proyekto sa instrukura ng wikang filipino

Instruktura Instruktura ng Wikang ng Wikang

FilipinoFilipinoIpinasa ni: Jorebel E. Billones

Ipinasa kay: Mrs. Salvacion Frondozo

Ponolohiya- ang tawag sa pag-aaral ng mga pattern ng mga tunog ng wika.

Ponema- ito ay Ponema- ito ay binubuo ng binubuo ng

makabuluhang makabuluhang tunog.tunog.

Articulatory phonetics- isang paraan upang ilarawan kung paano binibigkas ang mga fonema ng isang wika. Tatlong salik ang kailangan upang makapagsalita ang tao:

1. ang pinanggagalingan ng lakas o enerhiya

2. ang kumakatal na bagay o artikulador

3. ang patunugan o resonador

Ang hangin ang nagiging midyum o pahatiran ng mga alon ng tunog na siya naman nating naririnig.

Mga ponemang katinigMga ponemang katinig/p/ vs. /b//p/ vs. /b//pa . sa/ pasa/pa . sa/ pasa/ba . sa/ basa/ba . sa/ basa

/t/ vs. /d//t/ vs. /d//ta . tay/ tatay/ta . tay/ tatay/da. tay/ datay/da. tay/ datay

/k/ vs. /g//k/ vs. /g//kuloN/ kulong/kuloN/ kulong/guloN/ gulong/guloN/ gulong

/?/ vs. /h//?/ vs. /h/ /m/ vs. /b/ /m/ vs. /b/ /w/ /w/ vs. /y/vs. /y/

/?i . liN/ iling/?i . liN/ iling /ma . ta/ mata /ma . ta/ mata /la . wa/ /la . wa/ lawalawa

/hi . liN/ hiling/hi . liN/ hiling /ba . ta/ bata /ba . ta/ bata /la . ya/ /la . ya/ layalaya

/n/ vs. /d//n/ vs. /d/ /n/ vs. /g/ /n/ vs. /g//no . on/ noon/no . on/ noon /na . ta/ nata /na . ta/ nata/do . on/ doon/do . on/ doon /ga . ta/ gata /ga . ta/ gata

/s/ vs. /h//s/ vs. /h/ /l/ vs. /r/ /l/ vs. /r//si . pag/ sipag/si . pag/ sipag /ku . lot/ kulot /ku . lot/ kulot/hi . pag/ hipag/hi . pag/ hipag /ku . rot/ kurot /ku . rot/ kurot

Mailalarawan ang mga katinig ng Filipino sa pamamagitan ng limang punto ng artikulasyon: 1. Panlabi- ang ibabang labi ay dumidiit sa labing itaas. /p,b,m/

2. Pangngipin – ang dulo ng dila ay dumidiit sa loob ng mga ngiping itaas. /t,d,n/

3. Panggilagid – ang ibabaw ng dulo ng dila ay lumalapit o dumidiit sa punong gilagid. /s,l,r/

4. (Pangngalangala) Velar – ang ibabaw ng puno ng dila ay dumidiit sa velum o malambot na bahagi ng ngalangala. /k,g,n/

5. Glottal – ang mga babagtingang ay nagdidiit o naglalapit at hinaharang o inaabala ang presyon ng papalabas na hininga upang lumikha ng paimpit o pasutsot na tunog.

Diptonggo – Ito ay magkasamang patinig at malapatinig sa isang pantig. Ang diptonggo ng Filipino ay ay, ey, iy, oy, uy, aw at iw.

Klaster o kambal katinig- ang magkasunod na dalawang magkaibang katinig sa isang pantig. /pl/, /tr/,/dr/, /kl/, at /bl/.

Pares Minimal- ito ay pares ng salita na magkaiba ang kahulugan ngunit magkatulad ang bigkas maliban sa isang ponema na nasa parehong pusisyon sa salita.

Hal: gulay-kulay sabaw-sabayPonemang malayang nagpapalitan- ang isa sa mga

ponema nito ay naipagpapalit ng ibang ponema ngunit hindi naman nagbabago ang kahulugan ng nasabing salita.

Hal: kurut- kurot binte-binti

Ang Kaurian ng Palatunugan sa Wikang Filipino:

A. Malumay1. Ito ay binibigkas ng marahan o

banayad at walang impit sa lalamunan.2. Ito ay hindi ginagamitan ng bantas o

tuldik.3. Maaaring magtapos sa patinig o

katinig.Mga halimbawa:buhay kawayan kamahalamangulay pagkain

B. Mabilis 1. Ito ay binibigkas ng tuluy-tuloy at

walang impit sa lalamunan.2. Ito ay ginagamitan ng bantas na pahilis.3. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig

o katinig.Mga halimbawa:buhay katawan dalawamapula marumi makulit

C. Malumi1. Ito ay binibigkas ng marahan o

banayad ngunit may impit sa lalamunan.

2. Ito ay ginagamitan ng bantas na paiwa (‘).

3. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig.

Mga halimbawa:makata mutasukasakali punobata

D. Maragsa1. Ang diing maragsa ay binibigkas ng

tuluy-tuloy ngunit may impit sa lalamunan.

2. Ito ay karaniwang nagtatapos sa patinig.

3. Ang bantas na ginagamit ay pakupya (^).

Mga halimbawa:dugo dukha gintosampu kaliwa wala

ARALIN 2ARALIN 2MORPOLOHIYAMORPOLOHIYA

MorpolohiyaMorpolohiya

Sa linggwistika, kilala din sa katagang Sa linggwistika, kilala din sa katagang palabuuanpalabuuan.. Tawag sa pag-aaral kung paanong ang bawat bahagi ng Tawag sa pag-aaral kung paanong ang bawat bahagi ng

salita ay pinagsasama-sama upang makabuo ng salita.salita ay pinagsasama-sama upang makabuo ng salita. Ito ay pag-aaral ng istraktura ng mga salita at ng relasyon Ito ay pag-aaral ng istraktura ng mga salita at ng relasyon

nito sa iba pang mga salita.nito sa iba pang mga salita.

MorpemaMorpema

pinakamaliit na yunit ng wika na may kahulugan.pinakamaliit na yunit ng wika na may kahulugan. Ito ay maaaring salita o bahagi lamang ng salita.Ito ay maaaring salita o bahagi lamang ng salita. Ang morpema ay laging may kahulugang taglay sa sarili.Ang morpema ay laging may kahulugang taglay sa sarili.

HalimbawaHalimbawa:: mabait = ma- + baitmabait = ma- + bait matalino = ma- + talinomatalino = ma- + talino

Anyo ng morpemaAnyo ng morpema

Morpemang salitang ugatMorpemang salitang ugat binubuo lamang ng salitang ugat.binubuo lamang ng salitang ugat. Ito ay mga salitang-hubad dahil sa hinubaran ang Ito ay mga salitang-hubad dahil sa hinubaran ang

salita ng panlapi o walang kasamang panlapi.salita ng panlapi o walang kasamang panlapi. malayang morpema, malayang morpema, ito ay maaaring makapag-isa o ito ay maaaring makapag-isa o

may taglay na kahulugan kahit walang kasamang may taglay na kahulugan kahit walang kasamang panlapi. panlapi.

HalimbawaHalimbawa: : Itlog, langit, bahay, yaman, talino, diwa, sulat, atbp.Itlog, langit, bahay, yaman, talino, diwa, sulat, atbp.

Morpemang binubuo ng panlapiMorpemang binubuo ng panlapi ang mga panlapi, kahit hindi buong salita, ay mayroon ang mga panlapi, kahit hindi buong salita, ay mayroon

parin kahulugan dahil sa dumadagdag ito sa parin kahulugan dahil sa dumadagdag ito sa kahulugan ng salitang ugat.kahulugan ng salitang ugat.

di-malayang morpema; di-malayang morpema; hindi makikita ang tiyak na hindi makikita ang tiyak na taglay na kahulugan hanggang hindi naisasama sa taglay na kahulugan hanggang hindi naisasama sa ibang morpema.ibang morpema. Halimbawa:Halimbawa:

ma- + baitma- + bait ma- + talinoma- + talino

Mga uri ng morpemaMga uri ng morpema

Morpemang may kahulugang leksikalMorpemang may kahulugang leksikal mga morpemang may natatanging kahulugan na mga morpemang may natatanging kahulugan na

madaling malaman.madaling malaman. Content-morphemesContent-morphemes Open class, Open class, dahil sa maari itong madagdagan ng mga dahil sa maari itong madagdagan ng mga

bagong salita.bagong salita.

Halimbawa:Halimbawa:dahon, ganda, lakad, at karunungandahon, ganda, lakad, at karunungan

Morpemang may kahulugang pangkayarianMorpemang may kahulugang pangkayarian Mga morpemang nag bibigay ng impormasyon tungkol Mga morpemang nag bibigay ng impormasyon tungkol

sa gramatikal na gamit sa pamamagitan ng pag-sa gramatikal na gamit sa pamamagitan ng pag-uugnay ng mga salita sa pangungusap.uugnay ng mga salita sa pangungusap.

Ito ay nakapagpapalinaw ng kahulugan ng buong Ito ay nakapagpapalinaw ng kahulugan ng buong pangungusap.pangungusap.

Function-morphemesFunction-morphemes Close class, Close class, dahil sa hindi ito nadadagdagan ng mga dahil sa hindi ito nadadagdagan ng mga

bagong miyembro.bagong miyembro.

Halimbawa:Halimbawa:ang, si, ng, sa, pero, dahil, kung, kahit, atbp.ang, si, ng, sa, pero, dahil, kung, kahit, atbp.

Mga Pagbabagong morpoponemikoMga Pagbabagong morpoponemiko

Ito ay tumutukoy sa alin mang pagbabagong nagaganap Ito ay tumutukoy sa alin mang pagbabagong nagaganap sa karaniwang anyo ng isang morpema dahil sa sa karaniwang anyo ng isang morpema dahil sa impluwensiya ng kaligiran nito.impluwensiya ng kaligiran nito.

Ang nakaiimpluwensiyang ponema ay maaaring yung Ang nakaiimpluwensiyang ponema ay maaaring yung sinusundan ng morpema o yung sumusunod dito, sinusundan ng morpema o yung sumusunod dito, bagama’t karaniwang nang ang sinusundang ponema bagama’t karaniwang nang ang sinusundang ponema ang nakaiimpluwensiya.ang nakaiimpluwensiya.

Uri ng pagbabagong morponemikoUri ng pagbabagong morponemiko

1. Asimilasyon1. Asimilasyon Pagbabagong karaniwang nangyari sa tunog na /n/ Pagbabagong karaniwang nangyari sa tunog na /n/

sa mga panlaping pang-, mang-, hing- o sing- sa mga panlaping pang-, mang-, hing- o sing- dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog.dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog.

Halimbawa:Halimbawa: pang- + bansa = pangbansa = pambansapang- + bansa = pangbansa = pambansa mang- + bola = mangbola = mambolamang- + bola = mangbola = mambola sing- + tamis = singtamis = sintamissing- + tamis = singtamis = sintamis

2 uri ng Asimilasyon2 uri ng Asimilasyon

1.1 Asimilasyong di ganap1.1 Asimilasyong di ganap– Ito ang pagbabagong nagaganap sa pusisyong pinal ng isang Ito ang pagbabagong nagaganap sa pusisyong pinal ng isang

morpema dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog.morpema dahilan sa impluwensiya ng kasunod na tunog.

Halimbawa:Halimbawa: pang- + tukoy = pangtukoy = pantukoypang- + tukoy = pangtukoy = pantukoy mang- + dukot = mangdukot = mandukotmang- + dukot = mangdukot = mandukot sing- + puti = singputi = simputising- + puti = singputi = simputi mang- + bola = mangbola = mambolamang- + bola = mangbola = mambola

1.2 Asimilasyong ganap1.2 Asimilasyong ganap– Minsan, bukod sa parsyal o di-ganap na asimilasyon, Minsan, bukod sa parsyal o di-ganap na asimilasyon,

nawawala pa rin ang unang tunog ng salitang nilalapian.nawawala pa rin ang unang tunog ng salitang nilalapian.

Halimbawa:Halimbawa: pan- + talo = pantalo = panalopan- + talo = pantalo = panalo mang- + kuha = mangkuha = manguhamang- + kuha = mangkuha = manguha

2. Pagkawala ng Ponema2. Pagkawala ng Ponema Nawawala ang huling patinig ng salitang-ugat kapag Nawawala ang huling patinig ng salitang-ugat kapag

nilagyan ito ng hulapi.nilagyan ito ng hulapi.

Halimbawa:Halimbawa: tira + -an = tirahan = tirhantira + -an = tirahan = tirhan

dakpindakpin sarhansarhan kamtankamtan[dakip] [-in][dakip] [-in] [sara] [-an][sara] [-an] [kamit] [-an][kamit] [-an]

3. Paglilipat-diin3. Paglilipat-diin Ito ay nagaganap kapag ang salitang-ugat ay Ito ay nagaganap kapag ang salitang-ugat ay

hinuhulapian.hinuhulapian.

Halimbawa:Halimbawa: sira:insira:in hawa:kanhawa:kan putu:linputu:lin[si:ra] [-in][si:ra] [-in] [ha:wak] [-an][ha:wak] [-an] [pu:tol] [-an][pu:tol] [-an]

Subuking bigkasin ang mga sumusunod na salita:Subuking bigkasin ang mga sumusunod na salita:

iwasiwas sirasira lapatlapat

Ngayon, bigkasin ang nilapiang mga salita:Ngayon, bigkasin ang nilapiang mga salita:

iwasaniwasan sirainsirain lapatanlapatan

4. Pagbabago ng ponema4. Pagbabago ng ponema may mga tunog na nagbabago sa ponemamay mga tunog na nagbabago sa ponema

Halimbawa:Halimbawa: ma- + dami = madami = maramima- + dami = madami = marami ma- + dapat = madapat = marapatma- + dapat = madapat = marapat

Madikit ‘Madikit ‘stickysticky’’ at hindi marikit ‘at hindi marikit ‘lovelylovely’’

5. Pagkakaltas ng ponema5. Pagkakaltas ng ponema Nangyayari ang pagbabagong ito kung ang huling Nangyayari ang pagbabagong ito kung ang huling

ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawala ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawawala kapag nilalagyan ng hulapi.kapag nilalagyan ng hulapi.

Halimbawa:Halimbawa: takip + -an = takipan = takpantakip + -an = takipan = takpan sara + -an = sarahan = sarhansara + -an = sarahan = sarhan

PAGBUBUO NG MGA SALITA

1.PAGLALAPI2.PAG – UULIT3.PAGTATAMBAL NG SALITA

1.PAGLALAPI- sa pagkakapit ng iba’t–ibang uri ng panlapi sa isang salitang-ugat, nakabubuo ng iba’t-ibang salita na may kani-kaniyang kahulugan.

Halimbawa:TUBIG

ma- + tubig = matubig [ maraming tubig ]pa- + tubig = patubig [ padaloy ng tubig ]tubig + -an = tubigan [ lagyan ng tubig ]tubig + -in- = tinubig [ pinarusahan sa tubig ]

2. PAG-UULIT- isa pang paraan ng pagbuo ng salita mula sa morpemang salitang-ugat.

- ang pag-uulit ay maaaring ganap, parsyal o maaaring pareho.

Halimbawa:a. Pag-uulit na ganap – kapag ang salita ay inuulit.

Salitang-ugat Pag-uulittaon taun-taonbahay bahay-bahayaraw araw-araw

b. Pag-uulit na Parsyal – kapag ang bahagi lang ng salita ang inuulit.

Salitang-ugat Pag-uulitusok uusokbalita bali-balitatahimik tahi-tahimik

c. Pag-uulit na parsyal at ganap

Salitang-ugat Pag-uulitsigla masigla-siglasaya masaya-sayamatuto matuto-tuto

Samantala, sa pagtatambal rin ng dalawang salitang-ugat ay maaari namang makalikha ng ikatlong kahulugan.

Halimbawa:basag + ulo = basaguloanak + pawis = anakpawisdalaga + bukid = dalagambukid

3. PAGTATAMBAL NG SALITA

- isa pang paraan ng pagbubuo ng salita ay ang pagsasama ng dalawang morpemang salitang-ugat. Tinatawag itong tambalang salita. Sa pagsasama ng dlawang salitang-ugat maaaring manatili ang kahulugan ng dalawang-salita.

a. Inilalarawan ng ikalawang salita ang unang salitaHalimbawa: taong-bundok, kulay-dugo

b. Tinatanggap ng unang salita ang ginagawa ng unang salitaHalimbawa: ingat-yaman, pamatid-uhaw

c. Ipinapakita ng ikalawang salita ang gamit ng unang salitaHalimbawa: bahay-aliwan, silid-aralan

d. Isinasaad ng ikalawang salita ang pinagmulan ng unang salitaHalimbawa: batang-lansangan, kahoy-gubat

e. Kasabay o katimbang ng ikalawang salita ang unang salitaHalimbawa: urong-sulong, lulubog-lilitaw