wijsgerige antropologie - ugent

WIJSGERIGE ANTROPOLOGIE

1E BACHELOR

LES 1

Prof. Dr. Farah Focquaert

Ter info

◦ Docent: Prof. Dr. Farah Focquaert

◦ WB/MW en Pedagogie: Hoorcolleges op woensdag16u-18u30

◦ 22 april: gastcollege Kjell Bleys over Marx

◦ Praktijk-assistent: Dr. Thomas Vervisch

◦ WB/MW: werkcolleges op maandag 16u-18u

◦ Alle vragen over de werkcolleges en het examen: Thomas.Vervisch@ugent.be

2W.A. - LES 1 - INLEIDING

Werkcolleges Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen

◦ Werkcolleges op maandag, 16u-18u

◦ 17 februari : inleidende les

◦ 24 februari : gastcollege dr. Koen Margodt, thema: dierenrechten: een ethische

reflectie

◦ 2 maart: gastcollege dr. Griet Vandermassen, thema: man/vrouw verschillen, gender

◦ 9 maart: gastcollege Prof. dr. Jan Verplaetse, thema: vrije wil

3W.A. - LES 1 - INLEIDING

Leermateriaal

◦ TE KENNEN: Handboek ‘Thirteen Theories of Human Nature’ + PPT slides op Minerva

◦ Schriftelijk examen: open vragen

◦ In de paasvakantie wordt er een lijst met mogelijke examenvragen op Minerva

geplaatst

4W.A. - LES 1 - INLEIDING

Handboek

5W.A. - LES 1 - INLEIDING

Thirteen theories of human nature

◦ Table of Contents

◦ Introduction: Rival Theories and Critical Assessments

1. Confucianism: The Way of the Sages

2. Upanishadic Hinduism: Quest for Ultimate Knowledge

3. Buddhism: In the Footsteps of the Buddha

4. Plato: The Rule of Reason

5. Aristotle: The Ideal of Human Fulfillment

6. The Bible: Humanity in Relation to God (niet te kennen)

7. Islam: The Khalifa Ideal (niet te kennen)

8. Kant: Reasons and Causes, Morality and Religion

9. Marx: The Economic Basis of Human Societies (Kjell Bleys)

10. Freud: The Unconscious Basis of Mind

11. Sartre: Radical Freedom

12. Darwinian Theories of Human Nature

13. Human Nature and Feminist Theory

W.A. - LES 1 - INLEIDING 6

Wat is wijsgerige antropologie?

7W.A. - LES 1 - INLEIDING

Wat is wijsbegeerte?

◦ “Philosophy is an unusual subject in that it’s practioners don’t agree what it’s about.”

(Nigel Warburton, 2010)

◦ Kritisch denken: uniek filosofische bezigheid?

◦ Algemene doelstelling en aanpak: streven naar betrouwbare kennis en formuleren van

overtuigende argumenten. Uniek filosofische bezigheid?

8W.A. - LES 1 - INLEIDING

Wat is wijsbegeerte?

◦ Filosofie en wetenschap hebben veel gemeenschappelijk

◦ Amerikaans fysicus Richard Feynman (1966):

◦ “Een van de kwaliteiten van de wetenschap is dat ze ons de waarde van rationeel

denken bijbrengt, en het belang van vrijheid van denken; ze leert ons dat het loont om

te twijfelen aan de waarheid van wat ons wordt verteld.” = filosofie

W.A. - LES 1 - INLEIDING 9

0

W.A. - LES 1 - INLEIDING 10

De Rivier van Herakleitos

◦ “ Wijsbegeerte, of filosofie, is de studie van die problemen waarvoor we

nog geen wetenschappelijke oplossingsmethode hebben.”: de totaliteit

van vragen wordt gesteld

(Vermeersch & Braeckman, 14, 2008)

◦ “Oorspronkelijk is de wijsbegeerte die vorm van kennisverwerving die

ontstaat wanneer men geen vrede neemt met de mythische, magische

of dogmatische aanpak; wanneer men de eis van betrouwbaarheid

stelt en dus kritisch wordt.” (V&B, 40, 2008)

◦ Methode: een streven naar rationaliteit, naar rationeel denken.

W.A. - LES 1 - INLEIDING 11

De Rivier van Herakleitos

◦ Enge zin: valt rationeel denken samen met wetenschap

◦ “Een denken waarbij men door een onophoudelijke interactie tussen nauwkeurig geformuleerde theorieën en onbetwijfelbaar vastgestelde empirische feiten, tot betrouwbare kennis komt”

◦ = strenge eis van exacte taal en ver doorgedreven controle via ervaringsgegevens

◦ Brede zin: valt rationeel denken samen met wijsbegeerte

◦ “De eis om betrouwbare antwoorden te zoeken op alle vragen, maar, aangezien bepaalde terreinen nog niet voor strikt wetenschappelijke methodes toegankelijk zijn, zal men, waar nodig, de criteria van wetenschappelijkheid versoepelen, zonder nochtans de eis te laten varen die zo dicht mogelijk te benaderen.”

◦ = Systematische kennisverwerving en rationele argumentatie

W.A. - LES 1 - INLEIDING 12

Wat is wijsgerige antropologie?

◦ Domein binnen de wijsbegeerte dat een antwoord geeft op de vraag: wat is de

specifieke aard van de mens?

13W.A. - LES 1 - INLEIDING

Wat is wijsgerige antropologie?

◦ “Philosophical anthropology is an attempt to provide a unified account of the

meaning of the human being.”

◦ “A philosophical anthropology is historical in as much as it investigates the dominant

worldviews that harbor a basic insight into the meaning of being human.” (Davis &

Steinbock, 2018, https://plato.stanford.edu/entries/scheler/)

W.A. - LES 1 - INLEIDING 14

Wat is wijsgerige antropologie?

◦ Philosophical anthropology: “discipline within philosophy that seeks to unify the several

empirical investigations of human nature in an effort to understand individuals as both

creatures of their environment and creators of their own values.” (F.A., Olafson,

Encyclopedia Britannica)

◦ “Humans do not, after all, ask large philosophical questions primarily in their capacity

as workers in a specialized field of inquiry; rather, they ask them as human beings who

feel the need to understand their own lives in as wide a context as possible.” (F.A.,

Olafson, Encyclopedia Britannica)

W.A. - LES 1 - INLEIDING 15

Wat is wijsgerige antropologie?

◦ Waaruit bestaat de menselijke natuur? Wat maakt de mens specifiek tot mens?

◦ Filosofische studie van de menselijke conditie

◦ Theorieën over de menselijke natuur - mensbeelden: wat betekent het om mens te zijn

◦ Niet normatief: niet over hoe de mens moet leven

◦ Bijv., Wat is de plaats van de mens in de kosmos?

◦ Wat is de verhouding tussen lichaam en geest?

◦ Is onze cultuur een onderdeel van onze natuur?

◦ Welke cognitief-emotionele capaciteiten zijn uniek menselijk?

◦ Is de mens een wezen met een vrije wil of zonder een vrije wil?

◦ Is de mens van nature goed? Is de mens van nature kwaad?

W.A. - LES 1 - INLEIDING 16

Wat is wijsgerige antropologie?

◦ Is de mens van nature goed?

W.A. - LES 1 - INLEIDING 17

Wat is wijsgerige antropologie?

◦ Is de mens van nature goed?

◦ “Een enkeling at mensenvlees. Dit begon in Yunnan, waar hongersnood al in de zomer

van 1958 toesloeg. Eerst werden de karkassen van zieke dieren opgedolven, maar

naarmate de honger harder om zich heen greep, groeven sommigen de lichamen

van mensen op, bereiden ze en aten ze op. Al gauw kwam deze praktijk in elk gewest

dat door verhongering werd gedecimeerd voor… In Tanbin, in Luoding, een commune

waar in 1960 een op de twintig dorpelingen stierf, werden bijvoorbeeld enkele kinderen

opgegeten.” (371-372)

W.A. - LES 1 - INLEIDING 18

W.A. - LES 1 - INLEIDING 19

W.A. - LES 1 - INLEIDING 20

W.A. - LES 1 - INLEIDING 21

W.A. - LES 1 - INLEIDING 22

W.A. - LES 1 - INLEIDING 23

W.A. - LES 1 - INLEIDING 24

Steven Pinker

W.A. - LES 1 - INLEIDING 25

W.A. - LES 1 - INLEIDING 26

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ “… for anyone who is looking for how we should live. Such guidance is usually based on a diagnosis of what tends to go wrong with us and some sort of ideal of what we ought to be”

◦ “theory of human nature”:

◦ 1. a background metaphysical understanding of the universe and humanity’s place in it.

◦ 2. a theory of human nature in the more specific sense of a distinctive set of claims abouthuman beings, human society, and the human condition

◦ 3. a diagnosis of some typical defect, what tends to go wrong in human life and society

◦ 4. a prescription for correcting what goes wrong and an ideal for how human life shouldbest be lived

W.A. - LES 1 - INLEIDING 27

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Wat is de plaats van de mens in de kosmos? = Ambigue vraag

◦ Enerzijds een vraag naar de causale oorsprong van de mens: “waardoor is de mens

ontstaan?”

◦ Anderzijds een vraag naar de bedoeling van ons bestaan: “waar moeten we ons op

richten, wat moeten we doen”

W.A. - LES 1 - INLEIDING 28

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Concreter:

◦ “Are we essentially products of evolution, programmed to pursue our self-interest and

to reproduce our genes and thus fulfill our biological drives ?

◦ “Or is there no such “essential” human nature, only a capacity to be molded by

society and its changing economic, political, and cultural forces?

◦ “Or is there some transcendent, objective (perhaps divine) purpose for human lives

and human history?”

W.A. - LES 1 - INLEIDING 29

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Rivaliserende ‘theorieën’

◦ Focus op het transcendente en religieuze (bijv. openbaringsgodsdiensten zoals het

christendom, de islam en het judaïsme; religies zoals het confucianisme en hindoeïsme)

◦ Focus op belangrijke filosofische, meer rationeel onderbouwde systemen waar

bepaalde zaken als objectief waardevol gezien worden voor het leven van de mens

(bijv. Plato, Aristoteles, Kant)

◦ Focus op de sociale leefwereld van mensen en de socio-economische en politieke

structuren die inwerken op mensen (bijv. Marx, Sartre)

◦ Focus op het wetenschappelijke, empirisch en rationeel onderbouwde (bijv.

evolutietheorie)

W.A. - LES 1 - INLEIDING 30

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ De veelheid van theorieën houdt niet in dat relativisme het antwoord is (bijv. cultureel

relativisme of postmodernisme).

◦ Onpartijdig, rationeel, filosofisch onderzoek en evaluatie van deze theorieën

◦ Daarbij moeten we een onderscheiden maken tussen verschillende soorten van

uitspraken of beweringen, zodat we kunnen nagaan welk belang en welke justificatie

‘op zijn plaats is’.

◦ Waardeoordelen (value judgments)

◦ Wetenschappelijke theorieën of uitspraken (scientific theories)

◦ Metafysische theorieën (methaphysical theories)

W.A. - LES 1 - INLEIDING 31

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Waardeoordelen (value judgments)

◦ “onschuldige personen straffen is onrechtvaardig”

◦ Een oordeel over wat “moet” of “hoort” te gebeuren (normatieve oordelen)

◦ Verschilt van een feitelijke uitspraak over de werkelijkheid (“what is actually the

case”)

◦ Let op: wanneer we beide soorten uitspraken niet duidelijk afbakenen, dan begaan

we de Naturalistic fallacy! (redeneerfout!)

W.A. - LES 1 - INLEIDING 32

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ ‘Who or what counts as a person’

◦ Bijv. ethisch debat over abortus: is een menselijke foetus een persoon of niet?

◦ Worden we dan op een bepaald moment een ‘persoon’? Wanneer? Bij de

conceptie? Wanneer we prikkels ervaren en pijn voelen? Wanneer we geboren

worden?

◦ Wat met hersendode mensen? Of mensen met vergevorderde dementie waardoor

communicatie niet meer mogelijk is?

◦ Zijn er gradaties van ‘personhood’ (persoon-zijn)?

W.A. - LES 1 - INLEIDING 33

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Wie een mens is, is feitelijk te bepalen, levende wezens die behoren tot de soort homo

sapiens.

◦ Wie een persoon is, is een waardeoordeel.

◦ “If we make that distinction [between human and person] there may be radically

defective members of our species (for example the brain-dead) who do not merit the

value term “person”, and for all we know there may be intelligent nonhuman species in

the universe who should count as persons.”

W.A. - LES 1 - INLEIDING 34

Thirteen theories of human nature: introduction

W.A. - LES 1 - INLEIDING 35

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ NATURALISTIC FALLACY

◦ Normatieve oordelen kunnen niet afgeleid worden uit de natuur (vallen niet samen

met de natuur), wanneer we dit wel doen/beweren, dan begaan we de NF.

◦ Normatieve oordelen (wat moeten we doen, hoe moeten we handelen?) zijn oordelen

die de mens toeschrijft aan toestanden en handelingen.

◦ Voorbeeld van de NF:

◦ het is natuurlijk voor een mens om de emotie wraak te voelen wanneer hij/zij het

slachtoffer is van een misdaad, DUS: vergelding is moreel wenselijk/aanvaardbaar, of:

slachtoffers hebben recht op vergelding.

W.A. - LES 1 - INLEIDING 36

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ The Naturalistic Fallacy involves two ideas, which sometimes appear to be linked, but

may also be teased apart:

◦ Appeal to Nature. One aspect of the Naturalistic Fallacy is the (false) idea that

whatever is natural cannot be wrong. Hence, if we can find an example of a certain

behavior "in nature," then that behavior should be acceptable for human beings. More

generally, the appeal to nature is the idea that "natural" things are better than

"artificial" things.

◦ Deriving 'ought' from 'is'. Another aspect of the Naturalistic Fallacy is a move from a

"fact," i.e. a declarative or descriptive utterance, to an imperative or prescriptive

utterance. The conclusion may be about moral duties or about ideal states of affairs;

but the unstated (and false) premise is that we must always accept things as they are.

W.A. - LES 1 - INLEIDING 37

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Example NF: "Tigers eat meat, so vegetarians must just be wrong."

W.A. - LES 1 - INLEIDING 38

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Waardeoordelen VERSCHILLEN van feitelijke oordelen (een weergave van de

werkelijkheid).

◦ Een waardeoordeel kan niet bewezen of weerlegd worden op basis van feiten, wat

niet wegneemt dat sommige feiten over de menselijke natuur relevant zijn wanneer we

normatieve oordelen stellen.

◦ Wanneer een bepaald uitspraak wel kan bewezen of weerlegd worden door een

onderzoek naar relevante, feitelijke gegevens, waarbij direct of indirect een beroep

gedaan wordt op de menselijke zintuigen om die feiten te observeren, dan spreken we

over een empirische uitspraak.

W.A. - LES 1 - INLEIDING 39

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Wetenschappelijke theorieën of uitspraken (scientific theories)

◦ Doen beroep op empirische bevindingen over direct of indirect observeerbare feiten (indirect, bijv. via meetinstrumenten), waarbij vaak gebruik gemaakt wordt van gecontroleerde experimenten.

◦ Formuleren van algemene bevindingen (natuurwetten, fundamentele theorieën) die universeel waar zijn in ruimte en tijd. (bijv. wet van de zwaartekracht of evolutietheorie)

◦ ‘Wetenschappelijk kennis is waar tot het tegendeel bewezen is’ (in se falsifieerbaar)

◦ ‘Logical possibility of finding counterexamples to the theories remains’

◦ Op basis van nieuwe observaties worden wetenschappelijke bevindingen ofwel bevestigd ofwel weerlegd.

W.A. - LES 1 - INLEIDING 40

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Metafysische theorieën of uitspraken (methaphysical theories)

◦ Algemene en fundamentele claims over het zijn, gewoonlijk voorbij onze

wetenschappelijke kennis

◦ Popper: theorieën zijn niet wetenschappelijk indien niet falsifieerbaar

◦ Bijv. Lichaam en geest dualisme (zoals bij Plato en Descartes)

◦ Bijv. Niet-materiële, onsterfelijke ziel waardoor ‘leven na de dood’ mogelijk zou zijn

W.A. - LES 1 - INLEIDING 41

Thirteen theories of human nature: introduction

◦ Uitspraken die geen waardeoordelen zijn; niet waar zijn per definitie (en dus

verschillen van analytische uitspraken die per definitie waar zijn); en ook niet te

testen via directe of indirecte observatie (niet falsifieerbaar zijn); hebben (op zijn

minst) een ‘problematische status’.

W.A. - LES 1 - INLEIDING 42

Vrije wil

◦ Is de mens een wezen met een vrije wil of zonder een vrije wil?

W.A. - LES 1 - INLEIDING 43

Misverstanden over de vrije wil

◦ 1. ‘Wie de vrije wil ontkent, ontkent ook dat mensen een wil hebben’

◦ 2. ‘Wie de vrije wil ontkent, zegt meteen dat al ons handelen onvrijwillig gebeurt’

◦ 3. ‘Er zijn mensen met en mensen zonder vrije wil’

◦ 4. ‘De vrije wil bestaat want ik kan doen wat ik wil’

W.A. - LES 1 - INLEIDING 44

1. ‘Wie de vrije wil ontkent, ontkent ook dat mensen een wilhebben’

◦ “De wil is een psychologisch vermogen waarvan je de werking in gedrag en brein kunt

waarnemen en onderzoeken.” = gradaties van vrijheid binnen het menselijk handelen

◦ “De vrije wil is een filosofische stelling over deze wil die stelt dat (sommige) wilsuitingen

vrij zijn, wat wil zeggen dat ze niet (volledig) door oorzaken veroorzaakt worden.”

◦ Wanneer ik een bepaalde handeling stel, was het op dat moment mogelijk, gegeven

dat alle factoren (biologische -en omgevingsfactoren) die voorafgingen aan dat

specifieke moment constant blijven, voor mij om een andere handeling te stellen? =

filosofische vrije wil

W.A. - LES 1 - INLEIDING 45

2. ‘Wie de vrije wil ontkent, zegt meteen dat al ons handelenonvrijwillig gebeurt’

◦ “Een vrijewilontkenner ontkent niet dat ons handelen vrijwillig kan zijn. ‘Vrijwillig’ betekent gewoon ‘zonder druk of dwang van buitenaf’. Maar het is

niet omdat die ‘externe’ oorzaken wegvallen dat er geen ‘interne oorzaken’

meer zijn. Volgens een vrijewilontkenner zit onze wil altijd verankerd in causale

netwerken. Of dit nu ‘externe’ of ‘interne’ oorzaken zijn, maakt niets uit.”

46W.A. - LES 1 - INLEIDING

3. ‘Er zijn mensen met en mensen zonder vrije wil’

◦ “Opnieuw wordt de vrije wil verward met wil of wilskracht. Wie

dit zegt, bedoelt gewoon dat er mensen zijn zonder, of met een

aangetast wilsvermogen.”

47W.A. - LES 1 - INLEIDING

4. ‘De vrije wil bestaat want ik kan doen wat ik wil’

◦ “Beweren dat de vrije wil niet meer is dan kunnen doen wat je wilt, is een

misverstand dat berust op een verwarring tussen twee betekenissen van

‘kunnen’. ‘Kunnen’ betekent zowel ‘algemeen vermogen’ als ‘keuzemogelijkheid’.”

48W.A. - LES 1 - INLEIDING

Determinisme

‘Stel dat de hele kosmische evolutie een soort film is die je naar je hand kan zetten. Je

kunt de kosmische geschiedenis stopzetten, terug of voorwaarts spoelen. Je kunt scrollen

naar het begin of naar het einde, of ergens daar tussenin. Midden in die film zit jij dit

boek te lezen. Nu zet je de kosmische evolutie stop en je spoelt terug naar het begin der

tijden. Vervolgens ga je weer naar dit tijdstip waarop je dit boek zit te lezen. Dan stelt

zich de volgende vraag: zit jij altijd weer opnieuw op dezelfde plek dit boek te lezen, in

diezelfde stoel, met dezelfde kleren aan en hetzelfde uiterlijk? Met altijd opnieuw weer

precies diezelfde woorden die je uitleggen wat determinisme is? Met altijd weer

diezelfde gedachten bij het lezen van die woorden? Hoe vaak je de kosmische

geschiedenis ook afspeelt, en weer terug en vooruit spoelt, kom je altijd weer opnieuw

op dat identieke punt?’

W.A. - LES 1 - INLEIDING 49

◦ Geloof je van wel, dan ben je een determinist.

◦ Denk je daarentegen van niet, dan ben je een indeterminist.

W.A. - LES 1 - INLEIDING 50

◦ Vragen?

W.A. - LES 1 - INLEIDING 51