuatangaarā,ngāmotikamengāhaepapaewhakaponoanatekuraetikaanamāngā
memakatoa,ā,kaātawhakaritehokiehāngaianaēneikingātikangaotekura.
• Hemaherehohengaheitautokoitētahiwāhietikaanakiawhakarerekētia.Kongātauira;kiawhaiwāhi
maingāakongairotoingāmahiarataki,kiawhaiwāhimaitekatoakitetiritiriiteahureiotōrātou
ahurea,kiawhaiwāhimaitereootetokoitiitotoingāwhiriwhiringakaupapa,hewhakawhanaketanga
ngaiomāngākaimahiepāanakitemanahautanga,hewāhangamāngāmātua,mengāmātua
whāngai,kotōnakaupapakotetautokoiārātoutamarikikitewaihangawhanaungatangahuapai.
• Tewhakawhanaketangaongākaupapaheremengāhātepeeahumaianaingāmemakatoaote
hapori
Kotetaumatatuaruaotetapatoru,etautuhianaitehiahiamōngāhōtakamātaurangahauorapakari
tonu,keirotokongāwhanaungatanga,kotewhakapaewhānui,tewhakahāwea,tewhiriwhiringa
kaupapa,metewhaiwāhitangamai.AhakoahewāhinuitōtewāhangaakooteMātauranga
Hauora,Tinanahokiirotoite Marautanga o Aotearoa 2007 (NZC)4etaeaaitewhakahāngaiingā
whakaakorangamengāakorangamātewhakamahingaongāaratukutūāpapapūkenga,arā,kua
tautuhiaeteNZCirotoingāUara,māngāwheakoakoangāakonga,kawhakawhanakehiaōrātou
pūmanawaki:
• tewhakaputaiōrātouakeuara
• tewhakahura,irungaitearoha,ingāuaraaētahiatu
• teātatātariingāuaramengāhohengaeahumaianaiauauara
• teātakōreroingāwhakahē/ngāwhakatetekaputaakeitererekētangaongāuarametewhakawhiti
whakaarokitekimirongoā
• tewhakatauingāwhakataumatatika,metewhaikiawhakatinanaiauawhakatau.
KongāPūkengaMatuao;tewhakaaro;tewhakamahingaotereo,ngātohumengātuhinga;te
whakahaereiakoeanō;tewhakawhanaungatanga;tewhaiwāhimetetakohaatu,hepūkengakatoa
ērāewhaiorangaai,ewhaimātaurangaai,ewhaimahiaitetangata,ā,katakohaatuhokiirungaanōiā
rātoumahiirotoitehapori.Mātewaihangaingāwheakoakoranga,ōkawa,ōpakirāneiewhakawhanke
aiingāUaramengāPūkenga MatuataeatukiteMatakitengamengāMātāponooNZC,hetautoko
āmātoukingāakongakitewaihangaingāwhanaungatangahuapaiirungaitemanawanuimete
whakanuiiteuaraotererekētanga.
Level 7 Māori Hauora
Ngā tauira o ngā hohenga ka taea:• Tewhakatauingāhiahiaangāakongamātekohikohiraraungainākoangārōpūarotahiakonga
• Meātawhakaritekiawhaiwāhikatoangāakongakitewhiwhiwheako,ōkawa,ōpakirānei,etaeaai
erātou;tewhakawhanakewhanaungatangahuapai;itētahiwāhiemōhiotiaanaerātouōrātouake
motika,haepapahoki,ā,emōhioanahokimeaharātouheitautokoiarātouanōmeētahiatuingā
wāwhakapātaritari,ingāwāraruraru;ā,kawhakawhanake/whakapikihokiitematataukitēneimeate
tureā-iwi.
• Metautuhiingāwāhietaeaengāakongatewhakapiki/whakapakariakeingāpūkengairungaingā
wheakoakoomua
• Hewhakaritekiawhaiwāhingākaimahikingāwhakawhanaketangangaiokiaātawhakaritee
whakamahianarātouingātikangaakorangapekekatoa
• TewhakamahingaongāKaitakawaenga,arāngāKaiakoRauemioteAkorangameteWhanonga
(RTLB’s)mengāMātangaKaiakoAkomanga(SCT’s)
Keitetaumatatuatorukatautuhimewhakariteiētahiarawhititauwhāitimāētahiongāakongakiteāta
whakariteaewhakatutukitiaanaorātouhiahiaorangameētahihiahiaanōhoki.
Ngātauiraongāhohengakataea:
• Hehōtakatakawaengaaropā
• Ngārōpūtautokoā-aropā
• Hehuihuingawhakaora
• Hetohutohutanga
Kotewāhangaitirawaotetapatoruetautuhianaitehiahiakitetautokongaioarotahikataeate
whakaratoitekura,iwahoaturāneiotetaiaootekura.
Ngātauiraongāhohengakataea:
• Hekaitohutohu
• HeRataMateHinengaro
• TeTohuUmangaMātauranga
• TeTureTaiohitanga
Itemutungaihohewhanongamatatinitewhakaweti,nōreirahemahitērāmātekatoaotekura,ā,me
whaiwāhimaihokingātāngatakatoaotekura.“Kaakongātaiohimaiingāāhuatangakakiteaerātou,
itenuingaotewāmaiitewhakatauiratangamai,ngātikangaahureameārātouakewheako.Keite
koungao tetaiaoe nohoneirātou,tewhakawhanaketangahuapaiongātaiohi–arā,ingātautoko,ingā
kareremengāarawhaiwāhikakiteamaiengātaiohiingātāngata,ingāwāhimengāwheakootōrātou
ao”(Benard,2004,w.40).5Meātawhakaritetātoukiatūheihaporimanaakiōtātoukura,hewāhika
poipoia,kawhaiuarahokingāwhanaungatangahuapai.
4. MinistryofEducation(2007).The New Zealand Curriculum.LearningMedia,Wellington
5. Benard,B.(2004)Resiliency:What We Have Learned.WestEd,SanFransisco.
Level 7 Māori Hauora
Te wetewete tuhingaResource 5
Heahangāwhakaaromatuakaputamaiitēneipānuitanga?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Nātēneipānuitangaheahatētahimahikamahiaetātou?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Level 7 Māori Hauora
Rauemi Tātaritanga Hiahia Tuihono
Resource 6
NgāTauiraRūnanga:
Te Taitara Te Kaituhi Te Takenga Te Whakamārama
Bullying:Whatdo
studentssay?
JanisCarroll-Lind&
AlisonKearney
http://www.the-
revealers.com/pdfs/
bullying-survey.pdf
He tuhinga e whakatakoto ana i
ngā kitenga mai i te whakaweti
i roto i te horopaki o ngā kura
o Aotearoa.E pupuri ana i ngā
pātai whai hua.
Behaviourand
attendance:In-
depthauditfor
primaryschools
UKGovernment http://
nationalstrategies.
standards.dcsf.gov.uk
He rangatū o ngā pukapuka e
5 e tautoko kura ana ki te āta
tirotiro i te ahurea kura.Kei ia
pukapuka ko ngā rangahau/
uiuinga ā-hapori, ngā kitenga
whānui me ngā hipanga i tua.
Bullying:Whatdo
studentssay?
JanisCarroll-Lind&
AlisonKearney
http://www.tki.org.
nz:8008/r/governance/
positive_behaviours/
pdf/bullying-
kairaranga-v5-iss2.pdf
He tuhinga e mau ana hoki i ngā
pātai ki ngā akonga.
TeManaKorero3 TeTāhuhuote
Mātauranga
http://tetereauraki.
tki.org.nz/Te-Mana-
Korero#TMK3
Kotātēneirauemihewhakaatu
ingātumuaki,ngākaiako,ngā
akonga,ngāmātuameētahi
whānauekōreroanamōte
hiringaotewhakapakaritanga
otetauratangata,mete
whakahuraingāhuarahiiputaai
ngātinohuakiarātou.
MeandMy
SchoolSurvey
NZCER http://www.nzcer.
org.nz/default.
php?products_id=2370
He rangahau akonga a Me and
My School iwhakahoahoa mā
ngā akonga o Aotearoa, i ngā
tau 7 - 10. Ko tā te rangahau
he ine i ngā whakaaro o ngā
akonga e pā ana ki tā rātou
tūhononga ki tō rātou kura,
me ō rātou ake whakaaro ki a
rātou anō hei akonga. Kataea
ngātapekeoterangahauangā
akongatetahurikingāwāhii
rungaitetauine,ā,kataeahoki
ngātaumatatewhaiirotoite
wā,kiawhakatauriteakingā
paerewaā-motu.
Level 7 Māori Hauora
WholeSchool
Approach
Surveys
MindMatters http://www.
mindmatters.edu.
au/whole_school_
approach/school_
online_surveys/
school_audits_and_
surveys_landing.html
Hetauiraongārangahau
tuihonoetitiroanakiteāhuao
tekura–ewhaiwāhimaianate
katoaotehapori.
SchoolClimate
Surveys
OntarioMinistryof
Education
http://www.edu.gov.
on.ca/eng/safeschools/
survey7to12.pdf
Wāhanga2:Hepātaiwhaihua
peakeitewāhangaBullyingand
Harassment.
StudentSurvey MindMatters http://www.
mindmatters.edu.au/
verve/_resources/
Student_Survey_
Short_version.pdf
Rapid Students for studentsi
hangaiakitekohikohimōhiohio
epāanakitehauorahinengaro
meteoranga.
CaliforniaHealthy
KidsSurvey
CADeptof
Education
www.wested.org/cs/
chks/view/chks_s/17?x-
layout=surveys
Hetauiraongārangahaumā
ngāmomopakekekatoa;he
raweētahipātai–tīpakonangā
pātaiehāngaiana.Katirotiro
kiteāhuaotekuramengā
tūhonongaangāakongakite
kura,hohengaā-tinanahoki,me
ētahiatu.
ResilienceProject TheInternational
ResilienceProject
http://www.
resilienceproject.org/
resilience_9724.html
Kataeatetoroatukingātauirao
ngāpātaiiwhakamahiamengā
akonga
Guidelinesfor
MentallyHealthy
Schools
MentalHealth
Foundation
resource@
mentalhealth.org.nz
Hetauiraongārangahaume
ngārautakimatawhānui.
Level 7 Māori Hauora
Mahere Tātartanga HiahiaResource 7
Ngā Ingoa: Te AngawāTeRātīmata:
TeRāmutu:
Te Horopaki
He whakawhanake i tētahi hapori kura
haumaru, tautoko hoki
Te Horahanga Marautanga Matua:Te Hauora
Ngā Hononga Whakawhiti Marau:
TE TŪMAHI
Hewhakatutukiitētahitātaritangahiahiaheiwhakariteitētahihohengawhakatairangahauoraetaea
aiekoeheiwhakaritehurihangaepāanakitewhakawhanaketanga,tewhakanikonikotangahoki/rānei
otehauoraotōtātouhaporikura.
Te Tātaritanga Hiahia
Kotōmātourōpūarotahiko:
Kakohiraraungamāte:
Heimahiitēneimahika:
Mewhaimātouiēneiewhaiakeneiheiwhakahaereitōmātoutātaritangahiahia:
Kawhakamahiaemātoungāaratukaewhaiakeneiheitātariiāmātouraraunga:
WāTakitakiKaiako
TeRā:
Tākupu:
Level 7 Māori Hauora
Te Tuhinga WhakaweteResource 8
Heahangāwhakaaromatuakaputamaiitēneipānuitanga?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Nātēneipānuitangaheahatētahimahikamahiaetātou?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Level 7 Māori Hauora
He Tauira Rau Tohutohu Resource 9
Ingoa Rōpū:
Ngā wāhi hei tirotiro
Te Urupare Hei mātua tiki maiKia oti, takitakina
Tā mātou pātai nui
ko ...
Me pēhea mātou e noho haumaru ai, e whai tautoko ai hoki i te kura.
Hepēneiētahiatu
pātaiitinoanei...
• Keiheatewāhihaumaruitekura?
• Hewāhianōkāoreitehaumarukia
mātou?
• Heahakanohohaumaruaimātoui
tekura?
• Mepēheatewhakariteitekurakia
haumaruaimātātoukatoa.
Keitekohikohi
mātaurangaia...
Eonongāakongamaiitōmātou
KaraheHoa
(Rūma:Kōwhai)
Herārangiakomanga,
metewāheipātaiki
tōmātoukaiako
Keitekohimōhiohio
māte...
• TewhakamahiitētahiTūtohiTatau
• Tehopuitōmātouuiuingakite
rīpene
• Tetangowhakaahuamāte
whakamahiitōmātoukāmera
mamati
Tewhakamahiitētahi
TūtohiTatau
HeKaituhi
HeKāmeraMamati
Keitekohimōhiohio
māte...
• Tewhakamahiitekauwhatapae
• Tetikiakeiātātouwhakaahua,me
tetāpiriatuingāiramatuamaiite
kōreroangāakongaheiwaihangai
tētahiwhakaaturangakiriata.
TeRorohiko
NgāKāmeraMamati
mengāpikitia,
whakaahuaitangohia
itewāuiui.
Level 7 Māori Hauora
He Tātauira Rau TohutohuResource 10
Ingoa Rōpū:
Ngā wāhi hei tirotiro
Te Urupare Hei mātua tiki maiKia oti, takitakina
Tā mātou pātai nui
ko ...
Hepēneiētahiatu
pātaiitinoanei...
Keitekohikohi
mātaurangaia...
Keitekohimōhiohio
māte...
Keitekohimōhiohio
māte...
Level 7 Māori Hauora
Placemat templateResource 11
•
•
•
•
•
•
•
•
Level 7 Māori Hauora
Te Tiritiri Hohenga HauoraResource 12
Te hunga ka pāngia e tō
mātou hohenga
Ngā pūkenga i tō mātou akomanga
Ngā putanga o te hohenga
Level 7 Māori Hauora
Ngā Tauākī Huritao Tūhononga
Resource 13
Te Hohenga Tōnati
1. Kotētahi‘huapai’kahiahiatiriaukiakoeepāanakitāmātou
hohengawhakatairangahauorako...
2.Kotētahiāhuatangaewhaipāngaanakiaauitōhohenga
whakatairangahauorako...
3.Hepātaitākuepāanakitōhohengawhakatairangahauorako...
4.Kotētahiāhuatangaotōhohengawhakatairangahauorakawhakapiki
aiitakuhauorakote...
5.Heahakiakoetewāhitinopaiotōhohengawhakatairangahauora?
6.Kiōuwhakaaroheahatētahiāhuatangakawhakapikiitepaiotō
hohengawhakatairangahauora?
top related