so∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny ...doc.rero.ch/record/31772/files/pal_e1320.pdf ·...

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 1

WST¢P

So∏tyków po∏o˝ony na terenie nadleÊnictwa Stàporków (gmina Stàporków, powiat Skar˝ysko-Kamienna, województwo Êwi´tokrzyskie) jest niewielkà osadà i jednoczeÊnie lokalnym przystan-kiem w po∏owie odleg∏oÊci linii kolejowej Skar˝y-sko-Kamienna – Koƒskie. So∏tyków znany jest

z funkcjonujàcej do dnia dzisiejszego cegielni, której wyrobiskiem by∏a niegdyÊ równie˝ gliniankastanowiàca obecnie teren rezerwatu geologicznego„Gagaty So∏tykowskie”. Nazwa rezerwatu pochodziod wyst´pujàcych w nim gagatów (gagat jest to impregnowana substancjà organicznà smolisto--czarna odmiana w´gla brunatnego o charaktery-stycznym prze∏amie muszlowym, stosowana w jubi-

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologicznywczesnojurajskich utworów kontynentalnych

So∏tyków, Poland – an unique palaeoecological record of the Early Jurassic continental deposits

Grzegorz PIE¡KOWSKI

Paƒstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa;

e-mail: grzegorz.pienkowski@pgi.gov.pl

Key words: Early Jurassic, Poland, continental facies, vertebrate tracks, nature conservation, geopark.

ABSTRACT: The So∏tyków exposure is an old, long time abandoned clay pit. This exposure became known as aclassical outcrop of alluvial-lacustrine deposits. Floral remains point to the earliest Jurassic (Lias α 1-2) age, and thesequence stratigraphic correlation allows to narrow its age range to the Early Hettangian (Planorbis biochronozone).So∏tyków exposure fits the avulsion-controlled (crevassing- anastomosing) fluvial sedimentation model, however, somefeatures such as laterally-accreted bedding point also to presence of high-sinuosity/meandering streams. Relativelythick and individualised package of lacustrine deposits occurring in the So∏tyków outcrop points to some permanencyof the lake/swamp area during deposition of the sediments visible in the outcrop. Palaeosols are both of Podzol andHistosol type. The plant fossils in the So∏tyków exposure are very abundant and well preserved. The list of plantsincludes Neocalamites, the matoniacean, osmundacean and other indeterminate ferns, as well as pteridosperms,benettitaleans and conifers. Non-marine trace fossils comprise Coprinisphaera, Scoyenia and aquatic Mermiaichnofacies. Other fossils that occur in So∏tyków are represented by Unionidae freshwater bivalve assemblage, insectremains, fresh-water ostracodes and scales of palaeoniscid fish. The So∏tyków exposure is well known Early Jurassictracksite with numerous dinosaur footprints, mainly left by theropods and sauropods, and early mammalian footprints.The dinosaur nesting ground was also described. Recently, the So∏tyków exposure has been declared a natural reserve.Nature conservation problems are discussed. Due to many unique finds in So∏tyków (the oldest known evidence ofgregarious ethology of dinosaurs, the biggest known Early Jurassic theropod footprints, rich and well-preservedinvertebrate ichnoforms and plant remains, this exposure should be enlisted on the UNESCO World Heritage List (ingeological cathegory). Moreover, the idea of „Kamienna Valley“ geopark, comprising So∏tyków and other valuableoutcrops in the region, is introduced.

lÊerstwie – definicja za: Ryka i Maliszewska 1991).Gagaty te by∏y nielegalnie eksploatowane w latachsiedemdziesiàtych i osiemdziesiàtych XX wieku.Stanowisko So∏tyków by∏o te˝ znane w literaturzenaukowej jako Odrowà˝, od nazwy pobliskiej wsio historycznych korzeniach.

Kontynentalne utwory mu∏owcowo-piaszczysteods∏aniajàce si´ w So∏tykowie reprezentujà dolnàcz´Êç formacji zagajskiej, która reprezentuje wiekwczesny hetang – I sekwencj´ depozycyjnà (naj-starszà) utworów jurajskich w Polsce (Pieƒkowski

i Gierliƒski 1987, Gierliƒski i Pieƒkowski 1999,Pieƒkowski 2004 – fig. 1). Pe∏en profil utworów dolnojurajskich w So∏tykowie zosta∏ rozpoznanyp∏ytkim wierceniem, ods∏oni´cie stanowi fragmenttego profilu (fig. 2, 3). Wyst´powanie wÊród zidenty-fikowanej w ods∏oni´ciu kopalnej flory takich gatunków jak Hirmerella muensteri (Schenk)Jung i Phlebopteris angustiloba (Presl) Hirmer(Wcis∏o-Luraniec 1991), a tak˝e miospor Aratri-sporites minimus Schultz (Ziaja 1991) potwierdzadolnoliasowy wiek tych osadów w przedziale hetang – dolny synemur. Dok∏adny wiek formacji(parasekwencja I a, najstarsza w obr´bie sekwencjiI) okreÊlony zosta∏ na podstawie analizy stratygra-ficzno-sekwencyjnej (Pieƒkowski 1991, Gierliƒskii Pieƒkowski 1999, Pieƒkowski 2004).

So∏tyków sta∏ si´ znanym stanowiskiem dzi´kiwspomnianym wy˝ej badaniom paleobotanicznym,a tak˝e znaleziskom licznych tropów dinozaurówi innych kr´gowców (Pieƒkowski i Gierliƒski 1987,Gierliƒski 1991, Gierliƒski i Pieƒkowski 1999, Gier-liƒski i in. 2001, Gierliƒski i Niedêwiedzki 2002,Niedêwiedzki i Niedêwiedzki 2004, Gierliƒski i in.2004 w druku). Z So∏tykowa opisano te˝ Êlady pogniazdach i jajach dinozaurów (Pieƒkowski 1998).Znalezisko to i jego interpretacja wywo∏a∏y dysku-sj´, dzi´ki której kryteria wyró˝niania strukturgniazdowych zosta∏y doprecyzowane i wzbogaconeo nowe fakty (por. Sabath i in. 1999, Pieƒkowski1999). Liczne sà ichnoskamienia∏oÊci roÊlinne (ko-rzenie roÊlin) i bezkr´gowców (Pieƒkowski 1983,1998, Pieƒkowski i Gierliƒski 1987). W 2001 i 2002roku przeprowadzone zosta∏y dalsze poszukiwaniaskamienia∏oÊci Êladowych bezkr´gowców oraz ich-noform roÊlinnych na obszarze rezerwatu (doku-mentacja fotograficzna i repliki gipsowe) orazw starych, nieczynnych wyrobiskach poza obsza-rem rezerwatu (prace ziemne, penetracje starychha∏d poeksploatacyjnych). Materia∏ ten jest obecnieprzygotowywany do druku (Pieƒkowski i Niedê-wiedzki w przyg.).

LITOFACJE I SYSTEMY DEPOZYCYJNE – ABIOTYCZNA PODSTAWA JURAJSKIEGO EKOSYSTEMU SO TYKOWA

W So∏tykowie ods∏aniajà si´ litofacje koryto-wych i pozakorytowych utworów rzeki o warkoczo-wym (anastomozujàcym) uk∏adzie koryt o wysokiejkr´toÊci (fig. 2, 3). Du˝y udzia∏ utworów pozakory-towych (fig. 4) wskazuje z jednej strony na szybkà

Fig. 1. Lokalizacja stanowiska w So∏tykowie na tle zasi´gu kontynen-talnych utworów najni˝szego hetangu w Europie i w Polsce (najni˝szacz´Êç formacji zagajskiej, sekwencja I a): 1 – utwory aluwialne(ogólnie), 2 – utwory limniczno-bagienne, 3 – g∏ówne strefy uskokoweaktywne w czasie sedymentacji (znaczàcy wp∏yw na rozwójsystemów depozycyjnych i mià˝szoÊci, 4 – inne strefy uskokowewp∏ywajàce na sedymentacj´ (wp∏yw na mià˝szoÊç osadów), 5 – g∏ówne kierunki dostawy materia∏u okruchowego. Na podstawie:Pieƒkowski 2004.

2 Tomy Jurajskie, tom II

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 3

Fig. 2. Profil utworów najni˝szego hetangu w So∏tykowie (w tym niewidoczna w ods∏oni´ciu dolna cz´Êç profilu rozpoznana wierceniem S¸-2).Wi´kszoÊç ∏awic utworzonych przez glify krewasowe ma erozyjne spàgi, ale niektóre majà gradacyjne spàgi typowe dla „mini-delt”. Niektóre facjekorytowe wype∏niajà kana∏y wci´te w mu∏owcowe utwory równi aluwialnej, podczas gdy inne poprzedzone sà utworami krewasowymi. Profil typowy dla utworów rzeki o warkoczowym uk∏adzie koryt, jednak z wyraênie zaznaczajàcà si´ ich kr´toÊcià i lokalnym meandrowaniem.

4 Tomy Jurajskie, tom II

subsydencj´ kompensowanà sedymentacjà, z dru-giej na brak obocznej migracji koryt na wielkà skal´, co prowadzi∏oby do dominacji utworów kory-towych w profilu. W ods∏oni´ciu stwierdzono te˝ dowody na bocznà migracj´ koryt (wielkoskalowepowierzchnie nachylone pod ma∏ym kàtem prosto-padle do kierunków migracji form dennych i innychpràdowych struktur sedymentacyjnych – fig. 5), ale warstwowania te majà charakter raczej lokalny

i sà one przywiàzane do wyraênie wyodr´bnionychkana∏ów rzecznych zachowanych w osadach poza-korytowych. Dominujàce w ods∏oni´ciu utwory rów-ni zalewowej z okresowymi jeziorami wykszta∏conesà jako bogate w substancj´ w´glistà mu∏owcei i∏owce (fig. 4). Liczne sà soczewkowe litosomyzwiàzane z glifami krewasowymi (fig. 3). Litosomyte majà niekiedy gradacyjne (fig. 6), a cz´Êciej erozyjne spàgi (odpowiednio typy krewas I i II we-

Fig. 3. Zdj´cie ods∏oni´cia w So∏tykowie (rok 1979) – utwory równi aluwialnej z glifami krewasowymi w stropie (typ II krewas z erozyjnymi spàgami– por. Farell 2001).

Fig. 4. Fragment zdj´cia przedstawionego na fig. 3 – widoczne mu∏owcowo-w´gliste utwory równi aluwialnej (Êrodowisko limniczno-bagienne) z utworami dystalnych glifów krewasowych typu I (z gradacyjnymi spàgami – por. Farell 2001).

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 5

d∏ug Farrel 2001). Gradacyjne dolne granice glifów krewasowych wyst´pujà w przypadku gdyzachowane sà mu∏owcowo-piaszczyste osady pokrywowe w spàgu niektórych kana∏ów krewaso-wych (fig. 2). Âwiadczy to o stopniowej progradacjiglifów krewasowych i wskazuje na warkoczowy(anastomuzujàcy) charakter rzeki (Farrel 2001).Z drugiej strony, w ods∏oni´ciu rejestruje si´ równie˝ kana∏y glifów krewasowych o erozyjnychspàgach, co wraz ze wspomnianà obecnoÊcià efek-tów bocznej migracji koryt rzecznych w postaciwielkoskalowych nachylonych powierzchni (war-stwowaƒ skoÊnych), wskazuje na kr´ty, meadrujàcycharakter tych koryt, przynajmniej w zaczàtkowym stadium. Nale˝y podkreÊliç, ˝e ogólnie anastomozu-jàco/awulsyjny charakter przemieszczania si´ koryt rzecznych po wczesnojurajskiej równi alu-wialnej w So∏tykowie nie wyklucza∏ obocznej migracji koryt, zw∏aszcza przy ich wysokiej kr´to-Êci (Aslan i Autin 1999). Warkoczowy (anastomozu-jàcy) uk∏ad koryt rzecznych w So∏tykowie po∏àczo-ny ze znacznym tempem subsydencji t∏umaczy, dlaczego by∏a mo˝liwa akumulacja znacznej mià˝szoÊci pozakorytowych utworów limniczno-bagiennych, charakteryzujàcych si´ permanentniewysokim poziomem wód gruntowych. W przypadkuczysto meandrujàcego charakteru rzeki nastàpi∏a-by ich znaczàca redukcja poprzez erozj´ zwiàzanàz obocznà migracjà koryt rzecznych, ∏atwiej nast´-

powa∏by te˝ drena˝ równi aluwialnej. Mechanizmrozwoju równi aluwialnej by∏ zwiàzany z wielo-maczynnikami (subsydencja, dostawa materia∏u, klimat, rozwój wegetacji roÊlinnej). Charakter Êrodowiska równi aluwialnej kszta∏towa∏ wrazz klimatem i w sprz´˝eniu zwrotnym z wegetacjàroÊlinnà podstawowe warunki rozwoju bogategopaleoekosystemu So∏tykowa.

Powy˝szy opis dotyczy tylko ods∏oni´tego frag-mentu profilu, gdy˝ jego najni˝sza cz´Êç (oko∏o 3 mmià˝szoÊci) poznana dzi´ki wierceniu wykazuje inne cechy – ˝ó∏topomaraƒczowe barwy, przewag´utworów grubookruchowych (gruboziarniste pia-skowce – zlepieƒce), rzadkie i nie w pe∏ni rozwini´-te poziomy glebowe z niewielkà iloÊcià korzeni,szczàtki korzeni i nap∏awionej flory wyst´pujàcewy∏àcznie w postaci utlenionej. Zaznacza si´ wyst´powanie licznych cykli prostych z erozyjnymispàgami, wielkoskalowe warstwowania przekàtnei bardzo niewielki udzia∏ pozakorytowych utworówmu∏owcowych. Te cechy wskazujà na Êrodowiskorzeki roztokowej i bardziej suchy klimat. W profiluSo∏tykowa, w najwczeÊniejszym hetangu, zazna-czy∏a si´ zmiana klimatu na wilgotniejszy, co prze-jawi∏o si´ w zmianie charakteru Êrodowiska rzecz-nego z roztokowego i byç mo˝e meandrujàcego naawulsyjny/anastomozujàcy o wysokiej kr´toÊciwarkoczowo u∏o˝onych koryt, charakteryzujàcy si´ponadto wysokim poziomem wód gruntowych.

Fig. 5. Inny fragment zdj´cia przedstawionego na fig. 3 (po lewej), widoczne koryto rzeczne wci´te w utwory równi aluwialnej z zaznaczajàcymisi´ p∏askimi warstwowaniami skoÊnymi wielkiej skali (efekt bocznej migracji koryta).

6 Tomy Jurajskie, tom II

SKAMIENIA¸OÂCI W¸AÂCIWE

Najliczniej wyst´pujà w So∏tykowie skamienia-∏oÊci roÊlinne (znaleziono do tej pory 29 ró˝nych gatunków roÊlin – Wcis∏o-Luraniec 1991). Zdecydo-wanie najwi´cej jest szczàtków skrzypów, wyst´pu-jàcych zarówno jako szczàtki redeponowane, jak i w postaci k∏àczy i ∏odyg (z w´z∏ami i mi´dzy-w´êlami) zachowanych w pozycji przy˝yciowej (pl. 1: 1). Liczne wyst´powanie skrzypów i towarzy-szàcych im paproci Êwiadczy o wilgotnych warun-kach panujàcych w czasie sedymentacji utworówwyst´pujàcych w ods∏oni´ciu. Charakterystycznymelementem flory w So∏tykowie by∏y roÊliny nagona-sienne: Sphenobaiera sp., Swedenborgia sp., Hirmerella muensteri (Schenk) Jung. Istotna jestobecnoÊç licznie wyst´pujàcych szczàtków iglastejroÊliny drzewiastej Hirmerella muensteri(Schenk) Jung (pl. 1: 2), osiàgajàcej do 10 m wyso-koÊci, która nie wyst´powa∏a bezpoÊrednio w osadach Êrodowisk wilgotnych dominujàcychw ods∏oni´ciu (Êwiadczy o tym mi´dzy innymi brakzachowanych du˝ych systemów korzeniowych),a porasta∏a raczej wy˝sze, lepiej drenowane i such-sze obszary tworzàc lasy, prawdopodobnie typuparkowego. Hirmerella muensteri (Schenk) Jungmog∏a byç cz´stsza tak˝e w utworach wyst´pujà-

cych w ni˝szej, gorzej ods∏oni´tej partii profilu. LiÊcie tego drzewa wskazujà na klimat bardziej suchy, prawdopodobnie z suchà porà roku (Reyma-nówna 1991, Wcis∏o-Luraniec 1991). Lasy te by∏ynawiedzane przez po˝ary, co potwierdza obecnoÊçcharakterystycznych w´gli drzewnych zachowa-nych w So∏tykowie (Wcis∏o-Luraniec 1991). Z dru-giej strony obecnoÊç Swedenborgia sp., a tak˝e paproci (np: Phlebopteris angustiloba (Presl) Hirmer) oraz bardzo licznych skrzypów Êwiadczyo warunkach wilgotnych (Reymanówna 1991). Tak wi´c skamienia∏oÊci roÊlinne So∏tykowa Êwiad-czà o znacznej obocznej zmiennoÊci Êrodowisk làdowych – od silnie nawodnionej równi aluwialnejrzeki o warkoczowym uk∏adzie koryt z licznymi jeziorami i bagnami (te osady sà obecnie najlepiejods∏oni´te), po lepiej drenowany, bardziej suchy lastypu parkowego, który dominowa∏ poza terenemobj´tym bezpoÊrednio zasi´giem koryt rzecznych.

Skamienia∏oÊci bezkr´gowców sà najliczniej reprezentowane przez ma∏˝e Unionacea (Pieƒkow-ski 2004) – pl. 1: 3. Stwierdzono ponadto wyst´po-wanie szczàtków chrzàszczy (Wegierek i Zherikin1997) i ma∏˝oraczków s∏odkowodnych Darwinulasp. (Karaszewski i Kopik 1970). ObecnoÊç innychgrup bezkr´gowców, g∏ównie owadów, stawonogów wy˝szych (Decapoda), pierÊcienic czy Êlimaków

Fig. 6. Dystalne glify krewasowe (typ I z gradacyjnymi spàgami) z zwiàzanymi z nimi paleoglebami typu glejowego (gleysol).

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 7

Plansza 11 – Skrzyp z widocznym w´z∏em ∏àczàcym dwa cz∏ony ∏odygi; 2 – Hirmeriella muensteri – fragmenty p´du szpilkowej roÊliny kseromorficznej z krótkimi, pogrubionymi, ∏uskowymi liÊciami; 3 – s∏odkowodny ma∏˝ z nadrodziny Unionacea z So∏tykowa, Muzeum Paƒstwowego InstytutuGeologicznego (MUZ PIG 80.VI.1), kol. M.Pieƒkowski; 4 – Scoyenia sp. – jamki ˝erowiskowe stawonogów (prawdopodobnie owadów), jedna z typowych ichnoform Êrodowisk kontynentalnych. MUZ PIG 80.VI.34; 5 – jamki mieszkalne i mieszkalno-ucieczkowe pozostawione przez ma∏˝e:Lockeia czarnockii (Karaszewski, 1975) Pieƒkowski, 1985, Conichnus sp. Myannil, 1966, Conostichus sp. Lesquereux, 1876. MUZ PIG 80.VI.35.

1

3

2

4

5

1 cm

1 cm

8 Tomy Jurajskie, tom II

potwierdzona jest poÊrednio obecnoÊcià zró˝nico-wanej ichnofauny. Ze skamienia∏oÊci kr´gowcówznano do tej pory jedynie ∏uski ryb (Karaszewskii Kopik 1970). Ostatnio potwierdzono wyst´powanieniewielkich fragmentów szczàtków kostnych dino-zaurów (Niedêwiedzki – inf. ustna).

PALEOGLEBY I KORZENIE ROÂLIN

Z litofacjami utworów aluwialnych w So∏tykowie(takimi jak utwory korytowe, wa∏y brzegowe, glifykrewasowe i pozakorytowe utwory limniczno-bagienne) zwiàzane sà charakterystyczne typy paleogleb. Ogólnie mo˝na wyró˝niç za Arndorffem(1993) dwa podstawowe typy paleogleb – podzoli gleysol.

Paleogleba typu podzol (typ gleby zbli˝onej dobielic) – zwiàzana z mu∏owcowi-piaszczystymiutworami glifów krewasowych (wraz z zalewamipokrywowymi), wa∏ów brzegowych i stropowychpartii utworów korytowych – charakteryzuje si´ ja-Êniejszà barwà z wyraênymi poziomami rdzawejbarwy, co by∏o zwiàzane z procesami wyp∏ukiwaniai wtórnego koncentrowania si´ zwiàzków ˝elaza,d∏u˝szymi strukturami korzeniowymi cz´sto wype∏-nionymi osadem, a w przypadku nie wyst´powaniazbyt g´stych bioturbacji (najcz´Êciej ichnoformypozostawione przez stawonogi, w mniejszym stop-niu pierÊcienice), stosunkowo czytelne sà pierwot-ne struktury sedymentacyjne. Warstwa w´glistaw stropie paleogleby jest wyraênie wyodr´bniona.Generalnie, profil glebowy zawiera osady lepiejutlenione, co by∏o zwiàzane z lepszym drena˝emi ni˝szym po∏o˝eniem zwierciad∏a wód gruntowych.

Paleogleba typu gleysol (gleba typu glejowego)– zwiàzana z ciemnymi, ilasto-mu∏owcowymi osa-dami limniczno-bagiennymi – charakteryzuje si´ciemnoszarà barwà, krótszymi korzeniami roÊlinz zachowanà substancjà w´glistà, warstwa w´gli-sta w stropie gleby s∏abiej wyró˝nia si´ w profiluglebowym, który charakteryzuje si´ wi´kszym wymieszaniem sk∏adników organicznych i mineral-nych (fig. 6). Generalnie profil glebowy zawiera osady utworzone w Êrodowisku redukcyjnym, stalenawodnionym, gdzie zwierciad∏o wody gruntowejby∏o po∏o˝one tu˝ pod powierzchnià gleby lub wr´cznad nià (gleby podtopione, obszary szuwarowe).Bioturbacje sà tu bardzo rzadkie – przeciwnie ni˝w paleoglebach typu podzol.

ÂLADY BEZKR¢GOWCÓW

W ogólnym przeglàdzie ichnoskamienia∏oÊciutworów hetangu i synemuru pó∏nocnego obrze˝e-nia Gór Âwi´tokrzyskich (Pieƒkowski, 1985) dostrze˝ono zasadniczà przewag´ frekwencji i ró˝norodnoÊci ichnoform Êrodowisk brakiczno-morskich nad ichnoformami Êrodowisk kontynen-talnych, w których odnotowano wyst´powanie Êladów ˝erowania i poruszania si´ stawonogów (w tym Isopodichnus sp.) i innych bezkr´gowców,którym towarzyszy∏y tropy dinozaurów. Wi´ksza ró˝norodnoÊç i liczebnoÊç ichnoskamie-nia∏oÊci w utworach brakiczno-morskich pozostajefaktem opartym zw∏aszcza na obserwacjachw wierceniach (Pieƒkowski 2004 w druku), ale lokalnie ró˝norodnoÊç i liczebnoÊç ichnoska-mienia∏oÊci w utworach kontynentalnych mo˝e byçznaczna, co stwierdzono w So∏tykowie. Gromadzo-ne od niemal 20 lat materia∏y z So∏tykowa w znacz-nej mierze wzbogaci∏y dotychczasowà wiedz´ o ró˝norodnoÊci i liczebnoÊci ichnoskamienia∏oÊcikontynentalnych z utworów wczesnej jury Polski.Odnotowano wyst´powanie zró˝nicowanych Êladów bezkr´gowców przywiàzanych do dwóchpodstawowych asocjacji ichnofacjalnych Êrodo-wisk kontynentalnych (Hasiotis i Bown 1992, Hasiotis i Demko 1996): Êrodowisk subaeralnych(ichnofacje Coprinisphaera-Scoyenia) oraz Êro-dowisk wodnych (ichnofacja Mermia). Do ichnofa-cji Coprinisphaera–Scoyenia nale˝à takie ichno-formy jak jamki owadów (najprawdopodobniej ˝uków) Scoyenia sp. (pl. 1: 4), jamki pierÊcienicPlanolites sp., gniazda owadów Coprinisphaerasp., Êlady drà˝enia w drewnie. Do Êladów zwiàza-nych ze Êrodowiskiem wodnym (ichnofacja Mermia) nale˝à takie Êlady takie jak Êlady spoczynkowe ma∏˝ów s∏odkowodnych oraz Êladyich zamieszkiwania i ucieczki: Lockeia amygda-loides (Seilacher 1953), Lockeia czarnockii(Karaszewski 1974) – pl 1: 5, Conichnus sp., Sca-lichnus sp., Êlady poruszania si´ ma∏˝ów (Imbrichnus sp.) i inne Êlady poruszania si´ bezkr´gowców (Cochlichnus sp.). Wyst´pujà te˝tunele stawonogów wy˝szych (cf. Spongeliomor-pha sp.). Ichnofacja Mermia w So∏tykowie wià˝esi´ z osadami jeziornymi lepiej natlenionymi, na co wskazuje barwa osadu i utlenienie szczàt-ków roÊlinnych. Osady ciemne z du˝à iloÊcià substancji organicznej (fig. 4) i w´glami brunatny-mi (w tym gagatem) nie wykazujà obecnoÊci ˝adnych Êladów organicznych poza p∏ytkimi,

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 9

Plansza 21 – Trop niewielkiego dinozaura ptasiomiednicznego (ornitopoda) Anomoepus sp.; 2 – trop zauropoda Parabrontopodus sp.– mniejszy Êladkoƒczyny przedniej (manus) i wi´kszy tylnej (pes); 3 – trop teropoda (prawdopodobnie dylofozaura) Kayentapus soltykovensis Gierliƒski; 4 – trop gigantycznego teropoda (allozauroida) cf. Megalosauripus sp. Lessertisseur 1955, sensu Lockley i in., 1996, ca∏kowita d∏ugoÊç 65 cm.,zachowany w spàgu utworów glifu krewasowego. MUZ PIG 1661.II.1.

1 2

34

10 Tomy Jurajskie, tom II

pogrubionymi korzeniami roÊlin (ten kszta∏t korze-ni jest typowy dla paleogleb typu gleysol i wyso-kiego poziomu wody gruntowej – Sarjeant 1975, Arndorff 1993 – fig. 6).

ÂLADY KR¢GOWCÓW

Opisane do tej pory Êlady kr´gowców w So∏tyko-wie zosta∏y pozostawione przez dinozaury i wcze-sne ssaki (Pieƒkowski i Gierliƒski 1987, Gierliƒski1991, Gierliƒski i Niedêwiedzki 2002, Gierliƒskii Pieƒkowski 1999, Gierliƒski i in. 2001, Niedêwiedz-ki i Niedêwiedzki 2004, Gierliƒski i in. 2004 w dru-ku). Âlady dinozaurów reprezentujà bogate spektrum dinoichnofacji charakterystycznej dlaÊrodowisk równi rzecznej. Zespó∏ ten jest bardzozró˝nicowany, zawiera tropy ma∏ych i Êredniej wielkoÊci dinozaurów ptasiomiednicznych takichjak Anomoepus sp. (pl. 2: 1) jak te˝ ma∏ych i Êred-nich dinozaurów drapie˝nych (Grallator sp., Anchisauripus sp.), ale najbardziej charaktery-styczne dla tej dinoichnofacji sà tropy wielkichzwierzàt reprezentujàcych szczyt ówczesnej pira-midy pokarmowej – Êlady du˝ych zauropodów – pl. 2: 2 (towarzyszà im tak˝e tropy m∏odocianychosobników), oraz Êlady du˝ych do gigantycznych te-ropodów – dylofozaurów (Kayentapus sp. – pl. 2: 3)– i wczesnych gigantycznych allozauroidów lub ce-ratozauroidów (Megalosauripus sp. sensu Lockley– Gierliƒski i in. 2001 – pl. 2: 4).

Ostatnio zdefiniowane kryteria wyró˝nianiagniazd dinozaurów (Chiappe i in. 2004) dostarczajà

Fig. 7. Struktury interpretowane jako gniazda zauropodów.

Fig. 8. Struktury interpretowane jako zmineralizowane oÊródki po jajach zauropodów.

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 11

dalszych dowodów sedymentologicznych zdecydo-wanie przemawiajàcych za gniazdowà interpreta-cjà znalezionych w So∏tykowie struktur interpreto-wanych ju˝ wczeÊniej jako gniazda dinozaurów(Pieƒkowski 1998 – por. dyskusja Sabath i in. 1999,Pieƒkowski 1999) – fig. 7, mimo wcià˝ mogàcych budziç wàtpliwoÊci przes∏anek uzyskanych ze êlezachowanych struktur w obr´bie obiektów interpretowanych jako pozosta∏oÊci samych jaj dinozaurów (fig. 8). Gniazda te zosta∏y zachowanena równi aluwialnej w wyniku powodzi, która doprowadzi∏a do ich zalania. Wyglàdem i zespo∏emstruktur biogeniczno-sedymentacyjnych przypomi-najà one bardzo gniazda zauropodów opisaneprzez Chiappe i in. (2004).

Tropy wczesnych ssaków sà reprezentowaneprzez tropy typu Brasilichnium sp. (Gierliƒski i in.2004 w druku), a tak˝e prawdopodobne strukturytypu nor (Pieƒkowski, Niedêwiedzki – w przygoto-waniu).

KOPALNY EKOSYSTEM SO TYKOWA

Zró˝nicowanie oraz iloÊç (miejscami sà to bardzo liczne nagromadzenia) szczàtków roÊlin-nych oraz skamienia∏oÊci Êladowych w So∏tykowiewskazujà na z∏o˝ony, bogaty, zmienny przestrzen-nie ekosystem równi aluwialnej z wilgotnymi lubpodtopionymi obszarami zasilanymi przez koryta

Fig. 9. Szlaki tropów czterech m∏odych zauropodów, dwóch osobników doros∏ych (Parabrontopodus sp.) oraz dwóch teropodów (Kayentapus sp.).Na podstawie: Gierliƒski, Pieƒkowski 1999.

12 Tomy Jurajskie, tom II

o warkoczowym (anastomozujàcym) uk∏adzie przestrzennym (niekiedy koryta te wykazywa∏yobocznà migracj´ typowà dla koryt meandrujàcych)oraz obszarami suchszymi poroÊni´tymi lasemszpilkowym zdominowanym przez Hirmeriellamuensteri (Schenk) Jung. W Êrodowiskach niskiej,podtopionej, pokrytej jeziorami i bagnami dolinyrzecznej dominowa∏y gleby glejowe (gleysol),w wy˝szych lepiej drenowanych partiach dolinyprzewa˝a∏y paleogleby zbli˝one do bielic (podzol).Ârodowiska wodne charakteryzowa∏o zró˝nicowa-ne natlenienie – od dobrze natlenionych osadów koryt rzecznych i przybrze˝nych partii jezior równialuwialnej z du˝ymi nagromadzeniami ichnoformma∏˝owych (zró˝nicowanych etologicznie Êladówzamieszkiwania, spoczynku, poruszania si´i ucieczki), do ciemnych, bogatych w substancj´ w´glistà laminowanych i∏owców i mu∏owców g∏´b-szych lub/i stagnujàcych partii jezior/bagien równialuwialnej z nielicznymi Êladami pe∏zania pierÊcie-nic. Âlady ucieczki ma∏˝ów wyst´pujàce w lepiej natlenionych osadach piaszczystych wskazujà na cz´ste anastroficzne pogrzebania zwiàzanez powodziami. Ichnofacja wilgotnej, podtopionejrówni aluwialnej jest reprezentowana przez typoweformy ichnofacji Mermia. W ichnofacji tej pojawia-jà si´ te˝ Êlady skorupiaków wy˝szych (nory, Êladyodnó˝y) i Êlimaków, a wÊród skamienia∏oÊci poja-wiajà si´, oprócz licznych miejscami skorup ma∏˝yUnionidae, tak˝e ma∏˝oraczki Darwinula sp. i ∏uski ryb. Jednoczesna obecnoÊç stosunkowo licznych Unionidae, a tak˝e ich licznych Êladóworaz ∏usek ryb to wa˝na przes∏anka – dzisiejszeUnionidae rozprzestrzeniajà si´ dzi´ki rybom (ich larwy zagnie˝d˝ajà si´ pod pokrywami skrzelo-wymi ryb). Taka adaptacja zaistnia∏a prawdopo-dobnie od poczàtku istnienia tej rodziny ma∏˝y, co pozwoli∏o im na szybkie rozprzestrzenianie si´i sukces ewolucyjny. Na obszarach lepiej drenowa-nych i wy˝szych (np: wa∏y brzegowe, górne partieglifów krewasowych) dominujà struktury pozosta-wione przez owady (ichnofacje Scoyenia–Coprin-isphaera). Owady, bioràc pod uwag´ liczne Êladyich ˝erowania, zamieszkiwania i gniazdowania,stanowi∏y ogromnie wa˝ny element wczesnojuraj-skiego ekosystemu So∏tykowa.

Teren So∏tykowa stanowi∏ idealne miejsce byto-wania dinozaurów – by∏y to tereny ich ˝erowania,zdobywania wody oraz gniazdowania. Bogaty ze-spó∏ Êladów dinozaurów wskazuje na rozbudowanàpiramid´ pokarmowà, z obecnoÊcià zarówno formwyspecjalizowanych w objadaniu niskopiennej

roÊlinnoÊci (nale˝a∏y tu obok mniejszych dino-zaurów ptasiomiednicznych tak˝e m∏odociane zauropody), jak i doros∏ych zauropodów wyspecja-lizowanych w objadaniu roÊlin wysokopiennych.W So∏tykowie zachowa∏y si´ równoleg∏e szlaki tropów zauropodów (Parabrontopodus sp.) b´dàcenajstarszym znanym zapisem stadnego trybu ˝yciatych zwierzàt – fig. 9. Wyst´pujàcy obok, kàtowyuk∏ad szlaków tropów Kayentapus soltykovensisGierliƒski mo˝e sugerowaç zespo∏owe polowaniaich drapie˝nych twórców – dylofozaurów (fig. 9).Ofiarami dylofozaurów mog∏y byç wszelkie mniej-sze od nich zwierz´ta – dinozaury ptasiomiednicz-ne, m∏odociane zauropody i ssaki. Natomiast naszczycie piramidy pokarmowej So∏tykowa sta∏y gigantyczne teropody – allozauroidy lub byç mo˝eceratozauroidy, twórcy tropów Megalosauripus sp.sensu Lockley (Gierliƒski i in. 2001). Teropody temog∏y samotnie polowaç na ówczesne doros∏e zauropody, którym dorównywa∏y d∏ugoÊcià i wyso-koÊcià cia∏a. Ssaki ju˝ wtedy by∏y zwierz´tami zajmujàcymi podrz´dne nisze ekologiczne, znale-ziono te˝ Êlady interpretowane jako ich nory. Byç mo˝e by∏y to ju˝ zwierz´ta o wy∏àcznie nocnymtrybie ˝ycia.

OCHRONA REZERWATU W SO TYKOWIE I GEOPARK „DOLINA KAMIENNEJ” – WNIOSKI

Do okreÊlenia dzia∏aƒ majàcych na celu zachowanie wartoÊci Êrodowiska przyrodniczegow Polsce u˝ywa si´ dwóch terminów: „ochronaprzyrody o˝ywionej” i „ochrona przyrody nieo˝y-wionej”. Nie jest to rozgraniczenie szcz´Êliwe, gdy˝w terminologii angielskiej wyst´puje tylko jednookreÊlenie „nature conservation” ∏aczàce aspektabiotyczny i biotyczny, gdy˝ w ca∏oÊciowym podej-Êciu do ochrony przyrody oba aspekty sà wa˝ne(Koz∏owski i in. 2004). Ustawa o ochronie przyrodywspomina o ochronie dziedzictwa geologicznego jako jednym z celów ochrony przyrody. WÊród ist-niejàcych form ochrony przyrody stanowiska doku-mentacyjne sà bezpoÊrednio poÊwi´cone aspektowiabiotycznemu. Region Âwi´tokrzyski jest wyjàtko-wo bogaty w ró˝norodne geostanowiska (Wróblew-ski 2000). Niekiedy wyjàtkowo cenne abiotyczneobiekty przyrodnicze stajà si´ rezerwatami przyro-dy (np: rezerwat „Gagaty So∏tykowskie”).

Rezerwat „Gagaty So∏tykowskie” stanowi uni-kalny zapis wczesnojurajskiego ekosystemu równialuwialnej (Êrodowiska warkoczowych i meandru-

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 13

jàcych koryt rzecznych wraz z równià zalewowàz jeziorami i bagnami). Bogactwo wyst´pujàcychw rezerwacie szczàtków flory, owadów, ma∏˝y, Êladów bezkr´gowców, tropów i gniazd dinozaurów,w tym najstarsze znane dowody stadnego trybu ˝ycia kr´gowców làdowych (fig. 9), znakomicie zachowane olbrzymie tropy allozauroida, najwi´k-szego znanego drapie˝nika, jaki kiedykolwiek ˝y∏na ziemiach polskich (Gierliƒski i in. 2001), ponad-to Êlady wczesnych ssaków, a ostatnio te˝ szczàtkikostne dinozaurów, czynià z rezerwatu „GagatySo∏tykowskie” kandydata na List´ Âwiatowego

Dziedzictwa UNESCO (United Nations Education,Scientific and Cultural Organisation). Dodatko-wym uzasadnieniem dla ochrony przyrody i eduka-cji ekologicznej jest fakt, ˝e kopalne zapisy dawnych ekosystemów pozwalajà zrozumieç prawi-d∏owoÊci dotyczàce obecnych ekosystemów i w podwieloma wzgl´dami przewidywaç ich przysz∏oÊç.

Stanowiska dokumentacyjne i rezerwaty przy-rody mogà funkcjonowaç jako obiekty pojedyncze.Niejednokrotnie istnieje jednak koniecznoÊç zdefi-niowania regionalnych sieci stanowisk dokumenta-cyjnych lub rezerwatów przyrody (geostanowisk,pomników przyrody nieo˝ywionej) powiàzanychwspólnym aspektem genetycznym, ochronnymi edukacyjnym. Istnienie takiej regionalnej sieciznacznie zwi´ksza skutecznoÊç oddzia∏ywaniaochronnego i edukacyjnego. Tak rozumiana regionalna sieç stanowisk dokumentacyjnych lubrezerwatów przyrody (geostanowisk) mo˝e byçokreÊlona jako geopark. Geopark by∏by wi´c prze-strzenià geologicznà obejmujàcà zasoby przyrodynieo˝ywionej zas∏ugujàce na ochron´ ze wzgl´duna unikalne wartoÊci naukowe, edukacyjne, historyczne i turystyczne. Geoparki stanowiç majàjeden z wa˝nych aspektów idei zrównowa˝onegorozwoju, wspieranej tak˝e przez w∏adze i spo∏ecz-

Fig. 10. Wiata chroniàca szlaki tropów w So∏tykowie – pierwsze sta∏eurzàdzenie powstajàcego geoparku „Dolina Kamiennej”.

Fig. 11. Proponowany zasi´g geoparku „Dolina Kamiennej” wraz z najwa˝niejszymi geostanowiskami.

14 Tomy Jurajskie, tom II

noÊci lokalne. W tym kierunku idzie inicjatywa podj´ta przez UNESCO podczas konferencji w 1997roku, na której skonkretyzowano ide´ ochrony litosfery w postaci programu geoparków uzupe∏nia-jàcych istniejàcà list´ miejsc Âwiatowego Dziedzic-twa. Geoparki tworzone w Europie majà byç obiektami modelowymi dla stworzenia globalnejsieci geoparków UNESCO, co w 2001 roku przyj´litwórcy Geoparków Europejskich i przedstawicieleDzia∏u Nauk o Ziemi UNESCO.

Staraniem Paƒstwowego Instytutu Geologiczne-go, G∏ównego Konserwatora Przyrody oraz Nadle-Ênictwa Stàporków w 1999 roku zabezpieczonow So∏tykowie unikalnà powierzchni´ ze szlakamitropów dinozaurów, nakryto jà wiatà i ustawionotablic´ informacyjnà (fig. 10). Jest to, obok cz´Êcipaleontologicznej Ekomuzeum w Starachowicach,pierwszy ju˝ istniejàcy materialny obiekt przysz∏e-go geoparku „Dolina Kamiennej”.

Dolina Kamiennej (wraz z dop∏ywami) mi´dzyobszarem êród∏owym tej rzeki (w okolicach So∏ty-kowa) a okolicami Ba∏towa (Skarbki) stanowi wyjàtkowo cenny w skali europejskiej i Êwiatowejobszar przyrodniczo-kulturowy. Nagromadzonewzd∏u˝ niej obiekty geologiczne, reprezentujàce od-s∏oni´cia ska∏ mezozoicznych i czwartorz´dowych,zawierajà bezcenne obiekty paleontologiczne, mineralogiczne oraz tektoniczne które wymagajàpodj´cia ich pilnej ochrony, dajàc jednoczeÊnieszanse na wykorzystanie ich niepowtarzalnych wa-lorów edukacyjnych. Dodatkowo, jest to regiono wyjàtkowo bogatej historii kultury (w tym kulturymaterialnej), powiàzanej z wyst´pujàcymi tutaj zasobami naturalnymi. W∏aÊnie dlatego geopark„Dolina Kamiennej” b´dzie geologiczno-przyrodn-iczym punktem wyjÊcia dla integracji wielu dziedzin wiedzy i edukacji, przede wszystkim archeologii i historii – od paleolitu, poprzez neoliti epok´ ˝elaza okresu rzymskiego po staropolskiokr´g przemys∏owy.

Geopark „Dolina Kamiennej” b´dzie si´ sk∏ada∏z sieci 14 chronionych stanowisk dokumentacyj-nych i rezerwatów (geostanowisk), po∏àczonychw jeden system ochronno-informacyjno-edukacyjny(fig. 11). Projektowana powierzchnia zosta∏a takzaprojektowana, aby umo˝liwiç rozwój geoturysty-ki. W miar´ potrzeby zostanà wykupione gruntyprywatne, zapewnione dojazdy i dojÊcia, wykonanekonieczne prace ziemne i porzàdkujàce, wybudo-wane Êcie˝ki ekologiczne wraz z ujednoliconymi tablicami informacyjnymi, przygotowane broszuryinformacyjne, przewodniki i podr´czniki szkolne

w formie drukowanej oraz elektronicznej. Koniecz-nym warunkiem wykonania wspomnianego projektu jest nagromadzenie, zinterpretowaniei spopularyzowanie wiedzy na temat geologii tegorejonu. Nagromadzona bogata wiedza geologicznab´dzie stanowiç kluczowy atut projektu. Zasadni-czym warunkiem jego powodzenia b´dzie po∏àcze-nie interesów w∏adz publicznych, spo∏ecznoÊci lokalnych i inicjatyw prywatnych.

Jako przyk∏ady innych, szczególnie cennychprzyrodniczo geostanowisk przysz∏ego geoparku„Dolina Kamiennej” nale˝y wymieniç:

1. Geostanowiska Gromadzice (gmina Bodze-chów, odkrywki naturalne i by∏e kamienio∏omy naterenie prywatnym, pozycje stanowiska dolnegoGPS 50º 53’ 30.195’’ N, 21º 21’ 36.449’’ E, oraz gór-nego GPS 50º 53’ 15.732’’ N, 21º 21’ 42.665’’ E) za-wierajà bogaty zespó∏ kopalnej wczesnojurajskiejflory, opisywany od XIX wieku w klasycznych pra-cach przez Alin´ Makarewiczównà (1928) jako floraz Gromadzic. Ponadto wyst´pujà tutaj skamienia∏o-Êci ma∏˝y i dobrze zachowane tropy dinozaurów.Bardzo istotny dla nauki i edukacji jest zapis w postaci sukcesji bardzo zró˝nicowanej sedymen-tacji làdowej, deltowej i p∏ytkomorskiej wraz z powie-rzchniami transgresji i zalewów morskich.Geostanowiska po∏o˝one sà na urozmaiconej krajo-brazowo skarpie wzd∏u˝ dop∏ywu Kamiennej – Kamionki, w ciekawym przyrodniczo kompleksie le-Ênym.

2. Geostanowisko Podole ko∏o Opatowa – starekamienio∏omy z wyjàtkowo czytelnym profilem kopalnych wczesnojurajskich delt, florà, glebamikopalnymi i tropami dinozaurów.

3. Ba∏tów, Zarzecze i Stoki – ods∏oni´cia natu-ralne i stare kamienio∏omy malowniczego prze∏omuKamiennej z bogatà póênojurajskà faunà kopalnàorganizmów morskich. W okresach wynurzeƒ p∏yci-zny oraz pla˝e by∏y penetrowane przez dinozaury,które pozostawi∏y swoje Êlady. Poszukiwania ichskamienia∏oÊci trwajà w Wólce Ba∏towskiej.

Na siedzib´ Geoparku „Dolina Kamiennej“ pro-ponuje si´ istniejàcà ju˝ placówk´ – Ekomuzeumim. Jana Pazdura w Starachowicach (27-200 Stara-chowice, Wielkopiecowa 10). By∏oby to jednocze-Ênie g∏ówne centrum informacyjno-muzealno-edukacyjne geoparku. Wa˝nymi oÊrodkami eduka-cyjno-informacyjnymi b´dà ponadto: Rezerwat Archeologiczny „Krzemionki Opatowskie“, wrazz wykonanà ekspozycjà geologicznà oraz Ba∏towskiPark Jurajski w Ba∏towie. Istnieje mo˝liwoÊç ubiegania si´ o dotacj´ z Unii Europejskiej wraz

So∏tyków – unikalny zapis paleoekologiczny wczesnojurajskich utworów kontynentalnych 15

z w∏àczeniem rezerwatu „Gagaty So∏tykowskie“i innych geostanowisk do europejskiej i Êwiatowejsieci geoparków.

LITERATURA

Arndorff, L. 1993. Lateral relations of deltaic palaeosols from the Lower Jurassic Rønne Formation on the island of Bornholm, Denmark.Palaeogeography, Palaeoclimatology, Pala-eoecology, 100, 3: 235-250.

Aslan, A. i Autin, W. J. 1999. Evolution of the Holo-cene Mississippi River floodplain, Ferriday, Louisiana: insights on the origin of fine-grainedfloodplains. Journal of Sedimentary Research,69, 4: 800-815.

Chiappe, L., Schmitt, J. G., Jackson, F. D., Garrido,A., Dingus, L. i Grellet-Tinner, G. 2004. NestStructure for Sauropods: Sedimentary Criteriafor Recognition of Dinosaur Nesting Traces. Palaios, 19: 89-95.

Farrell, K. M., 2001. Geomorphology, facies architec-ture, and high-resolution, non-marine sequencestratigraphy in avulsion deposits, CumberlandMarshes, Saskatchewan. Sedimentary Geolo-gy, 139: 93-150.

Gierliƒski, G. 1991. New dinosaur ichnotaxa fromthe Early Jurassic of the Holy Cross Mountains,Poland. Palaeogeography, Palaeoclimatology,Palaeoecology, 85: 137–148.

Gierliƒski, G. i Nied˝wiedzki, G. 2002. Enigmatic dinosaur footprints from the Lower Jurassic of Poland. Geological Quarterly, 46: 467-472.

Gierliƒski, G. i Pieƒkowski, G. 1999. Dinosaur trackassemblages from the Hettangian of Poland.Geological Quarterly, 43, 3: 329–346.

Gierliƒski, G., Niedêwiedzki, G. i Pieƒkowski, G.2001. Gigantic footprint of theropod dinosaur inthe Early Jurassic of Poland. Acta Palaeontolo-gica Polonica, 46: 441-446.

Gierliƒski, G., Niedêwiedzki, G. i Pieƒkowski, G.2004. Tetrapod track assemblage in the Hettan-gian of So∏tyków, Poland, and its paleoenviron-mental background. Ichnos, 11, 3-4 (w druku).

Hasiotis, S. T. i Bown, T. M. 1992. Invertebrate ich-nofossils: The backbone of continental ichnolo-gy. W: Maples, C. G. i West, R. R. (red.), Tracefossils, Paleontological Society Short Course,5: 64-104.

Hasiotis, S. T. i Demko, T. M. 1996. Terrestrial andFreshwater Trace Fossils, Upper Jurassic Mor-

rison Formation, Colorado Plateau. W: Morales,M. (red.), The Continental Jurassic. Museum of Northern Arizona Bulletin, 60: 355-370.

Karaszewski, W. i Kopik, J. 1970. Lower Jurassic.The Stratigraphy of the Mesozoic in the marginof the Góry Âwi´tokrzyskie. Prace InstytutuGeologicznego, 56: 65-98.

Koz∏owski, S., Migaszewski, Z, M. i Ga∏uszka, A.,2004. Znaczenie georó˝norodnoÊci w holistycz-nej wizji przyrody. Przeglàd Geologiczny, 52, 4:291-294.

Makarewiczówna, A. 1928. Etude sur la flore fossi-le du lias inférieur des environs d’Ostrowiec, Pologne. Travaux de la Société des Sciences et des Lettres de Wilno, L’Institut de Géologie,3: 1-49.

Niedêwiedzki, G. i Niedêwiedzki, D. 2004. Nowe zna-leziska tropów dinozaurów ze Êladem Êródsto-pia z dolnej jury Gór Âwi´tokrzyskich. PrzeglàdGeologiczny, 52, 3: 237-242.

Pieƒkowski, G. 1983. Ârodowiska sedymentacyjnedolnego liasu pó∏nocnego obrze˝enia Gór Âwi´-tokrzyskich. Przeglàd Geologiczny, 31, 4: 223-231.

Pieƒkowski, G. 1985. Early Liassic trace fossils assemblages from the Holy Cross Mountains,Poland: their distribution in continental andmarginal marine environments. W: Curran, H.A. (red.), Biogenic structures: their use in inter-preting depositional environments. Society of Economic Paleontologist and Mineralogist,Special Publication, 35: 37-51.

Pieƒkowski, G. 1991. Eustatically-controlled sedi-mentation in the Hettangian-Sinemurian (EarlyLiassic) of Poland and Sweden. Sedimentology,38: 503-518.

Pieƒkowski, G. 1998. Dinosaur nesting ground fromthe Early Jurassic fluvial deposits, Holy CrossMountains (Poland). Geological Quarterly, 42,4: 461-476.

Pieƒkowski, G. 1999. Dinosaur nesting ground fromthe Early Jurassic fluvial deposits, Holy CrossMountains (Poland) – reply and new evidence.Geological Quarterly, 43, 3: 379-382.

Pieƒkowski, G. 2004. The epicontinental Lower Ju-rassic of Poland. Polish Geological InstituteSpecial Papers, 12.

Pieƒkowski, G. i Gierliƒski, G. 1987. New finds of dinosaur footprints in Liassic of the HolyCross Mts. and its palaeoenvironmental background. Przeglàd Geologiczny, 35, 4:199–205.

16 Tomy Jurajskie, tom II

Reymanówna, M. 1991. Two conifers from the Lias-sic flora of Odrowà˝ in Poland. W: Kovar-Eder, J.(red.), Palaeovegetational development in Euro-pe and Regions relevant to its palaeofloristicevolution. Proceedings, Pan-European Palaeobo-tanical Conference, Vienna. 307-31, Naturhisto-risches Museum, Wien.

Ryka, W. i Maliszewska, A. 1991. S∏ownik petrogra-ficzny. 415, Wydawnictwa Geologiczne, Warsza-wa.

Sabath, K., Machalski, M. i Lefeld, J. 1999. Dinosaurnesting ground from Early Jurassic fluvial depo-sits, Holy Cross Mountains (Poland) – discus-sion. Geological Quarterly, 43, 3: 375-378.

Sarjeant, W. A. S. 1975. Plant trace fossils. W: FreyR. W. (red.), The study of trace – fossils. 163-179,Springer-Verlag, Berlin.

Wcis∏o-Luraniec, E. 1991. Flora from Odrowà˝ inPoland – a typical Lower Liassic European flora.W: Kovar-Eder, J. (red.), Palaeovegetational Development in Europe and Regions Relevant toits Palaeofloristic Evolution. Proceedings of thePan-European Palaeobotanical Conference,Vienna, 19-23 September 1991, 307-311.

Wegierek, P. i Zherikhin, V. 1997. An Early Jurassicinsect fauna in the Holy Cross Mountains. ActaPalaeontologica Polonica, 42: 539-543.

Wróblewski, T. 2000. Ochrona georó˝norodnoÊciw Górach Âwi´tokrzyskich z mapà w skali 1: 300.000. Paƒstwowy Instytut Geologiczny,Warszawa.

Ziaja, J. 1991. The Lower Liassic microflora fromOdrowà˝ in Poland. W: Kovar-Eder, J. (red.), Palaeovegetational development in Europe andRegions relevant to its palaeofloristic evolution,Proceedings, Pan-European PalaeobotanicalConference, Vienna, Naturhistorisches Mu-seum, Wien. 337-339.