tÜrk eĞİtİm tarİhİ -...

Dr.Öğr.Ü.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com

TÜRKEĞİTİMTARİHİ3

TÜRKLERİNMÜSLÜMANOLMALARINDANSONRAEĞİTİMDEGELİŞMELER

ÇeşitlidinîinanışlarasahipolanTürktopluluklarınınİslamiyet’ikabulsüreci,TalasSavaşı(751)ilebaşlamıştır.TalasIrmağıkıyısındagerçekleşensavaş,Abbasilerve

Çinlilerarasındakihâkimiyetmücadelesindenkaynaklanmıştır.

SavaştaTürkboyları,Abbasilerinyanındayeralmış;buolaydansonrakurulaniyiilişkilersayesindeİslamiyet’i

tanıyanbazıTürkboylarıbudinegirmişlerdir.

Karluk,YağmaveÇiğilboyları;buyenidinikabuledenilkTürktopluluklarıdır.İlkMüslümanTürkdevletidebu

boylarcakurulanKarahanlıDevleti’dir(müslümanoluşları930).

İlkmüslümanTürkDevletininİtil(Volga)BulgarDevletiolduğudailerisürülmüştür.

BudevletinhükümdarıAlmuş(Cafer)Han921’deAbbasiHalifesineelçigöndererek,kendisininve

halkınınbirkısmınınİslâmiyetikabulettiğinibildirmiş,ondanİslâmıöğreteceköğretmenler,mescidvekale

yapımınıbilenustalaristemiştir.

HalifeningönderdiğiheyetMayıs922’deAlmuşHan’aulaşmıştır.

MÜSLÜMANTÜRKLERİNEĞİTİMHAYATINDAKİ

DEĞİŞİKLİKLER

Türktoplumlarındailkdefamedresedenilen,planlı,düzenli,güçlübirörgüneğitim-öğretimkurumuolanbirokulortayaçıkmış,medreseler

kısasüredehertarafayayılmıştır.

BukurumlarTürkiyeCumhuriyetikuruluncayakadaryaşamıştır.

Türktoplumlarınıneskideğerlerivetöresideğişmiştir.

Medreseleriledüşünürler,mutasavvıflar,din

adamları,budeğişmeyisağlayıcıbiryaygıneğitimgöreviyapmışlardır.

Türktoplumlarınınyenidinleveyenideğerlerlebuluşması,“gazi”ve“veli”insantiplerininortaya

çıkarmıştır.

Eskisavaşçı,cihangir,“alp”tipininözellikleribuyenitiplerinözellikleriilekaynaşmıştır.

Gazilerveveliler,Anadolu,BalkanlarveOrta

DoğudabirçokyöreninTürkleşmesiveİslâmlaşmasındaönemliroloynamışlardır.

Türklerİslâmiyettebiliminyücetutulduğunugörmüşler,budakendilerininköklübilimsevgilerini

sürdürmelerinikolaylaştırmıştır.

TürklerinmüslümanolmalarıvebatıyailerledikçeAraplarveİranlılarlailişkilerininartmasısonucu,ArapçaveFarsçaaydınlarındiliüzerindegiderek

artanbiretkiyesahipolmuştur.

HalkınkullandığıTürkçebuetkidenuzakkalmıştır.

Ortaveyükseköğretimvebilimdiligenelolarak

Arapçaolmuştur.

TürklerİslâmiyetegeçerkenArapyazısınıdaalmışlar,bu,kullanımsüresininuzunluğuveyayılmaalanınıngenişliğibakımındanonların

baştagelenyazısıolmuştur.

KARAHANLILAR

840’taUygurDevletininsiyasihakimiyetisonaerince,UygurlarvebaşkatoplumlarKarahanlıDevletini

kurdularve930’luyıllardaAbdülkerimSatukBuğraHandönemindeMüslümanoldular.

Devlet11.yüzyılınortalarındaikiyeayrıldı.BaşkentiKaşgarolanDoğuKarahanlıDevletinin

enünlühükümdarıHasanBuğraHan’dır(1052-1103).Budevlet1130’daortadankalmıştır.

BaşkentiSemerkandolanBatıKarahanlı

DevletininünlühükümdarlarındanbiriBuğraKaraHanEbûİshakİbrahim’dir(1052-1068).Budevlet

de1212’dehakimiyetinikaybetmiştir.

İçAsyaveMaveraünnehir’deçoksayıdabaşkaMüslümanTürklerdebulunmaktaydı.

BunlarbazıTürk-Arap-İranlıkarışımıdevletlerin

kurulmasındaetkiliolduklarıgibi,müstakildevletlerdekurmuşlardır.

İÇASYAMÜSLÜMANTÜRKLERİVE

KARAHANLILARDAEĞİTİMİNTEMELÖZELLİKLERİ

ButoplumlarınMüslümanolmaları,yerleşikbirdüzenegeçmelerionlarıneğitiminiolumluyönde

şekillendirenikitemeletkenolmuştur.

Butoplumlarındevletadamları,eğitim-öğretimevebilimingelişmesineönem

vermişlerdir.

Medreselerkurulupgelişmiş,ülkeninhertarafınayayılmıştır.

Farabî,İbn-iSina,Birunîgibidünyaeğitimvebilimtarihindeyeralanbilimadamları

yetişmiştir.

EğitimtarihmizdeeğitimbilimineilişkinilkgörüşlerbaştaFarabîolmaküzerebu

düşünürlertarafındanilerisürülmüştür.

KARAHANLILARDAEĞİTİMVEMEDRESELER

SemerkandRegistanMeydanı

Medreseler,temeldeeğitimincamileresığmamasısebebiile

ortayaçıkmayabaşlamıştır.

Başkasebeplerdebulunmaktadır…

Medreselerden,yeniMüslümanolanTürkboylarınınyeniinanışlarınıpekiştirme,yenidinleriileçelişeneskiinanışlarıkaybettirme

aracıolarakyararlanmak.

Medreselerden,çevrelerindekiŞiilerekarşıkendiSünnî-Hanefîinançlarınıkorumaaracı

olarakfaydalanmak.

Karahanlılar,medreseleriSemerkand,Buhara,Taşkent,Balasagun,Yarkent,Kaşgargibiönemli

şehirlereyaydılar.

Farabî,İbnSina,Birunî,BalasagunluYusufHasHacip,KaşgarlıMahmut,AhmetEdip,AhmetYesevî,budönemdeyetişenönemli

kişilerarasındadır.

MedreselergenellikleCamilerilebirlikteinşaediliyordu.

MedreselerinCamilerdenfarkıdahasistemli

oluşu,talebevemüderrisodalarıbulunmasıidi.

MedreselerinaçılmasındansonraCamiidersleridedevamlılığınıkorumuştur.

MedreseninplantipiolarakönceHorasan'daBudistmanastırlarından(Vihara)esinlenerekgelişmişolmasıihtimalindensözedilmektedir.

BumanastırlararasındaenünlülerindenbiriBelhYakınındaNevbaharBudistManastırıidi.

Medreselerinmaligiderlerivakıflartarafındankarşılanmıştır.

BudönemmedreselerindeSünnîveHanefîçizgideeğitimyapılmasışartıvardı.

Karahanlılardamedreseleryanısıra“Küttap”veya“mektep”adıverilenyerlerdebulunuyordu.

Buralarda,yazıyazmaveokumaöğreniliyordu.

Mektepler,zamaniçindeokumayazmanınyanı

sırakıraatilmi,basitdinîbilgilerveibadetşekilleri,hattâbasithesaplamayollarınındaöğretilmeyebaşlanmasıylaçokyönlüeğitim

kurumlarıhâlinegelmiştir.

Yaygıneğitimalanındaise,camiler,tekkeler,zaviyelerveribatlardanbahsetmek

mümkündür.

Camivemescitler;ibadetamaçlıkurulmuşolmaklabirliktetoplantılarınyapıldığı,mahkemeişlemlerinin

görüldüğü,ziyafetlerindüzenlendiği,alışverişyapılabilen,eğitimveöğretimfaaliyetlerininde

yürütüldüğümekânlardı.

CamivemescitlerdeibadettenöncevesonraKur'anveilahilerokunur,vaazvehutbelerverilir,kussasolarakadlandırılanhikâyecilertarafındandinîveahlakîhikâyeleranlatılırdı.Buhikâyeler,toplum

eğitimindeönemlibirroloynamıştır.

Büyükyerleşimmerkezlerindekurulan“tekkeler”,dahaküçükyerlerdekurulan“zaviyeler”de

eğitimaçısındanönemlidir.

Belliyaşagelenerkekler,birtarikategirerektekkeyeyöneliyor;buradaçokdisiplinlibir

kültürortamındayetişmeolanağıbuluyorlardı.

Tekkelerdedil,edebiyat,müzik,sanat,işahlâkı,sosyoloji,sağlıkeğitimiveriliyordu.Bubakımdantekke;dinîilimler,dinhukukuveArapçaöğreten

medreselerdenfarklıydı.

Ribatlar,öncelerisınırlardagüvenliğisağlamaküzereyapılmışaskerîniteliklikurumlardı.

Zamanlasosyalyaşamınbirparçasıhâlinegeldiler.Benzergörevüstlenmişolmalarınedeniylebirçokeserderibatadı,kervansarayvehankahileeş

anlamlıolarakkullanılmıştır.

Ribatlargenellikledörttarafısurlarlaçevrili,içlerindegenişbiravlusubulunan;mescit,aşhane,yatakhane,hamam,şifahane,ayakkabıcıveahırlargibibirçok

hizmetbölümündenoluşanyapılardı.

Buyapılarda,eğitimgörmekisteyenkimsesizöğrencileriçinokulyadadersliklerde

bulunuyordu.

10.yy.dasayılarıonbincivarındaolanribatlar,zamanlaSelçuklumedreselerinedeetkietmiştir.

Karahanlılardankalanbaşlıcaribatlariçinde

Ribatımelik,DayaHatunKervansarayı,AkçakaleKervansarayısayılabilir.

KARAHANLILAREĞİTİMMÜESSESELERİ

ÖRGÜNEĞİTİMKURUMLARI

KÜTTABVEYA

MEKTEPLERMEDRESELER

YAYGINEĞİTİMKURUMLARI

CAMİVEMESCİDLER

TEKKEVEZAVİYELER RİBATLAR

Teşekkürederim…

Yrd.DoçDr.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com