tarabay iti ortograpia ti pagsasao nga ilokano

TARABAY ITI ORTOGRAPIA TI PAGSASAO NGA ILOKANO

(MAIKA-2 A PASET)

Inaramid ni:Maestro Artbie A. Samson

2.5. Dagiti pagannurotan mainaig iti singin-a-paaweng a masarakan kadagiti puon a balikas. Mabalin a (a) diptonggo, wenno (b) saan a diptonggo.

2.5.a. Adda dagiti puon-a-balikas (root words) a ti/dagiti silaba (ebkas) a mangbukel kadagitoy ket agdenna a dua a paaweng (vowel) a maibilang a diptonggo, kas koma kadagitoy:

2.5.a.1. Ti IA iti PARIA. Ti IA ditoy ket maibilang a diptonggo ta tarustarus daytoy no basaen; maibalikas daytoy a YA a saan ket nga agsina, kas koma: I.A. Gapu met iti daytoy dua a a silaba ti mangbukel iti nasao a balikas (PAR.IA), saan ket a tallo (PAR.I.A). Maipalagip pay a ti diptonggo, ania man ti pannakaisuratda, agtalined ti pannakaibalikasda.

2.5.a.2. Ti OA iti OAGAY-OAY. Ditoy ti OA, maibilang met a diptonggo ta tarustarus met a basaen;mainalikas daytoy a WA a saan ketdi nga agsina a kas koma: O.A. Gapu met daytoy buklen ti tallo a silaba ti nasao a balikas (WA.GAY.WAY), saan ketdi a lima (O.A.GAY.O.AY).

2.5.a.3. Iramantayo ti IA, adtoy dagiti diptonggo iti lengguahe nga Ilokano.

IA, a maibalikas a YAEA, a maibalikas a YAIE, a maibalikas a YEIO, a maibalikas a YOEO, a maibalikas a YOIU, a maibalikas a YUEU, a maibalikas a YUOA, a maibalikas a WAUA, a maibalikas aWAOE, a maibalikas a WEUE, a maibalikas a WE

Ken ti naidumduma a diptonggo a triple-a-paaweng a UIO a maibalikas a YO-

2.5.a.3.1. Pannakaaramat ti IA, IE, IO ken IU

2.5.a.3.1.1. Pagtalinaedan ti IA, IE, IO ken IU iti silaba no sinaruno ti pauni (consonant) dagitoy a diptonggo.

Pagarigan:PAR.IA, saan a PAR.YA (ti sinaruno ti

pauni nga R)PRO.BIN.SIA, saan a PRO.BIN.SYA

wenno PRO.BIN.SI.YA (ti IA iti SIA, sinaruno ti Puni nga S)

KIAW, saan a KYAW wenno KI.YAWPIEK, saan a PYEK wenno PI.YEKBUN.TIEK, saan a BUN.TYEKPAR.IEN.TES, saan a PAR.YEN.TESKAL.IEN.TE, saan a KAL.YEN.TEAR.IET, saan nga AR.YETRA.DIO, saan nga RAD.YODIAR.IO, saan a DIAR.YOLAP.IU.KOT, saan a LAP.YU.KOT

2.5.a.3.1.2. Ngem maisurat a YA ti IA, a YE ti IE, a YO ti IO, ken YU ti IU, no maaramat daytoy iti umuna a silaba ti balikas, no maulit ti nasao a silaba, ken no sinaruno ti paaweng dagitoy a diptonggo.

Pagarigan:YA.MAN, saan a IA.MANYAW.YAW saan a IAO.IAOYE.RO, saan a IE.ROYEP.YEP, saan a IEP.IEP

2.5.a.3.1.2. Ngem maisurat a YE ti IE ken YU ti IU no maaramat daytoy a maudi a silaba ti puon-a-balikas.

Pagarigan:

SER-YE, saan a SER.IEIS.YU, saan a TIS.YU

2.5.a.3.2. Pannakaaramat ti EA, EO ken EU

2.5.a.3.2.1. Pagtalinaedan ti pannakaisurat dagitoy iti silaba nupay maibalikas dagitoy a YA, YO, ken YU, kas panagsasaganadda.

Pagarigan:KAM.PEON, saan a KAM.PE.YONPAN.TEON, saan a PAN.TE.YONLEON, saan a LE.YONEU.RO.PA, saan a YU.RO.PA

2.5.a.3.4. Pannakaaramat ti OA, UA, OE ken UE

2.5.a.3.4.1. Maisurat ti OA ken UA a WA ken ti OE ken UE a WE no maaramat a panagrugian ti silaba ken no sinaruno ti paaweng ti diptonggo.

Pagarigan:WA.SAY, saan a OA.SAYWAK.WAK, saan a OAK.OAKWA.GAY.WAY, saan a OA.GAI.OAIWEK.WEK, saan a OEK.OEKPA.LI.WA.WENG, saan a PA.LI.OA.OENG

2.5.a.3.4.2. Pagtalinaedan ti UA ken UE iti silaba no sinaruno ti consonant daytoy a diptonggo. Saan met a maaramat ti OA ken OE no sinaruno ti consonant daytoy a diptonggo.

Pagarigan:SUA, saan a SU.WAKA.DUA, saan a KA.DU.WAKA.RAR.UA, saan a KA.RAR.WAPUEK, saan a PWEKKUE.BA, saan a KWE.BA

2.5.a.3.5. Pannakaaramat ti OI ken UI.

2.5.a.3.5.1. Agpada a maisurat ti OI ken UI a WI no maaramat dagitoy iti rugi ti silaba ti balikas wenno no maulit ti silaba.

WI.DO, saan a OI.DOWIT.WIT, saan a OIT.OITWI.TI.WIT, saan a OI.TI.OITKA.WIL, saan a KA.OILMAL.WIT, saan a MAL.OITBAK.WIT, saan BAK.OIT

2.5.a.3.6. Pannakaaramat ti naidumduma a diptonggo a UIO.

2.5.a.3.6.1. Kadagiti balikas nga aggibus ti silaba iti letra G sa sarunuen dayta a silaba ti diptonggo a UIO, maisurat itan a YO to diptonggo.

Pagarigan:BAG.YO, saan a BAG.IOSANGYO, saan a SANG.IODUG.YOT, saan a DUG.IOT

2.5.b. Adda dagiti puon-a-balikas nga addan kadagiti agdenna a dua a paaweng a ni maibilang a diptonggo ta agsina ti pannakaibalikas dagitroy, kas koma kadagitoy.

2.5.b.1. Ti AA iti SAAN. Ti AA ditoy ket saan maibilang a diptonggo ta no basae, agsina ti pannakaibalikasda.

2.5.b.2. Ti AU iti BAUT. Ti AU ditoy ket saan a maibilang a diptonggo ta no basaen, agisna ti pannakaibalikasda, saan ket a maibalikas nga AW.

2.5.b.3. Iramantayo ti AA, adtoy dagiti singin-a-paaweng wenno vowel a saan a diptonggo a masarakan kadagiti balikas nga Ilokano.

AA, kas koma ti SA.ANAE, kas ti RA.EPAI, kas PA.ITAO, kas SA.OAU, kas BA.UTII, kas SI.IT

2.5.b.3.1. Pannakaaramat ti AA

2.5.b.3.1.1. Maibalikas ti AA a kas A.A, kas koma kadagitoy:

Pagarigan:DA.ANBA.AK

2.5.b.3.2. Pannakaaramat ti AE

2.5.b.3.2.1. Maibalikas ti AE a kas A.E, saan ket nga EY. Kas koma:

BA.ETTA.ENG

2.5.b.3.2.2. Gapu ta agsina ti pannakabalikas ti AE, daytoy ti gapuna met ti pannakaisurat dagitoy a balikas a nabulod manipud iti Ingles:

BEY.BI, saan a BA.E.BIREY.TING, saan a RA.E.TING

2.5.b.3.3. Pannakaaramat ti AI

2.5.b.3.3.1. Maibalikas ti AI a kas, A.I., saan ketnga AY. Kas koma kadagitoy:

Pagarigan:DA.INGKA.ING

2.5.b.3.3.2. Gapu ta agsina ti pannakabalikas ti AI, kastoy met ngarud ti pannakaisurat dagitoy a balikas:

BA.LAY, saan a BA.LA.IAY.WAN, saan a A.I.WAN

2.5.b.3.3. Gapu ta agsina ti pannakabalikas ti AI, kastoy met ngarud ti pannakaisurat dagitoy a balikas a nabulod manipud iti Ingles:

TRAY.SI.KEL, saan a TRA.I.SE.KELBAY.RUS, saan a BA.I.RUSHAYS.KUL, saan a HA.IS.KULPLAS.LAYT, saan a PLAS.LA.ITAR.MA.LAYT, saan a AR.MA.LA.IT

2.5.b.3.3.4. Nupay kasta, kadagiti nabulod a balikas manipud iti Espaniol, diptonggo ti AI, kas koma:

BAI.LA.RI.NA, saan a BAY.LA.RI.NAAI.RE, saan nga AY.RE

2.5.b.3.4. Pannakaaramat ti AO

2.5.b.3.4.1. No maaramat dagitoy iti balikas, agsina ti pannakaibalikasda.

Pagarigan:SA.OMA.ONG

2.5.b.3.4.2. Ket gapu ta agsina ti pannakabalikas ti AO, kastoy ngarud ti pannakaisurat dagitoy a balikas:

LAG.DAW, saan a LAG.DA.OSANG.AW, saan a SANG.A.O

2.5.b.3.5. Pannakaaramat ti AU

2.5.b.3.5.1. No maaramat dagitoy iti balikas, agsina ti pannakabalikasda.

Pagarigan:BA.UTBA.U.TEK

2.5.b.3.5.2. Nupay kasta, kadagiti nabulod a balikas manipud iti Espaniol, diptonggo ti AU, kas koma:

AU.TOR, saan a AW.TORAU.TO.NOM.IA, saan a AW.TO.NOM.IA

2.5.b.3.6. Pannakaaramat ti II

2.5.b.3.6.1. No maaramat ti II iti balikas, agsina ti pannakabalikasda.

Pagarigan:SI.ITI.IT

2.5.b.3.6.2. Nupay kasta, no maaramat a pauna (prefix) ti I iti balikas a mangrugi iti I, mayebkas ti II a YI, ket maisurat met a kas iti pannakabalikasna.

Pagarigan:I+IBIT = YIBITI+IIT = YIIT