ses bilgisi

TürkçeTürkçe

Ses BilgisiSes Bilgisi

Ses BilgisiSes Bilgisi Ses bilgisi, dil bilgisinin bir bölümüdür; bir dilin

seslerini ve ses değişikliklerini inceler. Ses : Ağzımızdan bir çırpıda çıkan; hece ve sözcük

yapmaya yarayan dilin en küçük birimine “ ses ” denir.

Harf : Seslerin yazıdaki karşılıklarına “ harf” denir.

Alfabe : Bir dildeki harflerin tümünü birden gösteren harfler

topluluğuna “ alfabe” denir.

Türkçede Sesli HarflerTürkçede Sesli Harfler Türk dilinde her ses bir harfle gösterilir. Türk alfabesinde 29 harf vardır. Bu harfler ,

gösterdiği seslerin ağızdan çıkışına göre ünlü ( sesli )

ve ünsüz ( sessiz ) harfler olmak üzere iki

şekilde incelenir.

Türkçede Sesli HarflerTürkçede Sesli Harfler Ünlüler ( sesliler ) Ses yolunda hiçbir engele uğramadan çıkan,

tek başına okunup, hece oluşturabilen harflere

ünlü harfler ( sesli harfler ) denir.

Türkçede sekiz ( 8 ) ünlü ( sesli ) harf vardır. a , e , ı , i o , ö , u , ü

Türkçede Sesli Harfler Türkçede sesli ( ünlü ) harfler söyleyiş

özelliğine göre üç şekilde incelenir :

Kalınlık – incelik uyumu Düzlük – yuvarlaklık uyumu Genişlik – darlık uyumu

Dilin durumuna göre ünlüler Büyük dilin ağızda geriye doğru

çekilmesiyle kalın; ileri itilerek dişlere değdirilmesiyle

ince ünlüler ortaya çıkar.

Kalın ünlüler

İnce ünlüler

a ı o u

e i ö ü

Çenenin durumuna göre ünlüler Alt çenenin çok çalışmasıyla geniş ;

az çalışmasıyla dar ünlüler ortaya çıkar.

Geniş ünlüler

Dar ünlüler

a e o ö

ı i u ü

Dudakların durumuna göre ünlüler

Dudakların düz şekilde açılmasıyla düz ünlüler ,

yuvarlaklaşmasıyla yuvarlak ünlüler çıkar.

Düz ünlüler Yuvarlak ünlüler

a e ı i o ö u ü

Düz ünlüler

Yuvarlak ünlüler

Geniş

Dar Geniş

Dar

a ı o u

e i ö ü

Kalın ünlüler

İnce ünlüler

Ses Bilgisi

Ünlü uyumları

Büyük Ünlü ( Sesli ) Uyumu

Büyük Ünlü ( Sesli ) Uyumu

Türkçe bir sözcüğün ilk ünlüsü kalınsa

sonraki ünlüleri de kalın , ilk ünlüsü ince ise sonraki ünlüleri de ince olur. Bu uyuma büyük ünlü (

sesli ) uyumu adı verilir. Bu uyuma “ kalınlık – incelik ” uyumu da

denir. İlk hece sonraki heceler kalın ( a , ı , o , u ) ( a , ı , o , u ) ince ( e , i , ö , ü ) ( e , i , ö , ü )

sessizlik -------------- e – i – i çiçekçi -------------- i – e – i önlem ------------- ö – e görmek ------------- ö – e üzülmek ------------- ü – ü – e görüşmek ---------- ö – ü – e

Yukarıdaki sözcüklerde ince seslilerden sonra ince

sesliler gelmiştir. Büyük ünlü uyumuna uygunluk

görülmektedir.

ayrılık ------------------------- a – ı – ı uyum ------------------------- u – u aldığımız ------------------------- a – ı – ı – ı azalmak ------------------------- a – a – a bırakmak ------------------------- ı – a – a oyuncak -------------------------- o – u – a

Yukarıdaki sözcüklerde de kalın ünlüden sonra kalın

ünlü kalın ünlü gelmiştir.

Uyarılar

Uyarılar Aslında Türkçe asıllı olan bazı

sözcükler İstanbul

ağzında değişikliğe uğrayarak büyük ünlü uyumuna

aykırı hale gelmişlerdir. Bu sözcüklerin asıl biçimleri

bu kurala uyar : hangi ------------- hangi anne ------------- ana elma ------------- alma kardeş ------------- karındaş

Sözcüklerin sonlarına gelen ekler genellikle bu

kurala uyum sağlar.

Ancak aşağıdaki ekler bu kurala uymaz :

--- yor bekliyor --- ken koşarken --- leyin akşamleyin --- ki yarınki --- daş meslektaş --- gil dayımgil ( - i )mtırak ekşimtırak

Birleşik sözcüklerde kalınlık – incelik uyumu

kuralı aranmaz. Bu sözcüklerde birleşik sözcüğü

oluşturan sözcüklerde ayrı ayrı bu uyum aranmalıdır.

Çanak + kale

Çanakkale

bilgi + sayar

bilgisayar

Bakır + köy

Bakırköy

gece + kondu

gecekondu

Büyük ünlü uyumu dilimize özgü bir kuraldır. Bu

uyum dilimizde bulunan yabancı kökenli sözcüklerde

aranmaz.

pardon istikbal çaresiz adalet kitap insan hikaye televizyon meydan gazete metot radyo

Soru / 1993 - AÖL

Soru / 1993 - AÖL Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde büyük

sesli uyumu kuralına uygunluk aranır?

A ) Eskişehir B ) Kabadayı C ) Tramvay D ) Gözlüklü CEVAP : D / Eskişehir ve Kabadayı ----

Birleşik sözcüktür. Tramvay ise yabancı

asıllıdır.

Küçük ünlü ( sesli ) uyumuKüçük ünlü ( sesli ) uyumu Türkçe sözcüklerdeki ünlülerin

düzlük – yuvarlaklık bakımından gösterdiği duruma

küçük ünlü uyumu denir. Küçük ünlü uyumu kuralı iki şekilde

incelenir :

Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden ( a , e , ı , i ) sonra yine düz ünlüler gelir. Bu takip sırasında kalınlık – incelik uyumu da dikkate alınır. gemici ----- ( e – i – i ) pencere ---- ( e – e – e ) tanıdık ----- ( a – ı – ı ) arkadaş ----- ( a – a – a )

Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunuyorsa ( o , ö , u , ü ) diğer heceler ya düz – geniş ( a , e ) ya da dar – yuvarlak ( u , ü ) ünlülerinden biri olur. o , ö , u , ü

ilk hece / düz - geniş : a – e

İlk hece / dar – yuvarlak : u - ü

Dikkat !Burada da kalınlık – incelik uyumu dikkate alınır.

yolcular --- ( o,u,a ) oda --- ( o,a ) susamak --- ( u,a,a ) öksüz --- ( ö,ü ) uyanış --- ( u,a,ı ) oğul --- ( o,u ) yükseliş --- ( ü,e,i ) korku --- ( o,u )

Uyarılar Uyarılar “ Kitap , anne , mavi , insan” gibi sözcüklerde ünlülerin tümü olmasına rağmen kalınlık –

incelik uyumu yoktur. Öyleyse bunlar küçük ünlü

uyumuna aykırıdır. “ Alkol , terör , ekol ve melodi” gibi

sözcüklerde düz ünlülerden sonra düz ünlü gelmesi

gerekirken yuvarlak ünlü gelmiştir. Bunlar, küçük ses

uyumuna aykırıdır ve Türkçe değildir.

“ --- yor” eki, büyük ünlü uyumuna da küçük ünlü

uyumuna da uymaz. geliyor veriyor seviyor Yabancı kökenli sözcüklerde ve

birleşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu kuralı aranmaz. istasyon camgöz doktor çörekotu televizyon Kuşadası

Türkçe sözlerin ilk hecesi dışında ( o , ö ) sesleri

bulunmaz. Bu özellikte olmayan sözcükler yabancı

kökenlidir : boya = Türkçe çocuk = Türkçe yuva = Türkçe tampon = yabancı kordon = yabancı banyo = yabancı

Türkçe olduğu halde küçük ünlü

uyumuna aykırı olan sözcükler de vardır. Bunların

sayıları çok azdır.

çamur

havuç

çavuş yağmur tavuk kavurma

Uyarı Uyarı

Küçük ünlü uyumu hecelerin birbiriyle uyumudur. İkiden fazla heceli sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranırken ; birinci hece ile ikinci heceyi , ikinci hece ile üçüncü heceyi… birbirlerine bağlayarak ünlülerin uyumuna bakmak gerekir.

koyunları

1 + 2 2 + 3 3 + 4 Örnek : öğ – ret – men – lik so – run – la – rı - mız

ko yun

la rı

1. hece

2. hece

3. hece

4. hece

uykusuzlar

uy ku suz luk

1.hece

2. hece

3. hece

4. hece

1 + 2 2 + 3 3 + 4

Türkçe

Ünsüz ( Sessiz ) Harfler

Ünsüz ( sessiz ) harfler ve özellikleri

Ünsüz ( sessiz ) harfler ve özellikleri Tek başına söylenemeyen ; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz”

denir. Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır : b , c , ç , d , f , g , ğ , h , j , k , l , m , n , p , r ,

s , ş t , v , y , z Türk alfabesinde her ünsüz bir harfle yazılır ,

ancak bir ünlü yardımıyla okunur.

Tek başına söylenemeyen ; ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz”

denir. Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır : b , c , ç , d , f , g , ğ , h , j , k , l , m , n , p , r ,

s , ş t , v , y , z Türk alfabesinde her ünsüz bir harfle yazılır ,

ancak bir ünlü yardımıyla okunur.

Bu ünsüz ( sessiz ) harflerin 8’i

sert , 13’ü yumuşak ünsüzdür. Bu ünsüzler ayrıca sürekli

ve süreksiz olmak üzere iki şekilde incelenir.

Sert ünsüzler

p , ç , t , k f , h , s , ş

Yumuşak ünsüzler

b, c, d , g , ğ , j , l , m , n , r, v, y, z,

Ünsüzler, süreksiz ve sürekli ünsüzler

olarak iki şekilde incelenir. Tabloda inceleme

yapalım.

Süreksiz Ünsüz

b , c , d , g / p, ç , t , k

Sürekli Ünsüz

f, h , s , ş , ğ , j , m , n , r, v, y, z

Aşağıdaki tabloyu dikkatlice

inceleyip ünsüzlerin özelliklerini tekrar edelim.

Süreksiz

Sürekli Ünsüz

p , ç , t , k

f , h , s , ş

b , c , d , g

ğ , j , m , n , r, v, y , z

Sert ünsüzYumuşak ünsüz

Ünsüz ( sessiz ) harflerin özellikleriÜnsüz ( sessiz ) harflerin özellikleri Ünsüzler, ses yolunda engellere

uğrayarak çıkarlar. Türkçede sözcüklerin başında iki

ünsüz yan yana gelmez. Bu türdeki sözcükler

yabancı kökenlidir. spor trafik

grafik stadyum

Türkçe bir sözcüğün sonunda “ b , c , d , g ”

ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzlerin sertleri olan

“ p , ç , t , k ” bulunur.

Türkçe sözcük kökünde aynı iki ünsüz yan yana

bulunmaz. Böyle sözcükler de yabancı kökenlidir.

dikkat

kuvvet

cennet

illet

kitab kitap

çiçeg çiçek

Ahmed Ahmet

derd dert

Hece ve hece yapısıHece ve hece yapısı Hece : Ağzımızın bir hareketiyle çıkan ses ya da

ses topluluğuna “ hece” denir. Cümlenin küçük birimi sözcük , sözcüğün

küçük birimi ise hecedir. Her hecede bir ünlü bulunur. Ünlü

olmadan hece olmaz. Dilimizde altı ( 6 ) çeşit hece vardır :

Hece Çeşitleri Hece Çeşitleri Aşağıdaki tabloyu dikkatlice

inceleyiniz.ünlü a - ğaç

ünsüz + ünlü ka – lem / de – mir

ünlü + ünsüz aç , al , ev , iş , öz ünsüz + ünlü +

ünsüzgöz – lük / sız – lan

- makünlü + ünsüz +

ünsüzüst / ilk / ört

ünsüz +ünlü +ünsüz + ünsüz

Türk / kırk / kork / dört

Ses Bilgisi

Ses Olayları

Ünsüz Uyumları Ünsüz Uyumları Sert Ünsüzlerin Yumuşaması

( Ünsüz Değişimi ) Kural : “ p , ç , t , k” süreksiz sert ünsüzle

biten sözcükler ünlü ile başlayan bir ek alırsa ; p ------- b’ ye

dönüşür : kitap ----------- kitabı

ç ------ c’ ye dönüşür :

ağaç ---------- ağacı / ağaca

t ------- d’ ye dönüşür :

kanat --------- kanadı

k ------- g / ğ’ ye dönüşür :

renk --- rengi / sokak-- sokağı

Uyarılar

Uyarılar Özel isimlerde sözcüğün sonundaki sert

ünsüz yazım sırasında yumuşamaz : Atatürk’ü / Ahmet’ e / Gaziantep’ e /

Zonguldak’ a

Çift ünsüzle biten tek heceli sözcüklerin çoğunda

yumuşama olmaz : üst ---------- üstü çark ---------- çarkı halk ---------- halka

Tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz :

süt ------- sütü top ------ topu

ot ------- otu saç ------ saçı

sap ------- sapı ip ------ ipi

Yabancı sözcüklerin birçoğunda ünsüz yumuşaması

olmaz :

hukuk --- hukuku

cumhuriyet - cumhuriyete

millet --- millete

start --- startı

bank --- bankı

hürriyet ---- hürriyeti

Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi( Ünsüz Sertleşmesi / Sertleşme )

Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi( Ünsüz Sertleşmesi / Sertleşme ) Kural : Sert ünsüzle ( ç , f , h , k , p , s, ş ,

t ) biten bir sözcük “ c , d , g ” ünsüzleriyle başlayan bir

ek alırsa ;

c --- ç’ ye dönüşür :

taş - taşçı / simit - simitçi

d --- t’ ye dönüşür :

sokak – sokakta

g --- k’ ye dönüşür :

seç – seçkin / çalış - çalışkan

Uyarılar

Uyarılar “ de , da ” bağlacı, sert ünsüzlerin

benzeşmesi kuralından etkilenmez : Ahmet te aramızda

olacak. Yanlış

Ahmet de aramızda olacak.

Doğru

Ek olan “ – de / - da” , kendisinden önce gelen

sözcükten etkilenerek “ – te / - ta” olur :

1983 + de 1983’te

1983’de

1954 + de 1954’te

1954’de

ses + den sesten

sesden

süt + cü sütçü sütcü

ağaç + da ağaçta ağaçda

DOĞRU YANLIŞ

Ses TüremeleriSes Türemeleri Ünlü Türemesi ( Ses Artması ) “ Bir , dar , az , genç” gibi bazı tek

heceli sözcükler “ cik” ekini aldığında araya bir

ünlünün girdiği görülür :

bir bir + cik biricik

dar dar + cık daracık

az az + cık azıcık

genç genç + cik

gencecik

Ünlü Türemesi ( Ses Artması ) Kural : Pekiştirilmiş sözcüklerin

bazılarında ünlü türemesi görülür :

sağlam

sapsağlam sapasağlam

yalnız yapyalnız yapayalnız

gündüz güpgündüz

güpegündüz

çevre çepçevre çepeçevre

düz düpdüz düpedüz

sır – sıklam

Sır – ıl - sıklam

sırılsıklam

çıplak Çır –ıl - çıplak

çırılçıplak

Ünsüz Türemeleri ( Ses Artması )Ünsüz Türemeleri ( Ses Artması ) Kural : Arapça ve Farsça kökenli

bazı sözcükler “ etmek , olmak” yardımcı fiilleriyle

birleşik fiil oluşturduklarında bu sözcüklerin

sonundaki ünsüzler ikiz ünsüze dönüşür. Bu ses olayına “ ikizleşme” adı da

verilir.

af ---- af etmek

affetmek

hal ---- hal etmek

halletmek

zan ----- zan etmek

zannetmek

Ünsüz Türemesi

hal --- hal olmak

hallolmak

red --- red etmek

reddetmek

his --- his etmek

hissetmek his + i hissi

red + i reddi

af + ı affı

Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından bazı alıntı sözcüklerde ünlüler

arasında “ y ” sesi türemiştir.

fiat fiyat

faide fayda

zaif zayıf

Ses Düşmeleri Ses Düşmeleri

Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi – Orta Hece Düşmesi)

Kural : İkinci hecesinde dar ünlü ( ı, i, u , ü ) bulunan bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek alırsa, ikinci

hecedeki ünlü düşer . ( Organ adlarına dikkat ediniz. ) ağız + ı ağzı

boyun + u

boynu

oğul + u

oğlu

karın + ı karnı

burun + u burnu

bağır + ı bağrı

Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural :

Ünlü düşmesi olayı yabancı sözcüklerde de görülür:

fikir -------- fikri

asıl ------ aslı

akıl -------- aklı

vakıf ------ vakfı

gönül ------- gönlü

hüküm ----- hükmü

asır ------- asrı

zihin ----- zihni

resim ------ resmi

nehir ------ nehri

Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural : İsimlerden “ – ar , - er ” ve

“ – la , - le ” eki ile fiil türetilirken ünlü düşmesi

görülür :

sarı + ar sarar ( mak )

yeşil + er yeşer ( mek )

sızı + la sızla ( mak )

kızıl + ar kızar ( mak )

ileri + le ilerle ( mek )

koku + la kokla ( mak )

Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi )

Kural : Fiillerden “ – ıl , - il” ekiyle fiil

türetirken ünlü düşmesi görülür :

devir + il devril ( mek )

sıyır + ıl sıyrıl ( mak )

kıvır + ıl kıvrıl ( mak )

ayır + ıl ayrıl ( mak )

Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural : Fiillerden isim türetirken ünlü

düşmesi olur :

ayır + ık ayrık

sıyır + ık sıyrık

çevir + e çevre

kavuş + ak kavşak

uyu + ku uyku

yanıl + ış yanlış

Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural :• Arapçadan dilimize girmiş bazı sözcüklere

ünlü ile başlayan bir ek ya da sözcük ( yardımcı sözcük ) getirildiğinde , aynı ses olayı ortaya çıkmaktadır sabır + ın sabrın

şükür + et şükretmek

zikir + i zikri

fikir + i fikri

fetih + i fethi

Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi ) Kural : Birleşik sözcük oluşumu sırasında da

ünlü düşmeleri görülür :ne + için niçin

Ne + asıl nasıl

kayın + ana kaynana

kayın + ata kaynata

kahve + altı kahvaltı

biri + biri birbiri

sütlü + aş / sütlaş

Sütlaç

Ses Düşmesi Ses Düşmesi Ünsüz Düşmesi Kural : Sonu “ k ” ile biten bazı

sözcükler küçültme eki ( - cik , - cek ) aldıklarında “ k”

sesi düşer.küçük + cük küçücük

ufak + cık ufacık

minik + cik minicik

sıcak + cık sıcacık

alçak + cık alçacık

çabuk + cak çabucak

yumuşak + cık yumuşacık

Ünsüz Düşmesi Kural : Aynı durum “ – l , – el ” ekiyle

fiil oluştururken de görülür :

alçak + l alçalmak

yüksek + l yükselmek

ufak + l ufalmak

küçük + l küçülmek

Ünsüz Düşmesi Kural : “ ast , üst” sözcükleriyle

kurulan bazı birleşik sözcüklerde “ t ” sesi

düşer :

ast + teğmen asteğmen

üst + teğmen üsteğmen

ast + subay assubay

Ünlü Daralması ( darlaşma )Ünlü Daralması ( darlaşma ) Ünlü Daralması Kural : Tabanında düz – geniş ( a – e ) bulunan fiiller “ – yor” şimdiki zaman eki aldıklarında ,

tabanlarındaki düz – geniş ( a – e ) ünlüler daralarak “ ı , i , u , ü” ye dönüşür. Bu ses olayına “ ünlü daralması” ya da “ daralma”

adı verilir.

İnceleme

iste – yor istiyor

başla - yor başlıyor

bekle – yor bekliyor

anla - yor anlıyor

dinle – yor dinliyor

Uyarı Uyarı

“ – ma ( - me ) olumsuzluk eki alan fiillerin şimdiki

zamanlı çekimlerinde mutlak bir ünlü daralması

vardır.

gidiyor git – me - yor

git – mi – yor

geliyor gel – me – yor

gel – mi – yor

koşuyor koş – ma – yor

koş – mu – yor

soruyor sor – ma – yor

sor – mu – yor

bakıyor bak – ma – yor

bak mı - yor

Dikkat!.. Dikkat!..

“ de ” ve “ ye” eylemlerinde de daralma görülür.

de – yor ---------- diyor

ye – yor ----------- yiyor

Ünlü Daralması Ünlü Daralması Kural 2 : “ y ” kaynaştırma ünsüzünün darlaştırma

etkisi

Düz – geniş ( a – e ) ünlülerle biten bir sözcüğe

ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, iki ünlü arasında

kullanılan “ y ” kaynaştırma ünsüzünün kendinden önce gelen “ a ” ve “ e ” ünlüleri üstünde bir

darlaştırma baskısı var ise de bu yazıda kesinlikle uygulanmaz.

İnceleme

gelme – y - en

Gelmeyen gelmiyen

anlama – y – an

anlamayan anlamıyan

sorma – y - acak

sormayacak sormuyacak

oyna – y - alım

oynayalım oynıyalım

söyle – y - en

söyleyen söyliyen

bilme – y - en

bilmeyen bilmiyen

Doğru Yanlış

Uyarı Uyarı

“ de” ve “ ye” fiillerine gelen “ y”

kaynaştırma ünsüzü “ a, e” ünlülerini daraltır. de – y – en -------------- di – y – en ye – y – en -------------- yi – y – en Bu darlaşma kalıplaşmıştır ve yazıda da

gösterilir.

Kaynaştırma ( Kaynaşma ) Kaynaştırma ( Kaynaşma ) Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Kural : Ünlü ile biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir

ek alırsa ( iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden )

iki ünlü arasına “ n , s , ş , y ” ünsüzlerinden

biri girer. Bu dört ünsüze “ kaynaştırma ünsüzü” ( yardımcı ses ) denir. Bu olaya da “ kaynaşma , kaynaştırma” adı verilir.

İnceleme

İnceleme Kaynaştırma Harfleri ( Yardımcı

Sesler )n Ayşe – n – in / ev – i

– n – i

o – n - a / bu – n – u

s teyze – s – i / anne – s – i

boya – s – ı / kapı – s – ı

ş iki – ş – er / altı – ş – ar

yedi – ş – er

y Ebru – y – a / kapı – y – ı

oda – y – a / oku – y – an

Uyarılar Uyarılar Uyarı 1 “ n ” ve “ y ” kaynaştırma ünsüzleri,

ünlüyle biten bir sözcüğü ünsüzle başlayan bir ekle de kaynaştırır. Bu

iki kaynaştırma ünsüzüne “ koruyucu ünsüz” de

denmektedir.

n bu –n – da / bu – n – ca / şu – n - da öteki – n – de / seninki – n - de

y kardeşi – y – le / evi – y – le

arabası – y – la / ailesi – y – le

Uyarı Uyarı

Uyarı 2 2. kişi iyelik eki “ n ” ile kaynaştırma

ünsüzü olan “ n ” karıştırılmamalıdır. Bunu anlamak

için sözcüğün başına “ senin” sözcüğü

getirilmelidir.

( senin ) Evi – n - de parti varmış. 2. kişi iyelik eki

Evi – n – i güzel döşemiş. kaynaştırma harfi

Uyarı Uyarı

Saat şiir şair aile koordinat kooperatif faaliyet gibi sözcüklerde iki ünlünün yan yana geldiği

görülmektedir. Bunlar yabancı kökenli sözcüklerdir. Türkçe

sözcük değildir.

Dudak ünsüzleri benzeşmesi Dudak ünsüzleri benzeşmesi

Kural : Dilimizde “ b ” ünsüzü kendinden önce

gelen “ n ” ünsüzünü kendisi gibi dudak ünsüzü olan “m ”

ye dönüştürür. Buna “n – m ” değişmesi denir. ambar anbar

pembe penbe

çarşamba çarşanba

tembel tenbel

bomba bonba

Doğru Yanlış

UlamaUlama Kural : Ünsüzle biten bir sözcüğün son

sesinin ünlüyle başlayan bir sözcüğün ilk hecesiyle

bitiştirilerek okunmasına “ ulama ” denir.

Örnekler

Sönmeden yurdumun üstünde tüten

en son ocak

Dün akşam üç ekmek aldım.

Uyarı Uyarı Ulama yapılan sözcüklerin

okunuşunda farklılık meydana gelir.

ağaç altında ağa – caltında

art arda ar – darda

tat almak ta – dalmak

mecbur olmak mecbu - rolmak

Yazılışı Okunuşu

Uyarı Uyarı

Aralarında virgül ( , ) bulunan

sözcükler arasında ulama yapılmaz.

Sen ve ben ve mavi deni z , o beldede birlikteyiz.Ulama

yapılamaz!

Kökte Ses Değişimi

Kökte Ses Değişimi

Türkçe sözcük köklerine ek getirilince sözcük

kökündeki ünlülerde herhangi bir değişiklik olmaz.

Kural : Sadece “ ben” ve “ sen” sözcüklerinde

ünlü değişimi görülür. Bu değişime Sözcük kökünde anlam değişimi Kökte ses değişimi Kökte ünlü değişimi gibi adlar verilir.

I. Tekil şahıs ben

2. tekil şahıs sen

ben - a sen – a

bana sana

1. Tekil şahıs

2. Tekil şahıs

VurguVurgu

Sözcük Vurgusu Cümle Vurgusu

Sözcükte Vurgu

Sözcükte vurgu :

Bir hecenin diğerlerine göre daha kuvvetli

söylenmesine “ sözcükte vurgu” denir.

Sözcükte Vurgu

Sözcükte Vurgu

Türkçe sözcüklerde genellikle vurgu

gece nin

yana

cak

mini cik

çi çek

Son

hecededir

Ço

rum Bo lu

Bur

sa

Yoz

gat

Si vas

Ri ze

İki heceli yer adlarında vurgu

BAŞTAİlk hece

yer alır.

Yer adları üç heceli ise vurgu

ortada kapalı hecededir.

An tal ya

İs tan bul

Te kir dağ

Po lat lı

Çok heceli yer adlarında ; İlk hece kapalı ikinci hece açık ise

vurgu ilk hecededir.

An ka ra

Bah çe li

Hay ma na

Çan kı rı

Kas ta mo nu

Çok heceli yer adlarında ilk ve son heceler kapalı ise

Vurgu BİRİNCİ KAPALI HECE ÜZERİNDEDİR. Er zin can

Er zu rum

Ar da han

Ak sa ray

“ise , idi , ile , iken , imiş” gibi bağlaçlar ve bağ fiillerkelimelerin

sonuna “-se , - di , -le , - ken , - miş ” durumunda gelirsevurguyu kendilerinden önceki heceye aktarırlar. ve re cek se

gel miş ti

ka lem le

ya zar ken

bur day mış

“ –im , - sin , - dir , - iz , - siniz ,” gibi diğer ek fiillerde

vurgu yoktur. Bu ekler, vurguyu kendinden önceki

heceye aktarırlar.

tem bel dir

as ker iz

öğ ren ci yim

reh ber sin

Bitişik yazılan “ – de” ve “ – ki” eklerinde vurgu

vardır. ma sal da

ki tap ta ki

so ba da

kö şe de ki

Olumsuzluk eki olan “ – ma ( - me )” eki vurguyu

üzerine almaz. Bu ek, vurguyu kendinden önceki

heceye kaydırır. sev mi yor

kal ma dı

gel me miş

Pekiştirilmiş sözcüklerde vurgu “İLK HECE” de

yer alır.

sim si yah

yem ye şil

mas ma vi

DİKKAT!..

Tek heceli sözcüklerde vurgu olmaz.

Cümlede Vurgu

Cümle Vurgusu : Cümlede , amacımız açısından önemli

olan kelimenin veya kelime grubunun diğerlerinden

daha baskılı söylenmesine “ cümle vurgusu ”

denir.

Dikkat !..

Dikkat !.. “ Fiil cümleleri”nde vurgu , yükleme

en yakın sözcük veya sözcük grubu üzerindedir.

Burcu bu yaz Ankara’ya gidecek.

Vurgu Dolaylı Tümleç

Fiil Cümlesi

Dikkat !.. Dikkat !..

İsim cümlelerinde vurgu ;

YÜKLEM üzerindedir.

En güzel duygu

Rüyalarımdaki kişi annemdi.

sevmektir.

İsim cümlesi

İsim cümlesi

Dikkat!..

Dikkat!.. Soru cümlelerinde vurgu SORU

sözcüğündedir.

Neden beni anlamıyorsun?

Bugün hangi eczane nöbetçidir?

Vurgu

Vurgu

Türkçenin Ses Yapısıylaİlgili

Genel Özellikleri

Türkçenin Ses Yapısıylaİlgili

Genel Özellikleri

Türkçede uzun sesli yoktur. “Âdeta,

ebedî , şikâyet ” sözcüklerinde olduğu gibi uzun

sesler dilimize Arapça ve Farsçadan girmiştir.

Türkçede sözcük sonlarında “ b , c , d , g ”

sesleri bulunmaz. Bu, yabancı asıllı sözcüklerde

görülür. Türkçede bu sesler “ p , ç , t , k ”

biçiminde okunur.

“ r ” sesi Türkçede sözcük başında hiç bulunmaz.

Türkçe sözcüklerde “ j ” sesi yoktur. “ Jandarma , Jale , jelatin , jeton ,

jimnastik ” gibi ancak yabancı kökenli sözcüklerde

rastlanır .

Türkçe sözcüklerin başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Böyle sözcükler yabancı kökenlidir; “ tren , spor , gram , plân , kral , kraliçe ,

prens…”

Türkçe sözcüklerin başında “ c , f , h , l , m , n , r , v , z ” ünsüzleri bulunmaz. Bu harflerle başlayan sözcükler genellikle Türkçe değildir :

“ cinayet , fikir , hâkim , lâkin , müstakil , rıza, vakıf

zarif…”