İlkçağ tarihi 1 - turuz · 2020. 6. 29. · diakov - s. kovalev isbn-978-9944-122-39-9 /...
Post on 07-Mar-2021
2 Views
Preview:
TRANSCRIPT
EserinilkbasımıMayıs1987VYayınlarıAnkara
YordamKitap47bullİlkccedilağTarihi-1bullVDiakov-SKovalevISBN-978-9944-122-39-9978-9944-122-38-2(takım)CcedileviriOumlzdemirİncebullDuumlzeltmeOumlzlemMaruf-GuumlnnurAksakalKapakveİccedilTasarımSavaşCcedilekiccedilbullSayfaDuumlzeniGoumlnuumllGoumlnerBirinciBasımHaziran2008bullİkinciBasımKasım2010UumlccediluumlncuumlBasımAğustos2014
YordamKitapBasınveYayınTicLtdŞti(SertifikaNo10829)CcedilatalccedileşmeSokağıGendaşHanNo19Kat334110Cağaloğlu-İstanbulTel02125281910Faks02125281909WwwwyordamkitapcombullEinfoyordamkitapcomwwwfacebookcomYordamKitapbullwwwtwittercomYordamKitap
İLKELTOPLUM
BİRİNCİBOumlLUumlM
GİRİŞ
1 İlkel topluluk duumlzeniTarihin ilk boumlluumlmuumlilkel topluluk duumlzeninin doğuşunu gelişmesiniveortadankalkışını incelerBudeyimlebiz ilkinsan toplumlarının ortaya ccedilıkışından ilkdevletlerin kuruluşuna kadar geccedilen uzun birzaman dilimini adlandırıyoruz Sınıflı (koumllecifeodal kapitalist) toplumun tarihinin beş binyıllıkbirzamandiliminibirazaşmasınakarşılıkilkeltoplulukduumlzeniyuumlzbinlerceyılyaşamıştır
İlkeltoplulukduumlzenininbelirleyicioumlzelliklerinelerdir İlkel toplumda uumlretim ilişkileri baştatoprak olmak uumlzere uumlretim araccedillarının ortakmuumllkiyetine dayanmaktaydı Bunun nedeni de
gerekli varoluş olanaklarını insanların tekbaşlarına elde etmelerine izin vermeyen uumlretimguumlccedillerinin duumlşuumlk duumlzeyiydi İnsanlar birlikteyaşamak ve ccedilalışmak zorundaydılar ve buortaklaşa ccedilalışma da uumlretim araccedillarının veemeğin uumlruumlnlerinin ortaklaşa muumllkiyetine yolaccedilıyordu İnsanların oumlzel muumllkiyeti insanıninsan tarafından soumlmuumlruumllmesi ve sınıflaryoumlnuumlndehiccedilbirduumlşuumlncesoumlzkonusudeğildi
İlkel topluluk duumlzeni insanlık tarihinin birevrensel evresidir Bunun anlamı şudur Herhalk (ulus) bu evreden geccedilmek zorundakalmıştır sınıflı toplum durumu bir başlangıccedilolmayıp ilkel topluluk duumlzeninin yıkıntılarıuumlzerinekurulmuşbirduumlzendir
İlkeltoplumuntarihiccedilokeskizamanlarıiccedilerirve bu doumlnemin incelenmesi insanın koumlkenidinin doğuşu sanatların ve bilimlerin ortayaccedilıkışı sınıfların ve devletin oluşumu gibi ccedilokoumlnemli sorunların aydınlatılmasını sağlarİnsanlığın aştığı o guumlccedil yolu atalarımızın doğakarşısındaverdiğikahramancasavaşımıinceler
Her tarih gibi ilkel toplumun tarihi de bir
bilimdir Konusu ise ilkel topluluk duumlzenininevrimyasalarıdırVebizbuyasalarıdiyalektikvetarihselmateryalizmsayesindeanlayabiliriz
Marksizmin kurucuları birccedilok yapıtlarındailkel toplum tarihinin sorunları uumlzerindedurmuşlardır Marx ve Engels toplumsalccedilalışmalarının daha başlarında 1845-1846yıllarındakalemealdıklarıAlman İdeolojisirsquondeinsan toplumunun başlangıcında insanlaravcılık balıkccedilılık tarım ve ilkel hayvancılıklageccedilindikleri sırada egemen duumlzenin [boy(tribuuml)] muumllkiyeti ortaklaşa muumllkiyet olduğunubelirtirlerKapital Anti-Duumlhring ve oumltekiyapıtlarıileayrıcaMarxveEngelsrsquoinmektuplarıilkeltoplulukduumlzenininccedileşitlisorunlarınailişkinccedilokdeğerliaccedilıklamalariccedilerirlerEngels1876rsquoyadoğru insanın ortaya ccedilıkışının karmaşıksuumlrecinin bilimsel ve maddeci accedilıklamasınıverenMaymununİnsanaDoumlnuumlşuumlmuumlndeEmeğinRoluumladlıkitabınıyazdı
Burjuva bilimi 1880 yıllarına doğru bolmiktarda belge toplamıştı Marx ve Engels bubelgeleritekrargoumlzdengeccedilirerekilkeltoplumun
tarihi hakkında bir bireşim (sentez) yapıtıhazırlamaya giriştiler Bu işi ilkin Amerikalıbuumlyuumlk bilgin LHMorganrsquoın bir kitabınınboumlluumlmlerini inceleyipyorumlayanMarxbaşlattıMarxrsquoınoumlluumlmuumlndensonrabuccedilalışmalarıEngelssuumlrduumlrduuml ve sona erdirdi 1884 yılında oumlnemlibir yapıt yayınladıAilenin Oumlzel Muumllkiyetin veDevletin Koumlkeni Engels bu kitabında birccedilokolgulara dayanarak ilkel toplumun evriminintemel yasalarını ortaya ccedilıkarır ve bu doumlnemineksiksizbirilktarihiniverir
Marx ve Engels karşı-bilimsel kuramlarıeleştirmek ve ilkel toplumun evrim yasalarınıaccedilıklamakla yetinmezler aynı zamanda sınıflargibi oumlzel muumllkiyet ve devlet gibi kurumlarınkalıcı değil geccedilici oumlzelliğe sahip olduklarınıgoumlsterirler
İlkel toplumun bilim ccedilalışmaları Lenintarafından derinleştirildi İlkel toplulukduumlzeninin temel oumlzelliklerine ilişkin oumlnemliaccedilıklamaları ldquoHalkın Dostlarırdquo Kimdir veSosyal-Demokratlara Karşı Nasıl MuumlcadeleEderlerTarımSorunuveldquoMarxrsquoınEleştirilerirdquo
gibi kitapları ileDevlet Uumlzerine konferansındayeralmaktadır
2 İlkel topluluk duumlzenine ilişkin bilgikaynakları İlkel toplumu incelemenin kendioumlzellikleri vardır İnsanlık tarihinin bundansonraki doumlnemlerinden birccedilok ve değişikmetinler (yazmalar yazıtlar vb) kalmışolmasınakarşın ilkel toplulukduumlzenievresindeyazı bulunmadığı iccedilin değişik tuumlrde kalıntılararamakzorundayız
İlkeltoplumlailgilibellibaşlıbilgileribizeikitarih dalı sağlarArkeoloji veEtnografyaBunlardanarkeoloji insanlığıngeccedilmişinimaddikuumlltuumlruumln yapıtlarına goumlre yeniden tasarlar veyeniden kurar amacı bunları araştırmaktanımlamak ve sınıflandırmaktır Bu yapıtlar işaletlerinisilahlarıkapkacağıkonutkalıntılarınısanat yapıtlarını ve ayin eşyalarını kapsarArkeolojikkalıntılarkuumlccediluumlkbiroumllccedilektebileolsageccedilmişin ideolojisinin belirgin niteliklerini taşırArkeologlar eski yerleşim yerlerini (yerleşimmerkezleri koumlyler) ve mezarları ortaya
ccedilıkarırlar incelerler buralardaki arkeolojikkatmanlarda yani bazen kalınlıkları onlarcametreyi bulan hayatın ve insan etkinliklerininorganik ve inorganik kalıntılarının uumlzerini oumlrtentoprak katmanlarında kazılar yaparlar Bualanda jeolojinin paleozoolojinin vepaleobotanikrsquoin verileri uygarlıkların kalıtınıoldukccedila tam olarak tanımlamamıza olanaksağlar Son yıllarda buluntuların yaşlarınısaptamak iccedilin geccedilmiş bin yıllarda organikkalıntıların geccedilirdiği değişimleri incelemekilkesine dayalı fiziko-kimyasal youmlntemlergeliştirildi Buna goumlre araştırmacılarkemiklerdeağaccedilkalıntılarındaldquokarbon14rdquoadıverilen karbonun radyoaktif izotopununmiktarını ortaya ccedilıkararak (diyelim ki 5500yılları) mezarın ya da yerleşim yerinin yaşınısaptayabilirler
Etnografya başta ldquogelişmemişrdquo denilen ilkeltopluluklarınkiolmakuumlzereboyların(tribuumllerin)vehalklarınkuumlltuumlrvegelenekleriniincelerXIXyuumlzyılda ve hatta XX yuumlzyılın başlarındaAfrika Amerika Okyanusyarsquonın birccedilok
boumllgesindeveRusyarsquonınbazıkesimlerindeilkeltopluluk duumlzeninin direngen kalıntılarınıkoruyanilkeltopluluklaryaşamaktaydıBuilkeltoplulukların sayıları bundan iki bin yıl oumlnceHeredot StrabonTacitus ve kendi konularındailginccedil şeyler aktaran oumlteki ilkccedilağ yazarlarızamanındaccedilokdahafazlaydı
Etnografyauumlretimimaddikuumlltuumlruumltoplumsalduumlzenivehalklarınmanevihayatlarınıincelervekalıntılara goumlre ilkel toplumun oumlzellikleriniyeniden tasarlar bu nedenle etnografik verilerilkel toplumda ailenin youmlnetici kurumlarınsoumlzel ve hukuksal geleneğin tarihiniaydınlatabilecek biricik kaynaktır Zengin birbelgekaynağıtoplamakiccedilinetnograflarşuyadabu boylar arasında uzun yıllar boyu yaşamakdillerini oumlğrenmek ve geleneklerine alışmakzorundadırlar Oumlrneğin LH MorganSenekaların İrokua boyunun konuğu olduseccedilkin Rus gezgini Mikloukho-Maklai YeniGinersquode Papualar arasında uzun suumlre yaşadıgeleneklerini inceledivebu insanları soumlmuumlrgecibaskılarakarşıkorumakiccedilingayretgoumlsterdi
Etnografikbelgelernekadardeğerliolurlarsaolsunlar iki oumlnemli kusurları vardır Bunlardanbirincisi şudur Etnografların hiccedil incelememişoldukları en geri kalmış boylar bile uygaruluslarla kurulan ilişkiler sonucu pek ccedilokdeğişime uğramışlar ve kapitalizmin bozucuetkisi altında kalmışlardırGelenek ve kuumlltuumlrlericcediloğuzamaneskiveyeniningaripbirkarışımınıiccedilerirler
Nihayet evrimin değişik aşamalarındabulunan ilkel toplulukları inceleyen bilginlerbunlarıngeneloumlzelliklerihakkındabilgiverirlerHangi ekonomi toplumsal ve ideolojikoumlrguumltlenme biccedilimlerinin daha eski olduğu nasılbilinebiliraletlerinkonutlarıntakılarınbasitbirbetimlemesinden toplumun tarihine nasılulaşılabilirBuengelarkeolojiileetnografyanınmalzemelerinin ortaklaşa duumlzenlenmesiyleaşılabilir
3İlkeltoplumuntarihininevreleriBinlerceyılboyunca ilkel toplumccedilokoumlnemliekonomikve toplumsal değişimler geccedilirdi Bu nedenle
tarihini birkaccedil evreye ayırmak gerekir Bununhangiilkeyegoumlreyapıldığınıgoumlrelim
19 yuumlzyılın ikinci ccedileyreğinde Danimarkalıarkeolog Ch Thomsen buluntularınsınıflandırılmasıkonusunauumlccedilldquoccedilağrdquoduumlşuumlncesinigetirmişti Aletlerin yapımında kullanılan temelmaddenin niteliğine goumlreTaşCcedilağı BronzCcedilağıve Demir CcedilağıTarih oumlncesini ccedilağlara ayırmakiccedilinbuilkekabuledildiDahasonrabuccedilağlarınherbirikendiiccedilindedoumlnemlereayrıldıOumlrneğinTaş Ccedilağı taşın işleniş tarzı ve aletin yapılışamacına goumlre Paleolitik (ldquoeski taşrdquo) Mezolitik(ldquoortataşrdquo)veNeolitik(ldquoyenitaşrdquo)doumlnemlerineayrıldı Bu doumlnemlerde evreler (erken ve geccedilPaleolitik) ve maddi kalıntıların toplamınınoumlzelliklerine goumlre aşamalar ya da uygarlıklarhalinde tekrar boumlluumlnuumlrler aşama adını tipiknesnelerin (chelleacuteen acheulleacuteen mousteacuterien)bulunduğuyerdenalır
Duumlnyanın buumltuumln arkeolog ve tarihccedililerininkabulettiğibusınıflandırmayadsınmazyararlarsunar Ama tek yanlı olması bakımındankınanabilir ccediluumlnkuuml ilkeldoumlnem tarihininevreleri
arasındaki farkı aletlerin yapıldığı maddeninoumlzelliğineve işleniş tarzına indirgemektedirBuda bizi tarihin mekanikccedili yorum ve tekniğingelişmesi ile toplumun gelişmesinin birbirindenayrılması tehlikesine goumltuumlruumlr Oysa aynıarkeolojikevreccediloğuzaman toplumsalevriminccedileşitli duumlzeyinde bulunan halklarla ilgilidirOumlrneğin Bronz Ccedilağırsquonda başka yerlerde ilkelduumlzen ccediloumlkerken bazı boumllgelerde tarım vehayvancılıkdahaemeklemedoumlnemindeveklanduumlzeni yuumlruumlrluumlkteyken daha başka boumllgelerdesınıflara boumlluumlnmuumlş ve gelişmiş bir toplumoluşmuş durumdaydı Hiccedil kuşkusuz bu uumlccedil tiptoplumu aynı tarihsel doumlneme bağlamakolanaksızdır
Başka bir sınıflamayıEski Toplum adlıkitabında 1880rsquoe doğru LH Morgan oumlnerdiBusınıflamabirincidenfarklıolarakteknolojikoumllccediluumltle yetinmez ve her doumlnemin maddikuumlltuumlruumlnuumln genel oumlzelliği uumlzerine otururMorgan ilkel toplum tarihini iki doumlneme ayırırVahşilik ve barbarlık Birincisi ok ve yayınbulunmasıylatamamlanırikincisiccediloumlmlekccedililiğin
bulunmasıyla başlar tarım ve hayvancılığındoğuşuvegelişmesinikapsarBu ikidoumlnemdeuumlccedil aşamaya ayrılırAşağıAşama OrtaAşamaYukarıAşama
Engels Morganrsquoın bu sınıflandırmasınıAileninOumlzelMuumllkiyetinveDevletinKoumlkeni adlıyapıtında kullanır Ama bu sınıflamanınyetersizliğini kabul eder ve yeni belgelerintoplanmasının bir başka youmlntemin busınıflandırmanın yerini almasına yol accedilacağınıilerisuumlrer
Sovyet bilginleri ilkel toplumun tarihininMorganrsquocı boumlluumlnuumlşuumlnuumln eskidiği arkeoloji ileetnografyanın son uygulamalarını artıkkarşılamadığı duumlşuumlncesindedirler ne var kiherkesin kabul edebileceği bir ccediloumlzuumlm yoluhenuumlzbulunmuşdeğil
Buumltuumln tarihccedililer insanın biyolojikoluşumunun tamamlandığı suumlrece ilkel toplumtarihinin başlangıcında ayrı bir yer vermekkonusunda birleşiyorlar bunu zorunlugoumlruumlyorlar bu suumlreceilkel suumlruuml doumlnemi adıveriliyor
İlkel suumlruuml doumlneminden sonraklanlar duumlzenigeliyor bu duumlzenin doruk noktasında genelanaerki ldquomatriarcatrdquo ve kadın-erkek eşitliğiyaşanmıştır
Nihayet uumlretim guumlccedillerinin gelişimihayvancılığın saban tarımının ve madenlerin(bronz demir) işlenmesinin ortaya ccedilıkışısoumlmuumlruumlnuumln ilk tohumlarının ve oumlzel muumllkiyetinbelirdiği yeni bir doumlnemin başlangıcınıbelirliyor anaerkirsquonin yerini babaerkildquopatriarcatrdquo alıyor ve klan demokrasisi dedevletin kuruluşu iccedilin gerekli ortamı hazırlayanaskericircdemokrasiyedoumlnuumlşuumlyor
Hiccedil kuşkusuz toplumsal ilişkilerin niteliğinedayalı bu sınıflama da şu anda bir varsayımolarakelealınmalıdır
Evrelere boumlluumlnme tarihsel suumlrecinduumlzenlenmesininaccedilıklanmasınaolanaksağlıyorBirbaşkazorişdeşuyadabudoumlneminmutlakkronolojisinin yapılmasıdır Ccediloğu zaman tarihoumlncesininşuyadabuevresininbaşlangıccedilyadasonunu tam olarak saptamanın olanaksızlığıylakarşıkarşıyakalıyoruzZamanınakışındageriye
doğru gittiğiniz oranda kesin kronoloji giderekbelirsizleşiyor
4 Tarih yazıcılığına toplu bakış İlkinsanlarınyaşamınailişkinduumlşuumlnceleruzunsuumlrebelirsiz kaldı İlkccedilağ yazarları insanlığınbaşlangıcında varolduğu kabul edilen bir ldquoaltınccedilağrdquo efsanesini tekrarlıyorlar ya da ellerinidişlerini ve sopalarını silah olarak kullananhayvan yaratıkları anlatıyorlardı Ortaccedilağrsquodakilisenin egemenliği ilkel zamanlara ilişkinbilimsel duumlşuumlncelerin gelişimini engellediDinbilimciler ilk insanlar olan Adem veHavvarsquonın Tanrı tarafından yaratıldıklarınıoumlğretiyorlar ve kilise de yetkisiyle bunlarıncennetten kovuluşlarını tufanı ve İncilrsquoin oumltekisafyuumlrek oumlykuumllerini onaylıyordu Gelişmemişulusların geleneklerine ilişkin bilgiler uydurmaşeylerdi Kimi zaman bu insanlar koumlpek başlıhatta başsız goumlzleri goumlğuumlsleri uumlzerindetasarlanıyordu
AncakKolombveMagellanrsquodanbaşlayarak(oumlzellikle Kracheninnikov Pallass Miller gibi
kacircşifler)gelişmemişhalklarınhayatınıAvrupalıbilginlere tanıtan XV yuumlzyıldan XVII yuumlzyılakadar yapılan buumlyuumlk coğrafi keşifleretnografyayı başlatarak ve ilkel tarihin uumlzerineduumlşuumlnmeyeyol accediltılarXVIII yuumlzyılın başındaKuzeyAmerika Kızılderilileri arasında yaşayanmisyoner Lafitau bunların geleneklerininAvrupalıların ccedilok eski geccedilmişiniaccedilıklayabileceği duumlşuumlncesini ortaya atan ilkinsan oldu Bununla birlikte XIX yuumlzyılınortalarına kadar tarih oumlncesi doumlneme ilişkinkeyficirc varsayımlarla yetindi bilim Yazınınbulunmasından oumlnceki doumlneme ait gizemekesinlikle nuumlfuz edemeyeceğimizi ileri suumlrenbirccedilok kuşkucu incelemelerden vazgeccedilmektensoumlzediyordu
Doumlrduumlncuuml Zamanrsquoın başlarına ait hayvanfosilleri arasında (insan yapısı) aletleri ortayaccedilıkaran ilk arkeolojik kazılar (1830rsquolara doğruİngilterersquodeMcEneryve1840rsquoadoğruFransarsquodaBocuherdePerthes)ilkelduumlnyanınarkeolojiveantropolojisinin temellerini atmalarına nazarivarsayımlardantarihoumlncesitoplumailişkinciddi
belgelere geccedilişi sağlamalarına karşın iccedilten birduumlşmanlık tavrıyla değilse bile inanmazlıklakarşılaştılar Ancak Darwinrsquoin bulgularındansonradır ki bilginler McEnery ile Boucher dePerthesrsquoin ccedilalışmalarının gerccedilek değerinianladılar
XIX yuumlzyılda burjuva tarih bilimi ilkeltopluma ilişkin bilgilerin dizgeleştirilmesine(sistematize edilmesine) buumlyuumlk katkılardabulundu İsviccedilreli hukukccedilu J J Bachofenanaerkil doumlnemin ve bunun ardından gelenataerkildoumlneminvarlığınıkanıtlamakiccedilinİlkccedilağyazarlarabaşvurduLHMorgankendiliğinden(spontane) bir materyalizmin yandaşı olarakklanlar duumlzeninin oumlzelliğini ccediloumlzuumlmlediinsanlığın evriminin buumltuumlnluumlğuuml duumlşuumlncesinidestekliyor ve KuzeyAmerika Kızılderililerinintoplumsal oumlrguumltlenmesi incelemesine dayanarakGreklerin ve Romalıların tarihsel gelişimleriniaccedilıklamaya ccedilalışıyordu Fransız bilgini GMortillet ile İsveccedilli arkeolog O MonteliusTaşve Bronz Ccedilağlarının belgelerininsınıflandırılmasının ilkelerini koydular Rus
bilgini M Kovaleski ataerkil toplululuğuinceledi ve anaerki ile guumlnuumlmuumlz tek eşli ailesiarasındageccedilicibirbiccedilimolduğunukanıtladı
XX yuumlzyılın burjuva etnograf vearkeologları ilkel toplumun tarihine ilişkin ccedilokzengin belgeler topladılar bu da onlarakendilerinden oumlncekilerin bilinen olgu eksikliğinedeniyle zorunlu olarak yaklaşık boyutlardakalan birccedilok kuramsal accedilıklamalarını aydınlığakavuşturma olanağı sağladı Morgan ileMortilletrsquonin insan toplumununevrimine ilişkinbir tek biccedilim goumlstermelerine karşınXX yuumlzyılbilginleri insanın ve hatta Paleolitik doumlneminsanının gelişiminin birccedilok ve karmaşıkbiccedilimlerini goumlstermek olanağı buldular İngiliztarihccedilisi G Clark kendisinden oumlnce yapılanccedilalışmaların bir doumlkuumlmuumlnuuml ccedilıkardı veMezolitikdoumlnemden başlayarak Avruparsquonın ccedileşitli ilkeltopluluklarının ekonomisinin ve hayatınıngelişmesinigoumlsterdi
Ama XIX yuumlzyıl bilginlerinin insanlığınevrimine ilişkin şematik duumlşuumlncelerini geliştirenbazı emperyalizm doumlnemi burjuva tarihccedilileri
evrim ilkesini kesin olarak inkacircr ettilerAlmanetnografı F Graebnerrsquoin ortaya attığı kuumlltuumlrelalanlar kuramına goumlre insan kuumlltuumlruuml zamaniccedilinde gelişecek yerde yalnızca mekacircndadeğişmektedir ve buumltuumln insanlık bir donmuşkuumlltuumlrel alanlar toplamından başka bir şeydeğildir Alman bilgini O Menghin karşı-devrimci duumlşuumlncelerini accedilıklamak iccedilinarkeolojiye başvurdu Verileri ccedilarpıtmakpahasına da olsa ilkel toplumun tarihini ccedileşitlikuumlltuumlrelortamlaraaitboylarıngoumlccedillerininsonucuolarak goumlsteriyordu Bu kuramlar ilkel toplumtarihini ldquoari ırkınrdquo soumlzde sefer ve fetihlerininbuumlyuumlk başarısına doumlnuumlştuumlren G Kossinnarsquonınaccedilıkccedilagericigoumlruumlşleriylesonuccedillandı
Birccedilok burjuva etnografı oumlzel muumllkiyetininsanın insan tarafından soumlmuumlruumllmesininkadının ailede ve toplumdaki ast roluumlnuumln vekapitalist duumlzenin birccedilok ccedilirkinliklerinin suumlreklive değişmez niteliğini ldquoortaya koydurdquo onlaragoumlreinsantoplumununeneskiaşamalarındadasınıflarvardırBurjuvaetnografyasıkimizamansoumlmuumlrgelerdeki emperyalist baskıların haklı
goumlsterilmesinehizmettebulunduXX yuumlzyılın A Hrdlicka J Lips F Boas
gibi ilerici arkeolog ve etnografları bu gericikuramlara karşı savaştılar ve geccedilmiş yuumlzyılınevrimcigeleneklerinisavundularGChildegibiilericibilginlerbuyoldabuumlyuumlkccedilalışmalaryaptı
Sovyet tarihccedilileri tarih oumlncesi doumlneminincelenmesinde buumlyuumlk başarılar elde ettiArkeolog V Gorodtsov P Efimenko ABrussovTPassekBKouftineSKisselevVRavdonikas ve oumltekilerin yapıtları ilkeltoplumun ilk aşamalarından başlayarak sınıflıtoplumların doğuşuna kadar geccedilen binlerce yılboyunca ccedileşitli boumllgelerde tarihin izlenmesineolanak sağladı Tarih oumlncesi doumlnemin temelsuumlreccedillerinin kuramsal yorumu iccedilin sayısızbelgelersundular
IRoguinskiVBounakMNestourkh gibiantropologlar insan toplumunun başlangıccedilevresininciddi incelenmesi iccedilinvazgeccedililmezbiroumlğe olan insanın koumlkeninin aydınlatılmasınakatkıda bulundular ayrıca ırkların oluşumusorununu da incelediler ve ırkccedilı kuramın
ccediluumlruumlkluumlğuumlnuuml kanıtladılar Kafatası kemiklerinegoumlre insan yuumlzuumlnuumln tasarımını yapan MGuerassimovrsquoun youmlntemi tarih oumlncesi bilgisineyardımcı oldu Guerassimov binlerce yuumlzyıloumlnce yaşamış insanların yuumlzuumlnuuml temsil edenbirccedilokportreyarattı
S Tolstov M Kosven D Olderogge STokarev gibi etnografların ccedilalışmaları ilkeltopluluk duumlzeninin incelenmesine oumlnemlikatkılarda bulundu Tarım ve hayvancılığınkoumlkeni dinlerin doğuşu maddeci bir anlayışiccedilinde kavrandı anaerkinin insanlık tarihininevrensel bir evresi olduğu kanıtlandı klanlarduumlzenininyıkılışınınvekomşuluk topluluğununvboluşumununsomutoumlzellikleribiliniyorartık
İKİNCİBOumlLUumlM
İLKELSUumlRUumlKLANLARDUumlZENİNİN
ORTAYACcedilIKIŞI
1 İnsanın ortaya ccedilıkışı İnsanlık tarihiinsanın ve insan toplumunun ortaya ccedilıkmasıylabaşlarİdealistbilginlerinsanlahayvanarasındaaşılmaz bir sınır bulunduğu kuramınıdestekledilerBukuramTanrırsquonıninsanıldquokendigoumlruumlnuumlşuumlrdquone benzeterek yarattığını soumlyleyenİncil efsanesine dayanıyordu Darwin bunainsanıngelişmişbiranthropomorphemaymunlarsoyundangeldiği varsayımıylakarşı ccedilıktıDahasonraki bulgular onun duumlşuumlncesini doğruluyor
ve Uumlccediluumlncuuml Zamanrsquoın sonu ya da DoumlrduumlncuumlZamanrsquoın başında insanların atası kabuledilebilecek bu tuumlr maymunların gerccedilektenvarolduğunukanıtlıyor
Aynı şekilde Afrikarsquonın guumlneyindeAustralopitheacuteque adını alan uumlstuumln bir maymuntuumlruumlnuumln kemikleri bulundu Bu maymunlarağaccedillıyadayarıccediloumllbozkırlardayaşıyorlararkauumlyeleri (ayakları) uumlzerinde yuumlruumlyor ve herboydanhayvan avlıyorlardı saldırı ve savunmaiccedilin sopa ya da iri kemikler kullanıyorlardı etyemek ayakta duruş ve nesnelerdenyararlanmak iccedilin oumln uumlyelerin (ellerin) kullanımıbeyinlerininbuumlyuumlmesineyolaccediltı
Australopitheacutequersquonin doğrudan atamız mıyoksa insanın oluşumunda bir ldquoyan dalırdquo mıtemsilettiğisorunuhenuumlzbirccediloumlzuumlmebağlanmışdeğil Kesin olan şu Kemikleri eski duumlnyanınbirccedilok yerinde ve oumlzellikle de Kafkasyarsquodabulunan fosil insan bu tuumlr maymunlardangeliyorDoumlrduumlncuumlZamanrsquoınbaşında(birmilyonyıl oumlnce) ilkel insan suumlruumlsuuml bu insanımsılar(anthropoideler)suumlruumlsuumlnuumlnarkasındangeldi
Maymunun insana doumlnuumlşuumlmuumlnuumlngerccedilekleştiğiyerateşlitartışmalarayolaccediltıBazıbilginler soumlz konusu suumlrecin birbirine koşutolarakbirccedilokyerdebirdenmeydanageldiğiniveinsanların ccedileşitli maymun soyundantuumlreyebileceklerini ileri suumlrerek ccedilokoluşccedilulukkuramını ortaya attılar Sovyet bilginleri bukanıda değiller Asyarsquonın guumlneyini YakınDoğursquoyuKafkasoumltesirsquoniveAfrikarsquonıngenişbirkesimini iccediline alan ccedilok geniş bir alandamaymunun insana doumlnuumlştuumlğuuml kanısındalarbilimlerin guumlnuumlmuumlzde bulunduğu duumlzey busuumlrecedahabirbelirginlikkazandırıyor
Bazı araştırıcılar insanın ortaya ccedilıkışınırastlantısal ve dış nedenlere bağlıyorlarOumlrneğinakademiuumlyesiPSouchkinebelirleyicietkenolarakormanlarınyokoluşunugoumlsteriyorMaymunun yerde yaşamak zorunda kalışıuumlyelerinin(kolvebacaklarının)farklılaşmasındave dikey durumda yuumlruumlmesinde bir etkenolabilir Bu kuram maymunun insana duumlzenlibir şekilde doumlnuumlşuumlmuuml kuramını kabuletmemektedir
Olgunun gerccedilekten bilimsel bir accedilıklamasıMaymunun İnsana Doumlnuumlşuumlmuumlnde Emeğin Roluumladlı yapıtında1 Engels tarafından yapıldıEngels ldquoEmek insanı yarattırdquo diye yazarAmainsanın bu işi nasıl başladı Maymunlar tıpkıAustralopithequeacutersquoinyaptığıgibibirtaşıyadabirsopayı kullanabiliyorlardı ama hiccedilbiri en ilkelaleti yapmayı başaramadı İş alet yapımıylabaşladı
İlkel aletlerin yapımı oumln ve arka uumlyeleringoumlrevleriarasındabirfarklılaşmayayolaccediltıAletyapımı oumln uumlyelerin oumlzel goumlrevi durumuna geldive bu da bunların yeteneklerini geliştirip elrsquoedoumlnuumlşmelerine yol accediltı Bu nedenle elhellipldquoyalnızca iş organı değilo aynı zamanda işinuumlruumlnuumlduumlrrdquo2
İnsanın elleri işin işlevinde uzmanlaştıkccediladikey durumda yuumlruumlme alışkanlığı giderekpekişti ve bu da iş iccedilin oumlzguumlrleştirerek elingelişimine katkıda bulundu ve oumlte yandangırtlağınvesestelleriningelişiminikolaylaştırdıFosilinsanlarınkemiklerininincelenmesikolve
bacakların farklılaşmasının kafatasınınevrimindenoumlnce gerccedilekleştiğini goumlstermektedirbu da Engelsrsquoin insanın ortaya ccedilıkışında işinroluumlne ilişkin duumlşuumlncesini ccedilok iyikanıtlamaktadır
2 Fosil insanlar Pitheacutecanthrope adı verilenen eski fosil insanın kalıntıları 1891-1894yıllarında Javarsquoda bulundu Daha sonra buradadaha başka oumlrneklerin de kemikleri bulundu1925rsquoedoğruCcedilinliarkeologPeiOuen-tchoungPekin yakınlarındaki Chou Koutienmağarasında Sinanthrope adı verilen fosilinsanın25oumlrnekdolaylarındakemikkalıntılarınıkeşfettiSinanthropersquoayakınvarlıklarınayrıayrıkemikleri ve oumlzellikle ccedilene kemikleri ile dişleriorta Vietnamrsquoda Afrikarsquonın guumlneyinde veAlmanyarsquoda Heidelberg yakınlarında ortayaccedilıkartıldı 1954 yılında Fransız arkeologlarıAtlanthrope adı verilen bir tarih oumlncesi insantipininkalıntılarınıCezayirrsquodebuldular
Fosil insanların doğrudan soyundan gelenlerNeandertal insanın tipine sahipolan insanlardır
Bunlara bu adın verilmesinin nedenikalıntılarının 1956 yılında DuumlsseldorfyakınlarındakiaynıadlıbirvadidebulunmasıdırNeandertaller eski duumlnyada yaşıyorlardıKalıntılarınaJavarsquodaAfrikarsquodaYakınDoğursquodaveAvruparsquonın ccedileşitli yerlerinde de rastlanıyorBunların kalıntılarına SSCB topraklarında darastlandı 1924 yılında arkeolog G Bontch-Osmolovski iskelet kalıntılarını Kırımrsquoda Kiik-Kobamağarasındabuldu1938-1939yıllarındaA Okladnikov Oumlzbekistanrsquoın guumlneyindekiDeşiktaş mağarasında bir ccedilocuğun kemiklerinibuldu
Fosilinsanlarbuguumlnkuumlinsandanaccedilıkbiralınve basık bir kafatası yapısıyla ayırtedilirgoumlzlerinin uumlzerinde guumlr kaşlar vardı yuumlzkemikleri ccedilıkıktı ccedilenesi yok gibiydi Ccedilarpıkbacaklarıyla yuumlruumlyordu ve oumlne doğru eğilerekhızla koşuyordu elleri ayak yapısınabenziyordu yani baş parmak guumlnuumlmuumlzinsanınkine goumlre daha az hareket yeteneğinesahipti Bununla birlikte yuumlruumlyuumlşleri vekafataslarının oylumuyla uumlst maymunlardan
ayrılıyordu Oylum bakımındanPithecanthropersquoun beyni (900 cm3)dolaylarında) gorilinkini ya daAustralopithequersquoinkini ccedilok geride bırakırSinanthropersquoun beyni daha da oylumlu (1200cm3rsquoe kadar) ve Neandertal insanınkisi ise(1400 cm3 dolaylarında) guumlnuumlmuumlz insanınınortalamasına(1400-1500cm3arası)yakındır
Australopitheacutequersquoden farklı olarak fosilinsanlar yalnızca nesneleri (sopa ya da kemik)kullanmakla kalmıyor alet yapmasını dabiliyorlardı Bu nedenle Sinanthropersquoların veNeandertal insanların kalıntılarının yanındataştan yapılmış ilkel aletler de bulunur Birccedilokyerde arkeologlar bu aletleri insan kemikkalıntılarındanayrıdabuldular
Pitheacutecanthropersquoların Sinanthropersquolarınyaşadığı doumlneme Erken Paleolitik doumlnem adıverilir
3 Erken Paleolitik doumlnem DoumlrduumlncuumlZamanrsquoın başlarında insan toplumu oluştuğu
sırada yeryuumlzuumlnuumln iklimi daha yumuşak vedaha nemliydi Avrupa iccedilinde buguumln soylarıtuumlkenmiş olan machairodusrsquoların (1)proboscidienrsquolerin (2)vegergedanlarınyaşadığısubtropikal ormanlarla kaplıydı Ama giderekiklim sertleşti Kuzeyden gelen buzullarilerlemeye başladılar Avrupa ve KuzeyAmerikarsquoyı kalın bir buz katmanı kapladıBuzullar Alplerrsquoden ve HimalayarsquodaniniyorlardıBuzullarınhemensınırındabaşlayansubtropikal ormanların yerini iccedilinde tuumlyluumlmamutların ren geyiklerinin ve yaban atlarınınotladığı tundra aldı Erken Paleolitik doumlnemDoumlrduumlncuuml Zamanrsquoın (Pleacuteistocene) başındanbuzulların maxima yayılımının sonuna kadar(yaklaşık olarak kırk bin yıl oumlnce) olan suumlreyikapsar
Paleolitik doumlnem zanaatccedilılığı ccedilok basittiSopaların dışında keskin kenarlı taş parccedilalarıkullanılıyordu Yavaş yavaş ccedilakmak taşındanbir kilodan daha ağır ccedileken badem şeklindemuştalar yapmayı oumlğrendiler Bunları başka birccedilakmak taşını kullanarak yapıyorlardı Bu ilkel
alet ağaccedil kazık yapımında koumlk ccedilıkarmadainleri yıkmada yaralı hayvanları oumllduumlrmedekullanılıyordu hiccedil kuşkusuz avda pekkullanmıyorlardı bunları ccediluumlnkuuml bir lobut ya dabir sopa bu işe daha uygundu Bundan başkainsanlar kesici ccedilakmak taşı levhaları dayapıyorlardı
Yavaş yavaş deneyimler birikti ve teknikgelişti Değişik yerlerde ve değişik şekillerdeinsanlar daha kuumlccediluumlk ve daha ince aletlerinyapımına geccediltiler Neandertal insanların başlıcaaletleriuumlccedilgenlevhalarolduSivriucukesmekvedelmek iccedilin raspa kesimi vurulan hayvanıboğazlamak iccedilin Av aletleri ağaccediltan yapılmışccedilatallarvemızraklardı
Pithecanthropersquoların buumlyuumlk bir olasılıkla nebelli bir konutları ne de giysileri vardıYırtıcıhayvanlara karşı uzun suumlre ağaccedilları sığınakolarak kullanmış olmalılar Ama sonunda koumltuumlhavalardan korunmak iccedilin siper yerlerikullanmayı oumlğrendiler sonra derilerini yatakuccedilları tutturulmuş bir tuumlr paltoya benzeyengiysilerinde kullandıkları yırtıcı hayvanlardan
elegeccedilirdiklerimağaralarayerleştilerErken Paleolitik doumlnem insanları ateş
kullanmayı oumlğrendiler Belki ilkin doğal ateşikoruyup yararlandılar sonra iki ccedilakmak taşınıbirbirine ccedilarparak ya da iki sopayı birbirinesuumlrterek ateşi elde ettiler İşin guumlccedilluumlğuuml insanlarıateşioumlzenlekorumayayoumlneltti
Ateşin kullanımı ccedilok oumlnemliydi İnsanısoğuktan ve etobur hayvanlardan koruyoryiyecekleri pişirmeye yarıyordu Ateşin eldeedilmesi ldquohellipinsana ilk kez bir doğa guumlcuumlkarşısında egemenlik sağladı ve boumlylece onuhayvanduumlnyasındankesinlikleayırdırdquo3
4 İlk insan topluluğunun gelenekleri vetoplumsal oumlrguumltlenme Etnograflarıninceledikleri en gelişmemiş insan topluluklarıErkenPaleolitikdoumlneminfosilinsanlarındanccedilokdaha gelişmiştir Bu nedenle ilk insantopluluklarının yaşamları ancak arkeolojikmalzemelere goumlre bilinebilir ve bunun sonucuolarak toplumsal oumlrguumltlenmelerine ilişkinduumlşuumlncelerimizccedilokeksikvevarsayımsaldır
Erken Paleolitik doumlnemin insanı toplayıcılıkve avcılıkla yaşıyordu Meyveler koumlkler vetohumlarla besleniyor kuumlccediluumlk memelihayvanlarıkertenkeleveboumlcekleriyakalıyorduBuumlyuumlk hayvanları avlamaya erken başladıArkeologlar tarih oumlncesi yerleşim yerlerindeilkel aletlerin arasında ccediloğu iliğini almak iccedilinyarılmış mamut bizon at ve geyik kemikleribuluyorlar ccediloğu zaman İlkel insan hem etccedililhemdeotccediluldubuoumlzelliğionunhemenhemenheryerdeyaşayabilmesineolanaksağlamıştır
Hayatı ccedilok zordu Doumlrduumlncuuml Zamanrsquoınbaşlarında ne koşu hızı ne de vuumlcut guumlcuumlbakımından etobur hayvanlarla yarışacakdurumda değildi Her an accedillıkla ya da birhayvanın penccedilesinde oumlluumlmle karşı karşıyaydıBuzulların ilerlemesi doğaya karşı verdiğisavaşımıdahadayoğunlaştırdıFosilinsanlarikinedendendolayıhayattakalıpbaşarıkazandılarİlkin ccediloktan alet yapabilen varlıklardı artıksonra daha başından itibaren toplu olarakhareketedebiliyorlardı
Bir aletin yapımı da ancak ortaklaşa
muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnkuuml uumlretim alanında sonradanedinilen yetenekleri ve ilkel deneyimleri ancaktopluluk koruyup guumlccedillendirebilir ve kalıtsaliletimi o sağlayabilir Avda oumlzellikle buumlyuumlkhayvanların avında hayvanlar ateşleuumlrkuumltuumlluumlyor ve taş atarak bir uccediluruma ya dabataklığa suumlruumlluumlyordu bunu hep birlikteyapıyorlardı
Erken Paleolitik doumlnem insanlarınıntopluluğuna ilkel suumlruuml adı verilir Hiccedil kuşkusuzbutopluluklarazsayıdavedeğişkendiToplulukuumlyeleribaşkasuumlruumlleregeccedilebilirlerdiBaşlarındaerkek ya da kadın bir kılavuz vardı Butopluluktaoumlzguumlrcinselilişkiegemendiamabuhiccedil kuşkusuz az ya da ccedilok suumlrekli ccediliftlerolasılığınıortadankaldırmaz
Aletlerin ilkel biccedilimi ekonominin duumlzeyidoğaya karşı verilen amansız savaş buumltuumlnbunlar ilkel suumlruumlde bazen hayatta kalmak iccedilingirişilenkanlı kavgalarla sonuccedillananvehayvanataların kalıtı ldquohayvansal bireycilikrdquoe yolaccedilıyorduAyrıcayamyamlıkdasoumlzkonusuydu
Aşamalı olarak insan topluluğunun
toplumsal oumlrguumltlenmesi guumlccedillendikccedile ve uumlretimolanakları ccediloğaldıkccedila hayvansal iccedilguumlduumllerzayıfladı İlkel suumlruuml ve ilkel topluluk ilkinsanların ldquohayvansal bireyciliğirdquonin oumlnuumlnegeccedilmiştir
5Duumlşuumlncenin ve dilin doğuşu Duumlşuumlncenindoğuşu insanların uumlretici eyleminin sonucuolmuştur Sopa ya da taşın iccedilguumlduumlselkullanımındannekadar ilkelolurlarsaolsunlaralet yapımına geccediliş insanın duumlşuumlnuumllmuumlşetkinliğine bilince yol accedilmıştır Kazanılmışuumlretim yetenekleri insanın ilk deneyimlerinioluşturmuşveonunzihnindekalmıştır
Ccedilalışma ortaklaşa olduğu iccedilin ilkelduumlşuumlnceye tipik oumlzelliğini veren uumlretimkazanımlarının bekccedilisi topluluk olmuştur İlkzamanlar insan kendini topluluktanayırmıyordu
Dil duumlşuumlnce kadar eskidir ldquohellipDil aynışekilde başka insanlar iccedilin de var olan pratikbilinccediltir demek ki benim iccedilin de vardır benimiccedilin de gerccedilektir Ve dil de tıpkı bilinccedil gibi
ancak gereksinimden oumlteki insanlarla ilişkigerekliliğinden doğarrdquo diye yazar Marx veEngels(4)Seslesaptanmamışolsalardıilkgenelbilgiler toplulukta ortaya ccedilıkmazdı İnsanlararasındaki ilişki ve ortaklaşa ccedilalışma dilolmasaydıolanaksızolurdu
İlkel dillerin yapısına ilişkin hiccedilbir somutbilgimiz yok Bilim adamı V Bounak uumlretimdeneyimleritoplandıkccediladikeyduruşvealtccedilenekemiğinin kuumlccediluumllmesi sayesinde gırtlakgeliştikccedile bu dillerin oluşmaya başladığınıtahmin etmektedir Bu diller sayıları ccedilok sınırlıbir soumlzcuumlk dağarcığından daha doğrusu tekheceli yalıtık ve ccedilok anlamlı cuumlmlelerdenoluşuyordu İlkel insandileyardımcıolarakel-kolhareketlerindenyararlanıyordu
6 Erken Paleolitik doumlnem insanlarınındinsizliği Burjuva bilginleri insanın ortayaccedilıkışının daha başlarında doğauumlstuuml guumlccedillereinandığını ve Yuumlce Bir Varlıkrsquoa yani TanrırsquoyasaygıgoumlsteriponukutsalsaydığınıilerisuumlrerlerAvusturyalıpapazveetnografPWSchmidtve
ccedilırakları promonotheacuteisme kuramını yani tekTanrırsquoya ilkel inanccedil kuramını savunurlar ve buinanccedilta ilkel insanın ruhuna kutsal birlikduumlşuumlncesini esinlendirmiş olan Tanrırsquonınvarlığının kanıtını goumlrmek isterler Oysa bukuram insan psikolojisinin evrimiyle ilgiliolarak bilinen her şeyle ccedilelişmektedir Bireyduumlnyanınaccedilıklamasınıtasarlamakyerineguumlnluumlkbesininieldeetmekleuğraştığıbuumltuumlnvaktinibuişe harcadığı iccedilin insanın ilk duumlşuumlnceleri ancakiş youmlntemlerine bağlıydı Ayrıca beynin ağırgelişiminin bu denli soyut kavramlarıkavramasına engel olacağını da dikkate bilealmıyoruz O insanın dinsel inanccedilları kendikişiliğine ilişkin ccedilevresindeki doğaya ilişkintuhaf duumlşuumlnceleri yoktu Fosil insanın hiccedildeğilse Pitheacutecanthrope ve Sinanthropersquoundinsizliğindensoumlzedebiliriz
Neandertal insanının herhangi bir şeye tapıptapmadığını bilmek son derece karmaşık birsorun olup bilim adamları arasında bir tartışmakonusudur Arkeolog A Okladkinovrsquoa goumlreErken Paleolitik doumlnem sonu mezarları
Neandertal insanlarda ilkel din duumlşuumlncelerinindoğuşunu kanıtlamaktadır Bu mezarlar konutolarak kullanılan mağaralarda duumlzenleniyorduceseticcedilinkazılanccedilukurlardaeticcedilindeyervardıGoumlruumlnuumlşe goumlre oumlluumller iccedilin tasalanıyorlar veonları canlılar gibi yerleştiriyorlardı Amaduumlşuumlnceleri bunun oumltesine geccedilmiyordu veNeandertal insanlar oumlluumlmlerini hiccedilbir doğauumlstuumlguumlcebağlamıyorlardı
Hayvanatapınmanınilkkavramlarıbusıradaortaya ccedilıktı Deşiktaşmezarının ccedilevresinde dağkeccedilisi boynuzları vardır bazı mağaralardaccedilevresine taş dizilmiş ayı kafataslarıbulunmuştur
Zaten dinlerin koumlkenine ilişkin veriler sonderece az ve belirsizdir Tapınmanın ortayaccedilıkışının ilk yadsınmaz tanıkları bir sonrakidoumlnemeGeccedilPaleolitikdoumlnemeaittir
7GeccedilPaleolitikdoumlnemegeccedilişArkeolojidekabul edilen sınıflandırmaya goumlre ErkenPaleolitikdoumlnemdensonraGeccedilPaleolitikdoumlnemgelir(ccedilağımızdan40-12binyıloumlnce)
Bu doumlnem boyunca iklim koşulları birccedilokkez değişti Buzullar geri ccedilekildilerAvrupa ileGuumlneySibiryarsquonıniklimiılımanlaştıDahasonrabuzullar tekrar geldi bu doumlrduumlncuuml ve sonoumltekilere oranla daha guumlccedilsuumlz olan saldırı iklimigene sertleştirdi Ren geyikleriAkdeniz Kırımve Kafkasyarsquoda geniş alanlara dağılırkenmamutlaryokoldular
Geccedil Paleolitik doumlneme geccedilişte uumlretimin vetoplumsal oumlrguumltlenmenin niteliğinde olduğukadar insanın fiziksel yapısında da oumlnemliilerlemeler gerccedilekleşti Ccedilağdaş biyolojik tipHomo Sapiens oluşumunu tamamladı insantopluluğununteknikleriveekonomisigeliştiBudoumlnemdeoumlzelliklealetyapmayayarayanaletlertahta ve kemikten ya da tahta ve ccedilakmaktaşından bileşik aletler ortaya ccedilıktı insanlaryapay ve ısıtılmış barınaklarda yaşamak iccedilinmağaraları terk ettiler yeni bir toplumsaloumlrguumltlenme biccedilimi kuruldu İlkel klanlar venihayet sanatların ortaya ccedilıkışı Ne var ki İRoguinski veV Iakimov gibi bilimadamlarınagoumlre Geccedil Paleolitik doumlneme geccediliş Neandertal
insandan Homo Sapiensrsquoe geccediliş tarihsel oumlnembakımından Australopitheque tipi maymundanPithecanthrope tipi fosil insanlara geccedilişten dahaaz oumlnemli bir nitel sıccedilramadır Yeni nitelikligeccediliş Erken Paleolitik doumlnemin sonunda insantoplumununevrimiylehazırlanmıştı
Doğu ve Batı Avruparsquonın Geccedil Paleolitikdoumlnem kalıntıları uumlretici guumlccedillerin gelişiminikanıtlamaktadır Bu doumlnemin tekniklerikendisinden oumlnceki doumlneminkileri ccedilok aşmıştıryuumlzeyi artık perdahlanarak duumlzeltilen ccedilakmaktaşı aletlerin yapımı gelişti Keskin ve sağlamkenarlı simetrik bir alet elde etmek iccedilin birkemik ccedilubuk yardımıyla ccedilakmak taşı parccedilalarıince levhalar halinde ccedilıkartılıyordu Taşındışındakemikveboynuzdaişleniyordu
Yiyecek sağlamak iccedilin kullanılan aletler ccedilokccedileşitliydi Temreni mamut dişinden ya daccedilakmak taşından mızraklar boynuzdanhanccedilerler av ve balık avı iccedilin zıpkınlaroumllduumlruumllenhayvanlarınderisiniyuumlzmekvederiyiişlemek iccedilin raspalar ve levhalar yapılıyordukemik iğnelerle hayvan derisi giysiler
dikiliyordu Ccedilakmak taşından kalemler boynuzyadakemikişlemekiccedilinkullanılıyordu
Buumlyuumlkavsuumlruumllerindeavlanmaolağanuumlstuumlbirboyut kazandıArkeologlar yerleşim yerlerindebol miktarda ganimet kalıntıları keşfettilerPredmostrsquota (Ccedilekoslovakya) bin mamutluk birkemik yığını bulundu Bu doumlnemin sonunadoğrubalıkavıdagenişboyutlardayapılıyorduUumlretimdeki bu ilerlemeler Erken Paleolitikdoumlnemin zengin katmanında eşsiz bir tanığınasahipolduğumuzdahayerleşikbiryaşamtarzınıgoumlstermektedir
İnsansundurmakuluumlbevetoprağakazınmışbarınaklar gibi yapay barınaklara yerleşmeyebaşladı Sovyet arkeologları (P Efimenko SZamiatnineveoumltekiler)Donkıyılarındavebaşkayerlerde Geccedil Paleolitik doumlneme ait kuluumlbelerbuldular Duumlz zeminli oval biccedilimli konutlardıbunlarUumlzeritoprakkaplıbirdamımamutuylukkemikleri taşıyordu Evin ortasında hayvankemiklerinin yakıldığı bir ya da birkaccedil ocakvardıEvlerinyanındaRengeyiğietiniveoumltekiyiyeceklerisaklamakiccedilinccedilukurlarkazıyorlardı
SSCB topraklarında Geccedil Paleolitik doumlnemkalıntılarıKafkasoumltesirsquondeKırımrsquodaDinyeprveDonhavzalarındaSibiryarsquodabulundu
Buzulboumllgelerindenuzaktayaşayanboylarınkuumlltuumlruuml oumlzel nitelikler goumlsteriyor KuzeyAfrikarsquoda Capsa uygarlığı adı verilen biruygarlık gelişiyordu (Tunusrsquota buguumlnkuumlGafsa)kuzeyin avcı ve balıkccedilılarının tersine Capsainsanlarıoumlzellikletoplamaylayaşıyorlardıaslanleopar gibi yırtıcı hayvanlara saldırmaktankorkmuyorlardı amaekonomilerindeenoumlnemliyeri yenilebilir yumuşakccedilalarınkaplumbağaların devekuşu yumurtalarının vbtoplanması tutuyordu O doumlnemde Akdenizrsquoindoğusunda Kırımrsquoda ve Kafkasyarsquoda benzerekonomikkoşullarvardı
8Klanınkuruluşu Uumlretici guumlccedillerin aşamalıgelişimi ve yerleşik hayata geccediliş insantopluluğunu pekiştirdi ve bu da ldquohayvansalbireycilikrdquoe engel oldu İlkel suumlruuml yerini dahagelişmişbirtoplumsaloumlrguumltlenmeyebıraktı
Suumlruumlnuumlnyapısıbaşlıcauumlccedilyoumlndegeliştiİlkin
emeğinuumlretkenliğiningelişimiinsanlarasayılarıdaha az topluluklar halinde birleşme olanağısağladı bunlar ilkel suumlruumlden kopmuşlardı amaonunla olan ekonomik ilişkilerinisuumlrduumlruumlyorlardı Bu topluluklar birbirleriniakrabagibi kabul ediyorlar yardımlaşıyorlar vebirbirlerinikarşılıklıolarakkendiavboumllgelerinedavetedebiliyorlardı
Nihayet ilkel insanlar soumlz konusu toplulukiccedilinde evlilik ilişkilerini yasaklayacak noktayageldilerDıştan evlenme (exogamie) adı verilenbu oumlnlem ekonomik gelişmeye sıkı sıkıyabağlıdırEvlilikartıkyalnızcabirbiyolojikolgudeğilkurallarıtoplumcasaptananbirkurumdur
Dıştan evlenme ancak belli bir evredeyerleşebildi ccediluumlnkuuml ilkel suumlruuml başka ilkelsuumlruumllerle ilişkisi olmayan kapalı bir topluluktuDıştan evlenme anne ve oğul topluluklarıbirbirlerini akraba saymaya başladıktan ve butopluluklarınuumlyelerikendiaralarındaevlenmeyisuumlrduumlrduumlktensonramuumlmkuumlnolabildiDemekkiolumsuz ilkenin yani bir topluluğun iccedilindenevliliğin yasaklanmasının dışında dıştan evlilik
birolumluilkeyiiccedilermektedirBaşkaamabelirlibirtopluluğunuumlyeleriileevlenmekzorunluluğuİki akraba topluluğu artık karşılıklı evlenmegeleneğiyle bağlanıyorlardı Ancak kabuledilmiş bir topluluğun temsilcisiyleevlenilebiliyorduBuumlyuumlkbir topluluğun sınırlarıiccedilinde evlenmeyi zorunlu kılan geleneğe iccediltenevlenme(endogamie)adıverilir
Boumlylece dıştan evlenmeci klanla birlikte ikiakraba topluluktan oluşan iccedilten evlenmeci soy(tribuuml) meydana ccedilıktı Engels bu ccediliftoumlrguumltlenmeyi klana dayalı dıştan evlenmecitoplumun ilkel biccedilimi olarak goumlruumlr Bunun ccedilokyuumlksek gelişmişlik duumlzeyindeki kalıntılarınarastlanıyor Etnograflar bu kalıntılarıTuumlrkmenler Evenkler Kırgızlar Karakalpaklargibi ccedilağdaş halklarda goumlzlemlediler Boyrsquoundıştanevlenmecitopluluklarıazarazarccediloğaldı
Bu evrede evlilik bir gruphalinde evlilikrsquotiryanibirtopluluğunbuumltuumlnkadınlarısoyunbaşkabir topluluğunun erkeklerinin gerccedilek ya daolabilireşidirBuduumlzeninazyadaccediloksuumlrekligeccedilici ccediliftlerin oluşumuna engel olmamasına
karşın kimsenin eşi uumlzerinde oumlzel bir ayrıcalıkhakkıyoktu
Etnografların incelediği gelişmemiştopluluklarda oumlrneğin Avustralyarsquoda grupevliliğinin kalıntıları saptandı evlilik yoluylabirbirlerine bağlanmış ve bunun sonucu ikiye(ya da doumlrde) boumlluumlnmuumlş boylara rastlandı buduruma Rusyarsquoda XIX yuumlzyılın sonundaldquoNarodnaia Voliardquo saflarındaki eylemleriyuumlzuumlnden Uzak Doğursquoya Ccedilar huumlkuumlmetitarafından suumlruumllmuumlş olan L SternbergNivkhersquolerde(Guiliakrsquolar)goumlzlemledi
Sonunda ilkel suumlruumlnuumln yapısı doğalişboumlluumlmuumlnuumln gelişmesi sonucu karmaşıklaştıYaşa goumlre işboumlluumlmuumlnuumln insan toplumununortaya ccedilıkışından itibaren var olmasımuumlmkuumlnduumlr ama erkekler ve kadınlarekonomide aynı roluuml yuumlklenmişlerdi İşincinsiyetegoumlreboumlluumlnmesiancakErkenPaleolitikdoumlnemin sonunda gerccedilekleşti Erkeklertoplamayı kadın ve ccedilocuklara bırakarak avayoumlneldiler Arkeolog P Efimenko Neandertalinsanların aletlerinin iki değişik cinse ait
olduğunu varsaymaktadır Kesici ccedilakmak taşınıerkekler bıccedilak olarak kullanıyorlardı ccedilakmaktaşılevhalarıisekadınlarınaletiydi
Etnograflar yaş ve cinsiyete goumlreişboumlluumlmuumlnuumln ccedileşitli gelişmemiş toplumlardabulunduğunu ileri suumlruumlyorlar OumlrneğinAvustralyarsquoda kadınlar ve ccedilocuklar doğanınnimetlerini toplar ve balık tutarken erkekleravcılıkla uğraşıyorlardı Bunun sonucu olarakboyunkadınveerkekleriarasındabellibirayrımortaya ccedilıktı Erkekler ayrı yerde oturuyorlaraynı yemekleri yemiyorlar ve değişik bir lehccedilekonuşuyorlardıBunundışında işboumlluumlmuumlilkesitoplumsal deneyimlerin aktarıcıları olan birboumlluumlkyaşlıyıboyunbaşınageccediliriyordu
Geccedil Paleolitik doumlnemin başında insantopluluğu ilkel suumlruuml yapısını yitirdi Uumlreticiguumlccedillerinve işinboumlluumlnmesigeliştikccedilesuumlruumlyerinidaha gelişmiş bir oumlrguumltlenmeye bıraktıKlana(soprsquoa)dayalıtopluluğunilkelbiccedilimirsquone
9CcedilağdaşinsanınbiyolojiktipininoluşumuGeccedil Paleolitik doumlnem insanı fiziksel olarak
Neandertal insandan ayrılır İskeletinin yapısıtam anlamıyla dik durumda yuumlruumlmeyeuygundur beyninin oylumu (1400 cm2)atasınınkafatasınınoylumunupekgeccedilmezamabiccedilimideğişmiştirkafatasınınyanalınveşakakboumlluumlmleri yani toplumsal bir varlık olarakinsanın ayırt edici oumlzelliği olan konuşmayeteneğinin gelişimiyle ilgili boumlluumlmler oumlnemlioranda buumlyuumlduumller Bunun sonucu olarakkafatası dolikosefal (uzun kafalı) biccedilimini aldıalın genişledi kaşlar azaldı Nihayet alt ccedilenekemiği kuumlccediluumllduuml ccedilene biccedilimlendi ve bununsonucuolarakkonuşmadiligelişti
Burjuva bilimiHomo SapiensrsquoinNeandertalinsanla aynı zamanda yaşadığını ccedilok eskidoumlnemlerde ortaya ccedilıktığını birkaccedil kezkanıtlamaya girişti Burjuva tarihccedilileri bugirişimleriyle ccedilağdaş insanı atalarından ayırmakve ortaya ccedilıkışını bir mucize olarak goumlstermekistiyorlardı Oysa ldquoakıllı insanrdquo doğrudandoğruya Erken Paleolitik doumlnemin Neandertalinsanından gelmektedir Guumlnuumlmuumlzde değişikgeccedilici oumlzellikleri olanbirccedilokNeandertal iskeleti
biliyoruzBunlardanbiriarkeologAFormozovtarafından 1953 yılında Kırımrsquoda Staroseliersquodebulundu
Birccedilok etken modern insanın biyolojiktuumlruumlnuumln gelişimini accedilıklamaktadır Avınyoğunlaşmasıveetyiyeceklerinoranındakiartışatalarımızın fiziksel gelişimini kolaylaştırmışolmalı uumlretici etkinliğin karmaşıklığı duumlşuumlnmeve konuşmayı geliştiriyordu ldquohayvansaliccedilguumlduumlrdquonuumlnaşamalıgerileyişivesuumlruumlnuumlniccedilindecinsel ilişkilerin sınırlanması da insan varlığınınevrimine katkıda bulunuyorduBu suumlreccedilHomoSapiensrsquoinortayaccedilıkışıylatamamlandı
GeccedilPaleolitik doumlnem insanının birccedilok ırksaltipi vardı Avruparsquoda Cro-Magnon (GuumlneyFransarsquoda bulunan bir mağaranın adı) adı daverilen ldquoEuropoiderdquo tipi yaşıyordu bu tipinkalıntıları SSCB topraklarında da bulunduCro-Magnon insan uzun boyluydu geniş bir yuumlzuumlkartalsı burnu belirgin bir ccedilenesi vardıAfrikarsquoda (Guumlney Sahrarsquoda) ve GuumlneyAvruparsquoda (İtalya) guumlnuumlmuumlz neacutegroide ırka ccedilokyakın tipte insan isketletleri bulundu Geccedil
Paleolitik doumlnemin Neacutegroidersquoleri aralarındayukarı Don havzası da olmak uumlzere DoğuAvruparsquoda belirli bir suumlre yaşadılar Ccedilinrsquodeyukarı Chou Kou-tien mağarasında veSibiryarsquoda mongoloide tipi insanın kalıntılarıbulundu
Irklar sorunu ccedilok derin bir ideolojik vepolitik sorundur Kapitalist duumlnyanın gericibilginleri oumlteki uluslara karşı yapılan saldırı veuyruklaştırma eylemlerini haklı goumlstermek iccedilinırk kuramına başvurdular Aşağı ve uumlstuumlnırkların varlığını ileri suumlren soumlzde bilimselkuramlarını savundular Burjuva tarihccedililer bukuramı duumlzmece anlayışlarla ldquoaccedilıklamayardquokalkıştılar Kimileri ırkların her zaman varolduğunuveAvruparsquodaher zamanccedilağdaş tipteinsanların yaşadığını ileri suumlrduumller veNegroidersquolerin ve oumlteki ldquoaşağırdquo ırklarınPithecanthropeSinanthropeveNeandertalinsangibi daha az gelişmiş tuumlrlerden tuumlrediklerinisavundular
İlerici bilimadamları uumlccedil buumlyuumlk insan ırkının(negrorsquoide europorsquoide ve mongolorsquoide) ancak
dış ve ikincil (derinin rengi goumlzlerin biccedilimisaccedillar vb) oumlzelliklerle birbirinden ayrıldıklarınıortaya koydular Kafatasının oylumu ellerinyapısızihinselvefizikselyetenekleruumlccediluumlndedeaynıdırHiccedilbirırkoumltekindenuumlstuumlndeğildir
İlerici bilginler ırkların tarihsel evriminsonucunda oluştuğunu ortaya ccedilıkardılar EskiDuumlnyarsquonınccedileşitliyerlerindebulunanNeandertalinsanlar kendi aralarında bu boumllgelerde dahasonra ortaya ccedilıkan ırkların birbirlerinebenzerliklerinden daha ccedilok benzemektedirlerBunun sonucu olarak ırk tiplerinin GeccedilPaleolitikdoumlnemdeortayaccedilıktığıanlaşılıyor
Irkların oluşumu nasıl accedilıklanabilir Bazıboumllgeler arasında Erken Paleolitik doumlnemdenitibaren doğal koşulların oumlzelliklerinden veoumlzellikle alet yapımında kullandıklarımalzemedenilerigelenmaddikuumlltuumlrfarklılıklarıgoumlzlemleniyor Bu farklılıklar bir ortaklaşaekonomik duumlzende Geccedil Paleolitik doumlnemdeccediloğaldı Sovyet arkeologu S Zamiatnin budoumlnem suumlresince maddi kuumlltuumlrlerinin oumlzelnitelikleriyle uumlccedil buumlyuumlk boumllgenin sivrildiğini
belirtiyorAfrikaAkdenizBuzulaltıAvrupaveCcedilin-Sibirya boumllgeleri Bu boumllgeler şu ya da bunedenle Geccedil Paleolitik doumlnemin başındabirbirlerinden yalıtılmış durumdaydılar bu daaralarındaki kuumlltuumlrel farklılığı kanıtlamaktadırBu boumllge insanlarının birbirlerinden yalıtıkdurumlarızorunluolarakşuyadabuboumllgenindoğal koşullarına belli bir oumllccediluumlde bağlı dış veikincilfarklılıklarınınaşamalıolarakbirikmesineyolaccediltı
Bunedenleccedilağdaşinsanınbiyolojiktuumlruumlnuumlnoluşumubundan sonraki arkeolojikdoumlnemlerdedoruk noktasına ulaşacak olan klana dayalıinsan topluluğunun ortaya ccedilıkışına denkduumlşmektedir1 F Engels Dialectique de la Nature EdSocialesParis1955s171
2FEngelsagys1733 F Engels Anti-Duumlhring Ed Sociaels Paris1956s147
4KMarxOeuvresphilosophiques tVI Paris1937AlfredCosteseacutediteurs168-169
UumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM
İLKELTOPLULUKDUumlZENİNİNEN
YUumlKSEKAŞAMASI
1 Anaerkil topluluğun temel oumlzellikleriİlkel toplumun en yuumlksek aşamasında başlıcatoplumsal biccedilim klana dayalı topluluktu yaniekonomikvetinselccedilıkarlaraynıkoumlkendengelişveakrabalıkilişkileriylebirleşmişbirtopluluktuDıştan evlilik temel yasa olduğu iccedilin iccediltenevlilikcil boyun oumlteki klanlarıyla ilişkiolmaksızınvarolamazdıklan
Grup evliliği duumlzeninde ortaya ccedilıkan ilkelklan topluluğu ancak anaerkil yani ana
youmlnuumlnden akrabalık ilişkilerine dayalı birtopluluk olabilirdi Birccedilok kadının birccedilokerkekle cinsel ilişki kurduğu grup evliliğindebabalık konumu belirsizdi Ccedilocuk annesinitanıyor ama babasını bilmiyordu Dıştan evlilikgereğiakrabalarzorunluolarakdeğişikklanlaraait olduğu iccedilin ccedilocuk her zaman anneninklanından sayılıyordu ve babanın akrabasısayılmıyordu
Ana tarafının klanı klan topluluğunun ccedilıkışnoktasıdır ve sonuccedil olarak insan toplumununevriminin kaccedilınılmaz bir evresidir Anaerkildoumlnemde kadın ekonomik ve toplumsalyaşamdaerkeğeeşittir
Burjuva tarihccedililer Engelsrsquoin desteklediği bugoumlruumlşuuml ccediluumlruumltmeye ccedilalışırlar Oumlrneğin Almanetnografı H Schurtz ldquoetkin ve yaratıcı ilkeninsahibirdquo erkeğin her zaman ailenin reisiolduğunu anaerkirsquonin bir sapaklıktan başka birşey olmadığını kanıtlamak istedi Kadının astkonumunun suumlrekli bir durum olduğunuldquokanıtlamayırdquo amaccedillayan bu gerici savlarolgularatersduumlşmektedir
Klanlar duumlzeninin en yuumlksek aşamasıMezolitik doumlnemde gerccedilekleşmiş ve Neolitikdoumlnemdesuumlrmuumlştuumlr
2 Uumlretim guumlccedillerinin gelişimi MezolitikdoumlnemveErkenNeolitikdoumlnemGeccedilPaleolitikdoumlnemin sonundan itibaren buzullar gericcedilekilmeyebaşladıveozamanakadarsteplervetundralarla kaplı geniş Avrupa ve Asyatoprakları guumlr bir orman oumlrtuumlsuumlyle oumlrtuumllduumlGeccedilPaleolitik doumlnem avcılarının yararlandığı buumlyuumlkotobur suumlruumlleri ya yok oldular ya da kuzeyeccedilekildiler Buzul Ccedilağının sonu (ccedilağımızdanyaklaşık olarak on iki bin yıl oumlnce) veormanların genişlemesi suumlrek avının alışılmışkoşullarını ortadan kaldırdı İnsan ufak avhayvanı ve geyik gibi suumlruumlcuumll olmayanhayvanları avlamak zorunda kaldı Bu olumsuzkoşullar zengin mamut avcılığı doumlnemindekabul edilmiş olan yerleşik yaşam tarzınıolanaksızlaştırdıAv peşinde goumlccedilebelik yenidenzorunluhalegeldi
Bu da en başta av aletlerinin geliştirilmesini
zorunlu kılıyordu Bu nedenle Geccedil PaleolitikdoumlnemdenitibarenCapsainsanlarındaveonlarayakın olan boylarda ortaya ccedilıkan ok ve yayMezolitikdoumlnemde(MOumlXII-VIbinyıllarında)zıpkının ayağını kaydırarak her tarafa yayıldıYaymızraktandaha yetkin bir alettir Fırlatılanok hedefe daha emin ulaşır ulaşmamasıdurumunda bir başka ok fırlatmak olanağıvardırYayveokkuşavındabaşarılıolur
Mezolitik doumlnem yerleşim yerlerinde ccediloksayıda ağaccedil ya da boynuz saplı uumlccedilgen yamukya da ccedilember parccedilası biccedilimli kuumlccediluumlk taşlarbulunmuşturbunlarhiccedilkuşkusuzokucuolarakkullanılıyordu
Bu evrede avcılığın oumlnemli bir başarısıkoumlpeğin evcilleştirilmesirsquodir Bulunan en eskievcil koumlpek kemikleri Geccedil Paleolitik doumlneme(Afontova Gora Krasnoiarsk yakınlarında)ulaşmaktadır Kırımrsquodaki Mezolitik yerleşimyerlerinde sık sık koumlpek kemiklerine rastlanırİnsanın kendine alıştırıp evcilleştirdiği ilkhayvankoumlpektir
Avın azalması insanı yeni besin kaynakları
aramaya zorladı Toplamacılık tekrar oumlnemkazandı Yenilebilir yumuşakccedilalar meyvelerceviz yabanarısı balı vb toplanmaya başlandıKıyı boumllgesi klanlarında ldquomutfak artığırdquo adıverilen ccedileşitli yerlerde ortaya ccedilıkartılan buumlyuumlkkabuk yığınlarının tanıklık ettiği gibiyumuşakccedila toplamacılığı en oumlnemli ekonomiketkinlikti
ErkenNeolitikdoumlneminbaşlangıcında(MOumlVbinyıladoğru)balıkavcılığıbuumlyuumlkbiroumlnemkazandıKaravedeniz avcıları denizve ırmakkıyılarına goumlllerdeki adalara yerleştiler vebarınaklarınıkıyıyakınlarındakazıklarınuumlzerinekurdular İnsanlar ağacın işlenmesini budoumlnemde geliştirdiler Sallar tekneler kuumltuumlktenbarınaklaryaptılar
Buzullargericcedilekildikccedileavcılarvebalıkccedilılaryeni boumllgelere yerleştiler Avustralyarsquonın veAmerikarsquonın (Behring boğazından geccedilerek)nuumlfuslanması Mezolitik doumlnemde gerccedilekleştikuzeye doğru ilerleyen insanlar MourmanskyakınlarındaKuzeyBuzDenizirsquoneulaştılar
Etnografyanın verileri Mezolitik ve Erken
Neolitik doumlnem ilkel toplumları daha somut birbiccedilimdetasarlamamızaolanaksağlıyorlarccediluumlnkuumlincelenen gelişmemiş topluluklarda bunlarınkalıntıları bulunmaktadır Hiccedil kuşkusuz bunlaruzun bir tarihsel yol aştılar toplumsal ilişkilerive ideolojileri toplumun ilkel biccedilimlerinden veanaerkirsquonin en yuumlksek aşamasında oluşanideolojiden oumlnemli oumllccediluumlde farklıdır Amaolumsuz doğal koşullarda ilkel bir teknik veekonomiyi korudular ve kimi zaman daPaleolitikdoumlnemaletlerinedoumlnuumlşyaptılar
En gelişmemiş etnik topluluklar 1880yıllarına doğru İngiliz soumlmuumlrgeciler tarafındankoumlkuuml kazınan Tasmanyalılar Avustralyayerlileri FuegienlerGuumlneyAfrikarsquonın zencilerive bunların benzeri oumlteki boylarıninsanlarıydılar Bazıları balıkccedilılık olmak uumlzeredevşirme ve avcılıkla geccediliniyorlar ve olumsuzkoşullarındeğişimeuğrattığıklanlarolankuumlccediluumlktopluluklarhalindeyaşıyorlardı
BunlarıneniyitanınanıAvustralyalılardırAvda bumerang kullanıyorlardı Bu aleti
fırlatmak iccedilin vuruşun guumlcuumlnuuml artıran oumlzel bir
aletten yararlanıyorlardı Ayrıca taş balta dakullanıyorlardı
Buinsanlaravcılıkdışındakuğuyumurtasısalyangoz kurbağa ve koumlk topluyorlardı biretnografın dediğine goumlre uumlccedil yuumlze yakınyenilebilirbitkitanıyorlardı
Yaş ve cinsiyete goumlre işboumlluumlmuumlyuumlruumlrluumlkteydi Erkekler avlanıyor kadınlar veccedilocuklarellerindekisopaylatoprağınuumlstuumlndevealtındayiyecekarıyorlardıBalıkavıvekaraavıgenellikletopluyapılıyordu
Avustralya anakarasının olumsuz doğalkoşulları insanları su ve yiyecek peşindesuumlrekli olarak yer değiştirmeye zorluyordusoğuk ve ruumlzgacircrdan korunmak iccedilin ağaccedildallarından ve okaliptuumls kabuklarından dahasağlam kuluumlbeler yapacak yetenekleri olmasınakarşın siperlik ya da derme ccedilatma kuluumlbeyapmakla yetiniyorlardı Ccedilok ilkel giysilericcediloğu zaman bellerine tutturdukları bir otdemetiydi
Avustralyalılar ldquoyabancılarrdquoa yasak olanbelli bir ldquobesin boumllgesirdquonde yer değiştiren kırk
dolaylarındainsandanoluşantopluluklarhalindeyaşıyorlardıTopluluğunbaşındayaşlılardanbiribulunuyordu
3GeccedilNeolitikdoumlnemGeccedilNeolitikdoumlnemeoumlzelliğini taşın yeni işlenme tekniği verirCilalama delme ve biccedilme (doğrama) Cilalamaişi uumlzerine ıslak kum doumlkuumllen kapak taşlarıuumlzerinde yapılıyordu Delme işi ilkin elle dahasonra yay kirişiyle ccedilevrilerek ccedilakmak taşındanmatkapyadaborular(direnccedillikamışyadaoyukkemik) yardımıyla yapılıyordumatkabın ucunaıslakkumdoumlkuumlluumlyorduCilalamavedelmeccedilokuzun zaman gerektiren bir suumlreccediltir İyi birbaltanın bu youmlntemle yapımı birkaccedil yılıalabilirdiAyrıcaodoumlneminaletlerininccediloğueskiyontmayoumlntemiyleyapılıyordu
Geccedil Neolitik doumlnem boylarının ccediloğunluğuav balıkccedilılık ve toplama yoluyla yaşamayısuumlrduumlruumlyorlardı
Yeryuumlzuumlnuumln birccedilok boumllgesinde uzun suumlremaddi kuumlltuumlrleri Neolitik doumlnem niteliğinisuumlrduumlren boylar yaşadılar Oumlrneğin XVII
yuumlzyılın sonunda Kazak gezgini V Atlassovduumlzenleribuumltuumlnayrıntısıyladahasonra tanınmışkacircşifKKraccedileninkovtarafındanaktarılacakolanİtelmenrsquolererastladıİtelmenrsquolerbaltayapıyorvebalıkccedilılık avcılık ve toplamacılıklageccediliniyorlardı Ccedilok sayıda sağmal koumlpekyetiştiriyorvetahkimedilmişyerleşimyerlerindegoumlccedilebebiryaşamsuumlruumlyorlardı
Etnografik belgeler ilkel boyların avcılıkbalıkccedilılık ve toplamacılığıyla ilgili eksiksiz birbilgivermektedirAvbuumlyuumlkbirccedilabaustalıkvesoğukkanlılık gerektiriyorduUzun suumlre pusudabekleniyor ve uzun mesafelerde avın izisuumlruumlluumlyordu Avcılar her tuumlrluuml tuzakyapıyorlardı Uumlzeri toprakla oumlrtuumlluuml kapanccedilukurları ufak bir suumlrtuumlnmeyle avın uumlzerineduumlşuumlp ezen kuumltuumlklerle duumlzenlenen aygıtlarkuşlar ve geyikler iccedilin ağlar Hayvan postugiyerek ava gizlice yaklaşmayı ve sesineoumlykuumlnmeyibiliyorlardıKuzeyliavcılarınoumlnemlibaşarıları avlarını karlı boumllgelerde izlemelerinikolaylaştırankayağınbulunuşudur
Balık avı iccedilin akarsular uumlzerine kurulan
bendlerden ağ ve olta iğnelerinden (Mezolitikdoumlnemden itibaren) yararlanıyorlardı balığıbalıksepetisopavezıpkınlayakalıyorlardı
Toplamanın gelişimi J Lipsrsquoin ldquotoplamalarrdquoadını verdiği boyların oluşumuyla sonuccedillandıMezolitikdoumlneminbaşındanitibarenAkdenizrsquoindoğu havzasında yabanıl tahıl başaklarınıtoplayan ldquonatufiennerdquo adı verilen bir uygarlığa(MOuml VI bin yıl) mensup topluluklaroturuyordububoylarınsayısıNeolitikdoumlnemdedahadaccediloğaldı
Etnografyabizeduumlzenliolarakyabanccedileltiğihasadıyapanyadasedirfıstığımeşepalamudutoplayan ldquotoplamalarrdquoın geleneklerini ccedilok iyitanıtıyor Meşe palamutlarının olgunlaşmadoumlneminde Kaliforniya Kızılderilileri buumltuumlnkoumlycek meşe ağaccedillarına gidiyorlardı Erkeklerpalamutları sopalarla duumlşuumlruumlyorlar kadınlarsepetlerle taşıyıp kabuklarını ccedilıkartıyorlar azıkyapmak iccedilin kurutuyorlardı bu kuruttuklarıpalamutları ağaccedilların ya da kazıkların uumlzerineyaptıkları kuluumlbelerde saklıyorlardı Doumlvuumllmuumlşmeşe palamutundan peksimet yapıyor ya da
sepetlerde kaynatıyorlardı Toplayıcılar baştamayalandırma olmak uumlzere taneleri korumanınccedileşitli youmlntemini biliyorlardı Hiccedil kuşkusuz avoumlnemlibirbesinkaynağıoluşunusuumlrduumlruumlyordu
Oumlte yandanGeccedilNeolitik doumlnemde tarımveilkelhayvancılıkbaşladı
AlmancoğrafyacıveetnografıEHahntarımvehayvancılığınortayaccedilıkışıylailgiliolarakbuilerlemeyi dinsel duumlşuumlncelerle accedilıklamakamacıyla bir idealist kuram ccedilıkardı Ona goumlrehayvancılığın kaynağı hayvana tapınmaydı vekutsal hayvanın evcilleştirilmesiyle başlamışolmalıydı Tarıma gelince besleyici toprağatapınmadan ccedilıkmıştı toprağı suumlrme ise verimlitoprağatapınmayoumlntemiydi
Toplayıcıların ldquoyabanıl hasatrdquoının yerinigiderek ilkel tarıma ve bitki yetiştirmeye nasılbıraktığını anlamak iccedilin dinsel toumlrenlerebaşvurmayagereksinimimizyokbiziminsanlaryapay-seccedilim melezleme ve elverişli koşullarınyaratılması (toprağı kabartıp yumuşatmasulama ıslah) yoluyla tuumlrleri yavaş yavaşiyileştiriyorlardı Başlangıccedilta ccediliftccedililer toprağı
toplamada kullanılan sivri sopayla suumlruumlyorlardıdaha sonra ccedilapa icat edildiToplayıcılar biccedilmebıccedilağınıvehavanelinibuldular
Mil bakımından zengin taşkın sularınınaltındakalanbataklıktopraklarıekiyorlardıccediloğuzaman Bol su iccedilmiş verimli toprak iyi uumlruumlnveriyorduBaşkayerlerdebuamaccedillaormanlarael atıyorlardı Ccedilalılar ve korular taş baltaylakesiliyorduamabuumlyuumlkağaccedillarıbununlakesmekolanaksızdıağaccedillarınkabuklarınıyuumlzuumlyorlarvetarlaların iccedilinde oumllen ağaccedil goumlvdelerini dahasonra yakıyor ve kuumlllerini guumlbre olarakkullanıyorlardı Birkaccedil yıl sonra toprakyoruluncabirbaşkayerdetarlaaccedilıyorlardıBunaormanaccedilmatarımıadıverilir
Hayvancılığın kaynakları daha az belirginHer halde yerleşik bir yaşam tarzı gerektirir vebuumlyuumlkbirolasılıklatoplamacılardaortayaccedilıkmışolmalı Başlangıccedilta yakalanan hayvanlar canlıbir yiyecek yedeği oluşturuyorlardı Buhayvanları kapalı tuttukları yerlerde bir ikisibeklenmedik bir biccedilimde alışmış olmalıİnsanların tutsak hayvanları ccediloğaltmaya
başlamalarına kadar ccedilok zaman geccedilti Bununlabirlikte yabanıl hayvanların alıştırılmasının pekoumlyle ekonomik değeri yoktu gerccedilekhayvancılıkhayvanlarınevcilleştirildiğiyeniveevcil ırkların uumlretilmesiyle başladı İnsanınbilinccedilli etkinliğinin sonucu olan bir geccediliş ccedilokağırgerccedilekleşti
Toplamacılıktan doğan ilkel tarım oumlzelliklekadının payına duumlştuuml Avdan kaynaklananhayvancılığa gelince niteliği gereği erkeğin işiolduBoumlyleceekonomininikidalınıngelişmesicinsiyetegoumlreişboumlluumlmuumlnuumldahadahızlandırdı
Tarım ve hayvancılık başlangıccedilta tohumhalindeydi Ekonomik evrim ve uumlstuumlnluumlkleriNeolitik doumlnemde pek ender goumlzlemleniyorAma ne olursa olsun tarihin yeni bir evresininbaşlangıcıdır
ldquoEkonomik alanrdquoın yandaşları oumlrneğinAlman etnograf O Menghin tarım vehayvancılığınaynıyerdeoluştuğunuveburadanbaşka yerlere dağıldığını ileri suumlrerler Oysatoprağın işlenmesi ve hayvanlarınevcilleştirilmesi Eski veYeniDuumlnyarsquoda değişik
yerlerdebaşladıTarım ve hayvancılığın ilk merkezleri
KuzeydoğuAfrikarsquodaİranrsquoınbatısındaveİndusvadisindeydi Nil vadisindeki ccedilağımızdan beşbin yıl oumlnceye ccedilıkan Geccedil Neolitik doumlnemkalıntıları Kuzeydoğu Afrikarsquonın yerleşikinsanlarınınkoyuninekdomuzyetiştirdikleriniarpa ve buğday ektiklerini kanıtlamaktadırBununla birlikte avcılık ve balıkccedilılık oumlneminisuumlrduumlrduuml
SSCB topraklarında tarım ve hayvancılığıneneski izleriTuumlrkmenistanrsquodaAnaou tepesininkatmanlarında (MOuml IV bin yılı) keşfedildiburadainekdomuzvekoyunkemikleriilearpave buğday kalıntıları bulundu IV ve III binyılların sınırlarında tarım Kafkasoumltesirsquonde veUrallarrsquoda ortaya ccedilıktı ldquoOkrdquo adlı (UrallardaNijnindashTeguil yakınlarında) Neolitik yerleşimyerinde bulunan kemik ve boynuzdan yapılmışkazmalar tarih oumlncesinin eski doumlnemlerindeburadatarımyapıldığınıkanıtlamaktadır
CcedilağımızdanuumlccedilbinyıloumlnceAvruparsquonınbazıboyları buğday arpa darımercimek bezelye
havuccedil ve hiccedil kuşkusuz patates yetiştiriyorlardıYakınDoğuhalklarıdaodoumlnemdebirccediloksebzeve meyve tanıyorlardı Hurma zeytin asmaincirbalkabağısoğansarımsakmarulsusam
Orman boumllgelerinde yaygın ilk evcilhayvanlar domuz ve inekti koyun yetiştirmekdahasonrabaşladı
Amerika ve Okyanusyarsquonın gelişmemişhalkları uzun suumlre ilkel tarım yaptılar amaalıştırılmaya uygun hayvan bulunmaması veoumlteki olumsuz doğal etkenler nedeniylehayvancılığa girişemediler Oumlrneğin değerlibilgin MikloukhondashMaklairsquonin incelediği YeniGinersquonin Papoursquoları sebze tarımıyla uğraştıklarıiccedilin İtelmenrsquolerden daha gelişmişdurumdaydılar Brezilyarsquonın birccedilok avcıboylarında tarım belirtileri vardı KuzeyAmerikarsquonın bazı Kızılderililerine gelincefasulyemısırbalkabağıvetuumltuumlnuumlbiliyorlardı
4Klanlarduumlzenininenyuumlksekaşamasındaaletler ve silahlar Arkeolojik ve etnografikveriler klanlar duumlzeninde insan toplumunun
belli bir noktasına kadar bize bilgi veriyor Buccedilağıninsanıkabacayontulmuşmuştadanbaşkaaleti olmayan fosil atalarına goumlre kesinlikleuumlstuumlnduumlr Birccedilok kuşağın deneyimi ccedileşitli vekarmaşıkaletlerinyaratılmasınayolaccediltı
Alet ve silahlar başta ccedilakmak taşı olmakuumlzere ccedileşitli taşlardan ayrıca ağaccedil boynuzkemik deniz kabuğu lif deri vb şeylerdenyapılıyorduAvda her tuumlrluuml alet kullanılıyorduMızrak ve kargıların sivri uccedilları taş ya dakemiktendi vuruşun şiddet ve uzaklığınıguumlccedillendirmek iccedilin Avustralyalılarınkine benzerfırlatma tahtaları kullanılıyordu İlginccedil bir buluşdaAvustralyalılarınvebazıHindistanveKuzeyAmerika halklarının kullandığı bumerangrsquodıBumerang havada doumlnerek giden ve kurbanabirden darbe indiren kıvrık bir ağaccedil parccedilasıdıratış boşa gittiği zaman avcıya geri doumlnenleri devardır
Ok ve yay bu doumlnemin en ccedilok kullanılansilahlarıdır Tek parccedila ağaccediltan basit yaylarolduğugibikemikağaccedilveboynuzağızlıdahakarmaşıklarıdavardıCcedilokdeğişikolanboyutları
bazen insan boyuna da ulaşıyordu Kirişlerihayvan lif ve bağırsaklarından yapılıyordugenellikle ağaccedil ya da kamıştan yapılan oklarınucundahavadauccediluşuduumlzenleyen tuumlyleri ve taşya da kemikten temrenleri vardı Değişik atışşekillerivardıOumlrneğinkuşlaranişanalmakiccedilinavcılar sırtuumlstuuml yatıp yayı bacaklarının arasınaalıyorvekirişielleriylegeriyorlardıBirccedilokboyoklarını zehirliyordu Kuzey AmerikaKızılderilileriyangınokukullanıyordu
Av ve savaş silahları arasında henuumlz birayrım yoktu Kızılderililer ldquotomahawkrdquolarını evbaltasıolarakdakullanıyorlardıOumlzellikleaskericircniteliksavunmasilahlarındagoumlruumlluumlyorAğaccediltanoumlrme dalardan deriden hurma yapraklarındanve kamıştan değişik biccedilim ve boyda yapılankalkanlarınamacısavunmaydı
Tarım araccedillarının ccedileşidi daha azdı Toprağıkazmayla kazıyorlardı bu kazmalar budaklıağaccedillardan yapılan basit aletler olabileceği gibiağaccedilsaplı taşyadageyikkemiğindenyapılmışağızlı olanları da vardı Hasatta bıccedilak ağaccedil vekildenyapılmışoraklarkullanıyorlardıOraklara
kesici bir ağız takıyorlardı Buğdayı sopalarladoumlvuumlyorvetohumuoumlğuumltmekiccedilinhavan(dibek)kullanıyorlardı
Neolitik doumlnem insanları hemen hemenhepsi cilalanmış oumlzel araccedillar yapıyorlardıCcedilapalar baltalar bıccedilaklar keserler vb cilabaltası taşı kavrayan kıvrık bir ağaccedil sapauyarlanıyor sonra bir kolan ya da ziftletutturuluyordu Kesici balta duumlz bir sapatakılıyordu Buumlyuumlk ağaccedil kesimini sağlayan buaraccedillarınortayaccedilıkışıkonutyapımınınevriminiveağaccedilişlemesanatınıkolaylaştırdı
Kumaş yapımı oumlnce kirmenin sonra dadokuma tezgacirchının bulunmasıyla başladı Nilvadisinde bulunan Neolitik doumlnem kalıntılarıbunu kanıtlamaktadır giysiler kemikten yapılaniğnelerledikiliyordu
Goumlccediller sırasında insanlaryuumlklerini sırtlarındataşıyorlardı en basit ulaşım aracı koumlpeklerinccedilektiği kızaklardı bunların uumlzerinde ccediladırlarınıilkel kap kacaklarını taşıyorlardı MOuml IVbinden itibaren yuumlk hayvanı olarak eşeklerkullanılmaya başlandı Irmak ve goumlllerde
kullanmak iccedilin Mezolitik doumlnemden itibarenağaccedilgoumlvdelerioyularakyapılmışyadatahtaveağaccedilkabuğundanteknelerivardı
5 Konut kap kacak giysiler Paleolitikdoumlnemde kullanılan toprağa oyulmuş kuluumlbeiklimi ılımlı boumllgelerde Neolitik doumlnemde debaşlıcakonutbiccedilimiolarakkaldı
Bundan başka deri ya da kayın ağacıkabuğuyla tropik boumllgelerde palmiyeyapraklarıylaoumlrtuumllenccediladırlarvardıDahasonraduvarlı ccedilatılı dikdoumlrtgen ya da oval biccedilimlievler yapılmaya başlandı Avruparsquonın ılımanboumllgelerinde oturanlar evlerini genelliklekuumltuumlkten yapıyorlardı kimi zaman duvarlarınıkatılaşmış bir kil ve guumlbre karışımındanyapıyorlardı Evlerini ekin sapı kamış kayınağacı kabuğu ve ot yığınlarıyla oumlrtuumlyorlardısuların akmasını sağlamak iccedilin ccedilatılar eğikyapılıyordu Balkan yarımadasında evlerinikerpiccedilten yapıyorlardı Giritrsquote kalkerbloklarından yapılan evlerin damları sutoplamakamacıyladuumlzduumlSıkıştırılmıştopraktan
yapılanzeminekayınağacıkabuklarıyadahasırseriliyordu
Yırtıcı hayvanlardan ve duumlşmanlardankorunmak amacıyla evlerini genellikle bataklıkboumllgelerde goumlllerde bazen de kuru kesimlerdedireklerin uumlzerine kuruyorlardı Kazıklarınuumlzerineağaccediltanbirtabanoturtupbununuumlzerinekuluumlbelerini yapıyorlardı İsviccedilrersquode yapılankazılar sakinleriNeolitik doumlnem aletleri yapantarım ve hayvancılıkla yaşayan ldquogoumllevlerirdquoninkalıntılarınıguumlnışığınaccedilıkardı
İlk barınakların ne kapısı ne de pencerelerivardıGirişyerinibasitbirhasıroumlrtuumlyorduAmaNeolitikdoumlnemdenitibarenYakınDoğuboylarıtaş yuvalarda doumlnen tahta kapılar kullanmayabaşladılar Ocak konutun iccedilindeyse dumanınccedilıkması iccedilin bir ccedilıkış deliği yapıyorlardıyukarıyaLamba (yağkabınabatırılmışbir fitil)yadaağaccedilyongasıkullanıyorlardıaydınlanmakiccedilin
İnsanlar yerde ağaccedil dalları hayvan derilerihasırlaruumlzerindeyadahamaklardayatıyorlardıYastık yerine başın altına bir ağaccedil destek ve
bazen uygun bir biccedilimde yapılmış peykekoyuyorlardı Kuzey boumllgeler yatağı ancakNeolitik doumlnemde tanıdılar Hasırların ya dahayvan derilerinin uumlzerine oturuyorlardıpeykelerdeoldukccedilaeskidir
Kap kacak bakırdan ağaccediltan oumlruumllmuumlşdallardan ya da ağaccedil kabuğundandı oyulmuşbambugoumlvdeleriveasmakabağıdakapolarakkullanılıyordu Ama ancak ccediloumlmlekccedililiğin(seramik) keşfi duumlzenli olarak yemek pişirmeyeolanak sağladı bu da yemek ccedileşitlerini ccediloğalttıveyiyecekleridahasindirilebilirdurumagetirdiCcediloumlmlekccedililiğineneskiyoumlntemlerindenbirihalkahalka ya da sarmal biccedilimde uumlst uumlste konankumla karışık kili işlemekti Bu youmlntemleyapılankaplar ateşte pişiriliyorduBunlarındibisivriyadayuvarlakoluyordu
Ccediloumlmlekccedililik sanatını kadınlar yapıyorduBazı uluslarda kadınların mutlak bir sessizlikiccedilinde kaplarını yaptıkları kuluumlbeye erkeklerinyaklaşmalarıbileyasaktıDemekkiccediloumlmlekccedililikişincinsiyetegoumlreboumlluumlnmesindeyeralıyordu
Kilden kap kacağın ortaya ccedilıkışı daha
yerleşikbiryaşamtarzınıgoumlstermektedirccediluumlnkuumlbu ağır ve kırılgan kapları sık sık taşımakolanaksızdı
Giysiler insanları soğuk ve yağıştankoruyordu Bunların en eski biccediliminde kemerkolsuz palto oumlnluumlk ve etek yer alıyordu oumlteyandan bu kılık buumltuumln uluslararasında yaygındeğildiOumlrneğin Fuegienrsquoler oumlnlerine bir oumlnluumlktakıp omuzlarına fok derisi atıyorlardı Dahasonra ndashve yalnızca bazı boumllgelerdendash mintankollarıvepantolonortayaccedilıktıAmapantolonunpaccedilaları ayrı ayrı hazırlanıyor ve oumlzel birtutturucuylatutturuluyorlardıCeketvetekparccedilapantolon tarih olarak daha yenidirCcedilok değişikgiysimalzemeleridoğalkoşullarabağlıydıDeriağaccedil yaprağı ağaccedil kabuğu saz kullanılıyorduiplikccedililik ve dokumacılığın bulunmasındansonra giysiler yuumln ve ısırgan keten kenevirpamuk gibi bitki liflerinden dokunanmalzemelerleyapılmayabaşlandı
Kullanıma giysiden sonra giren ve bazıboumllgelerde kullanılan ayakkabı koumlsele vederiden bazende ağaccedil ve kenevir kabuğundan
yapılıyordu
6Uumlretiminoumlrguumltlenmesi Klanlarduumlzeninindoruk noktasında uumlretimin temel biccedilimi ilkelelbirliği (kooperasyon ortaklaşa ccedilalışma) yaniklanuumlyelerininortaklaşaccedilalışmasıydıSuumlrekavıağla balık avlama oumlrguumltluuml toplama gibi işlerancaktoplucayapılanişlerdi
İlkeltarımınguumlccedillenmesiccedilalışmanınortaklaşaoumlzelliğini ortadan kaldırmak şoumlyle dursun onudahadaguumlccedillendirdi İlkelaraccedillarla (tarlaaccedilmakiccedilin balta toprağı kabartmak iccedilin ağaccediltan ccedilapaya da basit bir sopa) toprağı işlemenin zorluğuguumlccedilbirliğinigerektiriyordu
Toprağınortaklaşa işlenmesiyoumlntemi tarımlauğraşan buumltuumln halklarda yuumlruumlrluumlkteydi Yeni-Gine Papoursquoları oumlnce toprağı sivri sopalarlakabartıyorlarbuişiyapanerkeklerinarkasındanilkel bel kullanan kadınlar geliyor bunlarınarkasından gelen ccedilocuklar toprak keseklerinielleriyle ufalıyor ve taşları ayıklıyorlardıBundan sonraki buumltuumln ccedilalışmalar (ekimccedilapalama oumlrtme parazitlere kuşlara ve
kemirgenlere karşı koruyuculuk ve hasat)genellikle kadınlara duumlşuumlyordu ve bu dakadınlartarafındanortaklaşayapılıyordu
Ortaklaşa uumlretim ortaklaşa muumllkiyetikoşullandırıyorduİnsanlar av alanlarını klanınortak muumllkuuml olarak kabul ediyor ve burayıccedilağrısız konutlara karşı kesinlikleyasaklıyorlardıKonutlarklana(yadaklanınbirkesimine) aitti bazen bazı araccedillar (buumlyuumlktekneler balık ağları) da klanındı başlangıccediltasuumlruuml hayvanları da ortak muumllkiyetti Nihayetetnografik belgeler kimi halkların (oumlrneğinNivkheler Evenkler) ateşi klanın muumllkuumlsaydığını ve ancak hısımlarına verdiklerinikanıtlıyor
Ama araccedilların birccediloğu kişisel muumllkiyetteydiYayveoklarkazmalarbaltalarvbbuaraccedillarıyapıp kullananlara aitti Takıların durumu daboumlyleydi Bir suumlre sonra hayvanlar da bukapsama girdi Bununla birlikte iş araccedillarınınhayvanların ve takıların kişiselmuumllkiyeti temeluumlretim aracı olan toprağın ortak muumllkiyetinebağımlıydı Kişisel eşyalar istenildiği gibi
aktarılamazdı Miras genellikle klanın iccedilindekalırdı domuzunu boğazlayan biri akrabalarınaet vermek zorundaydı kimse bir şeybiriktiremezdiccediluumlnkuumlkamuoyufazlaolanınklanuumlyeleriarasındapaylaştırılmasınıisterdi
Ev işlerinin de ortaklaşa bir oumlzelliği vardıGenellikle yuumlz kadar insanın barındığı evlerdeoturuluyordu Buumlyuumlk konutun ilk biccedilimineoumlrnekSTolstovrsquoun roumlkonstituumlsyonunuyaptığıAmou-Dariarsquonın aşağı kesimlerinde bulunanKelteminar uygarlığının konutlarıdır yuvarlakbiccedilimli buumlyuumlk bir kuluumlbeydi ortasında suumlrekliolarak ateş yanıyordu İki-başlı aileler5 ccedilevrekesimlerdeki ocaklarda yemeklerini pişiripbunlarınyanındayatıyorlardı
Aynı doumlnemde Tuna ve Ren nehirlerininormanlıkboumllgelerindeyaşayanvetoprağıkazmaile işleyen Orta Avrupa Neolitik boylarıuzunlukları35metreyekadarevleryapıyorlardıMOuml III bin oumlncesinden başlayarak konutlarınboyutları aşamalı olarak kuumlccediluumllduuml ve Neolitikdoumlnemin sonunda en ccedilok rastlanan tipte konutkilyığınlarındanyapılankuumlccediluumlkkuluumlbelerdi
ldquoUzun evlerrdquoin sakinlerinin gelenek ve evyaşamlarını etnografyadan oumlğreniyoruzMorgan İrokuaların sayıları 5-20 arasında iki-başlı ailelerin gruplar halinde ağaccedilkuumltuumlklerinden yapılmış buumlyuumlk evlerdeyaşadıklarınıanlatırHeraileuumlzerindeocaklarınbulunduğu bir merkezicirc koridora bakanboumllmelerde yaşıyordu Buumlyuumlk topluluk evişlerini ortaklaşa yapıyordu av balık avı vetarım uumlruumlnleri ortaklığın yararlanmasınasunuluyordu Ama İrokualarda uumlretiminkişiselleşmesinin başlangıcı goumlzlemleniyorduyay avcılığı insana tek başına besin sağlamaolanağı veriyordu Sebze tarımı kısmenbireyseldi bu nedenle aileler arasında paydağıtımı yapılıyordu Bununla birlikte klantoprakmuumllkiyetiuumlzerindekihaklarınıkoruyorduevlenen her yerli genccedil ortak topraktan ayrılanamabaşkasınaaktarılamayanbirpayalıyordu
Demek oluyor ki klanlar duumlzeninin enyuumlksek aşamasında egemen olan ortaklaşauumlretim ve ev işlerinin ortaklaşa yapılmasıydıamauumlretimguumlccedillerigeliştikccedileuumlretimbireyselleşti
bu da iki-başlı ailelerin birbirlerindenayrılmalarınayolaccediltıGeccedilNeolitikdoumlnemTunatarımcılarının kuumlccediluumlk kuluumlbeleri bunukanıtlamaktadır Bununla birlikte temel uumlretimaraccedillarınınmuumllkiyetiklanınelindekaldı
Başlangıcı Paleolitik doumlneme dayanancinsiyete goumlre iş boumlluumlmuuml yeni ekonomibiccedilimlerinin gelişmesiyle giderek daha daguumlccedillendi Av ve hayvancılık işleri erkeğinpayına duumlşuumlyordu kadın toplama toprağınişlenmesi ev işleri ve ccediloumlmlek yapımıylauğraşıyordu Bunun sonucu olarak yerleri veşenlikleri ayrı olan erkek ve kadın ortaklıklarıoluştu
7 Anaerkil klan Toplumun temel birliğianaerkil klandı Tarım ve ccediloumlmlekccedililik kadınınekonomik roluumlnedahadaoumlnemkazandırıyorduve klanlar duumlzenin en uumlst aşamasında kadınınkimi zaman erkeğe oranla daha oumlnemli bir yerivardı
Morganrsquoın goumlsterdiği gibi İrokualarıngeleneklerikesinlikleanaerkiloumlzellikleresahipti
evlilikten sonra koca karısının klanına geccediliyorveonun ldquouzun evrdquoine yerleşiyorduEğer erkekyiyecek payını sağlamakta tembellik edersekalabalık bir ailenin babası olsa bile etkili birteyze ya da bir yaşlı onun lehinde şefaattabulunmazsa klandan atılabiliyordu İrokualarınccedilocuklarıanneninklanınaaitti
Klanlarduumlzeninindoruklarında iki-başlı aileguumlccedillenmişti ama bununla birlikte toplumunyoumlnetici birimi değildi Dıştan evlilik gereğibabalar değişik klanlardan geldiği iccedilin ailenindağılmasındansonramallarikitoplulukarasındapaylaşılıyordu İki-başlı ailenin genellikle besinsağlayacak toprağı yoktuBu ailedemallar ayrıkalıyordu koca ekonomik ccedilıkarlar bakımındanccediloğuzamankendiklanınınuumlyelerinebağımlıydıve onların uumlretim etkinliklerine katılıyordu Bunedenleaile sallantılıvegeccedilicibir evlilikbirliğioluşturuyordu evlilik oumlzel bir işlemgerektirmeden yapılıyor ve ccediliftlerden birininisteği uumlzerine kolayca bozulabiliyordu Grupevliliğinin kalıntıları yasal zinalevirat (dulkadının oumlluuml kocanın erkek kardeşiyle evlenme
zorunluluğu)yadasororat(dulerkeğekarısınınoumlluumlmuumlnden sonra onun kızkardeşiyle evlenmesiiccedilintanınanhak)şeklindedevamediyordu
Klan uumlyeleri birlikte oturuyorlar ya daldquoanaerkil buumlyuumlk ailelerrdquo adı verilen birccedilok ccediliftoluşturuyorlardı Hepsinin belirlenmiş haklarıvardı Kadın ve erkeklerin hepsi kendi şefleriniseccediliyor ve gerektiğinde goumlrevden alıyorlardıAskericirc komutan savaş suumlresi iccedilin seccedililiyorduKlan uumlyeleri yardımlaşma ve birbirlerinikorumakla yuumlkuumlmluumlyduumller Klanın dinselbayramlarıkendiyeraltımezarlıklarıvardı
Daha yaygın bir oumlrguumltlenme biccedilimi birccedilokklandan (başlangıccedilta ccedilift sayılı) oluşanfratri(kabile) idi Fratri boumlluumlnmuumlş buumlyuumlk bir klanbiccedilimiydi Genel kurullarda ve ortakbayramlarda fratri uumlyeleri arasında dayanışmasoumlz konusuydu savaş sırasında fratri bir savaşbirliğine doumlnuumlşuumlyordu İlkel toplum zincirinegoumlre bundan sonra gelen halka komşuboumllgelerden tarafsız bir boumllgeyle (genellikleorman)ayrılanbir toprağıkendidiliveayrıbirdini olan tribuuml (boy) geliyordu Klan
başkanlarını askericirc şefleri kapsayan tribuumlmeclisisavaşilanediyorvebarışyapıyorduamakararların her zaman oy birliğiyle alınmasıgerekiyorduGenelolarakbirklanbaşkanıolantribuumlbaşkanınınbuumlyuumlkyetkileriyoktu
Başkanın saygınlığı kişisel niteliklerinebağlıydı Avcılık yeteneği savaşta yiğitlikbilgelik konukseverlik vb Yetkileri kalıtsaldeğildi bu yetkiler maddi guumlce değil genelonamaya dayanıyordu Başkan her zamangoumlrevinden alınabilirdi Başkalarından dahavarlıklı olmayan başkan av ganimetlerini vetarım uumlruumlnlerini klanın oumlteki uumlyeleriylepaylaşmak zorundaydı bu da onun otoritesiniguumlccedillendirmeyekatkıdabulunuyordu
Ev işlerinin youmlnetimini uumlstlenen anaerkilbuumlyuumlk ailenin uumlretim etkinliğinin gerccedilekoumlrguumltccediluumlsuuml durumunda olan kadına karşı buumlyuumlkbir saygıgoumlsteriliyordubaşkanlarbilekadınlarıdikkatealmakzorundaydılar
Klan oumlrguumltuuml tamamen demokratikti Herkesklanda oumlzguumlr ve birbirine eşitti İlkel insanlarhaklar ve oumldevler arasında bir ayrım
yapmazlardı Uumlretim toplantılara ve seferekatılmak bir hak olduğu kadar oumldevdi Buetkinlik goumlnuumllluuml bir etkinlik olmasına karşınkatılmayı reddediş bireyi toplumdışına atan birkuumlccediluumllmeyle sonuccedillanırdı Ama bu doumlnemiuumllkuumlselleştirmek yanlış olur Uumlretim guumlccedillerininyetersizliği doğaya karşı girişilen savaştakişiliğin ezilmesi zayıf doğan ccedilocuklarınoumllduumlruumllmesi gibi acımasız geleneklereyansıyordu
Klan ve tribuuml kapalı kurumlardı İccediluyuşmazlıkların klan uumlyelerinin oluşturduğumeclis tarafından ccediloumlzuumlmlenmesine karşın birbaşkaklanınuumlyesinekarşıyapılanbirhakaretoumlcalmaya yol accedilıyordu Buumltuumln klan hakareteuğrayanınsavunmasınıuumlstleniyorduTribuumldahada kapalıydı Onun dışında kalan her şeyyasadışıydı
İlkel toplumda savaştan soumlz ederken gericiburjuva yazarları kafa derisi yuumlzme kafatasıavcılığıyamyamlık işkencevbhikacircyelerioumlnesuumlruumlp ldquokan doumlkuumlcuumlluumlkrdquouumln altını ccedilizmeyebayılırlar Oysa başlangıccedilta ccedilok ender olan bu
tuumlrolaylartribuumlleribirbirlerinekarşıkışkırtmayıamaccedillayan Avrupalı soumlmuumlrgecilerin etkisiyleccediloğalmıştıPapoursquolarınbarışccedilımizaccedillarındansoumlzedenMikloukho-Maklaihaksızdeğildir
Burjuva bilginleri ilkel toplumda savaşlarınroluumlnuuml abartıyorlarsa bunun amacı busavaşların her zaman var olduğunu kanıtlamakve boumlylece insanlık dışı kışkırtıcılık ideolojisinihaklı goumlstermek iccedilindir Gerccedilekte savaş doğalbirolgudeğildirOumlrneğinAvustralyalılarhemenhemen hiccedil doumlğuumlşmezlerdi ve kavgaları işinkoumltuumlye gideceğini anlar anlamaz araya girenyaşlılarıngoumlzlerioumlnuumlndeolurduBunedenlebuldquosavaşlarrdquoda pek ender kan doumlkuumlluumlrduuml Klanduumlzeninin doruk noktasına ulaştığı doumlneminsonunadoğru silahlı ccedilatışmalar ccediloğaldıvedahaacımasızlaştı Yerleşik yaşam tarzıbelirginleştikccedile ve yiyecekler yığıldıkccedila kenditoprağına kapalı tribuuml komşularına karşı dahaduumlşmanca davranmaya başladı Savaşları ccediloğuzaman yakıp yıkmalar ve kıyımlar izliyorduKlan koumlylerinin artık kazık tablayalarlaccedilevrilmesi ya da erişilmesi guumlccedil yerlerde
kurulmalarıboşunadeğildirBazenyenilenlerzaferkazanantribuumlnuumlnbir
klanına katılıyorlardı Toumlren sırasındatutsaklardan biri anaerkil soydan akrabalığısimgelemek iccedilin dudaklarını yaşlı bir kadınıngoumlğsuumlnehafifccediledokunduruyordu
Klan duumlzeninin darlığı nihayet geleneklerinbireyin ccedilıkarlarını bastırmasında oumlzguumlrluumlk vegirişim ruhuna engel olmasında kendinigoumlsteriyordu Bundan sonraki evrimin ilkeltopluluk duumlzeninin yıkılmasına yol accedilmasızorunluydu
8 Klanlar duumlzeninin doruk noktasındatinsel kuumlltuumlr Uumlretim guumlccedillerinin gelişmesiinsanın tinsel (manevi) guumlccedillerini geliştiriyorduKara ve balık avı gereccedillerinin yetkinleşmesihayvanların alıştırılması ve bitki yetiştirme taşdelgi bıccedilkı ve cila işlerinin ilerlemesi evyapımıccediloumlmlekccedililikdokumacılıkbuumltuumlnbunlarinsanın teknik deneyimini genişletiyor ve zihinguumlcuumlnuumlzenginleştiriyordu
İnsan duumlşuumlncesinin gelişmesi kendini
oumlzellikle soyut duumlşuumlncelerin oluşmayabaşlamasıyla belli etti ve buna hesap sanatınınoumlğrenilmesi buumlyuumlk katkıda bulunduTarihin ilkdoumlnemlerindeinsanlarancakikiyadauumlccedilekadarsayabiliyorlardıdahafazlasıpekenderdiUumlstuumlnbir bellek hesabın yerini bir yere kadartutuyordu Suumlruumldeki her koyunu her meyveağacınıanımsıyorlardıamahenuumlzkoyunlarınyada ağaccedilların sayısıyla ilgili soyut kavramlarıyoktu Hesap ancak duumlşuumlncenin evrimininoldukccedilaileribirevresindegelişebildi
Uumlretim alanında kazanılan deneyimin diluumlzerinde doğrudan bir etkisi olduBilimadamları dilin bir toplumsal olgu olarakdoğuşunuveoumlzelliğiniaccedilıkladılarvegelişimininkarmaşık guumlccedilluumlğuumlnuuml ortaya koydular Hiccedilkuşkusuz insanın uumlretim etkinliğine sıkı sıkıyabağlı olması nedeniyle uumlretim alanındameydana gelen değişikliklerin etkisinde kaldıdil Başlangıccedilta dil soyut duumlşuumlnce gelişmediğiiccedilinsomutoumlzelliğiylebellioluyorduEtnograflargelişmemiş ccedilağdaş ulusların dillerinin soyutkavramlar bakımından yoksul olduklarını
belirtiyorlar Ağaccedil hayvan kuş vb tuumlrleri (veaynı zamanda oumlrnekleri) tanımlayan birccediloksoumlzcuumlkleriolduğuhaldebudillerdeccediloğuzamanldquobalıkrdquo ldquoağaccedilrdquo ldquohayvanrdquo gibi soumlzcuumlklereksiktir Bu betimleyici oumlzellik dil bilgiselyapılarındaoumlrneğinccedilekimlerdeikilveuumlccediluumlllerinkullanılmasında nesne tuumlrlerinin (sınıflarının)ccedilokluğundagoumlruumlluumlrİşkazanımlarınıngelişmesisoumlzcuumlkdağarcığınıccediloğalttıvedilbilgiselyapıyıyetkinleştirdi Duumlşuumlncenin evrimi giderek soyutkavramlarıgetirdi
Kuşaklar boyu toplanan deneyim ilkelinsanaccedilevreortamdayoumlnuumlnuumldoğrusaptamasınaolanak sağladı Avcı bıraktıkları ize bakarakhangihayvanagereksinimiolduğunuanlıyorduErkekmiyoksadişimigenccedilvesakınımsızmıyoksa yaşlı ve kurnaz mı Avın buumltuumlnalışkanlıklarını bilen avcı tuzaklarını uygunyerlere buumlyuumlk bir beceriyle kuruyorduHayvanların davranışları ona ilkbaharınyaklaştığını haber veriyordu Belleğin saptadığıolgular arasındaki birccedilok ilişki ve ortaklıklarilkelinsanındeneyimlerinioluşturuyordu
İnsanın deneysel bilgileri kendi varlığınailişkinduumlşuumlncelericcedilevresindekiduumlnyaya ilişkinduumlşuumlnceleri işte boumlyle gelişti Steplerdeormanlarda yaptığı uzun yuumlruumlyuumlşler onuyıldızlara youmlnelmek ve bunun sonucu olarakldquoyıldız haritasırdquonı yıldızların goumlkyuumlzuumlndekikonumunu bellemek ve belleğinde tutmakzorundabıraktıKumunya da ağaccedil kabuğununuumlzerineilkelcoğrafyaharitalarıccedilizmeyioldukccedilaccedilabukoumlğrendi
Tarım insanı işlerini tam zamanındayapabilmesi iccedilin oumlrneğin ekim iccedilin dikkatealmasıgerekenmevsimlerealıştırdımevsimleringoumlzlemlenmesi ilkel bir takvimin yapılmasınayol accediltı hiccedil kuşkusuz bunlar genellikle aytakvimiolduklarındanaylarbirbirineeşitdeğildi
Hastalıkları iyileştirmek iccedilin bitkilere vemasajlara başvurdular Ama bu ilkel yalnızcagoumlreneğe dayalı ilaccedillar henuumlz insan vuumlcudununsomutbilgisinedayanmıyordu
Bu kuşaktan oumlteki kuşağa deneyimbiriktirerek insanlar yavaş yavaş bir bireşimeulaşmayı başardılar Etkilerinin nedenini
anlamadankeskinzehirleryapmayıoumlğrendilerKlanlar duumlzeni boyunca yazının ilk biccedilimi
yavaşyavaşbiccedilimlendiPiktografi(resim-yazı)İlkel insanlar siyah lekelerle kaplı bir at
ccedilizerek hayvanlardaki şarbon hastalığını dilegetirmek istiyorlardı Başka yazı biccedilimleri devardı Kuumlccediluumlk levhalar duumlğuumlmluuml ipler Herişaretinbellivebilinenbiranlamıvardıİlkyazıbiccedilimlerinin ortaya ccedilıkışı soyut duumlşuumlnceninoumlnemlibirgelişiminikanıtlamaktadır
Uumlretim alanındaki deneyim ve klanın ya datribuumlnuumln bilimsel bilgi tohumları yeni kuşaklaraeğitim yoluyla aktarılıyordu Klanlar duumlzenidoumlnemindeeğitimindegeneloumlzelliğivardırKızveerkekccedilocuklaryaşlılarıngoumlzetimialtındaydıCcedilocuklarccedilabucakbağımsızlaşıyorlarvebaştaavolmak uumlzere klanın uumlretim etkinliğine erkendenkatılıyorlardıAvccedilocuklarınolağanuumlstuumlsabırvebeceri goumlsterdikleri bir sınav gibiydi Kongoluccedilocuklar ellerindeki yemlerle saatlercekımıldamadan pusuda bekleyebilirler Amaellerine kuş konunca ccedilevik bir hareketle onututabilirler
Kazanılmış iş yetenekleri beden eğitimisağlık bilgisi ilk bilimsel bilgiler ve klanıntoumlreleri ilkel toplumda eğitimi oluşturankonulardı Yeniyetmelik ccedilağa gelince erkeklerve bazen de kızlar ldquogirişrdquo adı verilen bir dizisınavdan geccediliyorlardı Bu sınavlar şenliklerdoumlneminerastlıyorvehellip
Bir tuumlr ayindi bunlar Bu toumlrenler sırasındadelikanlıların klan ve tribuumlnuumln toumlrelerinibildiklerini kanıtlamalarının dışında acıya karşıdayanıklı olduklarını da goumlstermelerigerekiyordu Kamccedilılanıyorlar dizleri kırılıyorvuumlcutlarında derin yaralar accedilılıyor bazen deuumlzeri yaş dallarla kaplı yakmalığın uumlzerinde ısıve dumana karşın yaşlılar bu işkenceyidurduruncaya kadar yatmak zorundakalıyorlardı Yalnızca girişi başaranlar klanınyuumlzde yuumlz uumlyesi oluyorlar giriş sınavındabaşaramayan zayıflar ise toplum tarafındankuumlccediluumlkgoumlruumlluumlyordu
İlkel toplumda plastik sanatların ilkeloumlrnekleri ortaya ccedilıktı Karanlık mağarakoumlşelerinde oumllguumln ateş ışığında sanatccedilılar ccedilok
renkli resimleryaptılarOumllduumlruumllmuumlşatlarkoşanya da rahatccedila yatan bizonlar buumlyuumlk avsahneleriAynıdoumlnemdefildişiveboynuzdansonhızlakoşangeyikyadatuhafsaccedillıarkadankuyruk gibi sarkan kemerli insan (oumlzelliklekadın) heykelcikleri yapıldı Mezolitikdoumlnemdenitibarensanatlargerccedilekccedilioumlzellikleriniyitirdiler Desenler temsil ettikleri nesnelerebazenkesinliklebenzemeyenkarmaşıkişaretleredoumlnuumlştuuml
İlkel insan takılara duumlşkuumlnduuml Vuumlcudunadoumlvme yaptırıyor bilezik ve kolye takıyor işidişlerini toumlrpuumllemeye derisini ve saccedillarınıboyamaya kadar vardırıyordu Konutunu evaraccedil gerecini mutfak eşyalarını sevgiylesuumlsluumlyordu Direkler ve ağaccedil kap kacaklaryontulup boyanıyordu Ağaccedil uumlzerine yapılandoumlvmeninveheykelinccediloğuzamansimgeselbiranlamı vardı Yuvarlak ve girişik bezemeleraileninoumlykuumllerinivedestanlarınıoumlzetliyordu
İlkel muumlzik ancak etnografyanın verileriyardımıyla bilinebilir En eski muumlzik aleti hiccedilkuşkusuz yaydı Uccedillarından biri yankılanma
kutusu goumlrevi yapan ağıza sokuluyor kirişe birsopaylavurularaksesccedilıkartılıyorduDahasonrayankılanmaiccedilinoumlzelbirkutuyapıldıbudatellimuumlzikaletlerinindoğuşunayolaccediltıİlkelinsanınparmakla ccedilalışan telli uumlflemeli ve vurmalımuumlzik aletleri de vardı En yaygın muumlzik aletitamtamdı Muumlziğe kimi zaman pandomimedoumlnuumlşendanslardaeşlikediyordu
Soumlzluuml gelenek (folklor) ccedilok zengindi Hertribuumlnuumln duumlnyanın ve ilk insanların koumlkeninitribuumlnuumln geccedilmişini insanın doğayla savaşlarınıcanavarlara ve devlere karşı kazandığı zaferlerianlatanefsanelerivardı
9 İlkel din İnsanın duumlnyaya ilişkin doğruduumlşuumlncelerinin yanında yanlış uydurmaduumlşuumlnceleri başka bir deyişle dinsel inanccedillarıvardıDininkaynağınıaccedilıklamakamacıylaXIXyuumlzyıl İngiliz bilgini E B Tylor idealist birkuram ileri suumlrduuml Bu kurama goumlre dinselinanccedillar ilkel insanın derin duumlşuumlnceleredalışındaniccediledoumlnuumlşuumlndenilerigeliyorduİnsanduumlşleri ve oumlluumlmuuml duumlşuumlne duumlşuumlne bir benzeri
vuumlcudunu terk edebilen bir ruhu olduğusonucuna varmış ve hayvanların bitkilerin vetaşların da ruhları ya da cinleri olduğunuvarsayarak bu duumlşuumlncesini buumltuumln doğayı iccedilinealacak biccedilimde genişletmiş Gerccedilekte din boşduumlşuumlncelerden değil ama insanın uumlretimetkinliğinden ccedilıkmıştır İnsan duumlşuumlncedeneyiminin yeterince gelişmemiş olmasınedeniyle onun doğa karşısındaki davranışıhakkında ccediloğu zaman yanlış duumlşuumlncelereyoumlnelinmiştir
İnsan klanlar doumlneminde dinsel inanccedillarlabirlikte doğmuş olan buumlyuuml guumlcuuml sayesindedoğa hayvanlar ve bitkiler uumlzerinde doğauumlstuumlbir guumlce sahip olabileceğini sanıyordu Avıoumlykuumlnen pandomimler birccedilok gelişmemişhalklarda ta XIX yuumlzyılın sonuna kadarsuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin İtelmenler balina avındanoumlnce hayvanın otlardan bir benzerini yapıp birkadının sırtına asıyorlardı Kadın ocağınccedilevresinde suumlruumlnerek dolaşıyor ccedilocuklar daottanyapılmışbalinasuretiniparccedilalıyorlardıButoumlren av iccedilin bir tuumlr guumlvence sayılıyordu
Kızılderililerbizonavınaccedilıkmadanoumlncebirkaccedilguumln suumlren ve hayvanları etkileyip oumllmeye razıedeceğine inandıkları danslar duumlzenliyorlardıPaleolitik doumlnem mağaralarına ccedilizilen avsahnelerininbuumlyuumlselbiranlamıdavardı
En eski ayinlerde her tuumlrluuml av hayvanı yeralır Bu tapınma aşamalı olarak geliştikccedilehayvan kitlesi (toplamacılıkla uğraşanlar iccedilinbitki)arasındanbellibir tuumlrekarşıklankendinibağlısaymayabaşlarKlanınsoyundangeldiğinikabul ettiği totemrsquodir bu Boumlylece totemcilikbuumltuumln avlanılan hayvana tapmalarda olduğugibi iyi anlaşılmamış bir uumlretim suumlrecinebağlanır
Her ekonomik topluluğun şu ya da buhayvan ya da bitki tuumlruumlne akraba olduğunainananAvustralyalılarınduumlşuumlncelerinibiliyoruzBu tapınmanın başlıca ayinlerinden birildquoYiyeceğin bol olsunrdquo diyerek yaşlılardanbirinin erkeklerin karnına oumlzel bir taşsuumlrtmesidir Demek ki başlangıccedilta uumlretimetkinliğinin buumlyuuml marifetiyle guumlvenlik altınaalınmasısoumlzkonusuydu
Ama totemci inanccedillar daha sonrakigelişmelerini koşullandıran bir ccedilelişki iccedilerirlerTotem avcının hem av ganimetidir hem deklanın ortak atasıdır Demek oluyor ki birtoteminavlanmasıbirakrabanınavlanmasıdırvekutsal sayılan hayvanın oumllduumlruumllmesi avcıyıtehlikeye atacaktır Bu ikilem oumlzellikle ayıyatapınmada goumlruumlnuumlr ayıya tapan Evenkler veoumlteki avcı Sibirya halkları guumlnah ccedilıkartıpoumllduumlruumllenhayvandanbağışdilerler
Klanlar duumlzeninde tapınmanın bir başkatemel oumlgesi ldquobilici kadınrdquo buumlyuumlcuumlluumlk sanatındauzman kadın duumlşuumlncesidir Bu erkeklerin birbaşka klana hatta klanlara mensup olmalarınakarşın kadınların topluluğun birliğinin simgesioldukları anaerkil klanın koumlkenine bağlıdırAvrupa ve Guumlney Sibiryarsquoda bulunan birccedilokkadın heykelciğinin kanıtladığı gibi kadınınbuumlyuumlsel guumlccedillerine inanccedilGeccedilPaleolitik doumlnemekadargiderHepsikadınlaraoumlzguumlbuumlyuumlguumlcuumlnuumlsimgeleyen bu heykelcikler klanın kurucusudişi atadan kaynaklanan tapınmaya tanıklıketmektedirler
Aynı suumlre iccedilinde doğayı canlandıranldquoruhlarardquo ya da ldquocinlererdquo tapınma inancı daoluştu Buna animizm (canlıcılık) adı verilirİlkellerininancınagoumlreruhhernesnedebulunandiribirhayvandı
Geccedil Paleolitik doumlnem insanlarının oumlluumlmhakkında ccedilok belirsiz duumlşuumlnceleri vardıBaşlangıccedilta gerccedilek duumlnyayı ldquooumltekirdquo duumlnyadanayırtetmiyorlardı Oumlluumllerden korkma duygusuyavaş yavaş oumlluumlleri yumuşatmak canlılarıonlarakarşıkorumakamacıylayapılanayinlerinizindengeldi
Avcılık ve devşirmeciliğin egemen olduğudoumlnemde başlıca din olan totemcilik tarım vehayvancılıkgeliştiğisıradayerinidahakarmaşıkduumlşuumlncelere bırakarak ikinci plana duumlştuumlDoğurganguumlccedilolantoprakanaerkikoşullarındadişi ataya dinsel saygı goumlstermeyle karışan birtapınma nesnesi oldu amacı toprağınverimliliğine katkıda bulunmak doumlllenmesininbuumlyuumlsel kılgısıyla (pratiğiyle) gerccedilekleşen(somutlaşan) beslenme kaynağı toprağatapmarsquonınkaynağıbudur
Ekonomi ve duumlşuumlncenin evrimi insanı ozamana kadar bir buumltuumln olarak kabul ettiğidoğanınguumlccedilleriniayırtetmeyeyoumlnelttiKozmikguumlccedillere ve hasadı sağlayan guumlneş yağmur vbdoğasalolgularabuumlyuumlkbiroumlnemveriliyorhattatoplumun varlığı bile bunlara bağlanıyorduBununla birlikte doğaya tapma ccediloğu zamantotemciliğin kalıntılarıyla karışıyordu guumlneş-hayvan ya da guumlneş-kuş gibi karma imgeler bunedenleoluşmuştur
Oumlte yandan klanlar duumlzeninin guumlccedillenmesioumlluumllere tapmarsquoyı değişikliğe uğrattıOumlluumller artıkbir an oumlnce kurtulunması gereken duumlşman birguumlccedil olarak kabul edilmez oldular Koruyucuatalar olarak sayılmaya başlandılar Bu olgudoğa uumlzerinde belli bir egemenlik kazananinsanın hayvan ataya (toteme) tapmaktan insanataya tapmaya geccedilmesinden ileri gelmiştirİnsanın kardeşlerine (kuşlar hayvanlar) karşızaferinin efsaneleri ve insanbiccedilimcilik(anthropomorphisme)budoumlnemdebaşlar
Toprağadoğaguumlccedillerineveatalaratapınmadabellibaşlı rol kurban ve yakarırsquoya geccediltiYakarı
bir isteğin doğrudan ifadesiydi Hayvanlarınruhundan ccedilocuklar ve iyi bir hasat istenir İlkkurban teveccuumlhuumlnuuml kazanmak iccedilin ruhubeslemeyi amaccedillamaktadır ChippewayKızılderililerinin safyuumlrek efsanelerine goumlreguumlneş acıktığı zaman guumlzel bir oğlana taş atarbu da guumlzel oğlanı hasta yaparmış bir kurbanalmadanonuiyileştirmezmiş
Demek ki başlangıccedilta ayinler uumlretimsuumlrecine bağlıydılar ve amaccedilları doğayı buumlyuumlmarifetiyleetkilemektiAynızamandaguumlndelikyaşamlarında insanlara egemen olan guumlccedillerinuydurmayansımalarıydılar
İnsan sonuccedil olarak av toplama ve balıkavındaki başarıyı guumlvenlik altına almak iccedilindoğayı buumlyuuml yoluyla etkileyebileceğineinanarak doğaya olan bağımlılıklarınıguumlccedillendirmekten başka bir şey yapmıyorduBuumlyuuml dikkatlerini gerccedilek gereksinimlerindenbaşkayereccedileviriyoryaratıcıerkinituumlketiyorduİlkel din insanın doğa karşısındakiguumlccedilsuumlzluumlğuumlnuuml kendisinin bizzat yansımasıolduğuguumlccedilsuumlzluumlğuumlonaylıyordu
5İki-başlıaile(LaFamilleapparie)Birerkeklebir kadını az ya da ccedilok uzun bir zaman iccedilinbirbirinebağlayanevlenmebiccedilimi(ccedilev)
DOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM
İLKELTOPLULUKDUumlZENİNİNDAĞILMASI
SINIFLARINVEDEVLETİNOLUŞUMU
1 Gelişmiş tarım ve hayvancılıkMadenciliğin başlangıcı Klanlar duumlzeninindağılması ve sınıflara boumlluumlnmuumlş toplumunoluşumunun ilk nedeni uumlretim guumlccedillerinin veoumlzellikle ekonomik etkinliğin iki temel koludurumuna gelen tarım ve hayvancılığıngelişimidir
Bazı uumllkelerde gelişmiş tarım ve
hayvancılığın doğuşu Geccedil Neolitik doumlnemekadar uzanır ama yayılmaları Bakır Ccedilağırsquoyla(Eneolithique ldquoEneolitikrdquo ya da ChalcolithiqueldquoKalkolitikrdquo)6başlarBakırınişlenmesineYakınDoğursquoda MOuml IV bine doğru başlandıAvruparsquoda bakırın işlenmesine daha sonra IIIbindebaşlandı
Başlangıccedilta insanlar bakırı ham olarakkullanıyor ve soğuk işliyorlardı Ergimedurumunda istenen biccedilimi alış oumlzelliğinin keşfialet yapımındabir devrimyarattıEriyikmadenkalıplaradoumlkuumlluumlyorsoğumasındansonraalettaşccedilekiccedillerleişleniyordu
Bununla birlikte daha dayanıklı olmadığıiccedilin taşı tahtından indiremezdi bakır Tarımişlerinde ağaccedil kesiminde hatta bakır işlenirkenNeolitik doumlnemin taş kemik ve ağaccedil aletlerikullanılıyordu
Engels bu evrede toplumungelişmesinin ikitemel yolu olduğuna işaret eder Birinci yolaoumlrnekolarakBatıyarımkuumlrenintribuumlleriniverirYeni Meksika Kızılderilileri ve bazı başkaAmerika tribuumlleri İspanyol fethi sırasında
toprağın kazmayla işlenmesi youmlntemine dayalıgelişmiş tekniklere sahiptiler kadınlar sulananmısır yetiştiriyorlardı Kerpiccedil ya da taştan beşyuumlze kadar odası olan geniş evler yapıyorlardıel işccedililiği evresinde kalmış olmasına karşınccediloumlmlekccedililik oumlnemli oranda ilerlemişti bakırişlemeyibiliyorlardı
İkinciyoluekonomilerigelişmişhayvancılığadayanan Eski Duumlnyarsquonın tribuumlleri izledilerbunlarda tarım yardımcı bir rol oynuyoryetiştirdikleri darı temel hayvan yemi olarakkullanılıyordu
Engelsrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra toplananarkeolojik veriler bu durumu kanıtlayıpbelirginleştirdiler oumlzellikle Eski DuumlnyarsquodaYeni-Meksikarsquonınkine benzeyen ve birccedilokboumllgeye (NilFırat İndusveHoang-hovadileriKuumlccediluumlk Asya Balkan yarımadası Orta Asya-Anaou uygarlığı Ukrayna) yayılmış olan birtoprakkuumlltuumlruumlnuumlnkalıntılarıbulundu
MOuml III binlerde Nil vadisinde bakırdanbıccedilak toka ve olta iğnesi yapmasını bilen amaoumlzelliklesert taştanbıccedilaklarvebaltalarağaccediltan
bumeranglar ve fildişi eşyalar kullanan yerleşikccediliftccedililer yaşıyordu Nilrsquoin suyunu kanallarlatarlalarına goumltuumlrmeyi oumlğrenmişlerdi ve toprağınverimliliğiveuyguniklimlebirleşenbusulamabol hasat ve uumlretim guumlccedillerinin hızlı gelişiminisağlıyorduMısırlılarınilksuccedilalışmalarıoldukccedilabasitti Suların tarlalara gelişini kolaylaştırmakiccedilinNilrsquoinkıyılarınakanallaraccedilıyorlarvesuyundebisiniduumlzenlemekiccedilinbendlerkuruyorlardı
Ama doğal koşulların Enolitik Ccedilağccediliftccedililerinesulutarımyapmakolanağıtanımadığıyerlerde uumlretim guumlccedillerinin gelişmesi hiccedilkuşkusuz daha ağırdı Ccedilağımızdan uumlccedil bin yıloumlnceUkraynaRomanyaveBulgaristanrsquodaRusarkeolog V Khvoikorsquonun keşfedip başta TPassek olmak uumlzere Sovyet bilginlerininderinlemesine incelediğiTripolieacuteadıverilenbirccediliftccedililer uygarlığı vardı Tripolieacutenrsquolerin başlıcauğraşı kazmayla toprak işlemekti ama ccedileşitlisoydanhayvanlardayetiştiriyorlardıKazmaveorakları genellikle taş ve boynuzdan yapılmıştıbakırdanbaltayapıyorlardıKerpiccediltenyaptıklarıgeniş ve dikdoumlrtgen evler birccedilok konuttan
oluşuyordu bu konutlardan her birinde hiccedilkuşkusuz ev işlerini ortaklaşa yapan bir buumlyuumlkanaerkilaileoturuyorduKoumlybirmerkezalanınccedilevresineyapılmışbirccedilokevikapsıyordu
Doumlşeme eşyasının temel maddesi kildiKilden masalar peykeler fırınlar yapıyorlardıTripolieacutersquonin duumlz dipli (sivri dipli kaplar neocakta ne de masada durabilir) toprak kaplarıccedilokdeğişikveilginccediltiKabamutfakgereccedillerinindışındaboyalısarmalbezeklibazendehayvanfiguumlrlericcedilizilmişccediloksayıdakaplarbulundu
Bu uygarlığın en belirgin oumlzellikli nesneleriarasında kadın ataları temsil eden ve temeldekadınlartarafındanyapılanilkeltarımınkoşullarıiccedilinde ccedilok doğal olan anaerkini kanıtlayan kilheykelciklervardı
Ccediloban tribuumllerrsquoin oluşumu daha yeni birdoumlnemedayanırBronzCcedilağı
Bakırınkalaylayadadahabaşkamadenlerlealaşımı olan bronz ccedilağımızdan uumlccedil bin yıl oumlncebulunduBronzdanyapılan aletler bakır aletleregoumlre daha sağlam ve daha kesiciydi amagelişmeleriağırolduBaşlangıccediltabumadenden
silah ve ziynet eşyası yapımındayararlanılıyorduBakırkalayvekurşundoğadaoldukccedila enderdir ve ccedilıkartılmaları zordurAncak maden sanayiinin II binin ortalarındagelişmesiuzunluklarıyuumlzmetreyibulanmadenocaklarının kazılmasına olanak sağladı Budoumlnemde bronzdan kazma ve oraklarınkullanılmasına karşın bu alaşım da tıpkı bakırgibitaşıtahtındanindiremedi
Madenden yapılmış aletlerin kullanımıağacınişlenmesinekatkıdabulunduBronzCcedilağıduumllgerlerikalaslarıccediliviyleccedilakaraksağlamevleryapabiliyorlardıAmadahadaoumlnemlibirbulguarabanınbulunmasıdırarabailkkezccedilağımızdan3000 yıl oumlnce Yakın Doğursquoda kullanılmayabaşlandı III binin ikinci yarısından itibarenDoğu Avrupa steplerinde biliniyordu Dnyeprnehrinin sağ kıyısında bulunan bir kurganda odoumlnemdenkalmaikitekerlekliağaccediltanyapılmışbir araba bulundu Disk biccedilimli kocamanyekpare tekerleklerindeyuvarlakdingildeliklerivardıBu ağır araca oumlkuumlzler koşuluyorduHızlıatların ccedilektiği hafif arabaların yapımına olanak
sağlayan parmaklıklı tekerlekler ancak II bininbaşlarınadoğrubulundu
Hayvanların yaprak ve meşe palamuduylabeslenerek yılın buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuumlormanlarda geccedilirdiği eski hayvancılıkbiccedilimlerinde suumlruumlnuumln hızlı gelişimine olanakyoktur Ekonominin bu dalının evrimindebuumlyuumlk suumlruumlleri kışın yumuşak iklimli vadilerdeyazındadağlardaotlatangoumlccedilebehalklarınyapısıetkinolduAtınbinekhayvanıolarakkullanımıve arabanın bulunması goumlccedilebe yaşama başkabir deyişle buumlyuumlk hayvancılığa geccedilişin doğalkoşullarını oluşturdu At ve oumlteki hayvanlarıyetiştiren ve devingenlikleriyle diğerlerindenayrılan Hiksoslar Kassitler Aryenler gibiulusların oluşumu tam olarak Bronz Ccedilağırsquonarastlar
SSCB topraklarında Bronz Ccedilağırsquonın belirtisihayvancılığın gelişmesi oldu II binde DoğuAvruparsquonın ormanlı boumllgesinde Fatianovouygarlığının sığır domuz ve at yetiştiren ccedilobantribuumlleri yaşıyordu Karadenizrsquoin kuzeykıyılarında bile hayvancılık ekonomik temel
olmuştu Tripolieacutenrsquolerin soyundan gelenleryerleşik yaşamlarını suumlrduumlrmelerine karşınhayvancılığıtarımayeğliyorlardı
Ccedilok aileli buumlyuumlk kuluumlbelerde oturan vehayvancılıkveccediliftccedililikyapaninsanlarınyaşadığıGuumlney Sibiryarsquoda hayvancılığın yazgısı dahabaşka oldu II binin sonlarında hayvancılıkburadabaşlıcauğraşdurumunageldiStephalkısuumlruumllerinin peşinde arabalarıyla yerdeğiştiriyordu Boumlylece başlangıccedilta yerleşikolanvetarımtarafındandesteklenenhayvancılıkbuumlyuumlkboyutlugoumlccedilebehayvancılığadoumlnuumlştuuml
İnsan demiri bronzdan daha sonra tanıdıMeteor taşlarından elde edilen demir hiccedilkuşkusuz III ve II binlerden itibaren şuradaburadakullanılıyorduamagerccedilekdemirişleyimiancak II binin sonunda başladıTaş ve bronzuikinci plana atan bu madenin yayılması ccedilokccedilabuk oldu Oumlteki hammaddeler karşısındakizaferini onun iki oumlzelliği hazırladı İlkindemirden daha sağlam ve daha kesici aletleryapılabiliyordu sonra yaygındı (herhaldebataklıklara oumlzguuml bir maden filizi olarak) ve
ccedilıkartılmasıbuumlyuumlkccedilabalargerektirmiyorduDemir işleyiminin gelişmesi insanlara ccedilok
sayıda sağlam alet sağladı Silahların dışındademirden baltalar kazmalar oraklar kuumlrekleryapıldı Demir aletlerin kullanımı taşınişlenmesini kolaylaştırdı ve yapı tekniğinigeliştirdiDemirdenkazmavekuumlreksuumlrmekveotlak haline getirmek iccedilin geniş ormanlıkarazinin accedilılması ve koumlklerin temizlenmesiişlerindeccedilokyararlıoluyordu
Demir Ccedilağırsquonda toprağın sabanla suumlruumllmesibuumlyuumlk oumllccediluumlde yayıldı Hiccedil kuşkusuz IV bindeYakın Doğursquoda ortaya ccedilıkan karasabanağaccediltandı en azından iki boumlluumlmden oluşan bualetinyapımıancakmadendenyapılmışaletlerinkullanımına bağlı olarak duumllgerliğingelişmesinden sonra gerccedilekleşebildi Ucudemirli saban ancak Demir Ccedilağırsquonın başlarındaortaya ccedilıktı ve tarla accedilmak iccedilin koumlklerintemizlenmesi zorunluluğu buumltuumln ılıman iklimboumllgelerinde sabanın kullanımını yaygınlaştırdıİlkyuumlkhayvanlarıineklerveeşeklerdi
2 Ataerkil koumllelik Sulak topraklardakazmayla yapılan tarla vemeyve tarımı buumlyuumlkhayvancılık ve oumlzellikle toprağın sabanlaişlenmesi emeğin verimliliğini buumlyuumlk oumllccediluumldeartırdı İnsan artık beslenme ve ccedilocuklarınıneğitimi iccedilin gerekli olandan fazlasını uumlretmeyebaşlamıştı Ccediliftccedili ve hayvancılar avcı vebalıkccedilıdan ccedilok daha fazla uumlruumln alıyorlardıuumlruumlnleri kolayca elden kaccedilabilecek olan avdandaha emindiTarımcı boylar ccedilukurlarda ya daağaccedil ambarlarda sakladıkları bol yiyecekuumlretiyorlardı hayvancı boylar suumlruumllerinden suumltve et yuumln ve deri konut yapımı iccedilin keccedileısınmak iccedilin kemik ve kuru guumlbre eldeediyorlardı
İnsan sonunda tuumlkettiğinden ccediloğunu uumlretirdurumageldiBuda soumlmuumlruumlyuuml yani bir insanabirbaşkainsantarafındanuumlretilmişolantuumlketimfazlalarına suumlrekli olarak sahip olma olanağınıdoğurdu O zamana kadar tutsaklar tanrılarakurban edilmek ya da yenilmek iccedilinoumllduumlruumlluumlrkenyadaklanveyatribuumlyeuumlyeolarakalınırkenemeğinverimliliğininartmasıbunların
emeklerinden yararlanılmasına koumlle olarakccedilalıştırılmalarınayolaccediltı
Etnografik belgeler bize ilk sınıflarınoluşumu sırasında ortaya ccedilıkan toplumsalilişkileri anımsatması gereken ilkel koumlleliğiaccedilıklıyor İlkel koumllelik Kuzey Amerikarsquonınkuzeybatısında (Vancouver adası GuumlneyAlaska) yaşayan balıkccedilı Kızılderililerde ccedilokccedilabuk gelişti Bu ilkel topluluklar henuumlz taşaletler kullanıyorlar ve bakırdan muumlcevheryapımındayararlanıyorlardı tarımlarıgeriydivebaşlıca uğraşları balıkccedilılıktı ama balığın(sombalığı) aşırı fazlalığı buumlyuumlk oumllccediluumlde artıkdeğer uumlretmelerini sağlıyordu Bunun sonucuolarak balıkccedilılığın yuumlksek verimi KuzeyAmerika Kızılderililerinde koumlleliğin gelişimininekonomiktemelioldu
Etnografların hesaplarına goumlre buradakoumllelerin sayısı ortalama nuumlfusun yedide birinehatta bazen uumlccedilte birine ulaşıyordu Koumlleliğinkaynağı herşeyden oumlnce savaştı Kızılderililergeceleri komşularına saldırıyor kadın veerkekleri koumlle olarak goumltuumlruumlyorlardı Savaşta
tutsak alınanlar koumlle haline geliyorlardıAyrıcasatın alınan koumlleler de vardı Emekleriekonominin ccedileşitli dallarında kullanılıyorduBalıkccedilılık iccedilin bentler yapıyorlar teknelerdekuumlrek ccedilekiyorlar balık temizliyorlar ve evişlerinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml yapıyorlardıEnder olarakda daha soylu işlere katılıyorlardıBalinaavı tekneveokyapımıgibiKoumllebuumltuumlnhaklardan yoksundu ve hayatının hiccedilbir değeriyoktu Başkanların goumlmuumllme toumlrenlerindekurban ediliyorlardı XIX yuumlzyılın başlarındaAlaskarsquoda yaşamış olan Rus denizcisi GDavydovgoumlmuumllme toumlrenlerindeKızılderililerinkoumllelerini dans ettirdiklerini ccedilocuklarmızraklarla uumlzerlerine saldırırken koumlleleri okyağmurunatuttuklarınıanlatırYenievyaparkenve yeni başkanın goumlreve başlamasında da koumlleoumllduumlruumlyorlardıaynızamandayamyamlıkdasoumlzkonusuydu Bu kıyımlar savaş tutsaklarınınemeğinden yararlanmadıkları doumlneminuzantılarıydıGenccedilKızılderililerinakınlarınınbirbaşka oumlzelliği de vardı Koumllelerin barınaklarınıyakıpyıkarakonlarakarşıbiryıldırmapolitikası
uyguluyorlardıKoumllelik insanın insan tarafından
soumlmuumlruumllmesinin ilk biccedilimidir Ortaya ccedilıkışıuumlretim guumlccedillerinin gelişiminden kaynaklanandoğalvemantığauygunbirolgudurAyrıcabudoumlnemde buumlyuumlk bir ilerleme soumlz konusudurKoumllelerin ccedilalıştırılması uumlretimin daha sonrakigelişiminde kaccedilınılmaz fazlalıkların birikimineyardım ediyordu koumllelik işboumlluumlmuumlnuumlkolaylaştırıyordu
En eski koumllelik biccedilimi ataerkil (ya da evcil)adıverilenkoumllelikbiccedilimidirbuevredekoumlleninuumlretimde henuumlz bir yeri yoktu oumlzguumlr adamınyanında bir yardımcı gibi ccedilalışıyordu Bunedenlebirkuluumlbebirdomuzsuumlruumlsuumlyadabirparccedila toprak sahibi olabilirdi toplumsal durumbakımından oumlzguumlr insandan pek farklı değildiOumlzguumlr insanın giydiklerini giyiyor ccedilocuklarıonun ccedilocuklarıyla oynuyordu Koumllelerle oumlzguumlrinsanlar arasında evlenme de şaşırtıcı bir şeydeğildi Bu yalnızca koumlle bir kadının oumlzguumlr birerkekle evlenip ccedilocuk doğurabilmesiyle sınırlıdeğildi fakat erkek koumlle de oumlzguumlr bir kadınla
aynı evde yaşayabilirdi Bununla birlikte koumlleyaşamasınayadaoumlluumlmuumlnekararvermehakkınasahipolanefendisininmalıidi
3 Tecimsel (ticari) uumlretim Tarım vehayvancılığın gelişmesi yalnızca emeğinverimliliğini artırmakla kalmadı ama uumlruumlnlerinduumlzenli değiş tokuşuna da yol accediltı Daha eskidoumlnemlerdetektekdeğiş-tokuşlar(muumlbadeleler)olmuştur hiccedil kuşkusuz ama bu youmlntem az ccedilokancakbudoumlnemdeyaygınlaştı
Ccediloban tribuumllerin barbar yığınlardanayrılmasını sağlayan olguda Engels klanlarduumlzeninin doruk noktasındaki yaş ve cinsiyetegoumlre işboumlluumlmuumlnden farklı olan işin ilk buumlyuumlktoplumsal boumlluumlnmesirsquoni goumlrmektedir ldquoCcedilobantribuumller diyor Engels yalnızca daha fazlauumlretmeklekalmıyorduamaoumltekiyiyecekleridebarbarlardan daha fazla uumlretiyordurdquo7Toplayıcılar ve balıkccedilılar komşu ccedilobantribuumllerle giderek daha sık uumlruumln değiş-tokuşuyapıyorlardıİşinilkbuumlyuumlktoplumsalboumlluumlnmesibudeğiş-tokuşlarıhızlandırdı
Ama değiş-tokuşlar zanaatı tarımdan ayıranişin ikinci buumlyuumlk toplumsal boumlluumlnmesirsquoyle dahada desteklendi Bronzun bulunması demirminerallerinin işlenmesinin keşfi alet yapımınıoumlnemli oumllccediluumlde karmaşıklaştırdı Bakır madeniocaktanccedilıkartılıyorbakırkovalarıyla levhalarınuumlzerine taşınıyor ve taş ccedilekiccedillerle parccedilalanıyordahasonrada toprağakazılmışkildenyapılmışdeliklerdenhavaalanocaklaraodunkoumlmuumlruumlylebirlikte doumlkuumlluumlyordu Madenden demir eldeetmek iccedilin taş ve kilden yapılmış ocaklarkullanılıyordu bu youmlntemle elde edilenmaddenin direnccedil kazanabilmesi iccedilin ayrıcadoumlvuumllmesi gerekiyordu bunu sağlamak iccedilinakkordurumdauumlzerineodunkoumlmuumlruumldoumlkuumllerekccedilekiccedilledoumlvuumlluumlyorduDemircioumlrsccedilekiccedilkıskaccedilmakas toumlrpuuml eğe gibi aletler kullanıyorduMetalurjik suumlrecin karmaşıklığı doumlkuumlmcuumllerinvedemircilerinuzmanolmalarınıgerektiriyordu
Madenciliğin gelişmesi buumltuumln zanaattekniklerini daha da karmaşıklaştırdı bu damesleklerin birbirinden ayrılmasıyla sonuccedillandıHindistan İran Mezopotamya ve Mısırrsquoda III
binden itibaren kaplarını elle yapmak yerinebunları ldquoccediloumlmlekccedili ccedilarkırdquo adı verilen bir doumlnerdisk uumlzerinde biccedilimlendiren meslektenccediloumlmlekccedililerortayaccedilıktıBalkanlardaccedilarkancakII binden itibaren kullanılmaya başlandıTuumlrkmenistanrsquoda bulunan ccedilarkta yapılmış eneski kaplar aynı doumlnemden kalmadırCcediloumlmlekccedililertoprakkaplarıpişirmekiccedilinoumlzelbirfırınkullanıyorlardı
Ccediloumlmlekccedilileredoumlkuumlmcuumlleredemircileredahasonraduumllgerlerdokumacılarcevahircilervetaşyontucular vb eklendiler Boumlylece birccedilok işkoluevekonomisindenayrılıpuzmanlarınelinegeccediltizanaattarımdanayrıldı
Dahaoumlncelerideğiş-tokuşlarınccediloğu tek tekinsanlarveonlarınkacircryadazararınadeğilamabaşkanlaryadayaşlılar tarafından temsil edilenklanlar arasında yapılıyordu İlkel değiş-tokuşdeğişik topluluklar arasında yapılıyordu ccediluumlnkuumlhertopluluktaherkesaynışeyiuumlretiyordubudadoğal olarak iccedil değiş-tokuşuolanaksızlaştırıyorduBaşta takılarolmakuumlzerebakır eşya ve kuumllccedile değiş-tokuşu yapılıyordu
Tribuumller arası değiş-tokuş gelişince bunlardanbazıları coğrafi konumları sayesinde bir aracıroluumloynamayabaşladılar
İkinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml değiş-tokuşunniteliğinideğiştirdionutecimsel(ticari)uumlretime yani oumlzellikle değiş-tokuşa youmlnelikuumlruumlnlerin yapımına youmlneltti Meslektenzanaatccedilılar (demirciler ccediloumlmlekccedililerdokumacılar vb) emeklerinin uumlruumlnuumlnuuml başkauumlruumlnlerle değiştirerek var olabilirlerdi ancakDeğiş-tokuş bir duumlzene girdikccedile değer ve fiyatkavramlarının ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlrBaşlangıccedilta değiş-tokuş keyfe bağlıydı Buguumlniki kaba değiştirilen domuz yarın altı kabadeğiştiriliyordu Eşdeğerli değiş-tokuş yavaşyavaşyerleşiyordubununyanı sırameslekleringelişimidegiderekhızlanıyorduİnsanzanaatta(zaman ve şansın buumlyuumlk rol oynadığı avcılıkbalıkccedilılık tarım ve ilkel hayvancılığa goumlrerastlantıya pek bağımlı olmayan zanaatta)harcanan emeğin niceliği ile uumlretilen malınniceliği arasındaki ilişkiyi tanımayı oumlğrenmeyebaşladı Zanaatccedilı uumlruumlnuumln değerini bunu
uumlretmek iccedilin harcanan emeğin niceliği ile oumllccedilenilkinsandır
Tecimsel uumlretim zenginliklerin birikiminekatkıdabulundubudastokedilerekkorunmayaelverişli mallara gereksinime yol accediltı Buğdaymeyveler balık ve oumlteki besin maddelerininsaklanması guumlccediltuumlr oysa hayvan değerlikabuklarvemadenlerbugereksinimikolaylıklayerine getirebilirlerMarxmalların suumlruumlmuumlnuumlndahagelişmesininilkbasamağındabizzatuumlruumlnuumldeğil de onun değiştirilmiş biccedilimini yani onunldquoaltın krizalitrdquoini8 saklama eğilimine nedenolduğunu belirtir İnsanlar doğal biccedilim vedurumlarıyla yedek mal saklayacak yerdebunları ender kabuk ya da değerli madenkarşılığında değiştirmeye ccedilalışmaktadırlarccediluumlnkuuml bu ender kabuk ya da değerli madenlerde gerektiği zaman yiyecek giyecek araccedilgereccedillerle vb değiştirilebilirler Başka birdeyişle artık uumlretim hazine ve parayadoumlnuumlşebilecekniteliktedirToplananzenginliklerataerkilaileninguumlcuumlnuumlngerccedilekkanıtıdır
4 Anaerkirsquonden ataerkirsquone geccediliş Ccedilobanhayvancılığının ve sabanlı tarımın gelişimi vegene ikinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml buumltuumlnaile ilişkileri duumlzenini değiştirdi Engels budeğişimi aile iccedilinde devrim olaraknitelendirmektedir Kadının klanlar duumlzenininen uumlst aşamasında erkekle aynı haklara sahipolmasına ilkel tarımcılarda aileyi youmlnettiği iccedilindahauumlstuumlnbiryeriolmasınakarşınhayvancılıkve tarımın temel ekonomik dallara ayrılmasıccediloban ve ccediliftccedili erkeğe toplumda bir uumlstuumlnluumlksağladıKadınındurumuevişleriylesınırlanacakduruma duumlştuuml ki bu ev işlerinin birccediloğu dameslekten erkek zanaatkacircrların eline geccedilmiştiBoumlylece ancak oumlnemsiz birkaccedil ev işini elindetutan kadın uumlretimden kesinlikle dışlandı Oumlteyandan ev işlerinde giderek daha ccedilok koumllekullanılması da kadının konumunu koumlleninkineyakınbiryereindirgedildquoEvdebilederEngelsyoumlnetimi eline erkek aldı kadın yerini yitiripkoumlleleşti ve erkeğin zevkinin koumllesi ve basit biruumlremearacıdurumunageldirdquo9
Bazıdurumlardaneccedilobannedeccediliftccediliolan
amaşuyadabunedendendolayıerkeğinişininndashavcı ya da balıkccedilındash kadının elinde kalan evişlerine oranla belirgin bir oumlnem kazandığıhalklarda da babaerki kurulmak olanağı bulduBuna karşın klanlar duumlzeninin ilkel tarımınkoşulları iccedilinde bozulmaya başladığı yerlerde(oumlrneğin Afrika tribuumlsuuml Achantirsquolerde) kadınerkekle aynı konuma hatta ayrıcalıklı birduruma sahip olabiliyordu Ancak bazıhayvancı halklarda kadın onurlu yerinikoruyordu Oumlrneğin at yetiştiricisi Sarmatrsquolarınkadınlarısilahtaşıyordu
Anaerkinden ataerkine geccediliş değişikbiccedilimlerde yavaş yavaş tamamlandıBaşlangıccedilta anaerkil soy suumlruumlyor ve ataerkilsoyla birlikte bulunuyordu Babanın klanınınuumlyeleri annenin klanının uumlyeleri akrabalıkhaklarını yitirmeksizin akraba olarak kabulediliyorlardı Bundan ldquoavunculatrdquo yani anaerkiaccedilısındanenyakınerkekakrabaolandayınınenoumlnemli roluuml oynadığı bir ilişkiler dizgesi ccedilıktıArtık ccedilocukları eğitmek ve korumak goumlrevi neanne nedebabanındı bugoumlrev annenin erkek
kardeşi ldquodayırdquonındı Babadan daha etkiliydiAile konutunun yeri de yavaş yavaş değiştiAnaerkirsquonde koca karısının klanınayerleşiyordu ataerkirsquone geccedilişte kadın kocanınklanınayerleşti
Ataerkil ilişkilerin oluşumu aile konutununyerini değiştirmekle akrabalık kavramınıdeğiştirmekle yetinmedi yeni bir aile tuumlruumlnuumlnortaya ccedilıkmasına neden oldu Ataerkil aileBuumlyuumlk ataerkil aile karılarıyla birlikte aynıavluda oturan yiyecek ve giyeceklerini aynıambardan sağlayan ve buumltuumln ortak mala sahipolan aynı babanın soyundan gelen birccedilokerkeklerkuşağındanoluşuyorduBuumlyuumlkataerkilaile anaerkil aileden tek eşli (tek karılı tekkocalı)aileyegeccediliştir
Ataerkil ailenin başında aile topluluğununbuumltuumln yaşamını youmlneten yaşlılardan biri evinefendisi bulunur Evin efendisi genellikleseccedililebilir yetkileri yetişkin kadın veerkeklerdenoluşanailemeclisiylesınırlıdırevinefendisi bu meclise karşı sorumludur Mallarındevri aile uumlyelerine karşı uygulanacak disiplin
oumlnlemleri genccedil kızların evlenmesi vb başlıcagoumlrevlerbumeclisinyetkialanınagirer
Ataerkil ailede uumlstuumlnluumlk erkeğindir Kadınınastroluumlnişanlınınccediloğuzamanbabasındansatınalınmasına gelip dayanan evlilik kurumundakendini goumlsterir Kurulan tek eşlilik yalnızcakadın iccedilin soumlz konusudur Koca tutsaklararasından kendine nikacirchsız karı alma hakkınasahip olduğu halde karının sadakatsizliği artıksert bir şekilde cezalandırılmaktadır Kocakarısını dilediği zaman hiccedilbir şeye bağlıolmaksızın babasının evine yollayabilir amakadın pek ender durumlarda boşanma hakkınasahip olabilir Uumlstelik kocanın oumllmesidurumundakarısıyadanikacirchsızeşikimizamankurban edilip at silahlar vemerhumun sevdiğieşyalarlabirliktegoumlmuumllebilir
Kadının yerini yitirişi kimi burjuvatarihccedililerinin ileri suumlrduumlğuumlgibi erkeğin ldquodoğalrdquouumlstuumlnluumlğuumlnden ileri gelmedi bu durumekonomik devrimin bir sonucudur Bu nedenleEngels şoumlyle yazar ldquoKadının oumlzguumlrluumlğuumlnuumlngerccedilekleşebilir olması iccedilin kadının geniş bir
toplumsal oumllccedilekte uumlretime katılabilmesi ve evişlerinepekazvakitayırmasıgerekirrdquo10
Oumlte yandan ataerkil aile anaerkil aileninkalıntılarını korumaktaydı oumlrneğin oumltekikadınlarınvegenccedilkızlarınccedilalışmalarınıyoumlnetenenyaşlıkadınınbuumlyuumlkbiryetkisivardı
Ataerkil aile aynı zamanda koumlleleri dekapsamaktaydı
Oluşumu ne kadar ağır olursa olsun ataerkilaile duumlzeni klanlar duumlzenini koumlkuumlnden yıktıBaşlangıccedilta topluluk ve birliğin oumlgelerinikoruyanbirataerkilklanvardıToprağınklansalmuumllkiyetini baba tarafından doğrudan mirasccedilıyoksa klan iccedilinde ortakmuumllkiyeti ataerkil klankoruyorduMallar en başta toprak klan iccedilindekalmak zorundaydı Bu mal ortaklığı bir tuumlrtinselortaklığayolaccediltıBirucuoumlccedilalmayakadaruzanan karşılıklı yardımlaşma goumlrevi ortakşenlikler ortak mezarlık Ama ataerkil klananaerkil topluluktan koumlkluuml bir şekilde ayrılırccediluumlnkuuml daha o zamanlar oumlzel muumllkiyetintohumlarınıiccedilindebarındırmaktaydı
5 Oumlzel muumllkiyetin doğuşu İşinverimliliğinin artması uumlretimin bireyselleşmesinikolaylaştırdı Zanaatlar bir yana gelişmiş tarımve hayvancılık ancak ccedilok ender durumlardaoumlrneğin sulama kanallarının yapımı ya daonarılması soumlz konusu ise basit ortaklaşaccedilalışmayı gerektirir Kişiselleşmiş uumlretim ailemuumllkiyetinidoğuranvezenginliklerinbireylerinelindetoplanmasınısağlayanekonomikilkedir
Bu suumlrecin ilk evresi Kuzey Amerikarsquonınkuzeybatısında yaşayan Kızılderililerdegoumlzlemlendi Klan akarsulara av ve devşirmealanlarına sahip olma durumunu suumlrduumlruumlyordubununla birlikte aletler silahlar koumllelerırmakların uumlzerine kurulan balık bendleriteknelervekuumlrklerailelereaitti
Bireyselekonomiccedilobanvetarımcıtribuumllerdedaha da geliştiHayvancılığın verimi her aileyedoğaya karşı savaşım olanağı sağladı Tarlaaccedilmakta kullanılan demir balta ve bir ccediliftoumlkuumlzuumln ccedilektiği saban aileye eskiden ancak elikazmalı buumlyuumlk bir topluluğun ekebileceğibuumlyuumlkluumlktebirtoprağıişlemekolanağısağladı
Bireyselleşmiş uumlretim uumlretim fazlasınınailelerin elinde toplanması sonucunu doğurdubu ailelerden bir boumlluumlmuuml buumlyuumlk bir zenginliğeeriştiMOuml IV binin başlarında Nil vadisindeoumlluumllerini artık dayanaksız kerpiccedilten yapılmışmezarlardaki basit ccedilukurlara goumlmmeyip onlarcaodalı goumlsterişlimezarlar yaptıran zengin ailelertuumlredi Sovyetler Birliğirsquonde zengin ailelerinbulunduğuna tanıklık eden en eski yapı MOumlIII bin yılın sonlarından kalma Maikopkurganıdır Kazılar on bir metre kalınlığındakitoprak katmanının altından giysileri arslan veboğa işlenmiş altın levhalarla suumlsluuml bir erkeğinkalıntılarını ortaya ccedilıkardı başında iki altın taccedilvardıbuluntular arasındabaşlangıccediltauumlzerindebirsayvanıtutanboğaheykelcikleriylesuumlsluumlaltıguumlmuumlş direk de bulunuyordu Goumlmuumltte altınguumlmuumlş ve taş kaplar bakır eşyalar (bir hanccedilerbaltalarvb)veayrıcahiccedilkuşkusuzoumlluumlyeoumltekiduumlnyada eşlik etmeleri iccedilin cenaze toumlrenisırasında kurban edilmiş olan iki kadınınkalıntılarıvardı
ButuumlrkalıntılarınbuumlyuumlkbirccediloğunluğuMOuml
II binlerden Bronz Ccedilağı ve hayvancılığıngelişme doumlneminden kalmadır B KouftineTrialetirsquode (Guumlrcistan) MOuml II bin yıllarınınbaşlarından kalma ccediloban mezarlarında yaptığıkazıda iccediline oumlluumlnuumln yatırıldığı oumlzel bir arababuldu Bu mezarlarda hayvan kemiklerininccedilanak ccediloumlmleğin yanı sıra uumlzerlerine hayvan vebitkisiluetleri işlenmişaltınveguumlmuumlşkaplardavardıBronzCcedilağırsquondan kalma zenginmezarlarKaradenizrsquoe yakın steplerde ve Volgahavzasındabulundu
Başlangıccediltabirikenzenginlikleraileninoumlzelmuumllkiyetinde değildi Konukseverlik veyardımlaşmayasaları yeni zenginlerimallarınınbir boumlluumlmuumlnuuml tribuumlnuumln oumlteki uumlyelerinebırakmaya zorluyordu Başkanlar ve yaşlılarzaman zaman şoumllen yapmak ve dağıtmakamacıylahayvankesmekzorundaydılarbirparababası oumllduumlğuuml zaman mallarının bir boumlluumlmuumlcenaze yemeğine harcanır bir boumlluumlmuuml cesetlebirlikte goumlmuumlluumlr bir boumlluumlmuuml de klan iccedilindepaylaştırılırdı Klanlar duumlzeni geleneklerine tersduumlşenkişiselzenginlikbaşlangıccediltapaylaşılırdı
Bununlabirliktezenginliklerinaileninelindetoplanması klanlar duumlzeninin doruk noktasındaoluşan kişisel muumllkiyetin tersine başkasınınemeğinisoumlmuumlrmeyehizmetedenoumlzelmuumllkiyetrsquoidoğurdu Ailenin oumlzel muumllkiyeti hayvanlarıkonutuhazinelerikapsıyorduamatoprakuzunsuumlre ortak muumllk olarak kaldı Genel olarak birbaşkasına devredilebilir oluşu oumlzel muumllkiyetinbelirleyici oumlzelliğidir Ataerkil aileye ait olankoumlleler hayvanlar kayıklar satılmaya ya dadeğiş-tokuşaelverişlimallaradoumlnuumlşebilir
6 Klanlar duumlzeninin ccediloumlkuumlşuuml Uumlretimingelişmesi tribuumlnuumln iccedilinde başlangıccedilta bir grupoumlzelliği goumlsteren eşitsizliğe yol accediltı Tribuumldeccedileşitli haklarla donanmış gruplar ya da kastlaroluştu Bu durum işboumlluumlmuumlnuumln bir sonucudurMarxveEngelsrsquoinbelirttiklerigibiişboumlluumlmuumlnuumlnilkelbiccedilimikastlarduumlzeninidoğururGerccedilektende ikinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml baştademirciler olmak uumlzere zanaatccedilıları kimi yerdehor goumlruumllen kimi yerde onurlandırılan ayrı birkasta doumlnuumlştuumlrduuml Savaşccedilılar da bir kast
oluşturabilirlerdi Boumlylece yavaş yavaşhiyerarşikbirsistemkuruldu
İstersuumlruumlisterparaşeklindeolsunservetlerinoluşumundan sonraoumlzellikleyoğunlaşanuumlretimfazlasının birikimi klanlar arasında ve aynıklanın ataerkil aileleri arasında servetfarklılaşmasınayolaccediltıBazıbuumlyuumlkailelereniyitoprak parccedilalarına birccedilok suumlruumlye ccedilok sayıdakoumlleye sahiptiler Oumltekiler yoksullaştıhayvanlarınıeldenccedilıkarmakzorundakaldıkoumltuumlhasatlıyıllardadayoklukccedilekmeyebaşladıOumlzelmuumllkiyetin gelişmesi aynı ailenin iccedilinde deklanınccediloumlkuumlşuumlnuumlkolaylaştıranzıtlıklarayolaccediltıBir yandan aile başkanı ataerkil topluluğunbuumltuumlnmuumllkuumlnesahipolmayamallarıyoumlnetmeyeve uumlyelerinin yazgılarını youmlnlendirmeyeccedilalışıyordu bu eğilim evin efendisinin mutlakotoritesini sağlayarak buumltuumln buumlyuumlk aileyisonunda koumlle duumlzeyine indirgedi Oumlte yandansabanlı tarımın gelişimi sonunda gittikccedilekişiselleşen uumlretim tek tek bireylere kenditarlalarında ccedilalışmak olanağı sağladı ve buumlyuumlkaileyi iccedilerden yıktı Buumlyuumlk aile kendi iccedilinde
kendi oumlzel muumllkiyetleri kendi konutları kendiyiyecekleriolankuumlccediluumlkaileleryarattı
Buumlyuumlk ailenin parccedilalanması zorunlu olarakdaha oumlnceden gerccedilekleşmişti Aşırı buumlyuumlmuumlşataerkil topluluktan buumlyuumlyen ve kendisi deboumlluumlnen bir şube topluluk (topluluk şubesi)ayrılmıştırOumlzelekonomiortayaccedilıktıkccedilabuumlyuumlkaileninboumlluumlnuumlpparccedilalanmasıdahadaccediloğaldıvekendi muumllklerinin sahibi kuumlccediluumlk ailelerinsistematikayrılışınadayandı
Oumlzel muumllkiyetin evrimi mal dağıtmageleneğini giderekortadankaldırdı veoğullarınmiras hakkını guumlccedillendirdi Bundan kuumlccediluumlk aileyadabireyselaileninerkeğinuumlstuumlnluumlğuumlilkesinedayandığı ve baba koumlkeni kesinlikle belliccedilocukların doğmasını amaccedilladığı sonucuccedilıkmaktadır
Birccediloğu yaşamak iccedilin başka yerlere gidenkuumlccediluumlk ailelere boumlluumlnerek topluluğun dağılmasıekonomik bakımdan daha zayıf daha yoksultopluluklarda oumlzellikle yoğundu Buna karşılıkzengin topluluklar klan geleneğini suumlrduumlrmeyeccedilaba goumlsterdiler bunun birccedilok nedeni vardı ve
bu nedenlerden birincisi sahibi olduklarıkoumllelerin iccedilinde bulundukları boyun eğmedurumunda kalmalarını sağlamaktı Bununsonucu olarak klanın uumlyeleri arasındakikarşılıklı dayanışma topluluğun ccediloumlkuumlşuumldoumlneminde bir başka anlam kazandı Eskidentopluluğun en şanslı uumlyeleri iş uumlruumlnlerinibaşkalarıyla paylaşmak zorundaydılar amazenginlikoumlnemkazandıkccedilauumlruumlndağıtankişilerbunların karşılığı olan armağanlar beklemeyebaşladılar Buumlyuumlk zengin ailelerin başkanlarıldquopotlaccedilrdquoadıverilentoumlrenlerduumlzenleyipklanyadatribuumlnuumlninsanlarınaaraccedilgereccedilhayvanderivb dağıtıyorlardı Bu ldquoarmağanrdquoı alanlar bellibir suumlre sonra bunları bir ldquoekrdquole birlikte gerivermek zorundaydılar Başka durumlardainsanlar evin başkan ya da efendisinden borccedilalıyorlar ama borccedillarını oumldeyemezlersealacaklının buyruğu altına giriyorlardı Nihayettoprak balık ve otlak bakımından en kısmetlikişi olan klanın başkanı ve zenginlerikendilerinebedavaişgoumlrenlerinyardımlarınadaguumlvenebilirlerdiBoumlyleceklanlarrejiminccediloumlkuumlşuuml
ve zenginliğin gelişimi sırasında bozulandayanışma ilkeleri zenginlerin yoksullarısoumlmuumlrmesiolanağınadoumlnuumlştuumlParababalarınınbir suumlre oumlnce temelinden sarstıkları ilişkilerikorumak istemelerinin nedeni budur kendiccedilıkarlarıdır
Yoksul ev toplulukları başka klanlara gidenkuumlccediluumlk ailelere boumlluumlnuumlrken klanın geleneklerinikoruyan ve hatta yapay olarak suumlrduumlrenlerzengin ataerkil aileler olduğu iccedilin zenginlerdoğuştan soylu kimliğine buumlruumlnerek toplumdansoyutlandılar Koumlklerini anımsayan ve bundangurur duyanlar onlardır durmadan yuumlce vesoyluatalarındansoumlzederlerBoumlylece servetlerikalıtsalldquosoylulukrdquoaeklenmişolduBudoumlnemdesoylulukhepservetlebiraradaidi
Yoksullar klandan ccedilıkınca o zamana kadarkendilerini koruyan biricik guumlccedil olan oumlrguumltuumlndesteğiniyitirmişoldularBununsonucuolarakzenginlere soylulara giderek daha bağımlıduruma duumlştuumller Ekonomik yetersizlikleri vezenginlerin uyguladıkları şiddet onlarıbaşkanlarınveyaşlılarınldquohimayesirdquoaltınasoktu
bu da kendilerini sonuccedil olarak yarı-koumllersquoyedoumlnuumlştuumlrduuml Zenginler ve yoksullar arasındakiccedilelişkiartıkkoumllelerveoumlzguumlrinsanlararasındadabelirmeye başlıyordu Klan ve tribuuml iccedilindekiservetfarklılıklarısoumlmuumlruumlvekarşıtlığıyaratarakbaşlangıccediltakiccedilıkarortaklığınınyerinialdı
Ataerkil klandan ccedilıkan bağımsız aileler ilkinbirbirleriyle ilişkilerini korudular Ama servetfarklılaşmasıvezenginlerleyoksullararasındakikarşıtlık akrabalık bağlarını hiccedile indirgediBazen kuumlccediluumlk ailelerin başka bir klanayerleşmeleri ccediloumlkuumlşuuml tamamladı İlkel ortaklıktoplumunun en oumlnemli niteliklerinden biri olanklan ve toprak birliği ortadan kalktı Yenitopluluklarakrabalığadeğilkomşuluk ilişkisinedayanmaya başladı biz bu topluluklaraldquokomşulukrdquoyadaldquotoprakrdquotopluluklarıdiyoruz
Bu topluluklar aralarında akrabalık ilişkisiolan ya da değişik klanlardan gelen buumlyuumlk vekuumlccediluumlk ailelerden oluşabiliyordu ama her ikidurumda da bunların uumlyeleri birbirlerini akrabaolarak kabul etmiyorlardı Komşuluktopluluklarının ortaya ccedilıkışı ekonomik etkinliği
kolaylaştırdı bunlar klanın ccediloumlkuumlşuuml doumlnemindeinsanlar arasındaki biricik birlik olanağıydılarYapısı klanın bazı oumlzelliklerini koruyorduToplulukoumlrneğinuumlyelerinintopraklarıuumlzerindeenyuumlcehakkıbazenbelirlisuumlrelerdeyenilenendağıtımlar şeklinde ortaya ccedilıkan hakkıkullanıyordu topluluğun kendi goumlrevleri vardıOysa topluluk ikiciliği (duumlalizmi) başka birdeyişle toprağın ortak muumllkiyeti ile her aileninoumlzel muumllkiyeti (ev ve avlusu hayvanlar araccedilgereccediller) arasındaki ccedilelişkiyi iccedileriyorduKomşuluk topluluğunda ldquoParccedilalı tarım vebunların uumlruumlnlerinin oumlzel mal edinilişi bireyeilkeltopluluğunyapısıylauyuşmasıolanaksızbirgelişimsağladırdquo
Doğaltarihselkoşullaragoumlreoumlzelmuumllkiyetinevrim duumlzeyi bakımından birbirlerinden ayrılandeğişikkomşuluktopluluğutipleriortayaccedilıktı
7 Askericirc demokrasi Klanlar duumlzenininccediloumlkuumlşuuml mevcut toplumsal ilişkileri koumlkuumlndendeğiştiriyordu ve bu ccediloumlkuumlş barışccedilı bir biccedilimdegerccedilekleşmiyordu Marksizmin kurucuları
şiddetin eski ve yeni bir topluma gebe hertoplumun ebesi olduğunu belirtirler Doğuştansoyluluğun kendi zenginliklerini korumayıuumlstlenecek ve koumllelerde yoksulların direncinibaskı altında tutacak bir oumlrguumlte gereksinimivardı yeni ve sınıflara ayrılmış bir toplumungelişini kolaylaştıracak bir siyasal uumlstyapıyagereksinimivardı
Başlangıccediltabugoumlrevlerierkekgizlibirlikleriyuumlklendi Zenginliğin kesin bir oumlnemkazandığıbu doumlnemde gizli birliklere giriş artık toumlrenledeğilşoumllenvedağıtımlarlaoluyorduBabasıbirşoumllen iccedilin yeterince domuz boğazlayacakdurumda olmayan kimseye birliğin kapılarınınaccedilılmasıolanaksızdıDemekkibuevredegizlibirlikler yalnızca koumllelere ve kadınlara değilaynı zamanda oumlzguumlr yoksullara da kapalıydıBirlik uumlyesi olmayan herkese kesinliklekapalıydı ve bunun sonucu olarak da gizlilikiccedilinde davranmak zorundaydı Gizli birliklerkendidışındakalanlarıyıldırmakcezalandırmakvehırpalamakiccedilingerekeniyapıyordu
Bubirliklerbaştaataerkivezenginlikolmak
uumlzere toplumsal yaşamın yeni olgularınıhimayeleri altına aldılar Uumlyelerinin muumllklerinidokunulmaz (tabu) ilanetmeyehaklarıvardıvebunlara dokunanları acımasızcacezalandırıyorlardı Bunun tersine birliktenolmayanların muumllkuuml korunmuyor yağmayahedef oluyordu Birlik kadın ve koumlleyi eziyorboumlylece erkeğin ve efendinin saygınlığınıyuumlkseltiyordu geciken borccedilları borccedillularaoumldetiyor oumldemenin yapılmaması durumundaborccedillunun mallarına el koyuyordu KoumlylerarasındakiuyuşmazlıklarıccediloumlzuumlmleyecekyuumlksekmahkemeningoumlrevleriniyapacakdurumageldiBu oturumlar sırasında her tuumlrluuml kan doumlkmeyasaktı Ama succedillu bulunan koumly acımaksızınyakılıp yıkılıyordu Maskeli savaşccedilılarmeşalelerin ışığındakaynanazırıltısıguumlruumlltuumlleriarasında koumlye saldırıyor halkı hırpalıyor vehayvanlarıalıpgoumltuumlruumlyordu
Zenginlerin ve ileri gelenlerin uumlstuumlnluumlğuumlkendini kabul ettirdikccedile eski klanlardemokrasisi yerini yeni bir siyasal uumlstyapıyabıraktı Askericirc Demokrasi Klan gibi o da bir
başkan bir yaşlılar kurulu ve halk meclisitarafındanyoumlnetiliyorduAmabirbaşkaoumlzelliğivardıbukuruluşların
Buumlyuumlk başkan en zengin ataerkil ailelerinbaşkanlarıarasındanseccedililiyordudahasonrabugoumlrev şu ya da bu ileri gelen ailenin sınırlarıiccedilinde kalıtım yoluyla aktarılmaya başlıyorduİktidarı kişisel saygınlıktan ccedilok zenginliğeakrabakoumlleveharaccediloumldeyeninsanlarınsayısınadayanıyorduOtoritesiniacımasızbirbarbarlıkladestekliyordu Oumlrneğin bir Dahome (BatıAfrika) başkanının oumlluumlmuumlnde mezarı kazanlaroumllduumlruumllmuumlş karıları 80 dansoumlz ve 50 savaşccedilıdiri diri goumlmuumllmuumlştuuml daha sonra on altı ayboyuncakendisineuumllkeninişlerinihabervermekiccedilinldquohabercilerrdquogoumlnderilmişti
Başkan ve yaşlılar kurulu buumltuumln kararlarıalıyor ve oumlzellikle savaşccedilılardan kurulu halkmeclisi ise bağırarak silahlarını şakırdatarakonlarıdinlemekleyetiniyordu
Klanın ccediloumlkuumlşuuml doumlnemindeki siyasaluumlstyapıya askericirc demokrasi adı veriliyorsabunun nedeni savaş ve halkın bu amaccedil
doğrultusunda oumlrguumltlenmesinin insan yaşamınınolağan işleri durumuna gelmiş olmasındandırSavaşnitelikdeğiştirdiEskidensınırccediliğnenmesiolayının oumlcuumlnuuml almak ya da av alanınıgenişletmek iccedilin savaşılıyordu oysa şimdisavaşın amacı vurgun ve ccedilapuldu zenginleşmebirmeslekdurumunageliyordu
Bu savaşlarda tribuuml başkanları tarafındanseccedililenbirkomutanınyoumlnettiğitribuumllerittifaklarıkurulduTalanveccedilapulsavaşlarıbukomutanınbirkrallıkiktidarınadoumlnuumlşmeyeyatkıniktidarınıguumlccedillendirdiler
Aynı zamanda komutanın otoritesini oumlnemlioumllccediluumlde guumlccedillendiren bir kurumun ortaya ccedilıktığıgoumlruumllduuml Silacirchlı birlik Ccedilapul savaşı klandanbağımsız olarak her tehlikeyi uumlzerine alaraksavaşanoumlzelortaklıklaraolanaksağladıBaşkanccedilevresine ganimet duumlşkuumlnuuml akrabalıkla değilsadakatle birleşmiş insanlar topladı Bunlarınarasında hem soylu ccedilocukları hem de koumllelervardı Birliğinin desteğiyle askericirc şef sonundamutlakiktidarakavuştu
Boumlylece klan demokrasisinin youmlnetici
kuruluşları halktan kopup onun karşısınageccediltiler Halka karşı egemenlik ve baskıoumlrguumltlerihalinegeldiler
8 Devletin doğuşu Burjuva tarihccedililiğindehiccedilkuşkusuzdevletsorunundandahakarışıkbirsorun yoktur Tarihccedililer felsefeciler vehukukccedilular devleti huzur ve guumlvenliğikorumak amacında olan bir oumlrguumlt olarakgoumlsterirler Boumlylece onu uumllkuumlselleştirirler hangisınıftan olursa olsun buumltuumln insanlarınkoruyucusuyaparlar
Gerccedilektedevletldquohellipbirsınıfınbirbaşkasınıfuumlzerindeki egemenliğini suumlrduumlrmeyi amaccedillayanbir araccedilrdquotır Sınıfların oluştuğu toplumlardaortaya ccedilıkan zorlayıcı bir aygıttır kuruluşuklanlar duumlzeninin kurumlarının ccediloumlzemediğiccedilelişkileri doğrulamaktadır Başka bir deyişlekoumlle ve oumlzguumlr insan sınıfları kurulur kurulmazkoumlleler ile oumlzguumlr insanlar yoksullarla zenginlerarasındaki karşıtlık ortaya ccedilıkar ccedilıkmaz buccedilelişkileri ortadan kaldıracak yerde birininyararı adına oumltekilerin ccedilıkarına zarar vermeyi
koumlleci soylu sınıfın ccedilıkarına koumlleleri veyoksullarıezmesigerekenkurumlaragereksinimduyuldu
Devlet klanlarduumlzenininyıkıntılarıuumlzerindekuruldu ama devletin kurumlarını doğuranyıkılan duumlzenin kurumlarıydı Bunlarıbirbirinden ayıran iki oumlzellik vardır Birincisitoplumdan kopan ve ona karşı olan devletiktidarı (bu iktidarın temeldirekleri silahlıbirlikile başkanları ve yaşlıları kapsayan yargıoumlrguumltuuml)ikincisiinsanlarınakrabalığagoumlredeğildetoprakilkesinegoumlreoluşanbirliği
Devlet iki oumlnemli goumlrevi yerine getirdi(Başta) halk yığınlarının direncini kırmak vesınırları genişletmek ya da sınırları komşularakarşıkorumak
Sınıflar arasındaki eşitsizlik ve devlet kendiideolojik kanıtlarını dinde buldular Klanlarduumlzeninin bozulduğu doumlnemde atalara tapmayuumlruumlrluumlkteydivesoyluailelerdebuumlyuumlkbirateşliccedilabayla uygulanmaktaydı oysa klanlarındanayrılmak zorunda kalan yoksullar koumlkenlerininanısına varıncaya kadar her şeyi yitirdiler
Buradan zenginler (soylular) ve yoksullar iccedilindoğuştan gelen bir yazgı farkı duumlşuumlncesi ccedilıktıortayaBazı halklar yoksulların oumllduumlkten sonrahayvana buna karşın zenginlerin insanbiccediliminde ruhlara doumlnuumlştuumlğuumlnuuml duumlşuumlnmeyebaşladılarBazı tribuumller iseyalnızcazenginlerleyoumlneticilerin oumlluumlmsuumlz olduğuna yoksulların veaşağı sınıfların ruhlarının yok olduğunu bileduumlşuumlnduumller
Klanlarduumlzenininortadankalkmasısırasındatribuumlbaşkanına tapınmagiderekbirhakkimliğikazandı Başkan artık topluluğun huzur veguumlvenliğinin simgesi gibi goumlruumlnmeye başladıBunedenlebaşkandamutlakbirkirlenmemişlikaranmaya başlandıVuumlcutccedila kusurlu olmamasıbir yara izi taşımaması gerekiyordu ancak oumlzelbesinlerle beslenebilirdi oumlrneğin belli birsuumlruumlnuumln suumltuumlnuuml iccedilebilirdi Dış goumlruumlnuumlşuuml genelrefaha tanıklık etmek zorundaydı Oumlrneğinsavaşccedilı Zulu tribuumlleri başkanlarının aşırışişmanlığıyla gururlanırlardı bu başkanlarınccediloğununkendiolanaklarıylahareketetmesibileolanaksızdı Artık başkanlar uumlretim işleriyle
ilgilenmiyor ve bunun belirtisi olarak datırnaklarınıalabildiğineuzatıyorlardı
Oumllenbaşkanınruhueskiuyruklarınayardımedebilmek yeteneğine sahip buumlyuumlk bir buumlyuumlguumlcuumlolarakkabul ediliyorduBu ruh goumlrkemlibir saygı ve oumlzel bir tapınma ldquoistiyordurdquoBaşkanıngerccedilekvarlığınınanısısilindikccedileonunruhuna tapınma klan ya da tribuumlnuumln kutsalkoruyucusuna tapınma biccedilimine doumlnuumlşuumlyorduBunlar giderek guumlccedilluuml tanrısallıklar olarakduumlşuumlnuumllmeye başlandı Her tribuuml bunlardanbirkaccedilını kutsal sayıyordu Eski ilkel inanccedillarlakarışmış ccediloktanrıcılıkrsquotı bu İnsana benzeyenkoruyucu ata duumlşuumlncesi totem ve doğa guumlccedilleriduumlşuumlncesiyle karıştı Tanrının başlangıccedilta birhayvan-tanrı bir guumlneş-tanrı bir ay-tanrı vbolaraktasarlanmasınınnedenibudur
Boumlylece giderek mesleği tapınmayıyoumlnetmekolanbirkastoluştuRuhlaraveatalaradahayakınolduklarısoumlylenenvebunedenledeonlar uumlzerinde etkili olmak ayrıcalığındanyararlanan rahiplerdi bunlarArtık ruhları yanidoğayı etkilemek onların ayrıcalık alanına
giriyordu Goumlrkemli giysiler giyen muska venazarlıklar takan yuumlzuumlnuuml bir hayvan maskıarkasında gizleyen bir davul ya da bir ayinasasıyladonanmışrahiptoplumiledoğaguumlccedilleriarasındabiraracıdurumunageldiBuguumlcuumleldeedince kendi tekeline alınca buumlyuuml marifetiylehayvanlar ve bitkiler uumlzerinde etkili olmakbağlamındaki ilkel duumlşuumlnceleri eylem yoluylabizzat toplum uumlzerinde etkili olmayadoumlnuumlştuumlrduuml Soylu sınıfın ccedilıkarlarını savunanuumlyesayısıazbirkastınellerindedinseltapınmasınıflara ayrılmış toplumda bir baskı aracıdurumuna geldi İnsana egemen olan doğaolaylarınınuydurukyorumusoylulartarafındanccedilalışankişiyikoumlleleştirmekonudoğauumlstuumlguumlccedillerkarşısında ezmek ve ona yeni toplumsal guumlccedillerkarşısındaboyuneğdirtmekamacıylakullanıldıDin bir sınıfın bir başka sınıf karşısındaegemenlikaracıdurumunageldi
Sınıflarvedevletdeğişikkoşullarvedeğişikevrelerde ortaya ccedilıktı Oumlrneğin sulamasayesindeNilvadisindeyaşayaninsanlarBronzCcedilağırsquondandaoumlncesınıflarınoluşumunaolanak
verenbirişverimliliğineulaştılarBuboumllgedeveaynışekildeMezopotamyarsquodaMOumlIVbinlerinsonundaEneolitikdoumlnemdedevletortayaccedilıktı
Başkayerlerdetarımvebuumlyuumlkhayvancılığınevrimi Hititlerde ve oumlteki Asya uluslarındaolduğu gibi toplumun sınıflara boumlluumlnmesiniBronz Ccedilağırsquonda gerccedilekleştirdi Ama AvrupaAsya veAfrikarsquoda yaşayan ulusların buumlyuumlk birccediloğunluğunda klanlar duumlzeninin yıkılması vesınıfların oluşması ancak demirin işlenmeyebaşlamasındansonrameydanageldi
Yeni Duumlnyarsquonın durumuna gelinceAmerikarsquonın keşfi sırasında tribuumllerin ancakkuumlccediluumlk bir boumlluumlmuuml (oumlzellikle Meksika vePerursquoda) klanlar duumlzeninin yıkılış suumlrecinitamamlamışveilkdevletlerinikurmuşlardıGerikalankesimhenuumlzdemiribilmiyordu6SoumlzcuumlğuumlsoumlzcuumlğuumlneldquoTaşveBakırrdquoCcedilağı7 F Engels ldquoIrsquoOrigine de la familie proprieteprivee et de IrsquoEtatrdquo Ed Sociales Paris 1954s146
8 Bkz K Marx Le Capital t Ilivre Ier EdSocialesParis1950s136
9FEngelsagys5710FEngelsagys148
DOĞU
İLKELTOPLUMUNTARİHİ
BEŞİNCİBOumlLUumlM
GİRİŞ
1 Doğursquonun eski uumllkeleri İlk devletlerDoğursquoda kuruldu İlkccedilağrsquoınDoğursquosuMısırrsquodanCcedilinrsquoe uzanan ve Asyarsquonın guumlney kesimi ileAfrikarsquonın kuzeydoğusunu kapsayan geniştopraklardırBuradayaşayanuluslarıntarihibizeilkeltoplumlarınsınıflaraboumlluumlnmesinedayalıeneski koumlleci devletlerin doğuşu ve gelişimineilişkinbilgilerverir
Soumlz konusu uumllkelerin oumlzel doğal koşullarınıverimlivadilergenişccediloumllboumllgelerivesıradağlaroluştururBu sulak ve buumlyuumlkvadiler (havzalar)beş tanedir Kuzey Afrikarsquoda Nil vadisiAsyarsquonın guumlneybatısında Basra Koumlrfezine
komşu Dicle-Fırat (Mezopotamya) havzasıHindistanrsquodaGanjve İndushavzalarıveCcedilinrsquodeHoang-hoNilhavzasıbatıdaBuumlyuumlkSahraccediloumlluumlile sınırlıdır Mezopotamya batıdaArap ccediloumlluumlnedoğuda Zagros dağlarına sınırdaştır Hoang-hohavzası kuzey ve kuzey-batıda Moğolistanccediloumlllerineulaşır
Bu havzalar tarıma elverişlidir Kabaranakarsular tarlaları bol bol sular iklim sıcaktoprakzenginveişlenmesikolaydırBunedenlesabanlıyerleşik tarımbaşkayerleregoumlreburadadahaerkenbaşladıvedahaccedilabukgelişti
Tarihin akışı iccedilinde İlkccedilağ Avrupauumllkelerininevrimiuumlzerindebuumlyuumlkbiretkisiolanen eski uygarlıklarıDoğu toplumları yarattı Enetkili uygarlıklar Mısır ve Mezopotamyauygarlıkları ile Filistin ve Suriye gibi arauumllkelerin uygarlıkları idi Akdeniz boumllgesindebulunanbuuumllkelerinaralarındaAvruparsquonınkıyıuumllkeleri de olmak uumlzere komşularıyla ticaret vekuumlltuumlr ilişkileri vardı bu uumllkelerde yaşayantribuumllervehalklarMısırMezopotamyaFilistinSuriye ve Hindistanrsquodan kuumlltuumlr oumlgeleri aldılar
Bu alıntılar aşamalı bir şekilde AvruparsquonınmodernhalklarınadageccedilipAvrupauygarlığınıntemelinioluşturdular
Doğursquonun tarihi koumlleci toplum ve devletinoluşumuylayaniMOumlIVbininsonundabaşlarGeleneğe goumlreDoğursquonun tarihini belli bir tarihve belli bir yuumlzyılla bitirmemek gerekirDoğursquonun eski tarihi Pers İmparatorluğursquonunyıkılışına (MOuml IVyuumlzyıl)dayanırkenCcedilinveHindistanrsquodaccedilağımızın(MS)ilkyuumlzyıllarındaortaya ccedilıkan feodal duumlzenin kuruluşuna kadarulaşır
DemekkiDoğursquonuneskitarihininuumllkeselvekronolojik ccedilerccedileveleri oldukccedila saymacadır(itibaridir)ButarihgenelolarakMOumlIIbindevar olan ve Doğu uumllkeleriyle ilişki kurmuşbulunan Helenler oumlncesi Egelilerin tarihinikapsamaz
Doğu koumlleci toplumunun ve devletininİlkccedilağ Yunan-Romarsquosının oumlzellikleriyle karşıtolanoumlzelniteliklerivardı
Buoumlzelniteliklerşunlardır1) Ataerkil koumlleliğin ve soumlmuumlruumlnuumln yarı-
ataerkilbiccedilimlerininuzantısıolankoumlleciduumlzeninzayıfgelişimi
2)Oumlzeltoprakmuumllkiyetininzayıfgelişimivekomşuluktopluluğununsuumlrekliliği
3) Esas olarak guumlccedilluuml bir monarşik iktidarın(ldquoDoğu despotizmirdquo) oluşturduğu siyasaluumlstyapı
Ama bu ekonomik ve siyasal oumlzellikleribelirtirken bunlarınher zamanbuumltuumlndevletlereoumlzguuml oumlzellikler olmadıklarını da anımsamakgerekir daha sonra bunlarda klasik koumllecitoplumun oumlzelliklerinin ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlrOumlte yandan İlkccedilağ Yunan-Roma devletleri ndashoumlzellikle tarihlerinin başlarındandash Doğursquonuntoplumsal duumlzenlerinin tipik oumlgelerindenbirccediloğunu korurlar Doğu devletleri ile Klasikİlkccedilağrsquoın devletleri arasında hiccedilbir ilkeselfarklılık yoktur Bunları birbirinden ayıranikincil oumlzellikler bunları aynı toplumsal veekonominin iccediline yerleştirmemize engeldeğildirler
Doğursquonun buumlyuumlk tarihi bir oumlnemi vardır İlksınıflı toplumlarburadaortayaccedilıkmışlarYunan
veRomahalklarıtarafındanoumlzuumlmlenenvedahasonra ccedilağdaş uygarlığın temeli olan maddi vemanevikuumlltuumlruumlntemelleriburadaatılmıştır
2 Doğursquonun eski tarihinin kaynakları Bukaynaklar uumlccedile ayrılabilir Yunan ve Latinmetinleri arkeolojik kalıntılarDoğu halklarınındillerindeyazılmışmetinler
Oldukccedila eski zamanlardan beri incelenenYunan ve Latin metinleri biraz sonra soumlzkonusu edilecek olan Tevrat ve İncil XIXyuumlzyılın başlarına kadar Doğursquonun eskitarihinin yeniden kurulmasında ağır bastıBunlar aralarında bazıları Mısır Suriye veMezopotamyarsquoyı gezmiş olan İlkccedilağ tarihccedili vecoğrafyacılarının yapıtlarıdır oumltekiler ikinci elbilginlerindenyadaguumlnuumlmuumlzekadar gelmemişkitapların accedilıklamalı yorumlarındankaynaklanırlar Bu yazarlar arasında M OumlVyuumlzyılda yaşayan gezdiği uumllkelerin gelenek vegoumlreneklerini goumlzlemleyip betimleyerek birccedilokyolculuklar yapmış olan Grek yazarıHerodotosrsquoun oumlzel bir yeri vardır Herodotos
Mısır ve oumlteki devletlerin geccedilmişlerine ilişkinbirccedilokefsaneyiaktarır
Ama Herodotosrsquoun yazılarının XIX yuumlzyılbaşlarının yapıtlarına yansıyan ciddi yanlışlarıvardır Herodotos Pers krallarının ccedilağdaşıydıamaMısır ve Mezopotamya tarihinin başlangıccedilevreleriyle arasında 2500 yıl vardı bunundışındaDoğudillerinibilmiyorduPerslerleilgiliolarak verdiği bilgiler gerccedilekten değerliolmasına karşın Mısır uumlzerine anlattıklarıyuumlzeysel ccedilelişkili ve masalsıdır Herodotosrsquounyapıtı ancak Doğursquonun eski tarihinin en sonevresi iccedilin kaynak olarak kullanılabilir Aynıdurumdaha buumlyuumlk oranda şu ya da bu sorunailişkin olarak tek tek bilgiler veren daha yeniyazarlar (Strabron Diodoros Ploutarkhos) iccedilindesoumlzkonusudur
Yunanca yazan tarihccedililer arasında Mısırlırahip Manethon (MOuml III yy) ayrı bir yeresahiptirTapınaklarınarşivlerinegirmişveGrekokurlarauumllkesinin tarihini tanıtmakistemiştiNeyazıkkikitabıguumlnuumlmuumlzeulaşamadıonuancakdaha sonraki yapıtlarda yer alan alıntılardan
tanıyoruzManethonrsquoun ccedilağdaşıMezopotamyatarihini yazmayı deneyen Babilli rahipBerosersquouumlnyapıtlarınınyazgısıdaaynıoldu
Demek oluyor ki İlkccedilağ yazarlarınınmetinleriDoğursquonuneskitarihineilişkinoumlnemsizverileri kapsamaktadır bunlar Hindistanrsquodandaha da az soumlz ederler (Hint sarayında GreksefiriolanMegasthenesrsquoinkitabındaMOumlIVveIII yy dolaylarında bu uumllkenin toplumsal vesiyasal duumlzenine ilişkin bazı bilgiler vardır)Ccedilinrsquoe gelince İlkccedilağ tarihccedililerinin bu uumllkehakkında hemen hemen hiccedilbir bilgileri yokturBu nedenle Doğursquoda yapılan arkeolojikkazıların başlarına kadar bilginler Doğursquonuntarihiyle ilgili belgelerden yoksunbulunuyorlardı derinlemesine incelemeleregirişemiyorlardı
Duumlzenli kazılar Yakın Doğursquoda XIXyuumlzyılın ortalarında başladı Botta ve LayardAsurlularrsquoınkrallıksaraylarınıbulguladılardahasonraAşağıMezopotamyakentlerininkalıntılarıortaya ccedilıkartıldıBu kentlerin arasındaBabil veLagaş da bulunmaktadır Mısırrsquoda buumlyuumlk
ccedilalışmalara girişildi tapınak ve mezarlarınkalıntılarıincelendi
XIXyuumlzyılsonlarıileXXyuumlzyılbaşlarındayapılankazılarDoğursquoyailişkinbilgilerimizidahada zenginleştirdi J de Morgan Mısır ve Batıİranrsquoda sınıflı toplumların doğuşundan oumlncekidoumlneme ait yapılar ortaya ccedilıkardı İngilizFlinders Petrie başta Kahun kentinin kalıntılarıolmakuumlzereMısırrsquodakikentleri incelediKuumlccediluumlkAsyarsquodaWinckler ve Macridy Bey BoğazkoumlyyakınlarındaHititlerrsquoinbaşkentiHattutaşrsquoıortayaccedilıkardılar
Arkeologların ccedilalışmaları iki savaş arasında1920-1930 dolaylarında oumlzellikle verimliolmuştur Eski Hint uygarlığının (İndushavzasındaMohendjo-DaroveHarappakazıları)ortayaccedilıkartılmasıAnianyakınlarındabirkentteve mezarlarda ilkel toplum ve sınıflaraboumlluumlnmuumlş ilk toplumla ilgili Sumer kentlerindekazılar yapılması Akkad kentlerinin (KişAshnounnak vb) incelenmesi Orta FıratrsquotaMari Krallığının Fenike kenti Ugaritrsquoinbulunması Kuzey Suriyersquode (Alalah ve Samal
kentleri) kazılar yapılması Doğursquonun tarihineilişkin duumlşuumlncelerimizi buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirenoumlteki bulguların yapılması hep bu doumlnemdeolmuştur Kendisinden oumlncekilerden ccedilok dahafazla işyapılanyirmiveotuzyılları ccedilalışmalarıozamanakadarbilinmeyenyadapekazanılanuygarlıklarınkalıntılarınıortayaccedilıkardı
Bu doumlnemde Mısırrsquoda oumlnemli bulgularyapıldı 1922rsquode bir firavunun el değmemişmezarı bulundu bir başka mezar da İkinciDuumlnyaSavaşırsquondanpekazoumlnceTanisrsquoteortayaccedilıkartıldı Birincisinin (Tutankhamon) ancakbirkaccedil yıl huumlkuumlm suumlrmuumlş ve genccedil yaşta oumllmuumlşolmasına ikincisinin Mısırrsquoın eski tarihininsonundaYakınDoğursquodakiuumlstuumlnluumlğuumlnuumlyitirdiğisırada uumllkeyi youmlnetmiş olmasına karşın ikimezarın da Mısır tarihi ve kuumlltuumlruumlnuumlnincelenmesinde olağanuumlstuuml oumlnemi vardırSakkarahrsquota en eski Mısır huumlkuumlmdar ve ilerigelenlerinin mezarları ortaya ccedilıkartıldıbunlardan en dikkate değer olanı elliden fazlaodasıolanHemakirsquoninmezarıdır
On yılın bulguları Mari ve Ugarit Harappa
ve Alalah bulgularıyla boy oumllccediluumlşemezler amabunlar da eski tarihin bazı sorunlarınıaydınlatmaktadırlar Tell-Hassoun (Asur) vebaşka yerlerde yapılan kazılar tarım vehayvancılığın başlangıcı ve Yakın Doğursquodakentlerin ortaya ccedilıkışına ilişkin duumlşuumlncelerimiziaydınlığa kavuşturmaktadırlar Gezer HatsorBet-Tsour ve Filistinrsquoin oumlteki İlkccedilağmerkezlerinde yapılan kazılar Kenanlılardoumlneminde uumllkenin eriştiği yuumlksek kuumlltuumlretanıklık etmekte ve tarihinin yenidentasarlanmasını kolaylaştırmaktadır Helouanrsquoda(Mısır) Mısır Devletinin kuruluş doumlnemindenkalma buumlyuumlk bir yeraltı mezarlığında kazıyapıldı Ccedilinrsquode Anian yakınlarında MOuml IIbinin ikinci yarısından kalma buumlyuumlk bir mezarbulundu
Sovyet arkeologlarının Kafkasoumltesi ve OrtaAsyarsquoda yaptıkları ccedilalışmalar ccedilok değerlibelgeler sağladı B Piotrovski Erivanyakınlarındaki Urartu kalesinin kalıntılarınıccedilıkardı sonra aynı boumllgede Arine-Berdtepesinin uumlzerindeki bir başka Urartu kalesinin
kalıntılarını buldu S Tolstov ve ccedilalışmaarkadaşları ccediloban tribuumllerin tarihini ve OrtaAsya koumlleci devletlerinin doğuşunu accedilıklayanbirccedilokyapıbuldular
Arkeoloji demek ki unutulmuş ya da iyibilinmeyen uygarlıkları accedilıklayarak Doğursquonuntarihine ilişkin bilgilerimizi oumlnemli oumllccediluumldezenginleştirdi Doğursquonun eski kuumlltuumlrmerkezlerinde yapılan kazılar bilgimizigenişletip derinleştiren yeni bilgilersağlamaktadır
KazılarherşeydenoumlnceDoğursquonunekonomikve toplumsal tarihini aydınlatan somut yapılarıguumln ışığına ccedilıkardılar Araccedil-gereccediller kapkacaklar hayvan kemikleri ve oumlteki kalıntılarekonominin evrimini goumlsterdiler saraylar vebasit konutlar eski kentin goumlruumlntuumlsuumlnuumlgoumlzuumlmuumlzuumln oumlnuumlne getirmektedirler 1954yılında o zamana kadar bilinmeyen bir IIIsuumllalefiravunuolanSahmenetrsquoinmezarınıbulanarkeologMZ Goneimrsquoin kazıları Mısırrsquola ilgiliilginccedil belgeler sunmaktadır ParrotrsquonunMarirsquodeyaptığı ccedilalışmalar bir krallık sarayının Tanrıccedila
İştarrsquoın bir tapınağının buumlyuumlk konak ekyapılarının bir saray okulunun yanı sıra kerpiccedilevli yoksulmahallelerinin eski biccedilimlerine goumlretasarlanmasını sağladı Mari yeraltı mezarlığıaynı zamanda buumlyuumlk bir servet farklılığınatanıklık etmektedir Kerpiccedilten yapılmışgoumlsterişsiz mezarların yanı sıra taştan yapılmışgoumlrkemlimezarlara da rastlanmaktadır Fayoumvahasındaki Kahunrsquodan Hoang-ho kıyısındakiAnianrsquoa kadar Doğursquonun buumltuumln eski kentleribununbenzeribirgoumlruumlnuumlmsunarlar
Ama somut kalıntılar toplumsal ilişkilerhakkındaancakbasitbilgilerverirlerSivil tarihbiryanakoumllecitoplummuumllkiyetbiccedilimleriyadasiyasal uumlstyapıya ilişkin ayrıntılı oumlzelliklerioumlğrenemeyizBunedenlemetal taşkemikkiltabletler papiruumls parşoumlmen gibi maddelerinuumlzerinegeccedilirilmişyazılarınbulunmasınaoumlzelbiroumlnem veririz Doğu halklarının dillerindeyazılmışmetinlerin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlXIX veXXyuumlzyıllardayapılankazılarınsonundaancakincelenmeye başlandı Bu metinlerden bazıları(oumlzellikle Ccedilin ve Hint dillerinde)11
kuumltuumlphanelerdesaklananelyazmalarısayesindetanınabildiİnciliccedilindedurumaynıdır
Yakın Doğu tarihinin en karmaşıkkaynaklarından biri olan İncil II binlerdenitibarendeğişikdoumlnemlerdeoluşmuşveMOumlIIyuumlzyıla doğru toplanmış olan her tuumlrluuml(destanlar yıllıklar yasalar tanıtmacı dinsel veşiirsel yapıtlar) Sami ve oumlzellikle İbranigelenekleri derlemesidir Hiccedil kuşkusuz enoumlnemli boumlluumlmuuml papazlar sınıfının ccedilıkarlarınahizmetedecekbiccedilimdedeğişikliklereuğramıştırİncil oumlnce Yahudilerin daha sonraHıristiyanların kutsal kitabı oldu Uzun suumlreAllah tarafından goumlnderildiğine inanıldı Bunedenle İbranilerin ve komşularının tarihleriyleilgili olarak iccedilerdiği bilgilerin Ortaccedilağrsquoda hiccedilbirkısıtlamaya uğramadan kabul edilmiş olmasıdoğaldır Ama Ortaccedilağ ve feodal duumlnyagoumlruumlşuumlne karşı accedilılan savaşta gelişen İncileleştirisi ldquokutsalrdquo yazıların iccedilerdiği tekrarlarınccedilelişkilerin ve yanlışların ortaya ccedilıkmasına yolaccediltıBueleştirininoumlncuumlsuumlXVIIyuumlzyılınbuumlyuumlkmaddeci filozofuB Spinoza oldu ondan oumlnce
bir XII yuumlzyıl bilgini olan Aben-Ezra İncilmetnindeki ccedilelişkileri goumlstermişti Spinozarsquonınduumlşuumlnceleri J Wellhausen S Mowinckel vedaha başka araştırmacılarla tekrar ele alındı NNikolskiARadoviccedilgibitarihccedililerbubağlamdabir adım daha attılar Metnin yalnızca yazınsaleleştirisiyle yetinmeyip her kitabın iccedilerdiğitoplumsal duumlşuumlnceleri yazarların yapmışoldukları değişikliklerin toplumsal kaynaklarınıortaya ccedilıkarmaya ccedilalıştılar 1950 dolaylarındaUumlrduumlnrsquode bulunan İbrani parşoumlmenlerinin İncileleştirilerini destekledikleri goumlruumlluumlr MOuml IIIyuumlzyıl ileMS II yuumlzyıl arasındaki doumlneme aitolan bu parşoumlmenler geleneksel Ortaccedilağmetinleriyle oumlnemli ayrılıkları olan İncilparccedilalarınıdaiccedilermektedirler
Bu da goumlstermektedir ki İncilrsquoin verilerininYakın Doğu tarihinin (oumlzellikle MOuml bininciyıllar) incelenmesinde kullanılabilmeleri iccedilinbuumlyuumlk bir dikkat ve sakınımla incelenmelerigerekmektedir
Belgesel bakımdan daha oumlnemli olanlarbuumlyuumlk bir ccediloğunluğu kazılarla ortaya ccedilıkartılan
Mısır Sumer Akkad Hitit Urartu yazılıbelgeleridir Bu kalıntılardan bazıları (kaya veduvar yazıları papiruumlsler) XVIII yuumlzyılbilginlerincedebilinmekteydileramahiyeroglifyazıları (Yakın Doğu uluslarının ccediloğununyazıları iccedilin de durum aynıdır) okuma sanatıunutulduğu iccedilin bunlar uumlzerinde araştırmayapma olanağı bulunamadı bu metinlerinincelenmesinden oumlnce bu yazıların ccediloumlzuumlmuumlnuumlnoumlğrenilmesigerekiyordu
Uumlccedil tuumlrluuml yazılan Mısır yazısının okunmasısorunu 1822 yılında Champollion tarafındanccediloumlzuumlmlendi Champollion aynı isimli MısırlimanındabulunanldquoRosette taşırdquo adıverilenbiryazıdan yola ccedilıktı Aynı yazı uumlccedil keztekrarlanmıştı Grek eski hiyeroglif ve demotik(kaynakbakımındandahayeniMısıryazısı)
Grekccedilemetnin okunması bunun taş uumlzerineMısır dilinde (iki kez) ve Grekccedile yazılmış vefiravun V Ptolemaiosrsquoun onuruna yayınlanmışbir kararname olduğunu ortaya ccedilıkardı YaniMısırdilindeyazılmışmetninccedilevirisiydibuKraladlarının ldquokartuşrdquo adı verilen oval ccedilerccedilevenin
iccedilinealındığıChampollionrsquodanoumlncebiliniyorduChampollion kartuş sayesinde firavun adınıoluşturanhiyeroglifleribelirlediveboumlyleceMısıryazısının anahtarını bulduAynı youmlntemleoumltekiyazılardaki Kleopatra Berenice AlexandreadlarınıokudusonraMısıradlarıolanThoutmesveRamsesrsquoi ccediloumlzuumlmledi Buumlyuumlk sayıda işaretlerioumlğrendikten sonra soumlzcuumlkleri ve tuumlmuumlylemetinleri okumayabaşladıKopt dili (HıristiyanMısırrsquoın dili) Arapccedila ve İbranice bilgisi bualanda kendisine yardımcı oldu Birccedilokhiyeroglifin anlamını saptadı ve bir Mısırdilbilgisi oluşturduO zamandan bu yanaMısırbilimisağlamtemellereoturmaktadır
CcediliviyazısınıGrotefendileRawlinsonccediloumlzduumlGrotefend direşken kişiliği ve sağlam
varsayımlar sayesinde 1802 yılında uumlccedil tipccediliviyazısıyla yazılmış bir Kserkses doumlnemiyazıtının uumlst boumlluumlmuumlnuuml okumayı başardı AmabuumltuumlnişaretlerinanlamınıbulamadıSorunyarımyuumlzyıla yakın bir suumlre duumlnyanın buumltuumlnbilginlerini heyecanlandırdı En zoru Babildilinde yazılmış olan metindi ccediluumlnkuuml işaretler
heceleri ve soumlzcuumlkleri temsil ediyorlardı ayrıcaher işaretin birden ccedilok anlamı vardı Babilccediliviyazısı 1850 dolaylarında kral DariusrsquounBehistounrsquodabirkayauumlzerineuumlccedildilde(ElamcaEskiPersceveBabilce)yazılmışolanbuumlyuumlkbiryazıtını Rawlinsonrsquoın bulması sayesindekesinlikle ccediloumlzuumllduuml Buumlyuumlk bir guumlccedilluumlkccedilıkarmadanokunanPersccedilemetinde200rsquoeyakınkral uumllke ve ulus adı yer alıyordu Bu durumRawlinson Hincks ve Oppertrsquoa ilişkin Persccedileboumlluumlmuuml sonra daBabilce boumlluumlmuuml ccediloumlzuumlmlemekolanağı sağladı o sıralar Assurbanipalrsquoınsarayının kalıntılarında bulunan okultabletlerinden yararlandılarTabletlerin solundasoumlzcuumlkleri tuumlmuumlyle (ideogram) temsil edenişaretler sağında ise aynı soumlzcuumlklerin heceli vefonetik işaretli karşılıkları yer alıyorduMezopotamyarsquoda kullanılan ccediliviyazısı ccedilokkarmaşıktıveuumlccediltuumlrluuml(ideografiheceleredayalıvefonogram)yazılıyordu
Akkad ccediliviyazısıyla yazıldıkları iccedilin Hitit veUrartu metinleri kolayca okundu ama bilginlerHitit veUrartu dillerini bilmedikleri iccedilin bunları
anlamakguumlccedilluumlğuumlsoumlzkonusuydu İngilizbilginiSayce XIX yuumlzyılın ikinci yarısından itibarenUrartuyazıtlarınıokumayaveccedilevirmeyegiriştibudilin incelenmesinearmenologKKatkanovasurolog M Nikolski ve Sovyet bilgini GMelikişvili oumlnemli katkılarda bulundu BHrozny Birinci Duumlnya Savaşı suumlresince Hititccedileuumlzerine yaptığı ccedilalışmaları suumlrduumlrduuml ilk Hititccedilesoumlzluumlk 1952 yılında J Friedrich tarafındanyayınlandı Guumlnuumlmuumlzde Houit ve Hurriccediliviyazısıyla yazılmış metinlerin okunmasındabuumlyuumlkaşamalarolduUgeritrsquotebulunanFenikealfabesiyleyazılmışolantabletleraynıandadoumlrtbilgintarafındanokundu
Hitit hiyerogliflerini anlamak oldukccedila guumlccediltuumlama1950yıllarınadoğruKaratepe(Tuumlrkiye)rsquodeyapılan kazılar bilginlere MOumlVIII yuumlzyıldaiki dilde (Fenike dilinde ve Hitit hiyeroglifiyle)yazılmış yazıtlar sağladılar Boumlylece buincelemenin ayrılmaz parccedilası olan dilbilimseltemeleldeedilmişoldu
Mohendjo-DaroveHarappakazılarısırasındakalıntıları bulunan eski Hint hiyeroglifi yazının
ccediloumlzuumlmlenmesine olanak bulunmadı AslındaDoğursquonun oumlteki eski dilleri konusunda halayapılacak birccedilok şey var Dil bilgisinibelirlemekoumlzelsoumlzluumlklerhazırlamakokumanındoğruluğunu denetlemek Bilginlerin suumlrekliolarakoumlzel isimlerinvesoumlzcuumlklerinyazılışıgibiyapılmış ccedilevirileri de değiştirmek zorundakalmalarınınnedenibudur
Eski Doğu dillerindeki metinler son derececcedileşitlidir Bunları belli başlı iki boumlluumlmeayırabiliriz Belgeler ve anlatılar BelgeleryasalarlailgilidirXIXyuumlzyılbilginleriİncilrsquodeyer alan İsrail hukukunundışında İlkccedilağDoğudevletlerininyasalarınıbilmiyorlardıBabilkralıHammurabirsquonin yasaları 1901-1902 yıllarındabulunduDahasonrabilimMezopotamyaHititveAsur krallarının oumlteki yasalarıyla (genellikleparccedilalar)zenginleştisonzamanlardaTounael-Cebelrsquode (eski Hermopolis) muumllkiyet kira vemirasa ilişkin Mısır yasalarının parccedilalarıbulundu
Belgesel kaynakların ccediloğunluğunu resmicircbelgeler oluşturmaktadırMemur raporları satın
alma senetleri vasiyetler muumlbadele senetlerikira soumlzleşmeleri borccedil ve emanet senetleri vbAşağı Mezopotamya kentlerinde (ŞuruppakLagaş Larsa ve oumltekiler) yapılan kazılarsırasında MOuml III ve II binlerde uumllkeninekonomik yaşamını kavramamızı ndashsayılarınınccedilokluğunedeniylendashsağlayankiltabletlereyazılıbutuumlryuumlzbinlercebelgetoplandıBunabenzerarşivler Hurri kentinde Nuzirsquode MarirsquodeKapadokyarsquoda ve başka yerlerde bulunduKarmir-Blur kazılarında bazı tabletler ccedilıkartıldıPersepolis kaynaklı ldquohazinerdquo olaraknitelendirilen tabletler yayınlandı sonzamanlarda bunlar henuumlz pek iyi tanınmayanbir konunun incelenmesine ışık tutuyorlar EskiPersrsquotearacısızuumlreticinindurumuElimizegeccedilenpapiruumlsveyazılı taşMısırbelgelerikiltabletlereoranla ccedilok daha az ayrıca birccediloğu II bininortalarına ve daha yeni doumlnemlere ait Bunlarınarasında Arami dilinde yazılmış Persegemenliği doumlneminden kalma papiruumlsler debulunmaktadır
ldquoHarran envanterirdquo adıyla anılan belgenin
hayvanlar sulama araccedilları ve koumlleler de iccedilindeolmak uumlzereAsurlu soumlmuumlrgecilerin topraklarınıkapsayanlisteninayrıbiroumlnemivardır
Belgesel kaynaklar ayrıca oumlzel kişilerinmemurların kralların guumlnuumlmuumlze kadar gelenmektuplarını da kapsamaktadır sayıca fazlayazışmalardan biri ekonomik youmlnetimsel vemali konuları işleyen Hammurabirsquoninyazışmalarıdır İki mektup koleksiyonununYakın Doğursquonun dış politika tarihinianlamamızda ccedilok oumlnemli yeri vardır Marikrallarının MOuml XVIII yuumlzyılın yarısındaBabil Mari uumllkesi veAsur arasındaki ilişkilereışıktutanarşivleriveTellel-AmarnaadıverilenSuriye kralları Asur Babil Mitanni ve oumltekidevlet kralları tarafından III Amenofis veAkhenaton adlı firavunlara (MOuml XV yuumlzyılınsonu ile XIV yuumlzyılın başı) goumlnderilenmektuplar Bunlar Akhenatonrsquoun Tell el-Amarna yakınlarında kalıntıları bulunanbaşkentininolduğuyerdebulundular
Tarihsel metinler en oumlnemli anlatıkaynaklarını oluşturmaktadırlar Bunlar
oumlzellikle firavunların tapınaklarının dışduvarlarına kazıttıkları askericirc seferlere ilişkinyazıtlardır Alalah Kralı (MOuml XV yuumlzyıl)Idrimirsquoninki gibi kral oumlzgeccedilmişleri XV veXVIII yuumlzyıllarda dış politikasında meydanagelen duumlşmanlıkları ayrıntılarıyla anlatan Hititkroniklerigibi
Bir başka kaynak tuumlruuml de yalnızca manevikuumlltuumlr tarihini değil toplumsal ilişkileri dekavramamızakatkıdabulunanyazınsalmetinleroumlykuumllervedestanlardır
Sonuccedil olarak guumlnuumlmuumlzde değişik Doğudillerinde yazılmış birccedilok metin bilimadamlarının ellerinin altında bulunmaktadır Bumetinlerin sayısı her geccedilen guumln artmaktadırDoğutarihininincelenmesindeenoumlnemliyeribumetinlerdoldurmaktadır
3 Doğursquonun eski tarihinin incelenmesiXVIII yuumlzyıl ve XIX yuumlzyılın başlarındanitibarenDoğursquonuneskitarihiyleilgiliccedilalışmalarabaşlanmasına karşın bu girişimler doğal olarakbaşarıyla sonuccedillanmadı kaynak eksikliği
şematik ve yuumlzeysel yapıtlarla sonuccedillanıyorduAncak arkeolojik verilerin toplanması veyazının okunması bilgilerin son yuumlzyılınortalarından itibarenkurgusal şemalarıbiryanabırakıp Mısır ve Mezopotamyarsquonın tarihinisomut verilere goumlre yeniden duumlzenlemelerineolanak sağladı İlk Mısır ve Asur bilimcilerigenellikle metinleri yorumlayıp yayınlamaklayetiniyorlardı ama XIX yuumlzyılın sonundanitibaren Ad Erman G Maspero ve oumltekibilginlerinkigibisentezyapıtlarıortayaccedilıkmayabaşladı
Yeni bulunan uygarlıklar ile oumlteki İlkccedilağuluslarının uygarlıkları arasındaki ilişki sorunubu doumlnemde ortaya ccedilıktı bilim adamları busorunu F Delitzach ve HWinekler gibi bilimadamlarınınortayaattığıpanbabilizmkuramıylaccediloumlzuumlmlemekistedilerPanbabilizmhiccedilkuşkusuzdoğru bir duumlşuumlnceyi iccedilermektedir Babildestanlarını İncil mitleriyle (daha sonra daHammurabi yasalarının bulunmasıyla Babilhukukunu İbrani hukukuyla) karşılaştıranDelitzachveWincklerİncilrsquodeyeralanyasave
efsanelerin İbrani kuumlltuumlruumlnden ccedilok daha eskiolanBabilkuumlltuumlruumlnuumlnetkisindeortayaccedilıktıklarısonucunavardılarİncilrsquoineleştirilmesinebuumlyuumlkkatkılarda bulunan ccedilok oumlnemli bir sonuccediltur buAmapanbabilcilerbudoğrugoumlzlemde(oumlzelolsabile)durmadılarBugoumlzlemlerinibuumltuumlninsanlıkuygarlığının Babilrsquoden kaynaklandığını ilerisuumlrerekgenelleştirdilerMısırGrekCcedilinvehattaPeru uygarlıklarının beşiğinin Babil olduğunusavundular
Panbabilciler sonuccedil olarak uygarlığın temeldeğerlerinin belli bir noktada (Babilrsquode)yaratıldığı ve buradan buumltuumln duumlnyaya yayıldığıgibikesinlikleyanlışbirsonucaulaştılar
XIX yuumlzyıl ile XX yuumlzyıl sınırlarındaWincklerrsquoin yapıtlarını yazdığı sırada eskiSumer kuumlltuumlruuml henuumlz keşfedilmemişti ve bilimadamları Sumer-Babil uygarlığının doğuşuylailgili bir şey bilmiyorlardı Bu nedenleWincklerrsquoin tanıttığı biccedilimiyle Babil kuumlltuumlruumlmistikbirgoumlruumlnuumlşkazanmıştıTıpkıAthenarsquonıntepeden tırnağa silahlı olarak Zeusrsquounkafasından doğuşu gibi belli bir doumlnemde
ortayaccedilıkmışgibiydiBaşka bir deyişle panbabilciliğin temel
yanlışı evrimi yadsımasından kaynaklanıyorduEmperyalizm doumlneminde ortaya ccedilıkan bukuramınenbelirginoumlzelliğibudur
Başta Ed Meyer olmak uumlzere birccedilok bilgintarafındaneleştirildibukuramEdMeyerbirkaccedilciltten oluşan ve Yakın Doğu eski Yunan veRomarsquoyı da kapsayanİlkccedilağ Tarihirsquonin (1884-1902) yazarıdır Meyerrsquoin ccedileşitli kaynaklarınincelenmesine dayanan kitabı birccedilok ilginccedilgoumlzlemlericcedilermektedirYazarİlkccedilağuluslarınıntek evrim yolunu goumlstermek iccedilin kendisineevrensel tarih bakış accedilısını seccedilmiştir Amayazarın anlayışı yanlıştır ccediluumlnkuuml eski tarihiccedilağcıllaştırmakta bu toplumların koumllecioumlzelliklerini atmakta ve bunları ilk aşamadafeodal ikinci aşamada da kapitalist olarakgoumlstermektedirDoğuuumllkelerinineski toplumsalduumlzenlerinin tarihine aykırı bu yorumu Mısırtarihinde bir feodal boumlluumlnme doumlnemi veaydınlıkccedilı bir mutlakiyet niteliği bulan JHBreasted oumlrneğinde goumlruumlnduumlğuuml gibi daha başka
birccedilokaraştırmacınındakapıldığıbiryanılgıdırİlkccedilağDoğufeodalitesikuramıguumlnuumlmuumlzekadaryaşamıştırveyansımalarıLDelaportersquounDoğuAkdeniz Ulusları (1948) gibi E Drioton ile JVandier rsquon inMısırrsquoı (1952) gibi kitaplardagoumlruumlluumlr
1917rsquoden bu yana Batılı bilginlerineğilimlerinde ccedileşitlenmeler goumlruumllduuml Bubilginlerden faşist vakanuumlvistliğine bağlananlarDoğursquonun eski tarihine ırkccedilılık anlayışı iccedilindeyaklaştılar ve Hint-Avrupa tribuumllerini (Ari)ilerlemeninoumlncuumlsuumluumlstuumlnbirırkolaraksundularoumlte yandan despotik monarşiyi duumlzenlerin eniyisiolarakgoumlklereccedilıkardılar
Başka bilginler de tarihin akışınamateryalistbir yorum getirdiler ve aynı kaynaklarınincelenmesi sonucu eski Doğu toplumununevriminin ya da siyasal duumlzeninin oumlzelliklerinikavramaya youmlneldiler Oumlrneğin Th Jakobsonilk Sumer devletlerinin siyasal duumlzeniniincelediği yapıtında Doğu despotizmininebediliğine ilişkin gerici tezi temelinden sarstıGuumlnuumlmuumlzde birccedilok tarihccedili Doğu uygarlığının
oluşumuyla yakından ilgilenmektedirler İngiliztarihccedilisi G Childersquoın yapıtları bu konuyuişlemektedir Giderek ldquoKlasik Doğurdquonundışında yer alan Hindistan ve Ccedilin gibi uumllkeleredahabuumlyuumlkbirilgiyleyaklaşılmaktadır
Ama oldukccedila oumlnemli sonuccedillara karşın bolbelge birikimine karşın ccedilağdaş burjuva bilimiDoğursquonun eski tarihinin bireşimini yapabilecekduumlzeyde goumlruumlnmuumlyor 1953 yılında Parisrsquoteyayınlanan Uygarlıkların Genel Tarihirsquonin ilkcildi ile Duumlnya Tarihi (Berne 1952-1956)Uluslar ve Uygarlıklar (Paris 1936-1953) gibikitaplar bu duruma tanıklık etmektedirler Dineaşırıoumlnemveren idealistduumlnyagoumlruumlşuumlkoumllelikmuumllkiyet komşuluk toplulukları toplumsalmuumlcadeleler sorunlarının oumlnemsenmemesidurgunluk kuramının korunması Doğu tarihineilişkin olarak yazılmış ccedilağdaş yapıtlarınınbirccediloğunun en belirgin oumlzelliğinioluşturmaktadır
Ccedilarlık Rusyarsquosında bazı bilginler İlkccedilağDoğu uluslarının tarihiyle biraz ilgilenmişlerdiAma aralarından bazıları eski Doğu dilleri ve
arkeoloji alanlarındaki bilgileriyle doumlneminDoğubilimcileri arasında en oumlnemli yerialmaktaydılarBTouraievveVGolenichtchevgibi Mısırbilimciler bir dizi Mısır metniyayınladılar Asurbilimci M NikolskiKafkasoumltesinde bulunan Urartu Krallığına aitccediliviyazısıyla yazılmış yazıtları ve III binlerinMezopotamyarsquosına ait birccedilok ekonomikbelgeleritoplayıpyayınladı
İlericibilimingeleneklerinebağlıolanSovyetDoğu tarihccedililiği en başta toplumsal ilişkilerinniteliği sorunu olmak uumlzere kesinlikle yenisorunlarla ilgileniyor Bu sorun 1930 yıllarınadoğru ama biraz skolastik ve bilgiccedilce epeycetartışılmıştı Tartışma somut olgular uumlzerindedeğil Marxrsquotan yapılan alıntılar uumlzerindeyapılıyordu Ama Marxrsquoın bunları eski Doğubiliminin kuruluşundan oumlnce yazmış olduğu veldquoAsya tipirdquo12 yapıdan soumlz ederken Mısır veBabilrsquoi kesinlikle kastetmediği gerccedileği dikkatealınmıyordu Bu skolastikccedile Marx yorumuyanlış ldquoAsya tipi uumlretim tarzırdquo kuramıylasonuccedillandı Bu kuram yanlıştı ccediluumlnkuuml Doğu
uumllkelerinin evrimin ldquooumlzel bir yolurdquona ve soumlzdedurgunluk varsayımına dayandırılıyordu Bukuramın yandaşları Hammurabi ve II Ramsesccedilağının ldquoAsya tipi uumlretim tarzırdquonın ccedilağdaşzamanlara kadar suumlrduumlğuumlnuuml savunuyorlardıAkademi uumlyesi V Strouvo ldquoAsya tipi uumlretimtarzırdquo kuramını ccediloumlzuumlme bağlayıp MısırMezopotamya ve Hititlerdeki toplumsalilişkilerin koumlleci niteliğini kanıtlayarak oumlnemlibir iş yaptı Bununla birlikte V Strouvetopluluk uumlyesi oumlzguumlr ccediliftccedililere gereken dikkatigoumlstermez Bu boşluk eski Sumer ve Mısırrsquodakoumlleliğinataerkilbirniteliktaşıdığınıvetoplulukuumlyesi toprak sahiplerinin etkin ccedilalışmalarınıdışlamadığını kanıtlayan N Nikolski ve ATioumenev tarafından dolduruldu Ne yazık kibudoğru ilkelermutlaklaştırıldıBatılı bilginlerDoğu uumllkelerinin koumlleliğin klasik biccedilimlerini vetoprak muumllkiyetini kesinlikle tanımamışolduklarını ileri suumlrduumller Bu bağlamdaMezopotamyaeskiYunanveRomauumllkelerinintoplumsal ve siyasal duumlzenlerinin sanıldığındandaha ccedilok benzerlikleri olduğunu kanıtlayan I
DiakonovrsquounyapıtlarıccedilokoumlnemlibirroloynadıStrouve N Nikolski Tioumenev Diakonovaraştırmalarını oumlzellikle Mezopotamya uumlzerineyoumlnelttiler ccediluumlnkuuml bu alanda buumlyuumlk bir belgebirikimi vardı Oumlteki Sovyet bilginleri (AdvievLourie Mathieu Frantsev) Mısırrsquoı inceledilerMelikişvili Piotrovski ve KapantsianrsquoınccedilalışmalarıUrartutarihinebuumlyuumlkoumllccediluumldekatkıdabulundu Doğu tarihinin bazı boumlluumlmleri(oumlzellikle Hurrilerrsquoin Kaldersquonin Yeni Mısırİmparatorluğu tarihi) henuumlz iyi bilinmiyor eskiHindistan ve Ccedilinrsquoin derinlemesine incelenmesihenuumlzyenibaşlamışbulunuyor
4 Kronoloji Doğursquonun tarihinin enkarmaşık sorunlarından biri kronolojidir Doğuulusları olayları egemenlik suumlrelerine ya dabaşka rastlantısal (ldquoDurmatirsquonin kuruluşunuizleyen yılrdquo gibi) olgulara goumlretarihlendiriyorlardı genel bir hareket noktasıyoktu Doğursquonun kronolojisini yapmak iccedilinegemenlik suumlreleri belirtilerek kral ve hanedanlistelerinden yararlanılıyor Oumlrneğin oldukccedila
tamolanAsurkrallarınınbulunanlisteleriMOuml911 yılından itibaren Asur tarihinin olaylarınıdoğruyayakınoranda tarihlendirmemizeolanaksağlamaktadır Buna benzer belgeler daha eskizamanların kronolojisinde kullanılmaktadır Buşekilde Manethon Mısır suumllalelerinin listesiniyaptı ve Turin Papiruumlsrsquouuml firavunların listesini(hiccedilkuşkusuzbuumlyuumlkboşluklarlavebuumltuumlnMısırtarihini kapsamayacak şekilde) vermektedir Bunedenle bilginler ancak MOuml III ve II binyılların olaylarınıngoumlreceli kronolojisini (gelişsırasına goumlre) yapabiliyorlar eski metinlerdebazı astronomik olayların anılması kimi zamanbazı tarihsel zamanlarınkesin kronolojisinisaptamak girişimlerine olanak sağlıyordu amaIIIveIIbinlerinmetinlerindebutuumlrbilgilerpekaz yer almaktadır Bazı belgelerin (Tell el-Amarna mektupları gibi) kanıtladığı eşzamanlılık bazı siyaset adamlarının ccedilağdaşolduklarını ortaya ccedilıkardı ve tarihlerindoğrulanmasınaolanaksağladı
Buumltuumln bu etkenler oumlrneğin Hammurabirsquoninsaltanat suumlresini MOuml XXI ya da XX yuumlzyıla
yerleştiren genel bir kronoloji yapılmasınaolanak sağladılar Ama Marirsquode bulunandiplomatik yazışmalar ve 1942-1943 yıllarındayayınlanan ldquoKhorsabad krallık listesirdquoDoğursquonun buumltuumln kronolojisinin goumlzdengeccedilirilmesine yol accediltılar WF Albrightrsquoınkanıtladığı gibi Doğursquonun kronolojisi ldquokısaldırdquove oumlzellikle Hammurabirsquonin egemenliğininXVIIIyuumlzyıladenkduumlştuumlğuumlgoumlruumllduumlBusonuccedilHammurabi doumlneminin toprak eşyaları ileMOumlXVyuumlzyılın ccedilanakccediloumlmleği arasındabuumlyuumlkbirbenzerlik bulunduğuna tanıklık edenAlalah veUgarit buluntularının katmanbilimselincelemeleri tarafından doğrulandı Aralarında500yıllıkbirfarkolduğukabuledilebilirayrıcaHammurabi doumlnemi kalıntıları daha yeni birkatmanbilimsel tabakaya denk duumlşmektedir Bukatman Mısır takvimi incelemesinin uzunsuumlredir MOuml XIX yuumlzyılın ikinci yarısınayerleştirdiği IIIAmenemhetdoumlnemindenkalmaMısıreşyalarınıiccedilermektedir
GuumlnuumlmuumlzdeDoğursquonun kronolojisinin buumltuumlnanlaşmazlık konusu olan sorunları
ccediloumlzuumlmlenmeyehazırdurumdadeğildirvebirccedilokbilginWFAlbrightrsquoın ldquokısardquo kronolojisine SSimith ile A Ungnadrsquoın oumlnerdiği ldquoortardquokronolojiyi yeğlemektedir ama İkinci DuumlnyaSavaşırsquondanoumlncekullanılanldquouzunrdquokronolojininzamanını doldurduğu kesinlikle soumlylenebilirYeni bulgular hiccedil kuşkusuz Mezopotamya veMısır kronolojisini daha da kesin bir durumagetirecekler
II binlerin oumlteki uumllkelerinin (Hitit MitanniSuriye vb krallıkları) kronolojisi henuumlzyeterince oluşmuş değil bu alanda Babil veMısırtarihiyleeşzamanlılıktanyararlanılıyor11BkzHintveCcedilinrsquoleilgiliboumlluumlmler12 K MarxContribution a la critique deIrsquoeconomie politique Editions sociales Paris1951s5
ALTINCIBOumlLUumlM
SUMERVEAKKAD
1 Mezopotamyarsquonın coğrafyası GrekccedileldquoırmaklarınortasındakiuumllkerdquoanlamınagelenveDicle-Fırat havzasını kapsayan Mezopotamyaduumlnyanın en eski devletleri arasında yer alandevletlerinbeşiğidir
Dicle ve Fırat Doğu AnadolursquonundağlarındandoğarlarBaşlangıccediltabirbirineyakınolan bu iki ırmak daha sonra birbirlerindenuzaklaşır ve buguumlnkuuml Irakrsquoa girince tekraryaklaşırlar Mezopotamya adı verilen havzaburadabaşlarBuhavza ikiyeayrılırYukarıveAşağıMezopotamyadoğalkoşullarbakımındanfarklıdırlar
Batıda Mezopotamyarsquonın sınırları boyuncaArabistan uzanır yalnızca kuzeybatı ucundaAkdenizrsquoe en yakın boumllgede Asi NehrihavzasınaulaşırDoğursquodabuumltuumlnMezopotamyaboyuncaZagrosdağlarıkendisiyleİranarasındabir sınır gibi yuumlkselir Aşağı-MezopotamyaBasra Koumlrfezirsquone ulaşır Bu coğrafi durumuumllkenin eski tarihinde oumlnemli bir rol oynadıBurada yerleşmiş olan uluslar bu zenginhavzayı ele geccedilirmek isteyen dağ ve steptribuumlleriyle suumlrekli olarak savaşmak zorundakaldılar Ticari ve kuumlltuumlrel ilişkilere gelinceMezopotamyaulusları ilkinAkdenizuumllkeleriyle(AsiNehrihavzasından)ilişkikurdular
Aşağı-Mezopotamyarsquonın toprağı aluumlvyondanoluşmuşturMOumlIVveIbinlerarasındaBasraKoumlrfezi 250 kilometre daha kuzeyden başlıyorDicle ve Fırat ayrı yerlerden denizedoumlkuumlluumlyordu Daha eski zamanlarda hiccedilkuşkusuz buguumlnbirbirlerine enyakınolduklarıyerde denize kavuşuyorlardı Aşağı-Mezopotomyarsquonın aluumlvyonlu toprakları ccedilokverimlidirAmabutopraklarıişlemekiccedilinhalkın
buumlyuumlkbirccedilabagoumlstermesigerekiyorduBaşlıca guumlccedilluumlk yaz aylarının
kuraklıklarından ve su taşkınlarındankaynaklanıyordu İki nehrin taşkınları geniştoprakları temmuz-ağustos aylarına kadar sularaltında bırakıyordu Taşkın sırasında ve dahasonra kasım ayına kadar havalar guumlzeldirtoprak aşamalı olarak kurur ama duumlzensiz birşekildeYuumlksek yerlerde ccedilabuk kurur taş gibisertleşirveyarılıralccedilakkesimlerdetamtersineccedilekilmeyip bataklıklar oluşturan sular sıtmakaynağıdırBuolumsuzkoşullarlasavaşılmazsahalk accedillığa mahkucircmdu hastalıklardankırılabilirdi Mezopotamyarsquonın eski ve yenitarihleri bunun bir gerccedilek olduğunukanıtlamıştır Ama İlkccedilağrsquoda AşağıMezopotamya kalabalık bir nuumlfusu besleyenverimlibiruumllkeydibuccedilağdasayısızkuşaklarınemeğiyle su taşkınlarına engel olan ve kurakmevsimdesusağlayanbirduumlzenekkurulmuştu
Mezopotamyarsquonın oumlzelliklerinden biri deekonomik gelişme iccedilin ccedilok gerekli olanmadenfilizlerine ve temel maddelere (taş madenler)
hemen hemen sahip bulunmamasıydı Ağaccedilbakımından da durum aynıydı meyvesibesleyici olan ama goumlvdesi yapı işlerindekullanılmayan hurmadan başka bir ağaccedilyetişmiyorduTekzenginlikkildiKildenkerpiccedilkapkacakveyazıtabletleriyapılıyordu
Yukarı-Mezopotamyarsquoda durum değişiktirtoprak ve iklim başkadır su baskınları buradadaha az zarar verirler Bu nedenle buradaekonomikyaşamvegeleneklerdahadeğişiktir
2 Aşağı-Mezopotamyarsquoda sınıfların vedevletlerin oluşumuMezopotamyarsquonın en eskikoumlyuuml uumllkenin kuzeyinde Tell-Hassounrsquodabulundu Koumly Neolitik doumlnemden MOuml Vbinlerden kalmadır İlkel tarım yapılması iccedilinyeterli yağış alan bu boumllgeye ccediliftccedililer vehayvancılar yerleşmişti Birccedilok bilgin buinsanların IV binin başlarında Aşağı-Mezopotamyarsquoya (Sumer) buradan girdiklerinive Fıratrsquoın alt kesimindeki bataklık topraklarıdeğerlendirmeyebaşladıklarınıduumlşuumlnmektedir
Sumerrsquoin eski halkı su taşkınlarının
erişemeyeceği yuumlksek yerlere yerleşmiştiBalıkccedilılık kazma tarımı ve hayvancılıklageccediliniyor boyalı seramik ve bakır aletler(zıpkın bıccedilak) yapıyorlardı İnsanlar kil vekamıştan yapılmış kuluumlbelerde oturuyor vemezarlardan ccedilıkan eşyaların benzerliğinin dekanıtladığı gibi toplumsal ve servetselfarklılıklarıbilmiyorlardıBulunanbirccedilokkuumlccediluumlkkadın heykelleri Sumerrsquode anaerkilin IV bininilkyarısınakadarsuumlrmuumlşolduğunugoumlsteriyor
Sulama kanallarının yapımı uumlretim guumlccedillerinibuumlyuumlk oumllccediluumlde geliştirdi ccediluumlnkuuml toprağınbataklıklaşmasını oumlnlemenin dışında tarlalarınduumlzenliolaraksulanmasınısağlıyorduFazlasubendlere ya da goumlletlere aktarılıyor kurakmevsimlerde tarlalar bu bendlerden hattanehirlerden kanallarla getirilen sularlasulanıyorduAlccedilak toprakları su baskınlarındankorumak iccedilin ccedilevrelerine buumlğetler accedilılmıştıBaşlangıccedilta sulama işlerini şu ya da bu klantopluluğu yapıyordu ama geniş boyutluccedilalışmaları birccedilok topluluğun guumlccedil birliğinigerektiriyordu
Uumlretim guumlccedillerinin daha sonraki gelişmesiilkel topluluk duumlzeninin bozulmasına vetoplumsal sınıfların oluşumuna yol accediltı IVbinin ikinci yarısına ait sanat yapıtlarıccedilarpışmaları savaş arabalarında yapılansavaşları tutsak almaları temsil etmektedirTutsaklar koumlleleştiriliyor ve emeklerindensoylularınhizmetlerindeve sulamaduumlzenlerininyapımındayararlanılıyordu
Bu oumlnemli toplumsal ilerlemelere kuumlltuumlreldeğişimler eşlik etti Yazının bulunması (ilkinpictographique yazı) kerpiccedilten dinsel yapılarınyapımı (tapınaklar) Bu doumlnemden guumlnuumlmuumlzeav ya da tapınma sahnelerini goumlsteren ccedileşitliheykeller ve silindir biccedilimli muumlhuumlrler kalmıştırMezopotamyarsquonın ilk insanları yuvarlandığızaman nemli kil uumlzerinde bir iz bırakan bumuumlhuumlrlerden oumlzel muumllkiyet işareti olarakyararlanıyorlardıbelkide
Speiser ve Parrot gibi Batılı tarihccedililer buekonomik ilerlemeleri yeni etnik topluluklarınistilalarına bağlamaktadırlar Bunlara goumlredışardan gelen ve yazı heykel silindir-
muumlhuumlrleriveanıtsalmimariyigetirenSumerlerinistilası bu doumlnemde olmuştur Sonuccedil olarakaşamalı evrim duumlşuumlncesini yadsıyan vegelişmeyi bir ulusun goumlğuumlne bağlayan bukuram Aşağı-Mezopotamyarsquonın ilkel tarımcıhalkı ile IV binin ikinci yarısının Sumerleriarasında bir suumlreklilik bulunduğunu kanıtlayanFrankfortveChildetarafındanbiryanabırakıldıChilde bu nedenle bu boumllgenin eski halkınaprotosumeryentribuumller(Sumerlerinataları)adınıvermektedir
ToplumsalboumlluumlnmeninguumlccedillenmesiSumerrsquoinguumlneyinde (III binlerin başı) Ur krallıkmezarlığında bulunan kalıntılarla kanıtlandıKlan mezarlarından farklı olarak bu mezarlarbirccedilok odadan oluşan kerpiccedil yapılardırmuumlcevherle donanmış oumlluumlnuumln ccedilevresinde oumlkuumlzkoşulmuş arabalar silahlı savaşccedilılar ve ikicinsten koumlleler vardır Ur krallık mezarları (veMezopotamyarsquonınoumltekimerkezlerininmezarlarıKiş ve Mari gibi) bu uumllkede III binlerinbaşlarına doğru devletin oluştuğuna tanıklıketmektedirler
Başlangıccedilta burada buumlyuumlk sayıda bağımsızsitelerndashbağımsız devletler (EriduUr ŞuruppakUmma Lagaş Kiş Mari vb) kuruldu BusitelerdeIIIbinlerdeayrışık(heterojen)birhalkyaşıyordu Sumerrsquoin kuzeyinde bulunanAkkadrsquodaveFıratrsquoınortakesimlerindetipvedilbakımlarından Sumerlerrsquoe benzemeyen tribuumlleryaşıyordu Bu tribuumller bir Sami dili (Akkadccedila)konuşuyorlardı ve Mezopotamyarsquonın batısındabulunan ovalarda yaşayan tribuumllerleakrabaydılar hiccedil kuşkusuz Akkadrsquoın Samileribatıdangelmişlerdi
Bununla birlikte Sumerler veAkkadlar IIIbinin başlarında ekonomik gelişim duumlzeyibakımından farklı değillerdi İkisi de ilkaşamasındakoumllecidevletlerkurmuşlardı
3 Sumer ve Akkadrsquoın ekonomik vetoplumsaldurumuBirccedilokresmicircbelge(oumlzellikleŞuruppak ve Lagaş arşivleri kaynaklı) Aşağı -Mezopotamyarsquonın III binin ortalarındakiekonomik durumu hakkında bize bilgilervermektedir Tarım tarlaların duumlzenli olarak
sulanmalarını sağlayan geniş kanal baraj vebendler duumlzeninden oluşan sulamayadayanmaktadır Toprak eşek ya da oumlkuumlzlerinccedilektiği ağaccediltan yapılmış ilkel karasabanlasuumlruumlluumlyordu kazma da hala ccedilokkullanılmaktaydıBuğdaysaplarıhemenbaşağınaltından kesiliyor hasattan sonra tarlalarahayvanlar suumlruumlluumlyordu Başak doumlvmek iccedilinharman yerinde oumlkuumlz ya da eşeklereccediliğnetiliyordu Harman yerine yığılan tanelerkuumlrekle savruluyorveambarlarda saklanıyorduTaneler daha sonra taş değirmenlerdeoumlğuumltuumlluumlyordu
En ccedilok uumlretilen tahıl ekmek ve birayapımında kullanılan arpa ve buğdaydıBunların dışında Sumerler keten mercimeksusam yetiştiriyor ve susamdan yağccedilıkartıyorlardıMeyve ağaccedillarından en oumlnemlisihurma ağacıydı hurmanın goumlvdesinden kapkacak liflerinden de ip ve hasır yapıyorlardımeyvesi ccedileşitli yiyeceklerde kullanılıyor sudabekletilen ccedilekirdeği ise hayvanlara yem olarakveriliyordu Sumer iklimi bağcılığa uygun
duumlşmediğiiccedilinşarabıkuzeydenithalediyorlardıMezopotamyarsquoda hayvancılık da gelişmişti
En eski metinlerde birccedilok kez koyun suumlruumllerianılmıştır Hayvanlar bataklık otlaklardayaylaklardaotluyorlardı ağıldahayvanlarayemveriliyorduEtvesuumlticcedilinsığırbesliyorlarsuumlttenyağ ve peynir yapmasını biliyorlardı koyun etive yuumlnuuml iccedilin yetiştiriliyordu daha oumlnce debelirttiğimiz gibi eşek ve oumlkuumlz yuumlk hayvanıolarak kullanılıyordu Sumerlerin atları yoktuNihayet kuumlmes hayvancılığının (kaz oumlrdek)oumlnemlibiryerivardı
Bunlardan ccedilıkan sonuca bakılacak olursaMezopotamyalıların bir boumlluumlmuumlnuumln halabalıkccedilılıklageccedilinmesinekarşıneskibesinaramabiccedilimleri (avcılık balıkccedilılık) ikinci planaduumlşmuumlştuuml
AletlerIIIbininortalarındahalasondereceilkeldiAletlerin buumlyuumlk bir ccediloğunluğu taş ağaccedilve kilden yapılıyordu bakır IV binlerdenitibaren bulunmuştu ama bronz yapımı ancakIII binin ikinci yarısında oumlğrenilebildi Bunakarşın hiccedil kuşkusuz Sumer ccediloumlmlekccedililer
uumlretimlerinde ayak ccedilarkı ve fırın kullanmasınıbiliyorlardı Duumllger ve marangozlar araba vetekne yapmasını biliyorlar silahccedilılar mızrak vehanccediler yapıyorlardı Giysiler yuumln ve ketendendokunuyor silacirchlar bakırdan yapılıyorduKuyumcular altın guumlmuumlş ve değerli taşlardanziyneteşyalarıyapanbirersanatccedilıydılar
Yapı tekniği oldukccedila geriydi Basit konutlarkil ve kamıştan yapılıyordu kerpiccedil yalnızcatapınak ve sarayların yapımında kullanılıyorduBu yapılar konuları mitoloji ve tarihten alınanalccedilak-kabartmalarlabezeniyordu
Hiccedil kuşkusuz zanaatccedilı buumlsbuumltuumln tarımdankopmuş değildi ve ticari mallar durmadanyığılıyordu Bununla birlikte III bindenitibaren Sumerler dışardan metal taş sedirağacı ve şarap ithal ediyorlardı Başlıca ulaşımyolları Dicle ve Fıratrsquotı ayrıca bunları birbirinebağlayankanallardakullanılıyorduHafifyuumlklereşeksırtındataşınıyordu
Uumlretim guumlccedillerinin oumlnemli gelişimi sonucuortaya ccedilıkan en eski soumlmuumlruuml biccedilimi koumllelerinemeğinin kullanılmasıydı I Diakonovrsquoun
hesaplamalarına goumlre (hiccedil kuşkusuz tahmini)III binlerin ortalarında koumlle sayısı nuumlfusundoumlrtte birini oluşturuyordu ve kadınların sayısıerkeklerinkinden daha fazlaydı Başlıca koumllesağlama kaynakları savaşlar ve komşuuumllkelerden koumlle satın alınmasıydı (daha azsayıda) enderolarakdaccedilocuk satın alınıyorduBorccedilyuumlzuumlndenoumlzguumlr insanlarınkoumlledurumunaindirgenmesibaşlangıccediltasoumlzkonusudeğildiBudurum ilk kezMOuml XXIV yuumlzyıl belgelerindeanılmaktadır
Sumer ve Akkadrsquoda koumlleliğin ataerkil birniteliğivardıKoumllelerinuumlretimdeayrıbiryerleriyoktu oumlzguumlr insanla eşit ccedilalışıyor ve ccediloğuzaman aynı işi yapıyorlardı Emeklerinden evişlerinde yararlanılıyordu sulama şebekelerininyapımında sebze ve meyve bahccedilelerinde deccedilalıştırılıyorlardı ccediloban ve hasatccedilı koumlleler devardıBuumlyuumlkbirccediloğunluğununsahibitapınaklarve youmlneticilerdi ama aynı şekilde bireylerin dekoumllelerivardı
Nuumlfusun ccediloğunluğunu topluluk uumlyesi topraksahiplerioluşturuyorduSumer-Akkadkomşuluk
topluluğu sulu tarım gelişince ortaya ccedilıktıAşağı-Mezopotamyarsquoda normal ekonomikyoumlnetimsularınduumlzenlidağıtımınabağlıydıBunedenle komşuluk topluluğu topraklarınyoumlnetiminden ccedilok su kaynaklarının muumllkiyetinindashnehir ve kanal sektoumlruumlndash korumakta yararlıoluyordu Aynı zamanda yeni sulamaşebekelerinin yapımı barajların accedilılması vekapatılması kanalların temizlenmesi gibiccedilalışmalar topluluğu guumlccedillendiriyordu ccediluumlnkuumluumlyelerin işbirliğini ve ortak ccedilalışmayıgerektiriyordu Bu işler kısa zamandatamamlanıyor ve yuumlzlerce kol guumlcuumlnuumlnbirleşmesiyle gerccedilekleşiyordu Aşağı-Mezopotamyarsquoda su muumllkiyetinin oynadığıoumlnemli rol Sumer-Akkad topluluğunabir su vetopraktopluluğuniteliğiveriyordu
Su ve toprak toplulukları birccedilok kuumlccediluumlk vebuumlyuumlk aileyi kapsıyordu oumlzellikle uumllkeninguumlneyinde anaerkil kalıntıların oumlnemli oumllccediluumldesuumlrmesine karşın bu ailelerde saban tarımı vehayvancılığın ağır basan etkisinin belirlediğiataerkil bir nitelik egemendiHayvan ve toprak
artık kuumlccediluumlk ailelerin muumllkiyetindeydi amabuumlyuumlk aile ve topluluğun yaygın hakları muumllksahiplerinin haklarını sınırlandırmaktaydı Budurum Şuruppakrsquoın (MOuml XXVI-XXIVyuumlzyıllar) satın alma soumlzleşmelerinde accedilıkccedilagoumlruumllmektedir buna goumlre toprak genel olarakbirccedilok ortak muumllk sahibi tarafından satılıyorbunakarşılık akrabalar (yadakomşular) satılantoprakdolayısıylayitirdiklerimuumllkiyethaklarınakarşılık olarak armağanlar alıyorlardı Belgelerbunları anlamlı ldquoortakrdquo deyimiyletanımlamaktadır Toprak satıcısının buumlyuumlkaileler hatta komşuluk topluluğu olduğusoumlzleşmeler de biliniyor Hiccedil kuşkusuztoprakların bir boumlluumlmuuml komşuluk topluluğu vebuumlyuumlkailelereaitti
Toprakların hayvanların ve oumlteki muumllklerintoplulukların uumlyeleri arasındaki paylaşımı eşitdeğildi Doğuştan soylular 100rsquoden 300 dekaraulaşan geniş topraklara sahip bulunuyorduSoylu sınıfa oumlzguuml muumllkiyet buumlyuumlk ailelerinelinde bulunuyordu Klanlar duumlzenini sonaşamasında korumak isteyenler doğuştan
soylularsınıfıydıvebusınıfınguumlcuumlccediloğuzamanbuumlyuumlk aile ve klan ilişkilerinin suumlrduumlruumllmesinedayanıyordu Soyluluk kendi topraklarındayalnızca koumlleleri değil aynı zamandayoksullaşmış akrabaları bağımlılaşmış oumlzguumlrinsanlarıccedilalıştırıyordu
Tapınakların muumllkleri uumllke ekonomisindeoumlnemli bir yer tutuyordu MOuml III binlerinortalarına doğru Lagaş tapınakları krallığınişlenen topraklarının yarısına yakın boumlluumlmuumlnesahip bulunuyordu Yuumlksek ruhban sınıfısoylulardan oluşuyordu ve tapınakların muumllkuumlsonuccedil olarak doğuştan soylular sınıfınıniktidarınıpekiştiriyordu
Tapınakların toprakları iki tuumlrluuml işletiliyorduBu toprakların bir boumlluumlmuuml oumlzguumlr ccediliftccedililerekiralanıyordu bu ccediliftccedililer ayrıca hayvan veekecektohumdaalıyorlarvebunlarınkarşılığınıuumlruumlnle oumlduumlyorlardı doğrudan doğruyatapınakların denetiminde bulunan oumltekitopraklar koumlleler ve elde edilen buumltuumln uumlruumlnuumltapınak ambarına teslim etmek zorunda olanemeğinin karşılığını tahıl ve bazen başka
yiyecekolarak alanoumlzguumlr ccediliftccedililer (ldquoşublugalirdquo)tarafındanişleniyordu
Tapınak kadrosu iccedilinde ccediliftccedililerden başkazanaatccedilılaryazıcılarşarkıcılarvbvardıDevletordusunun oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturan biraskericirc birlik ccedilıkartılıyordu Koumllelere kiralanantopraklar tapınağın malı olduğu iccedilinbirbaşkasına devredilemiyordu ama komşuluktopluluklarında her zaman yuumlruumlrluumlkte olanataerkil ilişkiler enoumlnemli rollerini yitirmişlerdiburada
Yuumlksek ruhban sınıfı koumlleler koumlleleşmişoumlzguumlr insanlar ya da ccediliftccedililer tarafından işlenentopraklardan da pay alıyordu Soylu sınıfhayvancılıktan buumlyuumlk gelirler sağlıyor vetapınağın payından da buumlyuumlk yiyecek paylarıalıyordu
4 Sumer veAkkadrsquoın siyasal duumlzeni MOumlIII binlerin ortalarında Aşağı-Mezopotamyarsquodabirccedilok kuumlccediluumlk devlet vardı Bu devletlerdenLagaş adıyla anılan devletin topraklarınınyuumlzoumllccediluumlmuuml (sulanmayan topraklar da iccedilinde
olmak uumlzere) 3000 kilometre kareydi veccedilevreleri surlarla ccedilevrilmiş irili ufaklı on kadaryerleşim merkezini kapsıyordu toplam nuumlfusuda150000dolaylarındaolmalıydıUumllkedeyirmikadar tapınakve ccedileşitli tanrılara adanmış kutsalyervardı
Devletin başında patesi (bazı bilginler buSumerce adı ldquoensirdquo şeklinde de okuyorlar)bazendelugal(soumlzcuumlkanlamıbey) adıverilenbirhuumlkuumlmdarbulunuyorduPatesigenelolarakbelli bir soylu aileden seccedililiyor ve yerine ccediloğukez kendi oğulları geccediliyordu Patesi baş rahipve tanrıların vekilliği goumlrevlerini yapıyordutapınağınmilis kuvvetlerine komutanlık ediyorbaşta yapı ve sulama ccedilalışmaları olmak uumlzeretapınağınekonomisiniyoumlnetiyorduBaşlangıccediltapatesi rahip-kral olarak kabul ediliyordu bunedenle bu duumlşuumlnceye bağlı olarak kralınoumllduumlruumllmesi ya da azli dinsel geleneği enazından kralın tasfiyesi şeklinde bile olsaMezopotamyarsquodauzunsuumlredevametti
III binlerin ortasında patesi henuumlz devlettopraklarınınteksahibideğildiSumerveAkkad
huumlkuumlmdarlarının buumlyuumlk ailelerden ya dakomşuluk topluluklarından toprak satın almakzorunda kaldıkları durumlar biliniyor Patesitapınakların topraklarını dilediği gibi deyoumlnetemiyordu
Kentlerde gerccedilek haklarla donanmış halkmeclisleri ve yaşlılar kurulları vardı Bunlarhuumlkuumlmdarı seccediliyor (ve belki de azlediyor)adalet dağıtıyor youmlnetimsel oumlnlemler alıyorpatesiyle temel politik sorunları (oumlrneğin savaşilanı) tartışıyor topluluğa yeni yurttaşlar kabulediyor topluluk muumllklerini vb youmlnetiyorlardıOumlrneğin topluluk ccedilobanı gibi youmlnetimtemsilcileriniatamayetkisiyaşlılarkurulunaaitti
Ordu hala bir halk oumlrguumltuuml kimliğinisuumlrduumlruumlyorduSavaşccedilılarıaynızamanda tapınaktopraklarının ccediliftccedilileri ccedilobanları ccediliftlikkiracılarıydılar Buumltuumln bunlar Aşağı-Mezopotamyarsquoda ndashhiccedil değilse III binlerinortalarına kadarndash askericirc demokrasinin oumlnemlikalıntılarının yaşamayı suumlrduumlrduumlklerine tanıklıketmektedir
Oumlte yandan yeni siyasal nitelikler de ortaya
ccedilıktı Nubanda adı verilen ve buyruğu altındabirccedilok yazıcı bulunan bir youmlneticinin youmlnettiğitapınak youmlnetimi oumlrguumltuuml ortaya ccedilıktı patesirsquoninoumlzelmuhafızoumlrguumltuumlkurulduDoğrudandoğruyapatesirsquoye bağlı olan bu oumlrguumlt askericirc demokrasigeleneklerinekoumlkluumlbiccedilimdetersduumlşmektedir
Sulama şebekesinin usccedilul bir biccedilimdekullanılması gereksinimi ve boumllgeler arasındakiekonomik ilişkilerin sıkılaşması Sumerpolitikasının birleştirilmesi eğilimini ortayaccedilıkardı Koumlleler uumlzerindeki iktidarınguumlccedillendirilmesi zorunluluğu bu merkezicircleşmehareketini yoğunlaştırdı Bazı devletlerhegemonya kurmaya kalkıştı ve ccedilevrelerindekitopraklarıepeycegenişlettilerKişveUrkrallarıbu akıma oumlncuumlluumlk ettiler ama Lagaş patesisi(XXVyuumlzyıl)EannatumrakipleriniyenmeyiveegemenliğiniMarisınırlarınakadargenişletmeyibaşardıBununlabirliktebubirleştirmelersuumlreklideğildigeccediliciydi
5SumerveAkkadrsquodatoplumsalmuumlcadeleAşağı Mezopotamyarsquoda sınıfların ve devletin
ortaya ccedilıkışı hiccedil kuşku yok ki koumlleler veefendiler arasında yoksullar ve doğuştansoylular arasında ccediletin bir Savaşıma yol accediltıKoumlleler ve oumlzguumlr tarımcılar uumlzerinde egemenlikşiddet yoluyla kuruluyordu bu durum uumlretimibizzat gerccedilekleştirenlerin hoşnutsuzluğuna vedirenmelerine neden oluyordu Oumlte yandangeniş muumllkleri ve tapınaklardaki ayrıcalıklıkonumunedeniyleguumlccedilluumldurumdabulunaneskisoylusınıfaskericircseferlerinveyoumlnetiminortayaccedilıkardığı yeni soylu sınıfa karşı ccedilıkıyordu Neyazıkkitarihselkaynaklarbubağlamdaayrıntılıbilgilervermiyor
Lagaş toplumsal sınıfları arasındakimuumlcadeleyi buumlyuumlk oumllccediluumlde yansıtan metinlerdenbiri Kral Urukaginarsquonın yazıtıdır Bu metindekendinden oumlnceki huumlkuumlmdar olan patesiLugalandarsquonınldquoguumlccedilluumllerrdquoyararınatopluluklarınhaklarını zarara uğrattığı okunmaktadır ldquoEskiyasalarrdquoı ccediliğnemiş buumltuumln Lagaş topluluklarınakendi yararlarına ve rahiplerin yararlarına aşırıvergiler koyan denetccedililer yerleştirmişToplananvergilerden hoşnut kalmayan rahipler halkı
duumlpeduumlz soymaya başlamışlar Koumlyluumllerinellerinden hayvanlarını kuumlmes hayvanlarınıbakır eşyalarını giyeceklerini meyvebahccedilelerinin en iyi ağaccedillarını ve meyvelerinialmışlar ve cenaze toumlrenleri iccedilin ccedilok yuumlksekuumlcretler istemeye başlamışlar Patesi ve yuumlksekgoumlrevliler en guumlzel beyaz koyunların yuumlnuumlnuumlkendi tekellerine almışlar ve adam başına 30gramguumlmuumlşvergisikoymuşlarhukukibelgelerve soumlzleşmeler iccedilin de vergiler getirmişlerUrukagina kendisi tahta geccedilince (MOuml 2370rsquoedoğru) vergileri eski durumuna getirdi haksızvergileri yasakladı topluluk denetccedililerinigoumlrevden uzaklaştırdı Urukagina yazıtındaldquooumlzguumlrluumlğuuml getirmekrdquole oumlvuumlnuumlyor Ama bureformlardan sonra bile soylu sınıfın patesininortadankaldırmayacesaretedemediğibuumlyuumlkbirekonomik guumlcuuml vardı Komşuluk topluluğuparccedilalanmasını suumlrduumlruumlyordu Kısa bir suumlresonra Lagaş bağımsızlığını yitirdi Bu devletiniccedilinde patlak veren karışıklıktan yararlananUmmapatesisiLugalzaggisiUrukaginarsquoyakarşıtekrar savaş accediltı ordusunu yenip Lagaşrsquoı
kendisine bağladı Bu zafer Ummarsquoyı zamanlabuumltuumln Sumerrsquoi boyunduruk altına alacak kadarguumlccedillendirdi Eski Uruk kentini kendine başkentyaptı
6 Akkad krallarının egemenliği altındaMezopotamya Bu arada uumllkenin kuzeyindeAkkadkrallarıguumlccedilleniyorduAkkadkentiDicleile Fırat arasında iki nehrin birbirine en yakınolduğu yerde bulunuyordu Akkadrsquoınyakınlarında Fırat uumlzerinde Sumerlerrsquoinkurduğu ama Samilerrsquoin fethedip buumlyuumlttuumlğuumliccedilinde guumlneş-tanrı Şamaşrsquoın tapınağı bulunanSipparkentivardıgeneFıratuumlzerindeOpisadlıoumlnemli bir merkez bulunuyordu Sipparrsquoınguumlneyinde gene Sippar uumlzerindeMezopotamyarsquonın en eski kentlerinden Kişvardı Akkad boumllgesinde Dicle ve Fıratarasından batıda Arabistan yollarına doğudaZagrosdağlarınaulaşankervanyolugeccediliyorduAkkadrsquoın merkezi durumu Sippar ile Opisarasındaki toprakları eline geccedilirebilirse kralınaoumlnemli yararlar sağlayabilirdi Akkad kralı
Sargon(eskiŞarukkin)buişiilkkezMOuml2369yılınadoğrubaşardı
Sargon Akkad patesileri soyundan değildikendisi yeni bir hanedan kurdu Hangikoşullarda iktidara gelmiş olduğu tam olarakbilinmiyor İlkccedilağın oumlteki huumlkuumlmdarları gibitarihsel kaynağına ulaşılması ccedilok zor olanefsanelerinkonusu
Sargon kral olunca orduya sırtını dayadıProfesyonel savaşccedilılardan oluşan 5400 kişilikbir ordu kurdu Sumer tapınak milislerininsıkışık saflarda savaşan ve uzun mızraklarladuumlşmanı vuran ağır silahlı askerlerdenoluşmasına karşın Sargonrsquoun ordusundaokccediluların buumlyuumlk bir oumlnemi vardı Ordununbuumlyuumlk bir ccediloğunluğunu kendi topluluklarındanayrılmış ve kral tarafından parayla tutulmuştopraksızinsanlaroluşturuyordu
Bu doumlnemde Aşağı-Mezopotamyamerkezicircleşmeye hazır durumdaydı Buolmaksızın sulamaya dayalı ekonominingelişmesiolanaksızdıticaretherbirikendioumllccediluumlbirimlerine sahip kuumlccediluumlk devletlerin sınırlarıyla
koumlstekleniyordu Nihayet koumlleliğin gelişmesikoumlle yığınlarını el altında tutabilmek iccedilinoldukccedila guumlccedilluuml bir oumlrguumltlenmeyi zorunlukılıyordu
Sargon işe Akkadrsquoı birleştirmekle başladıKişrsquoin ve buumltuumln Akkad devletlerinin kralıolunca guumlneye birccedilok başarılı seferler yaptıLugalsaggisirsquoyi yenerek Ur ve Lagaşrsquoı elegeccedilirdivebuumltuumlnSumerrsquoiboyundurukaltınaaldıSargon ve onun ardından gelenlerin iktidarlarıdoumlneminde ilk birleşik Mezopotamya Krallığıkuruldu
Akkad oumlzellikle ldquoduumlnyanın doumlrt boumllgesininkralırdquo uumlnvanını alan Sargonrsquoun torunuNaracircmsinrsquoin (MOuml XXIII yuumlzyıl) youmlnetimindebuumlyuumlkbirguumlccedilkazandıMariboumllgesindeZagrosdağlarında yaşayan tribuumllere ve Elamrsquoınkentlerine boyun eğdirdi Birlikleri DoğuAnadoludağlarınadayandı
Akkad kralları buumlyuumlk yapım ccedilalışmalarınagiriştilerSargonKişkentiniyenidenkurdurduAkkad sarayını onarttı birccedilok tapınak yaptırdıSulama ccedilalışmaları ccedilok geniş bir kapsam
kazandı Oumlzellikle Dicle ile Fıratrsquoı birleştirenbuumlyuumlkbirkanalkazıldıBuumltuumlnbunlaruumlyelerininbuumlyuumlk bir ccediloğunluğu sarayın ccedilalışmalarına zoraltında katılan toplulukların durumunu oumlnemlioumllccediluumldeağırlaştırıyorduOumlteyandan topluluklarıtopraklarını satmaya zorlayarak kenditopraklarını genişletiyorlardı Kralıntoplulukların topraklarını satın almasının soumlzkonusu edildiği bir Akkad yazıtı bulundutopraklar2000hektarıbulanparccedilalarhalindeeldeğiştirmişti Satışlara kentlerin halkmeclislerinin (kral yazıtlarında oumlzelliklebelirtiliyor) karar vermiş olmasına karşın satışuumlcreti (tahıl para giysi koumlle vb) genellikleklanyoumlneticilerineveakrabalarınaoumldeniyordu
Yuumlkuumlmluumlluumlklerin ccediloğalması topluluktopraklarının tekelleşmesi nihayet yorucu fetihsavaşları halkın hoşnutsuzluğuna nedenoluyordu Son belgeler Sargonrsquoun saltanatınınsonlarında iki ayaklanmadan soumlz ediyorlar Birbaşka oumlnemli ayaklanma da NaramsindoumlnemindeolduBuayaklanmayıAkkadkrallıksaltanatının desteği olan yeni askericirc ve
youmlnetimselsoylusınıfınınnuumlfuzkazanmasındankorkan ve krallık topraklarının kentlerin vetapınakların zararına genişlemesinden hoşnutolmayan soylular youmlnetti Kral ayrıca devletoumlrguumltuumlnuumln merkezicircleşmesine duumlşman olanSumerpatesilerinindedirenmesiylekarşıkarşıyakalıyordu
Naracircmsin henuumlz ayaklanmalarıbastırabiliyordu ama onun ardından gelenlerldquodoumlrt boumllgerdquo krallığının birliğini korumayıbaşaramadılar iccedil politika karışıklıklarına dıştehdit de eklendi 2200rsquoe doğru Akkad veSumer Mezopotamyalıların ldquodağlarıncanavarlarırdquoadınıverdikleriGutilerrsquoinsaldırısınauğradılar Gutiler Akkad krallığını ezdilerkentlerini (oumlzellikle kuzeydekileri) yağmaladılarvehalkaağırbirvergiyuumlkledilerGuumlneySumerkentleri bu istiladan daha az etkilendiler vebağımsızlıklarınıaşağıyukarıkoruyabildilerBukentler Gutilerrsquoe karşı savaşımı suumlrduumlrduumlleronları yenip uumllkeden ccedilıkardılar Bir suumlre sonraSumer ve Akkad tekrar birleştiler ama bubirleşmeUrrsquounhegemonyasıaltındaoldu
7 Urrsquoun hegemonyası (MOuml 2118-2007arası) Aşağı-Mezopotamyarsquoyı kendiegemenlikleri altında birleştiren Ur krallarıldquoSumer ve Akkad Krallarırdquo adını almışlardıdaha sonra IIIUr hanedanı adını kabul ettilerBunlardan en uumlnluumlleri elli yıla yakın egemenliksuumlren Şulgirsquodir ŞulgiAsurrsquoa boyun eğdirmeyibaşardıveElamordularıkarşısındabirccedilokzaferkazandı
III Ur hanedanı doumlneminde sulu tarım vemesleklergelişmelerinisuumlrduumlrduumllerSumerlerveAkkadlar taşkınlar doumlneminde su altındakalmayan Dicle boyundaki geniş topraklarıdeğerlendirdilerBuboumllgede ldquoyuumlksek tarlalarrdquoakadar succedilıkarmak iccedilinoumlzelbirduumlzenkurdularSabanlı tarım artık her yerde uygulanıyordutoprağı ldquoccedilizmekrdquoten fazla bir iş yapmayankarasabanın yerine toprağı alt uumlst eden ilkelsabanlardan yararlanıyordu eşeklerin yerinesabana oumlkuumlzler koşuluyordu SumerrsquodehurmacılıkAkkadrsquodabağcılıkyapılıyordu
III binlerin sonlarında kalan metinlerdebronz ccediloumlmlek marangoz dokuma
atoumllyelerinden maden yuumln odun vbambarlarından soumlz edilmektedir Tarım vemesleklerin evrimi tecim mallarının uumlretiminigeliştirdiveuumllkenindeğişikboumllgeleriarasındakiilişkiyiyakınlaştırdı
III binlerin sonunda gerccedilekleşen ekonomikilerleme iki ekonomik ve toplumsal eğilimeneden oldu İlkin ister yuumlksek topraklar olsunisterdoğalolaraksulanantopraklarolsuntoprakoumlzelmuumllkiyeti sağlamlaştıTopluluğunmuumllklerigiderek buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk ailelerin ellerinegeccedilmeye başladı bu da doğal olarak her tuumlrluumlservet eşitsizliğine yol accediltı Birccedilok insantoprağını yitirdi uumlcretli işccedili ya da buumlyuumlk muumllksahiplerinin topraklarında ccedilalışan kuumlccediluumlk kiracıdurumuna duumlştuuml bazen de kendisine en duumlşuumlkduumlzeyde yiyecek giyecek sağlayan ve ccedilalışmakoşullarını saptayan bir soumlzleşme ile kendinisattı
Tecimmallarınınccediloğalmasınınsonucuolarakortaya ccedilıkan faizciliğin gelişmesi oumlzguumlrinsanların durumunu daha da ağırlaştırdıfaizciler (oumlzellikle rahip ve rahibeler) meyve
bahccedilelerinetoprağavetaşınmazmallarayatırımyaptılar buumlyuumlk faiz karşılığında yoksullarabuğday para ve kerpiccedil verdiler borccedillarınıoumldeyemeyen borccedillular koumlle duumlzeyine indi Yakendisi alacaklılar hesabına ccedilalışacak ya dayakınlarındanbiriniccedilalıştıracaktır
Oumlzelmuumllkiyetin gelişmesi IIIUr krallarınınccedilıkardığı yasalarla onaylandı III binlerinsonlarına ait olan bu yasalar son zamanlarakadar bilinmiyordu Hanedanın kurucusutarafından yazdırılan yasa kısa bir suumlre oumlncebulundu
Bir başka eğilim de sarayın ekonomisininsağlamlaştırılmasıydıKendilerinden oumlncekilerinsiyasetlerini suumlrduumlren III hanedan krallarıtapınakların topraklarını ellerine geccediliripbuumlsbuumltuumln kendi youmlnetimlerine bağladılar Aynışekildetoplulukmallarınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumldehuumlkuumlmdarın eline geccedilti Uumlzerlerinde birccedilokkadın koumllenin ve ldquoguruşirdquolerin ccedilalıştığılatifundiyalar(ccedilokgenişoumlzeltopraklar)kuruldu
Guruşiler (savaş tutsağıyadayerliler)buumltuumlnyıl krallık topraklarında ccedilalışıyorlardı ve kendi
uumlretimaraccedillarındanyoksunbulunuyorlardıGuruşilerin dışında saray oumlzellikle hasat
mevsimindeoumlzguumlrguumlndelikccedililerkullanıyorduGuruşiler ve koumlle kadınlar kralın
atoumllyelerindehizmetgoumlruumlyorlardıKrallık ekonomisinin ve kralın toprak
muumllkiyetinin guumlccedillenmesi uumllkenin politikasınınmerkezicircleşmesine katkıda bulunuyordu SumerveAkkad kentlerinde patesilerin iktidarı hemenhemen ortadan kalkmıştı Artık kral tarafındanatananvegoumlrevdenalınanbirmemurdanbaşkabir şey değillerdi boumlylece eski soylu sınıfıntorunlarına son darbe indirilmiş oluyorduİktidarlarını sağlamlaştırmak iccedilin III Urhanedanının kralları kendi kendilerine tanrıpayesi verdiler Şulgi ve oğlu kendilerini tanrıilan ettilerBudoumlnemin sanat yapıtlarında ccediloğuzamanSumerveAkkadhuumlkuumlmdarlarınınkrallıkiktidarlarınınsimgelerinitaşıyantanrılarvardır
Ama krallık ekonomisinin sınırsız gelişimioumlzguumlr işccedililerin buumltuumln haklarından yoksunguruşilere doumlnuumlşmesi faizcilik ve borccedilyuumlzuumlnden koumlleleşmenin ccediloğalması krallığı
zayıflatıyordu Şulgirsquonin ardından gelenlerkomşuların baskısına guumlccedilluumlkle engelolabiliyorlardı Ur krallarının boyunduruğunukabuletmişolanElambağımsızlığınıeldeetmişve saldırıya geccedilmişti batıda bir Sami dili olanAmoritccedile konuşan goumlccedilebelerin Suriye ccediloumlluumlndenuumllkeniniccedillerinedoğruilerlediklerigoumlruumllduuml2007yılında Elamlılar Sumer kentlerini yıktılar vehanedanın son kralını tutsak ettiler Daha sonraAmorrirsquolerAkkad ve Sumer kentlerinde birccedilokoumlzerkhanedanlıklarkurdular
YEDİNCİBOumlLUumlM
BABİL
1BabilİmparatorluğununkuruluşuIIIUrhanedanının duumlşuumlşuumlnden sonra AmorrirsquolerAşağı-Mezopotamyarsquoya yerleştiler Başkentleriİsin ve Larsa olan iki krallık kurdular İsinkrallık iktidarının ilginccedil bir belgesi SumerceyazılanLipitiştaryasasıdırBirazdahakuzeydeMari ve Aşunnak Krallıkları vardı Aşağı veOrta-Mezopotamyarsquoya egemen olmak amacıylabuumltuumln krallıklar kendi aralarında savaşıyorlardıAma hiccedilbiri tasarılarını gerccedilekleştiremediUumllkeninbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlMOumlXIXyuumlzyıldakurulmuş olan kuumlccediluumlk Amorri KrallığınınBabilrsquoin huumlkuumlmdarları tarafından birleştirildi
Babil kralları Dicle ve Fıratrsquoın yaklaştığınoktada Orta Doğursquonun ticaret yollarınınbirleştiğiyerdekurulmuşolanbukentinelverişlidurumundanyararlandılarayrıcasiyasaldurumBabil krallarının işini kolaylaştırıyorduMari veAşunnak gittikccedile guumlccedillenen Asurrsquoa karşıyaptıklarısavaşlarınsonundazayıfduumlşmuumlşlerdioumlte yandan Larsa Elam saldırılarına karşıdurmakzorundaydı
Eski Babil İmparatorluğursquonun yaşadığıdoumlnem (MOuml 1894-1595 arası) Mezopotamyatarihinin oumlnemli bir boumlluumlmuumlduumlrMezopotamyarsquonın guumlney kesimi 300 yılboyunca ekonomik gelişme ve siyasal etkibakımındanyuumlksekbirduumlzeyeulaştıİlkAmorrikrallarıdoumlnemindekuumlccediluumlkoumlnemsizbirkentolanBabilbuumlyuumlkbirticarikuumlltuumlrelvesiyasalmerkezolduvebuyoumlneticiniteliğiniuğradığıfelaketvetalihsizliklere karşın Helenistik doumlneme kadarkorumasınıbildi
Babil iktidarı doumlneminde Mezopotamyarsquonınbirleştirilmesi yuumlz yıl boyunca suumlrduuml vehanedanın altıncı kralı uumlnluuml Hammurabi
zamanında gerccedilekleşti İlk Babil krallarınınbaşlıca amacı birccedilok buumlyuumlk Akkad merkeziniele geccedilirmiş olan oumlteki Amorri prenscikleriylesavaşmakolmuştu
Hammurabi birleştirme işini XVIII yuumlzyılınortalarında tamamladı Sumer kentleri Uruk veİsinrsquoi topraklarına katmakla işe başladı AmaSumerrsquoin guumlneyinde Elam egemenliğinde olanRimsin vardı Kuzeyde Hammurabirsquonin MariKralı Zimrilimrsquoi kendisine muumlttefik yapmasınakarşın Babil iktidarı sallantıdaydı KoşullarBabilliler iccedilinuygundeğildiNihayetAşunmakKrallığını yendikten ve saltanatının otuzuncuyılında kuzey sınırını sağlamlaştırdıktan sonraHammurabi Rimsinrsquoi bozguna uğrattı ve buumltuumlnguumlneyi birleştirdi Babilrsquoin daha daguumlccedillenmesinden korkan Zimrilim ona destekolmaktan vazgeccedilti Bunun uumlzerine HammurabionasavaşaccediltıMarikentinialıpyağmaladı
SonrakuzeyedoğruilerlemesinisuumlrduumlrduumlvekuumlccediluumlkAsurKrallığınaboyuneğdirdi
Boumlylece kurulan Babil İmparatorluğumerkezicircbirdespotlukdurumunageldiBirliğive
bağlantılılığıbirkaccediletkenebağlıydıUrkrallarıdoumlnemindeşoumlyleboumlylezayıflamış
olan Sumer ve Akkad soylu sınıfı Amorri veElamlı fatihler tarafından ortadan kaldırılmıştıBabil krallarının artık Amorri tribuumlleriyle vekrallıkmemurları tarafından youmlnetilen boumllge veillerdeyoumlnetilmelerikolayolanSumerveAkkadkentli ve tarımcı topluluklarıyla uğraşmalarıgerekmiyordu
Sargon doumlneminde oumlnemli bir tarım boumllgesidurumuna gelen Akkad guumlneydeki Sumerrsquoegoumlre istilalardan daha az zarar goumlruumlyorduAmorri istilası kademeli bir sızma şeklindeydiAkkad halkı istilacılarla kaynaşmış onlarınanladıkları bir dil konuşuyor aynı tanrılaratapıyordu gelenekleri arasında benzerliklervardı Yakıp yıkılan ve halkı kırımdan geccedilenSumer tamamen Akkad ekonomisine bağımlıdurumdaydı
Babil kralları III Ur hanedanının İsin veLarsa krallarının youmlnetimsel ve siyasaldeneyimlerinden yararlandılar Bu durumbelirgin bir şekilde hukuk alanında goumlruumlluumlr
Hammurabi yasası Lipitiştarrsquoın yasalarının bazımaddelerinin tuumlmuumlyle alınmasıyla yenidenoluşturuldu alım-satım ve borccedil senetleri Sumerkalıp ve soumlzcuumlklerini koruyordu Bununlabirlikte Hammurabi yasaları yeni kurumları daiccedilermektedir
DespotikdevletisağlamlaştırmakiccedilinyenibirideolojioluştuBuumltuumlnimparatorluğayenibirdinyayıldı Yuumlce tanrı Mardukrsquoun dini Mardukeskiden Babil tanrısı idi Rahiplerin yardımıylabu konuda mitler uumlretildi bu mitlere goumlzdengeccedilirilen eski Sumer efsaneleri de katıldıBoumlyleceMardukyuumlcetanrıdurumunageldi
2HuumlkuumlmetveHammurabiyasalarıBirinciBabil hanedanının altıncı kralı Hammurabi(MOuml 1792-1750) Mezopotamyarsquoyı birleştiripBabilİmparatorluğunukurmayıbaşardı
İmparatorluk değişik ilkelere dayalı ikiyoumlnetim boumllgesine ayrılmıştı Akkad veSumerrsquoin kuzeyini etkinlik alanlarına vegoumlrevlerine uygun olarak değişik uumlnvanlartaşıyan valiler youmlnetiyordu Bu valiler boumllgeler
ve kentler iccedilin atanmışlardı kentlerde yaşlılarkurullarını denetliyorlardı ldquoSukkallurdquo adıverilen yuumlksek memurların buyruğu altındavergilerin toplanmasıyla halkın krallıkşantiyelerine goumlnderilmesiyle yuumlkuumlmluumlgoumlrevliler vardı Bunların da buyrukları altındabaşka vergi toplayıcılar emekccedili toplayıcılarccedilalışmaktaydı Sukkallu en başta vergilerildquosaray iccedilin ccedilalışmalarrdquola ve ordununoumlrguumltlenmesiyle ilgileniyorlardı Hammurabidoumlneminde (ve ondan oumlnce) değişik ruumltbeleriolan savaşccedilılardanoluşanbir duumlzenli ve suumlrekliorduvardıHizmetlerinekarşılıkbellibir toprakpayı alıyorlardı Belgeler doumlrt tuumlrluuml askericirc ruumltbebulunduğunugoumlsteriyorSubaylariccedilindekumvelubittum askerler iccedilin redum ve bairum(aralarındaki farklar şimdiye kadaroumlğrenilemedi)
İmparatorluğun oumlteki yarısı olan GuumlneySumerrsquoi bakan Sinidinam youmlnetiyordu Kralınkişiselekonomisi toprakmuumllklerivedahaoumlnceRimsinrsquoe ait olan buumlyuumlk suumlruumlleri buradabulunuyordu Bakan youmlnetim vekillerini ve
oumlteki memurları denetliyor ve ilgili buumltuumlnyoumlnetimselvemaliyehizmetleriniyoumlnetiyordu
Marxrsquoınkendihalkını soymayoumlntemiolaraknitelendirdiğiDoğudespotizmibuumltuumlnaccedilıklığıylaboumlyle ccedilalışmaktaydı Oumlteki işlev yani başkaulusların soyulması işlevi HammurabidoumlnemindeSumerKrallığında IIIUrhanedanıdoumlnemindeAkkadrsquodayadadahasonraAsurrsquodaolduğundan daha az oumlnemliydi Uumlccediluumlncuuml işlevolan sulama goumlrevi kanalların ve bendlerinbakımıyla ilgiliydi Bu tuumlr ccedilalışmalarHammurabi yasalarında sık sık anılmaktadırbunların oumlrguumltlenmeleri ldquokanallar yazıcısırdquoadıyla anılan oumlzel goumlrevlilere verilmişti Kralınonuruna ldquoHammurabi-bollukrdquo adı verilenbuumlyuumlkkanalbunlarınyoumlnetimindekazılmıştı
Yukarıda soumlzuuml edilen youmlnetim sistemibuumltuumlnuumlyle yeni bir sistem değildi ccediluumlnkuumltemelleri III Ur hanedanı doumlnemineoturmaktaydı Babil kralları bu sistemigeliştirmek kuzey ve guumlneyin oumlzel koşullarınauyarlamaktanbaşkabirşeyyapmadılar
En oumlnemli olaylardan biri yeni bir yasalar
toplamının yayınlanıp yuumlruumlrluumlğe konulması idiBuoumlnleminnedeniIIIUrhanedanıdoumlnemindeyayınlanan Sumer yasaları ve Lipitiştaryasalarının Babil İmparatorluğunun ekonomikve toplumsal koşullarını artık karşılamamasıydıAyrıca soumlz konusu yasalar halkın artıkanlamadığıSumerdilindeyazılmıştıHammurabiyasalarıMezopotamya tarihinin ccedilok oumlnemli birkalıntısıveayrıcahangitoplumsaltopluluklarınkralları desteklediğini oumlncelikle hangi ccedilıkarlarısavunduklarını goumlsterdiği iccedilin o doumlnemintoplumsal yapısını accedilıklayan ccedilok değerlibelgelerdir
Hammurabi yasaları bize Babil toplumununtoplumsal sınıf ve gruplar ile bunların hukuksalilişkilerihakkındabilgivermektedir
Yasa uumlccedil boumlluumlmden oluşuyor Giriş yasametnivesonuccedilGirişkralınbuumltuumlnuyruklarıiccedilinldquoadaletvemutlulukrdquounkuruluşuyla ilgiliparlakcuumlmleleri iccedilermektedir Yasa 282 maddedenoluşmuştur ancak bunların yazılmış olduğubazalt dikme taşın bozulması sonucu33maddeyitmiştirBazımaddelerbaşkayerlerdebulunan
parccedilalara goumlre restore edildi Yasada succedillarlaaile muumllkiyet miras yuumlkuumlmluumlluumlklerle ilgilikararlar topluluk hukukuyla ve koumllelikle ilgilimaddeler bulunmaktadır Baştan sona topraksahiplerinin rahiplerin tuumlccarlarınve tefecilerinhaklarını oumlzellikle koumlleler uumlzerindeki haklarınıkoruma tasası goumlze ccedilarpmaktadır Bir koumlleninccedilalınması ve kaccedilak bir koumllenin saklanmasıoumlluumlmle cezalandırılıyordu Sonuccedil boumlluumlmuumlndekral uyruklarına karşı goumlsterdiği yakın ilgidendolayı boumlbuumlrlenmektedir Kral kendi kendinildquohukukun kralırdquo olarak nitelendirmekte veyasalarının kazındığı dikme taşa zarar verecekolanlara lanet yağdırmaktadırBuyasalarBabiltoplumunun uumlst kesiminin hak ve ccedilıkarlarınısavunmaktaydı
Yasanın dışında eski Babilİmparatorluğundan bize birkaccedil yuumlz belge ileoumlzel iş mektupları kalmıştır Babilonyarsquonıntoplumsal ve ekonomik tarihininbirccedilok sorunugerccedilekte uumlzerlerinde tartışılabilir durumdakalmalarına karşın bu belge vemektuplar eskiBabil İmparatorluğunun gelenekleri ve
ekonomisinibetimlemektedirler
3 Tarım toprak muumllkiyeti ve topraklarınkullanılması Babil İmparatorluğunun nuumlfusutemelde tarımcılık yapıyordu Buumlyuumlk suumlruumlcuumlluumlkancak guumlneyde eskiden olduğu gibi bataklıkboumllgelerde geniş otlaklara sahip olan boumllgedeyaygındı
Tarımda en oumlnemli yeri buğday arpa vesusamtutuyorduEnccedilokrastlananmeyveağacıhurmaydı Tarlalar olağan durumlarda halkıngereksinimlerini karşılayacak kadar bol uumlruumlnveriyor ve hatta elde edilen bol hasat halkıngereksinimlerini aşıyordu uumlruumln fazlasının birboumlluumlmuuml mal vergisi biccediliminde kral vetapınakların ambarlarını dolduruyor geri kalanboumlluumlm ise pazarda satılıyordu Saray vetapınağın buğday yedekleri kısmen piyasayasuumlruumlluumlyordu (Suriye ccediloumlluumlnuumln ccediloban tribuumllerinekaccedilak olarak satılıyordu) Bu nedenle tahıltarımsalticaretinbaşlıcadeğerinioluşturuyordu
Kral kağıt uumlzerinde buumltuumln imparatorluğuntopraklarının tek sahibiydi Ama sarayın
doğrudan doğruya denetimi altında bulunantoprakların toplamı III Ur hanedanı doumlnemineoranla oumlnemli oumllccediluumlde azalmıştı Buumlyuumlk krallıkmuumllkleri (oumlrneğinguumlneyde)yuumlksekgoumlrevlileresavaşccedilılarayadaccediliftccedililereverilmekuumlzerekuumlccediluumlkparccedilalara boumlluumlnmuumlştuumlBu toprakları alan kişilerbunun karşılığını malla (buğday) oumlduumlyorlardıButopraklarıneldeğiştirmesiolanaksızdı
Topraklarınbirboumlluumlmuumltapınaklaraaittiamaboyutları III binlerdeki kadar kuumlccediluumlktuuml aynışeyler komşuluk topluluklarının toprakları iccedilinde soumlylenebilir Kaynaklar yaşlılar tarafındanyoumlnetilen topluluk topraklarından da soumlzediyorlar ama bunlar gerccedilekte oumlnemli birtoplamaulaşmıyorduTopluluklarkanalkesimiuumlzerindeki ayrıcalık haklarını (yabancılara balıkavını yasaklayacak kadar) koruyorlardı amatoprakailelerinelinegeccediliyordu
Ataerkil ailelerin ve kuumlccediluumlk ailelerin elindebulunantopraklarıntoplamyuumlzoumllccediluumlmuumlnuumlbuguumlnhesaplamakolanaksızAmaaccedilıkccedilabelliolanşuki Ticaret mallarının ve koumlleci sistemingelişmesi oumlzel muumllkiyetin sağlamlaşmasına
katkıda bulunuyordu Tarla ve meyve bahccedilesivurgunuyapantefeciarşivleribulunduAmailkSumerdevletlerinin latifundialara sahipbulunansoylu ailelerinden farklı olarak Babilli muumllksahipleri pek kıymetli sayılmazlardı Yaklaşıkhesaplara goumlre oumlzel muumllklerin 90rsquoınınyuumlzoumllccediluumlmuuml 85 hektardan fazla değildi vedoumlnemin bilinen en geniş muumllkuuml 315 hektarkadardı
Oumlzel muumllk sahipleri topraklarının buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuuml parccedila parccedila kuumlccediluumlk uumlreticilerekiralıyorlardı Bu ccediliftccedililer hasadın uumlccedilte ikisinikira olarak oumldemek zorundaydılar Oumlzeltopraklardan elde edilen tahıl uumlruumlnuuml muumllksahiplerini koumllelerini ve yanlarında uumlcretliccedilalışanları genel olarak beslemeye yetmiyorduBuumltuumln muumllk sahipleri krallığın ilerigelenlerinden rahiplerden ve tamkarumlardan(buumlyuumlk tuumlccar ve tefeciler) oluşuyordu Başlıcagelirleri toprağa bağlı değildi asıl gelirlerinigoumlrevlerinden (saray ya da tapınakta) ya daticaret ve tefecilik işlerinden kazanıyorlardıSarayınyadayoumlnetiminbazıyuumlksekmemurları
saray hesabına yaşıyorlar ve bazen kraldandeğerli armağanlar alıyorlardı Ayrıcagoumlrevlerini koumltuumlye kullanıp haraccedil alarakzenginleşiyorlardı Krallık hazinesinden gelenoumldeneklerin hayvancılık ve tefeciliğin nihayetoumlzel kişiler ve topluluklar tarafından oumldenenkurban toumlrenleri uumlcretlerinin oluşturduğu uccedilsuzbucaksız tapınak gelirlerini rahipler kendiaralarındapaylaşıyorlardı
Goumlruumlluumlyorki tıpkıMOumlIIIbinlerdeolduğugibi Babil toplumunun bu soumlmuumlruumlcuuml sınıfıkırsalboumllgetopluluklarınınvekoumllelerinzararınayaşamaktaydı Bu ikili soumlmuumlruuml biccedilimi eskidoğunun koumlleci toplumunun belli başlıoumlzelliğidir
4 Meslekler ve ticaret Babilonyarsquodakimeslekler toplulukların sınırlarını aşmaktaydıKentlerde meslekleriyle yaşayan zanaatccedilılarınortayaccedilıktığıgoumlruumllduumlPazaryerindesiparişalıphizmet verdikleri bir atoumllye ya da duumlkkanlarıvardı Ama bu kendi hesaplarına ccedilalışanzanaatccedilılarındışındaoumlzelkişilereaitatoumllyelerde
ccedilalışanlar da vardı Hammurabi yasalarında buzanaatccedilıların adları ccediloumlmlekccedililer taş yontucularterzilerdemircilerderi tabakccedilılarıolarakgeccedilerKral kendileri iccedilin en alt duumlzeyde bir guumlnluumlkuumlcret saptadığı iccedilin bu zanaatccedilıların yaşamkoşullarıpekdeimrenilecekgibideğildi
Ticaret oumlnemli oranda gelişmişti Kral verahiplertamkarumlararacılığıylaticareteoumlnemlisermayeleryatırıyorlarbunlardabusermayelerikendi işlerinde kullanıyorlardı Tamkarumlarınyanında goumlrevliler ve ccedilıraklar ccedilalışmaktaydıbunların en yeteneklileri bir suumlre sonra tuumlccardurumuna geliyorlardı Tamkarumlar buğdayyuumln susam yağı hurma hayvan guumlmuumlş vebakır satıyorlardıAralarından ccediloğu tefecilik deyapıyordu yuumlksek faizle tahıl ve paraveriyorlardı Para iccedilin 20 tahıl iccedilin 33(oumlduumlnccedil tahılın uumlccedilte biri) Rahipler ve tapınaklarbu gibi işleri hor goumlrmuumlyorlardı Perakendeticaret pazarda duumlkkanlarda ya da elden eleyapılıyordu
5 Oumlzguumlr nuumlfusun toplumsal boumlluumlnuumlşuuml
Hammurabi yasaları oumlzguumlr insanları iki kesimeayırıyordu Muşkinu (tam soumlzcuumlk anlamıldquoOumlnemsizkimserdquo ldquobayağı adamrdquo)veamelu yadamacircramelu(ldquoinsanrdquoyadaldquoinsanoğlurdquo)Buikikesim de koumlle ve muumllk sahibiydiler ama eşithaklardan yararlanmıyorlardı Amelu ilemuşkinu arasındaki fark zararlarla ilgili bazıkararlarda ortaya ccedilıkmaktadır Oumlrneğin birhayvanın ccedilalınması durumunda ameluyaoumldenecek tazminat ccedilalınan malın otuz katıolmasına karşın muşkinuya oumldenecek tazminatancakonkatıydıbiramelunungoumlzuumlnuumlkoumlredenya da bir kemiğini kıran kişiye kıssasa kısasuygulanmasına karşın aynı zarara uğrayankişinin bir muşkinu olması halinde succedilludurumubirparacezasıylaatlatabiliyordu
Bu farklı durumu nasıl accedilıklayabilirizSovyet tarihccedililerbukonudadeğişikvarsayımlarileri suumlrduumller Akademi uumlyesi Strouve buumltuumlnvatandaşlık haklarından yararlanan Babilonyayurttaşlarının yani ldquoinsanlarrdquoın Amorri fatihleriolduğu ve ldquomuşkinurdquo deyiminin ise boyuneğmiş Sumer ve Akkad nuumlfusu tanımladığı
kanısında Diakonovrsquoa goumlre amelu topluluğunuumlyesidir oysa kralın ccediliftccedilisi muşkinu aylıkoumldenti yoluyla bağımlılaşmıştır Bu kesimeyuumlkuumlmluumlluumlklerini buğdayla oumldemek zorundaolan ccediliftccedililer tamkarumlar ve topraklarınıkraldan alan rahipler girmektedirler Ancaksavaşccedilılar (redum ve bairum) topraklarınıkraldan almış olmalarına karşın topluluk uumlyesidurumundaydılarvemuşkinudeğildiler
Bu deyimlerin yorumu nasıl olursa olsunHammurabi yasalarına ve iş belgelerine goumlrebirkaccedil tuumlrluuml oumlzguumlr vatandaş olduğu kabuledilebilir Bunlar topluluk uumlyeleri vergilerinimalolarakoumldeyenkrallıkccediliftccedilileridevredilmeztoprakalansavaşccedilılarzanaatccedilılaraynızamandahem tuumlccarlık hem tefecilik hem de vergitoplayıcılığıyapantamkarumlarnihayetrahiplerveyuumlkseksoylulardı
6 Toplulukların durumu Oumlzguumlrtarımcılardan oluşan kırsal topluluk sulamaylailgili haklar ve yuumlkuumlmluumlluumlklerle birleşmiştiDuumlzenli sulama ve bunun sonucu olarak da
hasat araccedilların yani kanalların su depolarınınbendlerin bakımına bağlıydı Buumltuumln toplulukccedilalışmalara katılmak zorundaydı bu da hertopluluk uumlyesine topraklarını kanal sularıylatopluluk su depolarıyla sulamak hakkınısağlıyordu Eğer kendi hatası yuumlzuumlnden sularbendi patlatır tarlaları ve meyve bahccedilelerinibasarsatoplulukkomşuluktopluluğununyadabirbaşkakuruluşunyolaccediltığızararveziyanıdakarşılıyordu Oumldenen tazminat buumltuumln toplulukuumlyeleri tarafından paylaşılıyordu Toplulukkendi toprakları uumlzerinde meydana gelen vesuccedillusu bulunmayan bir cinayet ya da soygunumaddiolarakkarşılıyordu
Birtopluluğunheruumlyesiyadadahadoğrusuher aile topluluğu kendi muumllkuumlnuuml youmlnetiyorduBu hakla ilgili kesin bilgilerden yoksunbulunuyoruz Ccediliftccedililerin toprak satışlarıyla ilgilive bize ulaşmış satış soumlzleşmeleri var amabunların miras yoluyla mı kalmış yoksasonradan mı edinilmiş topraklar olduklarıhakkında bir karara varmak ccedilok zorToplulukların dağılması topraklarını yitirmiş ya
da buumlyuumlk aile iccedilinde toprak paylaşımından payalamamış uumlyelerin topluluklardan ayrılmalarıyoluylagerccedilekleşiyorduBuldquoyararsızrdquokişileryaccediliftccedili oluyorlar ya da Hammurabi yasalarınınsoumlzuumlnuuml ettiği uumlcretliler kesimine katılıyorlardıCcediloban ccedilift suumlruumlcuuml ve bahccedileci olarak işegiriyorlardı ldquokral tarifesirdquo bunlar iccedilin en altduumlzeydebiruumlcret saptamıştıAmahasat hurmatoplanması ya da yeni hurma bahccedilelerininişlenmesi gibi mevsimlik ivedi işler ya dabenzeri ccedilalışmalar soumlz konusu olduğu zamanbunların sayısı muumllk sahiplerinin isteklerinikarşılayacakdurumdadeğildiMuumllksahipleribugibi durumlarda topluluklara başvurmak vegerekli el emeğinin sağlanması iccedilin bunlarlasoumlzleşme yapmak zorundaydıCcediloğu zaman butuumlr soumlzleşmeler oumlnceden yapılıyordu işverenbelli sayıda emekccedilinin saptanan suumlre iccedilindeccedilalışmasını zorunlu kılan bir avans oumlduumlyorduSoumlzleşmede belirlenen emekccedili sayısında bireksiklikolmasıdurumundatopluluğakarşıdavaaccedilılıyorduAnlaşıldığıgibimuumllksahipleriivedidurumlarda topluluğa karşı sık sık bağımlı
oluyorduAynı zamanda toplulukların uumlyeleri bazı
durumlarda haklarından yoksundular Kralınsarayı iccedilin ccedilalışma soumlz konusu olduğu zamanyasa angaryanın suumlre ve niteliğini hesabakatmıyordu Uumlyeler krallık kanallarını kazmakve onarmak sarayların yapım ve onarımccedilalışmalarına katılmak koyun kesmek yuumlktaşımakvb iccedilin işbaşıyapmayaccedilağrılıyorlardıVe kralın goumlrevlileri topluluğun yetişkin veguumlccedilluuml erkekler vermesi iccedilin gerekli denetimleriyapıyorlardıCcedilalışmakoşullarıoumlzguumlrinsanlarvekoumlleler iccedilin aynıydı Kırbaccedil kimsenin sırtındaneksik değildi Krallık angaryaları iccedilin hiccedilbiruumlcretsoumlzkonusudeğildioumlzguumlrişccedililerdekoumllelerkadaryiyecekalıyorlardı
7 Ataerkil aile Babil İmparatorluğursquondakomşuluk topluluklarının dışında ailetoplulukları da vardı Bu topluluklarda III Ursuumllalesi doumlneminden itibaren meydana gelendeğişikliklerpekoumlnemlideğildi
Babil aile topluluğunun ataerkil bir niteliği
vardı Baba başkandı baba oumllduumlğuuml zamanyoumlnetici rol ender olarak anneye geccediliyorduAtaerkil aile babadan karılarındanccedilocuklarından ve bazen de torunlarındanoluşuyordu Kabul edilmiş adı ldquobabanın evirdquoldquobaba evirdquoydi malı ldquobaba evinin malırdquo adıylaanılıyordu Hammurabi yasaları yalnızca budeyimi kullanıyor yasada kişisel muumllkuumltanımlamakiccedilinherhangibirdeyimyeralmıyorldquoBaba evinin malırdquo toprakları evi ve işyeriyapılarını hayvanları koumlleleri araccedil-gereccedillerimuumllkuumln uumlruumlnlerini bakır guumlmuumlş ve altınıkapsıyordu
Aile topluluğunun durumundakideğişiklikler oumlzel muumllkiyetin guumlccedillenmesindeyeni kuşağın topluluğun uumlyelerinin kişiselzenginleşmelerine engel olan gelenekselsınırlandırmaların zayıflatılmasına youmlnelikeğiliminde belli oluyordu Oumlzellikle zenginkoumlleci topluluklarda ortaya ccedilıkan bir durumdurbuHammurabiyasalarıbueğilimleridestekliyorveailegeleneklerinedeğişikliklergetiriyordu
Aileninheruumlyesisibtu adıverilenkendisine
ait birmal varlığına (yani insanın kendi emeğikendi olanaklarıyla edindiği mal) sahip olmahakkına sahiptiAile mallarının paylaşılmasıylailgili eski yasa oumlnemli bir değişikliğe uğramıştıBaba artık mirasın bir boumlluumlmuumlnuuml oğlunabırakmak hakkına sahipti Nihayet Hammurabiyasaları boumlluumlşuumlmve ayrıntılarını saptamaktaydıYasalar oğullar iccedilin eşit pay oumlngoumlren temelilkelerikoruyarakanneninevlenmemişkızlarınve kuma oğullarının paylarını belirtmektedirAmabusonilkeyeherzamanuyulmamaktaydıMirasccedilılar arasında varılan bir anlaşma ccediloğuzamanenbuumlyuumlkoğulunenbuumlyuumlkyadaeniyipayı aldığı eşit olmayan bir paylaşıma olanakvermektedir Oumlteki oğullar genellikle kendipaylarını buumlyuumlk oğula hemen satmaktaydılarKızların hatta anaların haklarından yoksunbırakılmalarıdasoumlzkonusudurOumlzelmuumllkiyetinsağlamlaşması aile topluluğunun dağılmasınayol accedilıyordu ama bu aile topluluklarıvarlıklarını suumlrduumlruumlyordu ccediluumlnkuuml ağabeylerkendi kuumlccediluumlklerinin kızkardeşlerinin haklarınıellerinden aldıktan sonra evleniyorlar ve yeni
aile topluluklarının başkanı oluyorlardı Bununsonucu olarak tıpkı kırsal topluluklarda olduğugibi miras dışı kalanların elenmesigerccedilekleşiyordu Redumlar bairumlar astduumlzeydeki krallık memurları tamkarumlarıngoumlrevli ve işccedilileri bunların arasındansağlanıyordu
Ataerkil toplumda kadının ayrıcalığı erkeğeoranla daha azdı Zina yapan kadın sadıkolmayan kocaya oranla ccedilok daha sertcezalandırılıyordu Kadının ayrılma isteğindebulunması ccedilok guumlccediltuumlYasa kadının eve ikincibir kadın gelmesini ya da koumlleler arasından birnikacirchsız karı seccedililmesini kabul etmek zorundaolduğu durumlar oumlngoumlrmektedir Bununlabirlikte Babilli kadın buumltuumln haklarından yoksundeğildir Bir soumlzleşmeyle evlenen ve yasal eşdurumunda olan kadın kocasının oumlluumlmuumlndeeğer merhum koca kendisine bir bağıştabulunmamışsakendiccedileyiziniveoğullarınınkineeşitbirpayımirasolarakalmaktadırKocakısırbir kadını her zaman boşayabilir ama kadıngiderken kendi ccedileyizini goumltuumlrebilir Babanın
oumlluumlmuumlndeevliolmayankızlaroğullarkadarpayalırlar Bazı kadınlar genellikle rahibeler vedullar kendi adlarına hukuksal soumlzleşmeyapmak mal edinmek ve bunlardanyararlanmak hakkına sahiptirler Kendi işlerinikendileri youmlnetebilirler taşınır ve taşınmaz malsatınalabilirlertefecilikyapabilirler
8 Koumllelik Babil İmparatorluğunda koumlleliksonuccedil olarak MOuml III binlerdeki niteliğinikorumaktadır Ev koumlleliği oumlneminisuumlrduumlrmektedirKoumlleefendisininmutlakmalıdırsatılabilir (ldquopara karşılığı vermekrdquo)devredilebilir nihayet herhangi bir nesne gibirehin konulabilir Koumllenin boyun eğmemesidurumunda yasa efendiye onu sakatlamakhakkını tanımaktadır (Mad 282) Bazı koumllelerişaretlidir ve efendinin izni olmadan bu işaretiortadan kaldıran berberin parmaklarıkesilmektedir (Mad 226) İstemeyerek birbaşkasınınkoumllesininoumlluumlmuumlnesebepolankimseonun yerine bir koumlle vermekle yuumlkuumlmluumlduumlr(Mad 231) Koumlle satın alınma ya da evlat
edinmeyoluylaazatolabilirKoumlle eşlerin aile topluluğu iccedilinde ayrı bir
konumu vardır Yasal eş kısır ise koca ccediloğuzaman bir koumlle(abdum) olan bir nikacirchsız eş(şugetum) alabilir kimi zaman bu nikacirchsız eşikoumlleler arasından yasal eş seccediler Bu durumdakoumlle oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kazanmaz ama bu durumonun fırsat duumlştuumlğuumlnde aileyi youmlnetmesineyasal eşi ikinci plana duumlşuumlrmesine engeldeğildirCcedilocuklarıoumlzguumlrduumlrbabalarıonlarıldquosizbenim ccedilocuklarımsınızrdquo cuumlmlesiyle evlatedinmezsemirastanyararlanmahaklarıyoktur
Ccedileşitli soumlzleşmelerle ilgili birccedilok belgebulunduKoumlleleralınıpsatılıyorarmağanolaraksunuluyor miras olarak bırakılıyor ve kirayaverilebiliyordu Koumlleler ancak bazı kesimlerdeccediloktu bu durumda da sayıları birkaccedil onugeccedilmiyorduGenel olarak ev işlerinde beş koumllekullanılıyorduCcediloğuzamansavaştutsağıyadasatın alınmış koumlleler ve kimi zaman dahuumlkuumlmluumllerdibunlar
Kentsel ve kırsal ailelerin miras dışı kalanuumlyelerinin elenmesi ve toprakta ccedilalışan yoksul
toplulukların ccediloğalması sonucu borccedil yuumlzuumlndenkoumlleleşme Hammurabi doumlneminde genişboyutlara ulaştı Yasa borccedil yuumlzuumlnden koumlleliğiuumlccedilyılla sınırlandırmaktadırBuoumlnleminnedenitarihsel kaynakların bu konuda hiccedilbir şeysoumlylememelerine karşın hiccedil kuşkusuz bu tuumlrkoumlleliğin yaygınlaşması yoksul ve işsizlerinsayılarının ccediloğalması sonucu meydana gelenkarışıklıklardı
9BabilİmparatorluğunungenelnitelikleriMOuml XVII yuumlzyılda ekonomik ve politikbakımdan tam bir gelişme iccedilindeydi Sulamaşebekesinin duumlzenlenmesi youmlntemlerigeliştirilmişti yuumlkseltici makine geniş oumllccediluumldekullanılıyordu saban geliştirilmişti at evcilhayvan olarak kullanılıyordu Başta bronzculukolmak uumlzere zanaatlar gelişmişti Bronzdanyapılmışoraklar vebaşka aletler kullanılıyorduTecim mallarının uumlretilmesi gelişmiş ticaretBabilonyarsquonıniccedillerineyayılmışveElamSuriyeAsurgibikomşuuumllkeleresıccedilramıştı
Tecimsel uumlretimin gelişmesi toprağınoumlzel
muumllkiyetini ve koumlleliği guumlccedillendirdi Ama oumlzelmuumllkiyet sınırlı kaldı (oumlzellikle mirasla ilgiliolarak) ve koumllelik ataerkil niteliğini suumlrduumlrduuml(koumlle mal sahibi olabilir ve oumlzguumlr bir kadınlaevlenebilirdi)
Mezopotamyatarihininbaşlangıcınaniteliğiniveren kral tapınak ve doğuştan soylu sınıfınsahip olduğu geniş topraklar buumlyuumlk oumllccediluumldeazaldı ya da tamamen ortadan kalktıEkonominin biccedilimi sınırlı sayıda bir koumlletopluluğunun soumlmuumlruumlsuumlne dayalı kuumlccediluumlk ya daorta muumllkiyetti Borccedil iccedilin koumllelik dışındainsanların bağımlılığının ataerkil biccedilimleriortadan kalktı guruşiler de zamanlarınıdoldurdu
Komşuluk topluluğunun boumlluumlnmesi onunsağlamlığını sarstı sulama duumlzeni uumlzerindekibuumltuumln haklarını koruyordu ama en oumlnemliekonomik birim durumuna aile topluluğugeccedilmişti Tefecilik ve ağır vergilerinşiddetlendirdiği servet farklılığı topluluklardagenişyoksulkatmanlarıoluşturdubunlardanbirboumlluumlmuumlccediliftccedilivesavaşccedilıolarakkralınbuyruğuna
girdivegerikalanlarıborccedilyuumlzuumlndenkoumlleleştiHammurabi zengin tamkarumları biraz
frenlemeye ccedilalıştı Borccedil iccedilin koumllelik uumlccedil yıllasınırlandırıldı tefeciye alacağını almak iccedilinborccedillunun evine zorla girme hakkı verilmedihile yapan tamkarum cezalandırıldı vb Buoumlnlemlerin amacı oumlzguumlr sınıfın birliğiniguumlccedillendirmek ve bu sınıfın ccedileşitli katmanlarınıkoumllelerkarşısındabirleştirmektiAmabunlarbirbaşarıya ulaşamadı O doumlnemden kalanmektuplarHammurabi yasalarının tamkarumlartarafından ccediliğnendiğini kralın ccediliftccedili vesavaşccedilılarının devredilmez topraklarına elkonulduğunu goumlstermektedir Demek ki Babiltoplumu yalnızca oumlzguumlr insanlar ile koumllelerarasındaki karşıtlığı değil ama oumlzguumlr insanlarındeğişik grupları arasındaki karşıtlıkları dabiliyordu
Egemen sınıfın savunucusu olan koumllecidevletin biccedilimi despotluktu bu mutlakmonarşiyi kral sayısız memurları ve yargıccedillarıaracılığıylayoumlnetiyordu
10 Babil İmparatorluğunun yıkılışı veKassit doumlnemi Babil İmparatorluğu birinciBabilsuumllalesininsonikikralıdoumlnemindeyıkıldıBirbiriarkasınadoumlrtduumlşmanınsaldırısınauğradıSumerrsquoindenizboumllgelerininSamileriZagrosrsquounElamlıları kuzeyden gelen Hititler ve Elamrsquoınkuzeyinde yaşayan at yetiştiricisi KassitlerZaferi imparatorluğun guumlneyini ele geccedilirendeniz kıyısı tribuumlleri ve Babilonyarsquonın orta vekuzeyboumllgelerineyerleşenKassitlerkazandılar
Kassit Kralı Gandaş bir suumllale kurduGandaşrsquotan sonra gelenler uumllkenin guumlneykesimini boyunduruk altına aldılar KassitegemenliğiMOuml1165yılınakadarsuumlrduuml
Dağlardan gelen veBabilonyarsquonın efendileriolan Kassitler buraya klan toplulukları halindeyerleştiler İstilacirc ve savaşların yakıp yıktığınuumlfusunukırdığıgeniştopraklarıelegeccedilirdiktensonra youmlntemlerini Babillilerden oumlğrenerekhemen yerleşik tarımcılığa geccediltiler Kassitkrallarının guumlcuuml kendi milislerine dayanıyorduama aynı zamanda başta kutsal kent NippurolmakuumlzereBabil rahipleriarasındakendilerine
muumlttefiklerbuldularKassit doumlnemi iki evreye ayrılır MOuml XV
yuumlzyılın son ccedileyreğine kadar suumlren birincievrede uumllke korkunccedil yıkımlara ve ekonomikccediloumlkuumlşesahneolduSulamaşebekesinionarmakbendleri yeniden yapmak ve yeni su depolarıkurmakiccedilinbuumlyuumlkccedilalışmalaryapıldı
İkincievreXVyuumlzyılınsonundabaşladıbusuumlre iccedilinde ekonomik yaşam oumlnemli oumllccediluumldegelişti Mısır ve oumlteki uumllkelerle duumlzenli ticaretilişkileri kuruldu bu daKassit krallarını kervanyollarını geliştirmeye youmlneltti Yollarısoyguncularakarşı korumak iccedilinbuumlyuumlk ccedilabalargoumlsterdiler Bu suumlre iccedilinde tapınak yapımlarınatekrar başlandı Kassit toplulukları dağıldı vebunun sonucu oumlzel toprak muumllkiyeti guumlccedillendiKrallar topluluklardan (ccediloğu Kassit) ayrılantoprakları ldquosuumlrekli olarakrdquo kendi senyoumlrlerinedağıttılar Devretme ve dağıtmayla ilgili krallıkkararları genellikle kudurru adı verilen ve soumlzkonusu toprakların sınırlarına dikilen taşlarakazınmıştır Bu yeni muumllklerin boyutları eskiBabilİmparatorluğumuumllklerininkindenccedilokdaha
buumlyuumlktuumlr (20-200 hektar) ama sayılarıHammurabidoumlnemininkindendahaazdır
Krallık ekonomisi ile oumlzel ekonominingelişmesi toplulukların bunların savaş veyıkımdan yeni kurtulmuş uumlyelerininmuumllksuumlzleşmesi sayesinde gerccedilekleşti Krallıkticaretininyenilenmesibaskınınşiddetlenmesineyolaccediltıaynışekildeyenitapınaklarınyapımınabaşlanması saray angaryalarının ağırlaşmasıylasonuccedillandı Topluluk mallarının devri karşılıkolarak bir şey almayan koumlyluumllerin accedilıkccedilasoyulmasıydı ccediluumlnkuuml bir oumldeme yapılsa bilebunu yaşlılar alıyordu Bu durum tefecilerinişine yaradı Vurgunculukları oumlylesine zararlıduruma geldi ki aralarından bazıları krallıkvergilerinin toplanmasını kirayla uumlzerlerinealdılarvehalkıacımaksızınsoydular
Toplulukların hoşnutsuzluğu buumlyuumlduuml veMOuml 1345 yılında ayaklanmaya doumlnuumlştuumlldquoKassit urukları (gens geniş aile)rdquo kralKarahindaşrsquoakarşı ayaklanıponuoumllduumlrduumller veonun yerine geccedilmişi karanlık birini geccedilirdilerKendi olanaklarıyla ayaklanmayı bastıramayan
ilerigelenlerve rahiplerAsurkralındanyardımistedilerAsurkralıayaklanmayıkanlaboğduveKassit suumllalesini yeniden kurdu Bu iccedilkarşıtlıklarmonarşinin iktidarını zayıflattıXIIIyuumlzyılın ortasında Kassit İmparatorluğuAsurlular tarafından istila edilip yağmalandıAsur Kralı I Tukulti-Ninurta Kassit ordusunuezdi Babilrsquoi yağmaladı ve başına bir valigeccedilirdi Ama Babilonya Asur uumllkesindemeydana gelen karışıklıklar sayesindebağımsızlığına tekrar kavuştu M Ouml XIIyuumlzyıldauumllkeElamlılarınistilasınauğradı1165yılında yakılıp yıkılmış ve nuumlfusu kırılmışimparatorluk son Kassit kralını deviren ve IVBabil suumllalesini kuran İsin kenti senyoumlruumlnuumlneline geccedilti Bundan başlayarak Asurrsquounyıkılışına kadar Babilonya uzun bir siyasalccediloumlzuumlmdoumlnemiyaşadı
SEKİZİNCİBOumlLUumlM
BABİLUYGARLIĞI
1BabiluygarlığınınduumlzeyiBabiluygarlığıdeyimi Aşağı Mezopotamya uygarlığını dakapsamaktadırUumllkenintarihselevrimiboyuncaMOuml IV binle eski Babil İmparatorluğursquonunsonu arasında kalan doumlnemde oluştu Başlıcaoumlğeleri Sumerlerrsquoin oumlnce Akkadlar sonraBabilliler tarafından kabul edilen ve geliştirilenkuumlltuumlrel yaratılarıdır bu nedenle bu uygarlığıSumer-Babiluygarlığıadıyla tanımlamakdahadoğru olur Bu uygarlık Asur ve Kaldeuygarlıklarına da temel oldu ancak buuygarlıklartarafındanaşılamadıBabiluygarlığızamanımızdan iki bin yıl oumlnce komşu uumllkeler
uumlzerine buumlyuumlk bir etki yaptı Suriye FenikeFilistin ve Hurriler ile Hititler bu uygarlığınetkisinde kaldılar Asurlular ve Kaldelilerdoumlneminde etkisi kuzeybatıdaki Ege denizikıyısındakiuumllkelerekuzeye(Urartu)vedoğuya(İran) yayıldı Babil uygarlığının İbranilerGrekler ve Romalılar tarafından Avrupauluslarına aktarılan oumlnemli alıntıları modernAvrupakuumlltuumlruumlndeguumlnuumlmuumlzdedesuumlrmektedir
2 Yazı Mezopotamyarsquoda bulunan buumltuumlnmetinler ccediliviyazısı ile yazılmıştır Bu yazınınharfleri esas olarak dikey ya da yatay olarakccedilizilmiş resimlerden oluşmaktadır MOuml IIIbinlerin ilk yarısında ortaya ccedilıkan bu yazıpiktografirsquoden tuumlremiştirCcediliviyazısı işaretlerindekaynaklandıkları desenler kolaylıkla fark edilirİnsanlar hayvanlar bitkiler dağlar ormanlarsular ev aletleri araccedillar Bu ilkel harfleringoumlruumlnuumlşleri kullanılan malzemeye işaretlerinanlamına goumlre ve yazının gelişmesi gereğideğişti Bulunan en eski yazıtlar taş tabletleruumlzerine kazınmış ideogramlardır yani her biri
bir soumlzcuumlk ya da duumlşuumlnceyi temsil edenişaretlerdir Daha sonra en yaygın yazımalzemesi tablet yapımında kullanılan kil olduyazınemlikiluumlzerinedamgabiccedilimindebirişaretoluşturanbiruumlsluplayazılıyordu
Giderek ccedilizgili desenlerin yerini ccediliviyazısıişaretlerinin bireşimi aldı ama şemalaşanbazılarıIIIbinlerinortalarınakadardevametti
Aynı zamanda harflerin anlamlarınındeğiştiği goumlruumllduuml İdeogramlar yavaş yavaşccediliviyazısı işaretlerinin ccediloğunluğunu oluşturanhecesel işaretlere doumlnuumlştuumller Ama simgeselişaretlerden bazıları varlıklarını korudular vebunlardan alfabetik sesleri temsil eden başkaişaretler ortaya ccedilıktı Bu nedenle ccediliviyazısısistemiccedilokkarmaşıkveoumlğrenilmesiccedilokguumlccediltuumlrCcediloğunun birccedilok anlamı olan 600rsquoe yakın harfvardır
Ccediliviyazısının kurucuları SumerlerrsquodirAkkadlarrsquodan başlayarak sırayla ElamlılarrsquoaBabillilerrsquoe Asurlularrsquoa Hititlerrsquoe geccedilmiştirFenikeliler kendi alfabelerini yaratmak iccedilin buyazıdan yararlandılarAynı yazıyı Urartular da
aldılarbuyazıMezopotamyarsquoyıMOuml530yılınadoğru ele geccediliren Persler tarafından alınıpdeğişikliğeuğratıldı
3 Din Babil dini III ve II binlerinmetinlerine goumlre Sumer ve Sami oumlgelerininbireşimidirBunedenlebazı tanrılarınccediliftadlarıvardır En oumlnemlileri eskiden Sumer veAkkadkentlerinin yerel tanrıları olan ldquobuumlyuumlktanrılarrdquodırBunlarSumerlerinenoumlnemlitanrısıolan toprak tanrısı Enlil Uruk tanrısı AnumEridu tanrısı Earsquodır III binlerden başlayarakrahiplerAnumrsquoagoumlklerkrallığınıEarsquoyadenizlerveyeraltısularıkrallıklarınıvererekbuuumlccediltanrıyıYuumlceUumlccedilluumlrsquodebirleştirmişlerdi
Bu Uumlccedilluumlrsquonuumln dışında buumltuumln uumllkede kabuledilmiş bir başka tanrılar topluluğu vardıGuumlneşin tanrısı Şamaş (Sipparrsquoın tanrısı) Ayıntanrısı Sin (Urrsquoun tanrısı) ve iki tarım tanrısıTammuzvekarısıİştar
Tammuz ile İştar bitki oumlrtuumlsuuml ve bolluktanrılarıydılar Her yıl Tammuzrsquoun oumlluumlmuuml vedirilişikutlanırdıBukutlamalarsırasındaİştarrsquoın
bulunduğu dinsel oyunlar oynanırdı İştarkocasının ardından ağlar ldquodoumlnuumlşsuumlz-toprakrdquoainipkocasınıararkaranlıklaruumllkesinin tanrıccedilasıEreşkigalrsquola savaşır Tammuz dirilir veyeryuumlzuumlne ccedilıkar Komşuluk topluluklarında bubayramlar tarımccedilalışmalarınınbaşınıvesonunusimgeliyordu bir rahibin youmlnetiminde buumltuumlntopluluğun katıldığı dramatik ayinlerin amacıekimin başarılı ve uumlruumlnuumln bol olmasınısağlamaktı Buumlyuumlk kentlerde halkın katıldığıtoumlrenler sayısız kurbanın sunulduğu buumlyuumlk birayinlesonaererdi
Şamaş ve Sin kırsal kesimlerde uumlretimle deilgiliydiler Şamaş kuumlltuuml tarımla Sin kuumlltuumlhayvancılıkla ilgiliydi Ama resmicirc pantheonda(tanrılar tapınağı) Şamaş adalet tanrısı goumlreviniyuumlklenmişti Sipparrsquodaki baş tapınağı yuumlksekmahkemenin toplantı yeriydi ve yanındahukuksalsoumlzleşmelericcedilinbirambarvardı
Resmicirc mitolojide tanrıccedila İştarrsquoın simgesiVenuumls gezegeniydi boumlylece rahipler bir yıldıztanrılar (Şamaş Sin İştar) topluluğuoluşturmuşlardı
Eski Babil İmparatorluğursquonun kuruluşundansonra başlangıccedilta yalnızca Babilrsquoin tanrısı olanMarduk tanrılar kralı oldu O zamana kadarEnlilrsquoin elinde bulunan Bacircl (efendi) uumlnvanınıaldı rahipler ona Enlil ve Tammuzrsquoungoumlrevleriniverdiler
BabilrsquodeMardukrsquoun onuruna her ilkbahardaZag-muk adı verilen yeni yıl bayramıkutlanıyordu Bu bayramda Mardukrsquoun Taimatkarşısında kazandığı zafer kutsal tahta ccedilıkışıduumlnyanın ve insanların yaradılışı ve tanrısalBabilrsquoin kuruluşu canlandırılıyordu DramatikayinlerdeBabilkozmogonivemitolojisinindilegeldiğiyaratılış şiiri olanYukardayken adlı şiirokunuyordu ldquoYazgıların salonurdquo adı verilenbaşkabirtapınaktarahiplertanrılarınheykellerioumlnuumlnde adeta onların huzurunda gelecektenhaberler veriyorlardı Kral siyasi işlerindeesinlendiği iccedilin bu kehanetler oumlnemli bir roloynuyorlardı Şenlik Tammuz ve İştarkuumlltlerinden alınan ayinlerle sona eriyorduBunlardan biri Bacircl-Mardukrsquoun oumlluumlmuumlnuuml vedirilişinisimgeliyorduBuayindeİsarsquonınoumlluumlmuuml
ve dirilişi oumlykuumlsuumlne son derece benzeyen birmetin okunuyordu Marduk ile karısıSarpanitursquonun evlenmelerini temsil eden birbaşka ayin de toprağın verimliliğini sağlamayıamaccedillıyordu
Babil dini ldquobuumlyuumlk tanrılarrdquoın ve tarımtanrılarının ayinleriyle sınırlı değildi Yalnızcahalk değil koumllelerin efendileri de animist hattakaynağıilkeltoplumdoumlneminevaranpreanimistinanccedillarını suumlrduumlruumlyorlardı Doğa guumlccedilleriniyoumlnetenhastalıklarveoumlluumlmgoumlndereninsanlaraişlerinde ve yaşamlarında yardım edensayılamayacakkadarccedilokiyiyadakoumltuumlruhlaratapıyorlardı Oumlrneğin bu ruhlar arasında ırmakve kanal ruhlarına topluluklarda olduğu kadarresmicirc dinde de tapılıyordu Ayrıca evlerikoruyan ev ruhları kendileri iccedilin suumlreklikurbanlar sunulan oumlluumllerin ruhları vardıNihayetbuumltuumlnBabiltoplumuiyivekoumltuumlruhlarduumlşuumlncesinin esinlendirdiği buumlyuumlsel ayinlerebuumlyuumlk bir oumlnem veriyordu Cinbilim ve halkbuumlyuumlcuumlluumlğuumlresmicircdintarafındanoumlzuumlmsenmişlerve geliştirilmişlerdi Tapınakların ccedilevresinde
cinbilimi dizgeleştiren ve ruhların ldquobuumlyuumlkrdquotanrılara (Anum Enli ve Ea) boyun eğmeleriniyayan oumlzel buumlyuumlcuumlluumlk okulları vardı Halkbuumlyuumlcuumlluumlğuumlnuumln youmlntem ve ayinleridoumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlBudeğişikliğinsonucuolarakdahasonraAsurayinlerinedegirenbirccedilokoumlzelayinleroluştu
Babil ve oumlteki kentlerin resmicirc tapınaklarınınpapazlar sınıfı ccedilok kalabalıktı ruumltbe vegoumlrevlerine goumlre bir takıma boumlluumlnmuumlştuumlBunların dışında rahibeler de vardı birAkkadkralı bunlar iccedilin Sipparrsquoda Şamaş tapınağınınyanında genişmeyve bahccedileleri olan buumlyuumlk birkonut yaptırmıştıBu rahibelerin ayin sırasındaerkek ve kadın şarkıcı muumlzisyen gibi bir yığınyardımcılarıccedileşitccedileşituşaklarıvardıBolgelirlirahipmesleği aile topluluğundanmiras yoluylababadan oğula geccediliyordu mal boumlluumlşuumlmuumlsırasındarahiplikoğullararasındabazenherbiribir yıl rahiplik yapacak şekilde boumlluumlşuumlluumlyorduboumlylece hepsi mesleğin gelirlerinden bir suumlreyararlanmış oluyordu Rahiplik buumlyuumlk oğulageccedilecek olursa oumlteki erkek kardeşler miras