pgs.ts cao phi phong - thuchanhthankinh.com»‡ viền-2016.pdf · 1. mô tả được giải...

PGS.TS Cao Phi Phong

2016

1. Mô tả được giải phẫu hệ viền

2. Phân tích vai trò đặc biệt của:

- hippocampus

- amygdala

- hypothalamus

4. Phân tích tổn thương ở những phần khác

nhau của hệ viền (triệu chứng hệ viền)

5. Kể các bệnh lý liên quan hệ viền

cấu trúc giải phẫu rìa não, đáy não limbic = bờ, rìa, mép viền, viền

Hiện nay:Hệ viền: toàn bộ nơ-ron1. Kiểm soát hành vi cảm xúc2. Hành động có động cơ

chưa có sự đồng ý

chung các tổ chức trong

hệ viền

hầu hết tác giả bao

gồm vỏ viền(hồi cingulate

và parahippocampal)

hippocampal formation,

amygdala và septal area

một số đề nghị:

thalamic và neocortical

regions

(Vùng dưới mũi)

(Thùy đảo)

Vùng dưới đồi nằm giữa hệ viền: vai trò chủ yếu toàn

bộ hệ viền

Cấu trúc dưới vỏ não của hệ viền:

- vách (septum)

- vùng cạnh khứu giác

- epithalamus

- nhân trước đồi thị

- những phần của hạch nền

- hải mã

- hạnh nhân

Xung quanh phần dưới vỏ của hệ viền

(vỏ não viền):

+ vùng hốc mắt trán thuộc thùy trán

+ hồi dưới chai

+ hồi đai (cingulate)

+ hồi cạnh hải mã và uncus

Vòng vỏ não viền (mặt trong và bụng mỗi bán cầu):

- chủ yếu vỏ não củ (paleocortex)

- liên quan hành vi và cảm xúc

Nhiều cấu trúc viền hoạt động thông qua nhân lưới thân

não

Kích thích phần hoạt hóa cấu trúc lưới tạo hưng phấn vỏ

não

liên lạc với mọi tầng hệ viền

gởi tín hiệu

- xuống thân não(vùng lưới não giữa, cầu, hành)

- gian não và đại não, phần trước đồi thị và vỏ não viền

- đến phễu kiểm soát bài tiết tuyến yên

đường ra, vận động quan trọng hệ viền

- điều khiển chức năng nội tiết và thực vật

- hành vi và cảm xúc

Phân chia chức năng rõ ràng

Học tập và trí nhớ

Cảm xúc và gây hấn

Đói, khát

Kiểm soát nhiệt độ

Trung tâm chuyển tiếp

thông tin cảm giác

ở trung tâm của hệ viền

chia 3 vùng:

- supraoptic region (trên thị)

- tuberal region (thân củ)

- mammillary region (vú)

ngăn ra trong và ngoài bởi fornix (vòm)

Nhân của medial hypothalamus

kiểm soát hành vi

kiểm soát nội mô:

- thân nhiệt

- nồng độ thẩm thấu các dịch

- kiểm soát thể trọng

chức năng nội tiết (releasing factor) liên hệ nội tiết

tiền yên

Tùy thuộc vị trí kích thích hay tổn

thương đáp ứng hành vi khác nhau

kích thích phần bên: gây khát, đói, tăng hoạt động (cơn

giận dữ và cắn xé)

kích thích vùng nhân bụng giữa và xung quanh: cảm

giác no, không thèm ăn, nằm yên

kích thích vùng mỏng sát dưới não thất 3 hoặc vùng

xám não giữa: gây sợ hải và phản ứng cơ thể bị trừng phạt

kích thích các phần ở phía sau và trước nhất: giao cấu

ở động vật

tác dụng ngược lại với kích thích

tổn thương 2 bên của phần bên: bỏ ăn uống, chết do

nhịn ăn, thụ động không cử động

tổn thương 2 bên bụng giữa: ăn nhiều, uống nhiều,

tăng kích động, phản ứng cuồng dại

Kích thích hoặc tổn thương vùngkhác của hệ viền

gây tác dụng như trên với vùng dưới đồi

Cấu trúc viền bao gồm vùng dưới đồi

liên hệ:

Xúc động(affective): cảm giác dể chịu ưa thích

hay khó chịu muốn tránh

Khả năng tạo xúc động gọi là thưởng hay phạt

Cấu trúc viền cho cảm giác dể chịu, ưa thích

hay khó chịu muốn tránh, khả năng tạo xúc

động đó gọi là thưởng hay phạt

Thí nghiệm trên con vật đặt điện

cực vào vùng thưởng hay phạt

bó giữa của não trước

nhân bên và bụng giữa của vùng dưới đồi

vùng dưới đồi: trung tâm thưởng chủ yếu

vùng vách, hạnh nhân, một số vùng đồi thị, hạch nền:

trung tâm thưởng yếu

nhiều vùng:

+ kích thích nhe: thưởng,

+ kích thích mạnh: phạt

chất xám trung tâm quanh cống sylvius ở não giữa

khu vực quanh não thất vùng dưới đồi và đồi thị

vùng phạt yếu hơn: hạnh nhân và hải mã

kích thích trung tâm phạt nhiều khi ức chế trung tâm thưởng

mối quan hệ thưởng và phạt

+ thưởng: ngồi chổ mát, ăn quả ngon: tiếp tục làm tiếp

+ phạt: ngồi trên lửa, dẫm vào gai: tránh xa

kiểm soát động cơ hoạt động:, ưa hay ghét

thuốc an thần ức chế cả thưởng và phạt: loại bỏ nhiều

vùng hành vi của vùng dưới đồi và cấu trúc liên quan.

kích thích cảm giác mới: gây kích thích vỏ não mạnh

(trên EEG)

kích thích không thưởng hay phạt nhiều lần: mất đáp

ứng vỏ não(quen với cảm giác kích thích và không biết đến kích thích nữa)

kích thích có thưởng hay phạt: đáp ứng tăng cường(càng cố quên càng nhớ hơn…)

Thưởng và phạt đối với học và nhớ

Không thưởng không phạt thì không nhớ cảm giác đã qua

nhóm nhân

nằm ở thùy thái dương trong ngay trước thể hải mã

(hippocampal formation)

tạo thành nhiều cụm riêng biệt

nằm dưới vỏ não thùy thái dương

liên lạc 2 chiều vùng dưới đồi

phát triển tách khỏi khứu giác: vai trò hành vi không

liên quan kích thích khứu giác (ở con người)

nhận tín hiệu vỏ não viền, thùy vỏ não, vùng liên hợp

nghe và nhìn

gởi tín hiệu lại vùng vỏ não, hải mã, vách, đồi thị đặc

biệt dưới đồi

Kích thích hạnh nhân

tác dụng như kích thích dưới đồi:

+ tăng hoặc giảm huyết áp

+ thay đổi nhịp tim

+ biến đổi vận động

+ bài tiết dạ dày, ruột, thải phân, nước tiểu

+ giãn đồng tử, dựng lông

+ tiết hormon thùy trước tuyến yên

tác dụng khác (không qua vùng dưới đồi)

cử động máy móc không tùy ý

vùng hạnh nhân khác:

+ phản ứng thưởng hay phạt

+ gây hành vi sinh dục: cương cứng, giao cấu, xuất tinh, rụng

trứng, co tử cung..

Cắt bỏ hạnh nhân

cắt bỏ 2 bên: hành vi kỳ dị (hội chứng Kluver Bucy)

+ tò mò, chăm chú xem xét một vật

+ không biết sợ

+ ăn vật rắn

+ hành vi sinh dục quá mức (cả với con vật không thích hợp)

+ loài ăn cỏ chuyển qua ăn thịt

+ ở người ít gặp (triệu chứng tương tự trên thực nghiệm)

Chức năng hạnh nhân:

duy trì mức độ thức tỉnh của hành vi ở mức nửa ý thức

(semiconscious)

đáp ứng hành vi phù hợp hoàn cảnh

ở đáy sừng thái dương não thất bên

ba vùng riêng biệt:

- hồi răng(dentate gyrus)

- hải mã (hippocampus)

- phức hợp subicular

Cắt ngang hippocampal formation

phần vỏ não thái dương, tạo thành mặt bụng của sừng

dưới não thất bên

Hải mã liên lạc với vỏ não, các cấu trúc hệ viền, chủ

yếu liên hệ gián tiếp

bất cứ cảm giác vỏ não, gây hưng phấn hải mã và đáp

ứng lại, gởi tín hiệu đến đồi thị, dưới đồi và các phần khác

hệ viền

Cảm giác đi vào: đáp ứng hành vi thích hợp

+ kích thích hải mã: đáp ứng hành vi như cơn giận dữ,

thụ động hay hành vi sinh dục quá mức (kích thích các vùng

khác nhau)

+ kích thích điện nhẹ: gây cơn động kinh (tâm thần vận

động, ảo giác mặc dù đang tỉnh táo nhưng không bỏ được

ảo giác

Vai trò học tập

+ cắt bỏ 2 bên: mất khả năng học tập

+ trí nhớ xa còn, trí nhớ gần mất: anterograde amnesia

+ đôi khi quên ngược chiều: retrograde amnesia

Chức năng hải mã

+ nguồn gốc từ vỏ khứu giác

+ động vật thấp: khứu giác liên hệ chọn thức ăn, bạn

tình, tránh xa kẻ địch (quyết định cảm giác đi tới có ý nghĩa gì ?)

+ tín hiệu lưu giử vào bộ nhớ

+ vai trò quan trọng thưởng phạt để lưu vào bộ nhớ

+ chuyển trí nhớ tức thời thành trí nhớ gần

+ vai trò củng cố trí nhớ xa

vỏ não viền: hồi đai và hồi cận hải mã

hồi đai (cingulate gyrus) ở lưng thể chai (corpus callosum)

bao gồm nhiều vùng vỏ nối liền với vùng phối hợp của vỏ

não

Chức năng

vùng liên hợp trung gian liên lạc giữa vỏ não và cấu trúc

viền dưới vỏ: kiểm soát hành vi

+ phần trước vỏ não thái dương: liên hợp vị giác và ngửi

+ hồi cạnh hải mã: liên hợp nghe và tư duy phức tạp

+ liên hợp cảm giác vận động

cắt bỏ vỏ não thái dương phần trước 2 bên (mất hạnh

nhân): hội chứng Kluver Bucy

cắt bỏ vỏ não trán hốc mắt phần sau hai bên: mất ngủ,

kích động, không ngồi yên

cắt bỏ hồi cingulate trước và hồi dưới chai hai bên: giải

phóng trung tâm giận dữ ở vách và dưới đồi khỏi ức chế vỏ

não trước trán: phát cơn giận dữ (rage)

cấu trúc viền liên hệ mật thiết vò khứu giác

amygdala: đáp ứng cảm xúc với ngửi

entorhinal cortex ( vùng vỏ dưới mũi) liên quan trí

nhớ ngửi

(Trung tâm chán ăn)

Hạnh nhân: chọn thức ăn, điều khiển

cảm xúc thức ăn đưa vào

(Xen lẫn chủ yếu cảm xúc không ý thức với ý nghĩ nhận

thức có ý thức và khả năng nhận biết)

Và bằng cách ấy cột chặt với nhau cảm xúc và trí nhớ trong suốt

GiẤC NGỦ REM tạo nên nội dung giấc mơ

Đáp ứng sợ hải kích thích hạ đồi và hạnh nhân

Phá hủy nhân bụng trong dưới đồi và nhân vách ở động

vật gây cơn giận dữ, hạnh nhân 2 bên gây trầm tỉnh

Kích thích viền gây thay đổi hô hấp và huyết áp

Đáp ứng giận dữ hay hoảng sợ do hệ viền kích

thích dưới đồi gây giao cảm lan tỏa

Stress thông qua vỏ và đường nối kết viền gây phóng thích CRH

Nhân cận não thất của hạ đồi phóng thích CRH

ĐÁP ỨNG miễn dịch và nội tiết

Hệ viền và đáp ứng tk tự động và nội tiết

Sự nhận thức

cảm xúc

Vùng trước thị dưới đồi trung tâm kiểm soát

hành vi sinh dục nam

(gợi lại gây tái phát)

Vòng thưởng hành vi nghiện bao gồm hạnh nhân

và nhân accumbens(kế vách)

(Gợi lại, stress…)

Cảm xúc ảnh hưởng mạnh học tập và trí nhớ

(Củng cố và lập lại)

Tổn thương thiếu cân đối nhận thức xã hội

Xơ thái dương giữa