yaverİ atatÜrk'Ü anlatiyor - turuz...operatör (kara) kamil bey' in vücuttan...
Post on 01-Apr-2021
7 Views
Preview:
TRANSCRIPT
2·BASKI
YayınaHazırlayan:CANDÜNDAR
YaveriAtatürk'üAnlatıyor
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
Yazan:SalihBOZOK
Yayınahazırlayan:CanDÜNDAR
Yayınhakları:©DoğanKitapçılıkAŞ
1.baskıınisan2001
1.baskıImayıs2001IISBN975-6719-63-X
Kapaktasarımı:Dipnot
Baskı:AltanMatbaacılık
DoğanKitapçılıkAŞHürriyetMedyaTowers,34544Güneşli-İSTANBUL
Tel.(212)6770620-6770739Faks(212)6770749
YaveriAtatürk'üAnlatıyor
SalihBozok
Yayınahazırlayan:CanDündar
Önsöz
"Atatürk'ünyaveriSalihBozok,şuursuzcaSaray'ınmerdivenlerindenaşağıkoştu.Altkattaboşbulduğubirodayadalıpkapıyıkapattı.Azsonraiçerdentekelsilahsesiduyuldu.Sesiduyupodayakoşanlariçerdeonukanlariçindebuldular.
Tabancasındankalbinesıktığıbirkurşunladevrilmişti."
l993'teSanZeybek'ibucümlelerlenoktalamıştık.
Ogündensonrabelgeseliizleyen,kitabınıokuyanhemen
herkesbanaSalihBozok'usormayabaşladı.
Atatürk'üuğrunaölecekkadarsevenbuadamkimdi?
Neolmuştuona?..
Kurşunukalbinesıktıysadahasonraogününasılanlatabilmişti?
Onlarabirazdahasabretmelerinisöylüyordum.Yazıda
hatalıbirsözcükvardı:
Bozok,merdivenleri"şuursuzca"inmemişti.
Benbuönemliayrıntıyıbelgeselyayınlandıktansonra
SalihBozok'unhayattakalantekçocuğuMuzafferBozok'tanöğrenmiştim.
80yaşındakiMuzafferBozok,zamanzamanyaşlanan
gözleriyledahadüngibihatırladığıomeşum1938yılınışöyleanlatmıştı:
"Benoyıl17yaşında,Galatasaray'da10.sınıftatalebey-
8
CANDÜNDAR
dim.BabamiseSavarona'daydı.Banahaberyollamış,'Bu
haftasonuarabagöndereceğim.Gelsinonunlakonuşacaklarımvar'diye.'Eyvahyinetopoynadığımıduydu,haşlayacak'diyekorktum.Kızdımı,çoksertolur,hattadöverdi.O
günbirmakamarabasıkapıyadayandı.'MoskofZiya'diye
tanınanüniformalıbirşoförbenievdenaldı.ArabadaKelAli
(AliÇetinkaya)devardı.Eliniöptüm.BirlikteSavanora'ya
geçtik.
Oters,aksi,vurdumuÇwıatanbabamgitmiş,yerine
müşfik,sevecen,canayakınbiradamgelmişti.Benikarşısınaoturttu;
·-Bakevladım'dedi,'Artıkkocaadamoldun.Seninleaçık
konuşacağım.Hakikatleribel,nıelisin:Atatürkçokhasta.
Songünleriniyaşıyor.Onuancakbirmucizekurtarır.Sağlığıiçinhepduaediyoruzamaşayetonabirşeyolursabendeyaşamamayakararlıyım.Benimiçinondansonrahayat
düşünülemezartık...'
Bunlarıokadarciddiyetlesöylemiştiki,benkarşısında
ağlamayabaşladım.
-Ağlamaoğlum.Erkekadamağlamaz,dedi.İçerdeuyuyanAtatürk'ünsesimiduyuprahatsızolabileceğinisöyledi.
Benisusturdu.-
Konuştuklarımızınaramızdakalmasınıistedi.
AnnemlerosıraAvrupa'daydı.Onlaradatelgrafçekipbir
anöncetrenledönmeleriniistemiş.'Sendekendineçekidüzenver.Annenlergecikirseseninyapacağınşeylervar.Aileninerkeğisensin.Annen,ablaların
sanaemanet.Oku,memleketinefaydalıbiradamol'dedi.
Babambunlarısöylerkenhıçkırahıçkıraağlıyordum.
Hiçbirşeysöyleyemedim.
Beniöptüveuğurladı."
Henüz17yaşındaykenbabasınınölümkararımkendi-
sindendinleyenbirçocuknehisseder?
Korku?..Endişe?..Hüzün?..
Belkihepsibirden...
Sonradanbirsabah,birbaşkaayrıntıyıöğrenmişMuzafferBozok...
Okulagitmeküzerekapıdançıkarken,banyodatıraşolan
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
9
babası,"Gelevladımöpeyimseni"diyeyanınaçağırmış.Oradavedalaşırkenbabasınıngöğsünükapattığınıfarketmiş.
MeğerSalihBozok,Atatürk'ünardındanseçebileceğien
kolayölümyönteminibelirlemekiçinhekimleredanışmış.
Atatürk'ütedaviedendoktorlardanbirine:
-Doktor,insankalbininhangitarafınakurşunyerse
ölür,diyesormuş.
Doktor:
"-Açgöğsünügöstereyim,demiş.
Bozok,doktorunparmağıylagösterdiğinoktayıhemen
tentürdiyotlaişaretlemiş.
-Yanlışyerenişanalıponakavuşamamaktankorkuyordum,demişdahasonra...
Yani1OKasımsabahımuhafızkumandanıİsmailHakkı
Tekçe'ninodasındayaptığışey,"şuursuz"birfeveranınyansımasıdeğil,aylarsürenbirhazırlığınsonucuymuş.
Bozok,odayagirdiktensonratamişaretlediğinoktaya
sıkmışkurşunu...La.kilivücuduçokyağlıolduğuiçinkur
şunkalbinbirikimilimetrelikbirsapmaylasıyırmış,ciğeriniboydanboyadelipgeçmiş,sırtınasaplanıpkalmış.
DostlarıkanlariçindehastanayekaldırmışlarBozok'u...
Operatör(Kara)KamilBey'invücuttançıkardığıokurşu-
nuSalihBozok'unkızı,ölenedekboynundakolyeolarakta
şımış.
1OKasım1938'ianlatırken"Osabahbenherzamankigibimektebegittim"diyorMuzafferBozok:
"Saat9.30'damüdüriyeteçağırdılar.'Evegitmenlazım'
dediler.Sokağaçıkarçıkmazolanlarıanladım.Çünkübayraklaryarıyainmişti.EvimizOsmanbey'deydiozaman...
·Neredebabam'diyesordum.'ŞişliSıhhatYurduHastanesi'nde'dediler.Koşarakgittim.Olupbitenioradaöğrendim.
Atamıkaybetmiştim,babamıdakaybetmeküzereydim.Babam,canıçokkıymetlibirinsandı.Böylebirşeyinasılyapa-
bildiğineinanamadımönce...AncakAtatürksevgisiokadar
büyüktüki,onsuzbirdünyayıanlamsızbuluyordu".
SalihBozok,intihargirişimindensonra1yılölügibiya
şadı.Zatenrahatsızolankalbi,birdesıyırıpgeçenkurşununetkisiyleheptenyorgundüşmüştü.
10
CANDÜNDAR
Osert,otoriteradam,sakin,suskunbirkişiliğebürünmüştü.Bütüngünodasınakapanıyor,hiçbirşeydenzevkalmıyordu.
BiraziyileşirgibioluncaİsmetPaşa,kendisiniAnkara'ya
çağırttı;
-SenbanaAtatürk'tenyadigarsın.Senimebusyapmak
istiyorum,dedi.
VeBozokömrününson1,5senesiniAnkara'daBilecik
milletvekiliolarakyaşadı.
Bozokanılarına1910yılındanbaşlıyor.LakinAtatürk'le
dostluklarıdahaeskiyedayanıyor.
OdaAtatürkgibi1881Selanikdoğumlu...
"Selanik'tenmahallekomşulukları,hattauzaktanakrabalıklarıvar.
İlksubaylıkyıllarındaberaberler...
1908'deHürriyet'inilanındansonrayollarıyineSelanik'te
kesişiyor.
Atatürk'ünonudahaoyıllardan"ömürboyuyoldaş"olarakseçtiğinigösterenilginçbirsahnevardır:Selanik'temeşhurOlimposgazinosundaoturduklarıbir
akşam,MustafaKemalsofradakidostlarınailerdenasılikti-
darageleceğinianlatır.
Sonradaoradabulunanlaraistikbaldekigörevleriniac;ııtlar:
Masadakiler,FuatBulca,NuriConker,FethiOkyar,SalihBozokhayretleizlerleronu...
HerkesingörevtaksimiyapıldıktansonrasıraBozok'agelince:
-Salihder,...seninlehiçayrılmayacağız.Senikendime
yaveryapacağım.
Masadakilersorarlar:
-Pekisenneolacaksın?
Yanıtkısadır:
-Bensizebugörevleriverecekadamolacağım.
Gerçektendeöyleoldu.
Atatürk,onlaraogörevleriverecekmevkiegeldi.
VeSalih,SuriyeCephesi'ndenitibarenonunemrinegir-
Y/\VERfATATÜRK'ÜANLATIYOR
11
di.BirinciDünyaSavaşı'nınsonunadekyaverliğiniyaptı.
KısabirayrılıktansonraKurtuluşSavaşıyıllarındaAnka-
ra'dayenidenbuluştular.İkinciMeclis'teozamanlaradı
"Bozok"olanYozgat'ıtemsilenmilletvekilliğiyaptı.Amaasıl
işihudutsuzbirsevgiylebağlıolduğuAtatürk'eomuzvermekti.OAtatürk'ünbaşyaveri,"güzelgözlü,burmabıyıklıSalih"iydi.
OdönemçekilenherresimdeAta'mnhemenyanıbaşında
görünenbugüleçyüzlüadam,Atatürkölenedekbirgölge
gibionuizledi.
...hattadenilebilirki,ölümündensonrabile...
Büyükadamlarınsıı:larınaortakolanlar,hiçbirzaman
"herşey"iyazmamışlardıı\
Atatürk'ünkesintisizbirlikteolduğuyeganedostuveözel
hayatınınenyakıntanığı/sayılabilecekBozokdamuhtemelenbildiklerinin,gördüklerininmilyondabiriniyansıttıanılarına...
Çoğunu,birsırolarakberaberindegötürdü.
KitababaktığımızdaBozok'unkendisiniAtatürk'üngölgesinesaklayıp,sadecehayranolduğuvesaygıduyduğuliderianlattığını,ancakpekçokönemliolayıesgeçtiğinigörüyoruz.
Yinedeanılarınsatıraralarındayüzlerceilginçayrıntı
var:
Başta,19lO'lardanbaşlayarakMustafaKemal'incephedenenyalın,endoğalhaliylekalemealdığımektuplar...
BumektuplardaMustafaKemal'inBingazi'defasulye
ayıklamasahnesidevar,
...Cabub'da"çarşafüzerindendahidişigörmeden"geçirdikleri3ayınöyküsüde
...
...İskenderiye'denİstanbul'a"nekadarzüğürtdöneceğine"ilişkinyakınmalarda
...
Amaaynızamanda,daha1912yılında"vatanınmutlaka
selametbulacağına"ilişkinbirinancın,"memleketisarsan
buhran"ailişkinteşhislerinvesavaşınmuhtemelneticesine
ilişkinöngörülerindeizlerivebelgelerivarbusatırlarda...
Buanılardabiranyılgınlığadüşerekemekliolupköşesineçekilmeyidüşünen...
12
CANDÜNDAR
...EnverPaşa'ya"Makamınızdagözümyok,omakambanaküçükgelir"diyemeydanokuyan...
...Daha1919ağustosundaannesine"hareketimizinsomutneticelerinipekyakındabütündünyagörecektir"diyeyazan...
...EsiraldığıTrikopis'eNapolyon'uörnekgösteren...
...İzmir'dekendisinediklenenİngilizkonsolosuodasındankovan...
...Annesininmezarıbaşındaulusalegemenlikyemini
edenbirMustafaKemalbulacaksınız.
TabiiLatifeHanım'laevlenmelerininveboşanmalarının
öyküsünü,İnönü'yleküslüklerininiçyüzünü,sofradakopan
kimikavgalarınilginçayrıntılarınıveAtatürk'ünhastalığı-
nınperdearkasınıda...
BozokbunlarıAtatürk'ünsağlığındayayımlamadı.
Bununnedeni,1ocak1936günükalemealdığıuzunvasiyetindeyazılı...Çocuklarınabıraktığıvasiyetin3.maddesiaynenşöyle:
"Atatürk1ebirlikteyaptığımseyahatleredairbazıdefterlerdenotlarımolduğugibi,Atatürk'ünbanagönder&iğiçokkıymetlimektuplanvardır.Bunlarıneşretmekiçinbenden
satınalmakisteyenlerolmuştur,fakatAtatürkbuı;ıamüsaadeetmedive'Bunlarıbizöldüktensonraneşretmeküzereçocuklarınamirasbırak'
Bendeonuniçinhepsinimuhafazaedereksizemirasbırciktırn".
Bozok,iyileştiktensonrabunotlarvemektupları"anılar"adönüştürdü.
Ölmeden5ayöncetamamladığıanılarınınsonunadaşu
notudüştü:
"Uzunyıllaryanlarındaveyakınlarındabulunduğumbüyüklerimizinresmfvehususfhayatlarınaaitbildiklerimi,gördüklerimivearalarındageçenbazıhadiselerikenditarafımdanhiçbirfikirvemütalaadabulunmadan,olduğugibikaydederektarihekarşıbirhizmetifaetmekisterim.Elimde
mevcutolanvesikalarıdaburadakiyazılarımlabirlikteçocuklarımadeğerlibirmirasolarakterkedeceğim.Busatırlarıyazarken60yaşımagirmişbulunuyorum.Atatürk'ünsayesindehertürlüsaadetenailolmuşbulunduğumdan
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
milletvememleketiminsaadetveselametinidilemekten
başkahayattahiçbiremelimkalmamıştır.Binanaleyhvesikalaraistinatettirerekyazmakistediğimhatıramıokuyacakolanlannyazılanmsamimiyetindeneminolmalannıherşeydenöncericaederim.
1.1.1941/BilecikMebusuSalihBozok."
Bozokbusatırlarıyazdıktan4,5aysonra1941yılının25
nisangünüSuadiye'dekiköşkündeöldüveAnkara'daakrabasıNuriConker'inyanınagömüldü.
ÖlümününardındanelindekiAtatürk'eaitmektupve
belgelerailesitarafındanHarpAkademileriKomutanlığı'na
armağanedildi.
AnılaniseyıllaröncedeğerliaraştırmacıİsmetBozdağtarafındanderlehdi,dahasonraoğluCemilS.Bozok'unanılarıylabirlikteyayımlandı.AncakCemilBozok'unveikikızkardeşinimvefatetmelerininardındanbuönemlibelgetamamenortadankayboldu,unutulupgitti.
SanZeybek'inyayımındansonratanıştığım,SalihBozok'unhayattakalansonçocuğuMuzafferBozok,artık80
yaşınageldiğiniveanılanyenidenyayımlamakistediğini
söylediğindedoğrusubüyükheyecanduydum.
Kendisininanılandababasınınkikadarilginçti:
1921yılındaİstanbulBağlarbaşı'ndadoğmuştu.
BabasıSalihBozok,osıralarAnkara'daMustafaKemal'in
yanındaolduğundan,oğlunuancakdoğumundanüçay
sonragörebilmişti.
Oğlunaönce"MustafaKemal"adınıkoymakistemiş,ancakPaşa"Bugünlerdebirbiripeşisırazaferlerkazanıyoruz.
Oğlununadı'Muzaffer'olsun"deyinceisimbelliolmuştu.
Ankara'dahalenİngilizSefareti'ninbulunduğuevdeoturuyorlardı.
KüçükMuzaffer,Ankara'yagelirgelmezsavaşkarargfilıınınneşekaynağıolmuştu.AkşamoldumuKemalPaşa"Getirinbakalımhaylazı"diyor,kucağınaalıpseviyordu.
2-3yaşınagelinceküfürlerivetaklitleriyleÇankaya'nın
gözdesiydiartık..;
Atatürk,Muzaffer'idikkatleincelerve"Buçocukbüyük
adamolacak.Gözlerindenokuyorum"derdi.
14
CANDÜNDAR
MuzafferBozokbugüniçingülenyaşlıgözleriyleogünlerihatırlarken"Rahmetlikbirtekbendeyanıldı"diyeespriyapıyor.
İşteokuyacağınız�larböyleuzunbirmazininsonunda
sizlereulaşıyor.
KitabıdahakolayokunurhalegetirmekiçinMuzafferBozok'labirkaçayüzerindeçalıştık.Bazıfotoğraflarvebelgelerekledik.
Kitabınorijinalindebulunmayanbölümlemelerveara
başlıklarbanaait...
Dilinegelince...DöneminTürkçe'sininlezzetinitaşıdığı
içinbiranlaşılmazorluğuolmasınarağmenanılarınmetninesadıkkalmayakararverdik.
Sadecebugünkükuşaklarınanlamaktazorlanabileceği
sözcüklerinaltınadipnotlarkoyduk.
VeSalihBozok'unanılarını,onunölümünün60.yıldönümüolan2001yılınisanayınayetiştirdik.
Butarihimirasınsizlereulaşmasınaaracılıkyapabildi
ğimiçinonurduyuyor,bukonudabanagüvenvedestekverenSayınMuzafferBozok'asaygılarsunuyorum.
CanDündar
nisan2001
Hatıralarımabaşlarken
Türkinkılabınıntarihiniyazmakgeleceknesledüşenbir
vazifedir.Ancakbugünküneslindemühimbirvazifesi,
esaslıbirmükellefiyetivardır.Hervatandaşinkılaptarihini
alakadaredenbütünmalumatınıtarafsızcabirhisletespit
etmeli,tarihivesikaları,gelecekneslinçocuklarınaterketmelidir.
Atatürk'lebirliktegeçirdiğimmüstesnaveşerefligünlerin
hatıralarınıyenidenyaşamakvetatmakiçinbuvazifeyi,
elimdengeldiğinceyapmayaçalışacağım.
İnkılabımızınsiyasi,askeriveiçtimaihareketleriyıldırım
süratiylebirbirinikovaladı.Buhareketvehadiseleribasit
birgörüşletespitetmeyeimkanyoktur.Çünkübunlardan
herbirininesaslıbirtetkikelüzumgösterentarihihususiyetivemenşeivardır.ŞüpheyokkiTürkinkılabınınbayrağınıtaşıyanAtatürk,oinkılabınruhunu,prensiplerinidenefsinde,işlerinde,mazisindevealelumumhayatındataşıyor.BuitibarlaAtatürk'ünhayatına,onundahagençbirzabitken
yaptığımücadelelereaitenküçüktafsilatın,inkılaptarihi
noktasındanbüyükbirehemmiyetivardır.Atatürk'ünelyazısıylayazılmış,bana
veyabaşkalarınagönderilmişöylemektup,muhtıra,raporvb.vesikalarvarkionlarıbizzat
kendileribileancakyenidenokuduktansonrahatırlayabildiler.İnkılabımızbirtesadüftenveyavaziyetinicabındande
ğil,yıllardanberidüşünülerekvarılankarardandoğmuştur.
16
SALlHBOZOK
Bundanyıllarcaöncebanaveyabenimalakambulunanbazıarkadaşlaragönderilmişolanbumektuplarıbugünekadarmukaddesbiremanetgibisakladım.BenAtaturk'üdahagençbirzabitkenbugünherkesinonuAtatürkolaraktakdirettiğiderecedesevmişveonunkudretineimanetmiştim.Bukanaatveimanımıkendisinedahaotarihlerdeyazdığımmektuplardaifadeetmişbulunuyorum.Sözünüetti
ğimmektupvevesikalarınbendepekacıbirhatırasıvardır:
Mütareke'ninilkyıllarındaydı.AtatürkhenüzAnadolu'ya
geçmişti.Millihareketbaşlamışb.Anadolu'nunsinesinde
çalışanAtatürk'esözdinletemeyenSultan'ınhükumetive
onunyardakçılarıİstanbul'daonayakındanveuzaktan
nispetiolanherkeseeziyetederekhırslarını,kinleriniyabşbrmakistiyorlardı.Biraralıkbenimdeevimibasmışlar,evrakımıalmışlarvebeniBekirağaBölüğü'ndehapsetmişlerdi.
Ohükumetinicraabndasebepveadaletaramakfaidesizdi.
Kendinefsimihiçdedüşünmüyordum.Evdekorkuveheyecaniçindebırakbğımaileme,çocuklarımaacıyordum.Fakatonlardandahaçokacıdığımşey,eviminaranmasıneticesindebüyükevrakvevesikalarınhainlerinelinegeçmesiolmuştu.Çoksürmedi,talihbanagüleryüzgösterdi:FeridPa
şakabinesidüştü,bendeBekirağaBölüğü'ndençıkbm.İlk
işim,çalınanevrakımıaramakoldu.OtarihteHarbiyeNezaretibaşyaverisonradaCumhuriyetordusununenmümtazbirordukumandanıolanSalihOmurtakPaşa'nındelaletiyle,birkaçmektupmüstesna,bütünevrakımıgerialmaya
·
muvaffakoldum.
SalihBOZOK
Selanik'tekihayat
MustafaKemal'e
kurşunattılar
Hatıralarıma191O'luyıllardanbaşlıyorum.
1909-191OtarihindeSelanik'temüstesnabirhayatvefaaliyethükümsürüyordu.Buhayatınmüspetcepheside,Meşrutiyet'itakipedenaylarvehattayıllariçindeRumeli'yi
kaybetmek,heleSelanik'iyadellerebırakmakhiçbirTürk
vatanperverininhayalinesığacakbirşeydeğildi.Bualdanış,
birgafleteserimiydi,yoksahayatınvepolitikanınicaplarını
bilmemektenmineşetediyordu?Herhaldeoneticeden,bizimneslingünahtan,mesuliyettenkurtulmasınaimkanyoktu.Nihayetgafletvecehalet.birmazeretsayılamaz.
Ozamanlarbizimaldandığımıznoktaşuidi:bizzannediyordukkiMeşrutiyetbirgayedir.Bugayeyiistihsalettiktensonrayapılacakbirşeykalmamıştı.
Vakıa,Meşrutiyetİnkılabı,ıumumunheyecanıiçinde
muvaffakolmuştu,fakatonutakipedenhırs,kinvetaassup
ateşidememleketianarşiye,inkıraza2götürüyordu.Hiç
kimsetehlikeyigörmüyordu.Butehlikeninfarkındaolanlarsamücrimane3birkayıtsızlıkiçindesadecehadiseleribekliyorlardı.İttihatveTerakki'nin,inkılabınvebilhassamesuliyetinmerkeziolanSelanik,hergünİstanbul'dangelenyeis1İkinciMeşrutiyet(1908).
2Çöküntüye.
3Suçlularaözgü.
18
SALiHBOZOK
vericihaberlerkarşısındakuvvetindenbirkısmınıkaybediyordu.Vatandaşlararasındakarşılıklıbiremniyetkalmamıştı.Halkınhükümeteitimadı,hükumetindehalkahürmetiyokolmuştu.Ortalığıumumibiryeiskaplamıştı.Hiçkimsepolitikacılardanartıkbirşeybeklemiyordu.Umumun
ümidi,kendisine"Nigehban-ıMeşrutiyet"4unvanıverilen
ordudaydı.Acabavatanınbuelimvaziyetiönündeordunasılbirvaziyetalacak,nasılbiristikamettakipedecekti?Yazıkki,büyükkumandanlardaheyecan,faaliyetveateşnamınahiçbirşeyyoktu.Hepsibedbinvemütevekkil,hadiseleribekliyorlardı.Onlarınbubekleyişvaziyetlerindebirazdamaziye,Meşrutiyet'tenöncekisaltanatdevrininsahteyaldızlarınakarşıbirnevihasretifadeedenmanalardaseziliyordu.Askerliğinteknikvetatbikatcihetlerinoksandı,İstibdatdevrininihmalettiğibunoksanlarıgidermek,Meşrutiyetİnkılabı'nınbellibaşlıvazifelerindenbiriniteşkiletıneliydi.
Halbukibirciheteehemmiyetverenyoktu:bazıgarnizonlardakimevziifaaliyetler,bazımümtazkumandanvezabitlerinhimmetiyleoluyordu.
BufaalgarnizonlardanenönemlisiSelanik'teydi.Oradakikıtalarasıksıkmanevralaryaptırılıyor,atlızabitangezileritertipolunuyor,harpoyunlarıyapılıyordu.BütünbufaaliyetindimağıvemihveriErkanıharpKolağft-sıMustafaKemalBey'di.MustafaKemal,muhitte,zabitJkrarasındapekmüstesnabirmuhabbetveitimatkazanmıştı.Onunyalnız
askerliksanatındadeğilmemleketinumumiişlerindedederinbirvukufamalikolduğu,görüşlerindevedüşünüşlerindetambirisabetbulunduğu,umum):arafındantasdikolunuyordu.MustafaKemal'inbutefevvukunu,5amirlerideinkaretıniyordu.Bununiçindikitalimveterbiyeişlerinde,manevralarda,harpoyunlarınınidaresinde,Erkaruharbiye
seyahatlerinderütbesininküçüklüğünerağmenonudaima
harekatmüdürüyaparlardı.MustafaKemalhervaziyetten
vevazifedenmuvaffakvebinaenaleyhbirazdahakuvvetli
olarakçıkıyordu.DenizkıyısındaYonyoveyaKristalgazino-
4Meşrutiyet'inkoruyucusu.
5Üstünlüğünü.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
19
larındaoturduğu;masanınetrafıhemendaimaonuntatlı
sohbetlerindenistifadeetmekisteyenbüyükküçükrütbeli
zabitlerledolar,bukonuşmalarmemleketinveordununistikbalineaittasavvurlarazeminteşkilederdi.Onundahaogünlerdeanlatbğıvedilediğişeylerbugünkavuştuğumuz
idareninesaslarındanbaşkabirşeydeğildi.
KolağasıMustafaKemalBey'inherzamanveheryerde
hiçbirendişevemülahazayatabiolmaksızınortayaatlığıcesuranefikirleri
dinleyecekkadarnefsindekuvvetbulamayanlar,onunkonuşmalarından,onunmuhitindenkaçmayıtercihederlerdi.Bugibiadamlar,söylenensözlerinMerkez-i
Umumi'ye6veyaHarbiyeNezareti'neaksedebileceğinidüşünerekkorkarlardı.
1908İnkılabı'nınmuvaffakolmasındabirinciderecede
ordununtesiriolmuştu.İnkılabınilkgünlerindezabitlerin
İttihatveTerakkiCemiyeti'nedahilolmasıtabiigörülmüştü.
ÇünküozamanİttihatveTerakkiCemiyeti,siyasibirfırka
olmaktançok,memleketiistibdatidaresindenkurtarmaya
memur,vatanivemillibirheyettenibaretti.Memlekettesiyasifırkalar,siyasicereyanlar,siyasiihtiraslardoğduktansonraelbetteordununbuvaziyetiidameedilemezdi.7Ordununsiyasibirfırkaylaalakasınıidameetmeyeçalışanlar,bilebilehemorduyahemmemleketefenalıkediyorlardı.Herhaldeordunun.memleketmüdafaasınamatufolansafvenezihfaaliyetsahasınaçekilmesilazımdı.
1911yılındaordununCemiyet'tenSayrılıpayrılmaması
etrafındaikicereyanvardı.İttihatveTerakkiCemiyeti'nin
kendisiordununayrılmasınıkendimevcudiyetiiçinbirfelaketsayıyordu.Oorduyaistinatederek9kuvvetiniidameyetaraftarbulunuyordu.Halbukiordununiçindevedışında
mühimbirzümreordununbehemehallOayrılmasınıvebununiçinaslavakitgeçirilmemesiniistiyordu.AyrılmayataraftarolanzümreninbaşındaMustafaKemalBeybulunuyordu.
6İttihatveTerakkiGenelMerkezi.
7Sürdürülemezdi.
8İttihatveTerakki'den.
9Dayanarak.
10Kesinlikle.
20
SALİHBOZOK
MustafaKemalBey,Meşrutiyetİnkılabı'nınbaşlangıcındaveinkılapmücadelesindeİttihatveTerakkidışındakalmışbirunsurdeğildi.KendisideCemiyet'insonradaniltihaketmişbirazasıdeğil,ensıkıdevirlerindeçalışmışhakikimüessislerinden11biriydi.OordununCemiyet'tenayrılmasılüzumunakaniolduğugünekadarMerkez-iUmumi'yleirtibatınımuhafazaetmiş,milletinçıkarlarınauygunolanicraatamüzahereteylemişti.12Nihayetonunvaziyetini,
çevredekazandığıhürmetveitimadıistirkaba13başladılar.
BundanbaşkaMustafaKemalordunun,Cemiyet'tenalakasınıkesmesiicapedeceğinedairolankanaatinihertoplu-
luktavehermuhittetekrardangerikalmıyordu.Orduyusiyasettenayırmakveonudevrinicapettirdiğifennitekamülat14ilekuvvetlendirmekonabiridealolmuştu.İttihatveTerakkiMerkez-iUmumisi,kendisiiçinhayatibirmeseletelakkiettiğibuişibasitbirkararlahalletmekistemedi.Müspetveyamenfikararınmutlakabirkongretarafındanverilmesiniiltizametti.Şüphesizkongreyegelecekazanınkendifikirlerinetaraftarolanlardanintihapedilmesinel5deihtimameyledi.MustafaKemalBey'inkongreyemurahhasolarakiştirakineengelolmayaçalıştı.Fakatbütünbutertibat,MustafaKemal'inkongrekürsüsündenkuvvetlikanaatini
ifadeye,safvenezihmüdafaasınıyapmayaengelolamadı.
EnnihayetkongreMustafaKemal'intalakatı16vemantığı
karşısındakararınıverdi:
"Ordu,İttihatveTerakkiCemiyeti'yleolanalakasınıkesecek."
Yazıkki,MustafaKemalBey'inbumücadeledekisamimiyetiniMerkez-iUmumianlamamıştı.ArtıkMustafaKemal'invücudu,Cemiyet'invarlığıiçin
muzırgörülüyordu.
Onuizaleetmenin17çaresiniaradılar.Aleyhindesuikast
tertipettiler.Veonakurşunattılar.Bereketversinkibütün
11Kurucularından.
12Yardımcıolmuştu.
13Kıskanmaya.
14Gelişmeler.
15Seçilmesine.
16Açıksözlülüğü.
17Yoketmenin.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
21
bucaniyanetertiplermuvaffakiyetsizliğeuğradı.Çünkütalih,Türkmilletininhalasl8inkılaptarihindeonabüyükrollersaklamıştı.Onunyaşamasımukadderdi.Çünküfıtrat,19
birkaçyılsonrauçurumagidenmemleketikurtarmayaonu
memuretmişti.Onuniçinoalçakkurşunlarboşagitti.KolağasıMustafaKemal,bugünküCumhuriyetveAtatürkdevriniaçmakimkanınıbulmakiçinobadiredensağvesalimçıkmıştı.
18Kurtuluş.
19Yaradılış.
KolağasıMustafaKemal
"Banada'Selanikli
Kemal'derler"
1911tarihindeErkanıharpKolağasıMustafaKemalBey
hemSelanik'tekikolorduerkanıharbiyesindeıhemde38.
PiyadeAlayKumandanlığı'ndavazifegörüyordu.38.PiyadeAlayı,kumandanınınfaaliyetisayesindetalimveterbiyeitibariylebirnumunekıtası,birnumunemektebiolmuştu.Çokvazifeleriolmayan,faalkıtalardabulunmayangençzabitler,bualayınmanevralarına,talimlerine,derslerineiştirakediyorlar,mümtazkumandanınınordudaşimdiyekadargörülmemişbirtarzdakiilmiveameliderslerindenistifadeyecanatıyorlardı.MustafaKemalBey,buzabitlerledeayrıayrıalakadarolur,müşküllerinihalletmeyeçalışırdı.OtarihteHadiPaşa2ordumüfettişi,HasanTahsinPaşa3kolordukumandanı,1907YunanmuharebesindeadınıişittiğimEnverBey4fırkakumandanıydı.MersinliCemalBey5demüfettişlikerkanıharbiyereisiydi.
Türkzabitlerinin,Türkaskerlerininkahramanlığıdillere
destandır.ŞüphesizTürkordusunudünyanınencesurordususaymaktamübalağayoktur.BunuyalnızbizTürkleriddiaetmiyoruz,bütündünyabuhakikatiitirafediyor.An-1Kurmayında.
2SevrAntlaşması'nıimzalayanlardan.
3Selanik'iYunanlılarateslimeden.
4EnverPaşa.
5MersinliCemalPaşa.
24
SAL1HBOZOK
cakbumümtazorduyakumandaedebilecekadamister.
Onunmeziyetlerinden,kahramanlıklarındanistifadeetmesinibilecekkumandanister.Türktarihindekibuncamağlubiyetimizinmesuliyetiniaskerlerimize,
zabitlerimizeatfetmekteisabetyoktur.Bütüngünahonlarakumandaetmesinibilmeyencahilkumandanlanndır.Türkordusuiyibirkumandaaltındabulundukçadaimamuzafferolmuştur.Tarihinşahadetiböyledir.
MustafaKemalBey,Türkordusununkumandavaziyetinipekzayıfbuluyordu.Ordununbaşındabulunanbüyükkumandanlardaneaskerliksanatınınistediğivasıflarnede
nazariveamelimalumatmevcuttu.Türkordusununkumandaheyetiilebüyükdevletlerindeğil,hattaBalkandevletleriordularınınkumandaheyetleriarasındayapılacakbirmukayese,insanıümitsizliğegötürüyordu.HalbukiTürkiye'ninvaziyetveistikbalibirtehlikearzediyordu.Meşrutiyet'inilanındansonradevletinidaresineveordumuzunteşkilatınayenibirnizamvereceğimizehükmedenBalkanlılar,sonzamanlardafaaliyetlerini,hazırlıklarınıartırmışbulu-
nuyorlardı.Bellikiilkfırsattanistifadeedeceklerdi.Neyazık
kiaskerivemülkiyüksekmahafılde,6nebizdekinoksanı,ne
dehududumuzunötesindecereyanedenfaaliyetinmanasınıanlayankimsevardı.Keskinvezehirlibirpolitikahavasıhalkınasabınıgermiş,bütünfaaliyetküçükpolitikamanevralarınamünhasırkalmıştı.Memleketinvehattainkılabınyeganemüdafaakuvvetiolanordu,ehliyetsizkumandanlar
elindefenabirakıbetemahkumbulunuyordu.MustafaKemalBeybuhakikatleriaçıktanaçığasöylüyorveekseriyabutenkitlerinibizzatbüyükkumandanlarakarşıdaaynıaçıklıkveacılıklatekrardangerikalmıyordu.MustafaKemalBey,biraralıkorduyugençleştirmek,kumandanlıklarıaciz
ellerdenkurtarmak,orduyailimvesanataşkınıaşılamak
gayesiylegizlibircemiyetteşkiletti.Maksadıbucemiyetin
teşkilatıvasıtasıylafikirleriniyaymakvebirdefabukanaatlerinikabulettirdiktensonravaziyetinicabatınagörehareketegeçmekti.CemiyetinilkidareheyetindeNuriBey,7Fu-6Çevrelerde.
7NuriConker.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
atBey,sRasimBey,9MahmutBey,ıoTopçuHamdiBeybulunuyorlardı.Cemiyetinteşkilatınabaşlandı.FakatbuteşkilatbitmedenHarbiyeNazınMahmudŞevketPaşa'dangelenbirtelgrafnamede"MustafaKemalBey'inacilenİstanbul'aizamı"11emrediliyordu.Buakıbetbirçoklarınıhayretedüşürmedi.ÇünküMustafaKemalBey'inSelanik'tekifaaliyeti,Selanik'tekikıtaat12üzerindekinüfuzubazılarınıkorkutuyordu.BirhadiseyemeydanvermedenonuHarbiyeNezareti'neşikayetetmişler,buradanaldırılmasınıistemişlerdi.Kendisibutertibatınmanasınıtamamenanlamışvehattaneredengeldiğinidebulmuştu.İstanbul'agideceğigünbendeistasyondabulunuyordum.Teşyiedenlerl3arasında
ozamanmüfettişlikerkamharbiyesindebulunanMiralay
GaripMustafaBeydevardı.MustafaKemalBeybiraralık
buzatasordu:
"MustafaBey,beniniçinİstanbul'açağırıyorlar?"
GaripMustafaBeysadece"Bilmiyorum"dedi.
BununüzerineMustafaKemalBeyasabibirtavırlaşu
sözlerisöyledi:
"MustafaBey...MustafaBey...Sizinbilmediğinizşeyiben
çokiyibiliyorum.BenijurnaledenCemalBey'denbaşka
kimsedeğil.Fakatona'MersinliCemal'derlersebanada'SelanikliKemal'derler.Elbettebirgüngörüşürhesaplaşırız!"
Trenebineceğisıradakulağımaeğilerekşusözlerisöyledi:
"Arkadaşlarasöyle,sakınmeyusl4olmasınlar,çalışmaktadevametsinler.İnsançalışmayakararverdiktensonrayerinvezamanınehemmiyetiyoktur.Benİstanbul'dadaaynıısrarlaçalışacağım."
8FuatBulca.
9Bilecikmebusu.
10MahmutSoydan.
11Yollanması.
12Askeribirlikler.
13Uğurlayanlar.
14Umutsuz.
MustafaKemal'denilkhaberler
"Beniunutmayın!"
MustafaKemalBeyİstanbul'agidelibirkaçgünolmuş
henüzkendisindenhaberalamamıştık.Halbukiorayagider
gitmezbizekendivaziyetinivemuhitinhaliniyazacaktı.
Kendisineistanbul'dafenamuameleyapıldığınadairağızdanağzabazırivayetlerdedolaşıyordu.Fakatbenbunlaraihtimalvermiyordum.Çünküonunkendisinişunavebuna
ezdirecekbiryaradılıştaolmadığınıbiliyordum.Herhaldeo,
rütbesininküçüklüğünerağmen,bulunduğudairedebüyük
vaziyetinialacakvekendisiniisteristemezsaydıracaktı.
Merakımızçoksürmedi.Kendisindenşumektubualdım:
"11eylül1327(1911)
Salih'çiğim,
Erkaruharbiye-iUmumiyeı1.Şube'yememuredildim.
Başkahiçkimsebirkelimesormadı.Kimsedenvaziyetianlamakmümkündeğil.Herkesbirbirindenkorkuyor.Abdülhamiddevrindeolduğugibi!Orduyu,memleketikurtarmakiçinçokfedakaraneçalışmaklazım.Başkaçareyok.
İstanbulmuhitipekmülevves,2herkesmenfaat-ızatiyesin-
1Genelkurmay.
2Pis.
28
SALİHBOZOK
den3başkabirşeydüşünmüyor.Bayramdansonramufassal4mektupyazacağım.Nuri5oradaysaala,yokisebumektubuÜsküp'egönder.Fuat6geldimi?
MehmetAli,Rauf,İsmailvearkadaşlaraselam.
Erkamharbiye-iUmumiye1.Şube'yememurM.Kemal"
MektuptaadlarıgeçenMehmetAli,Rauf,veİsmailHakkı
beylerSelanik'teküçükzabitmektebiheyet-italimiyesinde
bulunanarkadaşlardır.FuatBulcadabizimbölükkumandanımızdı.Fakatogünlerde,bazızabitarkadaşları,MustafaKemalBey'inteşkilettiğicemiyetekaydetmekvecemiyetin
maksadınıonlaraanlatmaküzereVodina'yagitmişbulunuyordu.NuriConkerdeÜsküp'teydi.MustafaKemalBey'ingönderdiğibumektuptanongünsonraşumektubualdım:
"Daire,22eylül1327(1911)
KardeşimSalih,
Mektubunualdım.ŞamvapuruylaTrablus'agitmekte
iken,ilan-ıharpüzerineavdetettirildik.7Şimdiİstanbul'dayım.Ve1.Şube'yedevamediyorum.AhvalsükunpeydaederseSelanik'egörüşmeküzere
geleceğim.Arkadaşlara,
Fuat'açokselam.Mümkünsevalideyigörüpmüteselliet.
Benimgeçenayıntayinatıkalmıştı.BarionunvalideyeverilmesineNecatiBeyvasıtasıyladelaletet.Sanaolanborcumu,karibentesviyeedeceğimimemulederim.sBanaoranınahvalindenbahismektupgönder.Gözlerindenöperim.
M.Kemal"
Bumektubahaşiyeolarakdaşusatırlarıilaveetmişti:
"Fuat,sendeçalışmayadevamlaberaber,arasıravalide-
3Kişiselçıkarından.
4Ayrıntılı.
5NuriConker.
6FuatBulca.
7Gerigetirildik.
8Yakındaödeyeceğimiümitederim.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
yidegör.Benimadresimiarkadaşlarasöyle:Erkfuııharbiye-i
UmumiyeŞube1.Gözlerindenöperim."
MustafaKemalBey'inmektubundabahsettiğibanaolan
borcu15lirakadarbirparaydı,kibunuSelanik'tenİstanbul'a
giderkenbendenalmıştı.Kendisihiçbirzamanparayakıymet
vermediğiiçinaldığımaaşıbirikihaftaiçindearkadaşlarıyla
birliktesaıfederveayınnihayetinekadarparasızkalırdı.
Benmekteptençıktıktanikiyılsonraevlenmişbulundu-
ğumdanidarelihareketettiğimgibibabamdanmiraskalmış
olanbirdükkanıdasatmışbulunduğumiçinbankadabiraz
daparamvardı.
MustafaKemalBey'ingönderdiğibuikimektubunmütalaasındandaanlaşılacağıveçhileogünlerdeİtalyanlarharpilanetmişbulunuyordu.TrablusmeselesiortayaçıkıncaMustafa
KemalBeyorayagitmeyekararvermiş,fakatİtalyanlarınharp
ilanıüzerinebirmüddetdahaİstanbul'dabeklemekmecburiyetindekaldığını4teşrinievvel1327(4ekim1911)tarihindeFuat'agönderdikleribirmektuptabildirmişlerdi.
Mektupdaşudur:
"UrlaTahaffuzhanesi'nde,Rusvapurunda
4teşrinievvel1327
Kardeşim,
Bilirsinki,Trablusmeselesininbidayet-izuhurundan9
beriorayagitmekteşebbüsündengeridurulmadı.Birdefa
Şamvapurundaüçgecekaldıktansonradöndürüldük.
BundansonraTunusveyaMısıryoluylagitmeyeteşebbüs
ettik.Harbiyenazınkat-ıümidetmişlOolduğuiçinsarfınazarettirdi.BudefaNaci11vedahabiriikikişiyleMısırüzerindenhedefeyürümeküzere(2teşrinievvel1327)İstanbul'danhareketolundu.Harbiyenazındaisteristemezmuvafakatetti.Maksadımızebedibirsaha-yımücadeleaçmaktır.MuvaffakiyetAllah'tan.Lüzumvefaidegörürsem9Başlangıcından.
1OUmudukesmiş.
11ŞairÖmerNaci.
30
SAL1HBOZOK
senivedahabazıarkadaşlarıdaisteyeceğim.Şimdilikteminedileceknoktalarvar.Benimneolduğumuişaaetmeyin.12Dahabirmüddetiçinvalideyidahihaberdaretmeyin.Arasırabenimtarafımdanİstanbul'dangelmişgibikendisinemektupgösterin.EyüpSabriseniveyaSalih'igörecek,onailrnühaberlerirnveborçlanınhakkındamalumatverdim.RuşenveNecatibeylerernahrernanesöyle.13İlrnühaberlerirnin5.Kolorduidaresindekalmasıvemaaşvernuhassasatırndan14borçlanıntasfiyeolunmaklaberaber
kalanınınvalidemeitasılazımdır.Bunuharbiyenazında
yazacak.Unutmazsa.Salih'eolan5-10lirayıdabuparadantesviyeetsin.
Mısır'arnuvasalattan15sonrasanamalumatveadresvereceğim.Sendebanayazarsın.Şayetsenbirtarafagidersenseninnamınamektuplanalacakveaçacakbirarkadaştayinedersin.Rasim,Hamdiveilaharkadaşlarnealemdedir?
Vatanıkurtarmakiçinşimdiyekadarolduğundanziyade
gayretvefedakarlıkelzemdir.
Endülüstarihininsonsayfalarınıokuyunuz.Faidelirnusahabetlerinizde16bulunamadığımateessürederim.
Beniunutmayın!
Alaydakiarkadaşlaraçokselam,beraberyaptığımıztalim
veterbiyeprogramınıtakipteçokgüzelrnetaib17vardır.Yorulmasınlareskitembelliklehiçbirşeyolmaz.Başkakağıdımyok.Nuri'yeayncamektupyazamayacağım.İstersenbumektubumuaynengönder.Veyahutbahislebirmektupyaz.
Veokıymetlikardeşimizedeki,benimiçinhatırasıkalpve
vicdanındanbirançıkamayanbirözkardeşvarsaNuri'dir.
Bumuzlim18seferionunlaberaberyapmakisterdim.Allah
nasipedersesaha-yırnücadelatta19birleşiriz.Cenab-ıHak
12Duyurmayın.
13S.Bozok'unnotu:RuşenBeyozamanSelanik'tekolorduerkanıharbiyesindebulunuyordu.DahasonraTütünİnhisarİdaresiidaremeclisiazasıvesonzamanlardadaElektrikŞirketiidaremeclisireisiolmuştur.NecatiBeyderediftaburukumandanıykenkolorduda,levazımdabirvazifedeydi.
14Ödeneklerimden.
15Vardıktan.
16Sohbetlerinizde.
17Yorgunluklar,zahmetler.
18Karanlık
19Savaşalanında.
YAVERfATATÜRK'ÜANLATIYOR
31
takdiretmişseahrettekavuşuruz.
Salih'inSelanik'tebulunması,valideyemuavenet20etmesibenimkuwet-ikalbvetabımıtazifediyor.21
İstanbul'dabulunanKerimBey'e22mektupyazın.Ozavallıoradakimücadeledeyalnızkaldı.Mektuplarınızonakuwet-ikalbverir.
AllahaısmarladıkFuat'ım.
M.Kemal"
MustafaKemalBeybumektubuFuatBulca'yagöndermişvehaşiyeolarakdaşunlarıyazmıştı:
"Haşiye:Salihvesenyoksan,LütfüBey'emahsusselam
ederim."23
Bizimbirtarafagitmişolmamızıdüşünerekonadabirkaç
satırmektubunailaveetmiş:
"FuatveSalihefendileretahmilettiğim24yorgunlukların
deruhteedilmesiniricaederim.M.Kemal."
MustafaKemalBey'denbumektuplargeldiktenbir
müddetsonraNuriBeybirgünansızınÜsküp'tenSelanik'e
geldiveTrablusgarp'agideceğinisöyledi.NuriBey'ebenide
berabergötürmesiniricaettim.FakatNuriBeybunamuktedirolmadığınıveİstanbul'agittiktensonravaziyetianlayarakkabilolursabenialdıracağınıvaat
etti.Onunİstanbul'amuvasalatındanbirkaçgünsonradaFuatBey'inhareketihakkındabiremirgeldi.Banaaithiçbirşeybildirilmediğindençokmüteessiroldum.FuatBeydegittiktensonraSelanik'teyalnızkalmıştım.Artıkhergünbuarkadaşlardanmalumatbekliyordum.NihayetbirgünNuriBey'denşumektubualdım:
20Yardım.
21Güçlendiriyor.
22AbdülkerimPaşa.
23S.Bozok'unnotu:LütfüBeyosıradaküçükzabitmektebimüdürüydü.Cumhuriyet
dönemindedemilletvekiliolanBekirLütfüBey'dir.
24Yüklediğim.
32
SALİHBOZOK
"İstanbul,25teşrinievvel1327
(25ekim1911)
Salih'çiğim,
Pazargünüburayageldim.Derhaldaireyegittim.İşianladım.BeniMustafaKemalyazmış.Dahabeşzabitinintihabınında25tarafımdanicrasınıilaveetmiş.Halbukibunlardandördünübenİstanbul'agelmedenöncemüracaatedenlermeyanındanbilintihap26göndermişler.BenyalnızbeşinciyiintihapeyledimkiodaFuat'tır.Buzabitlerinyüzbaşıolmasışartkılındığındanböyleolmakmecburiidi.Bunaeminolmanısöylemeyizait27görürüm.Mamafihsenindeadını
verdim.İcabındaçağırırlar.BenbugünHıdiviyepostasıyla
hareketediyorum.Fuatdaperşembegünüçıkacak.Mısır'da
buluşacağız.Şimdilikvazifemizerzakkollarınınteminidir.
Cümleihvanaselameder,seningözlerindenöperim.
Mısır'dandamektupgöndereceğim.
Adres:MühendisNuri."
NuriBey'inbumektubundakiimzasındagörüldüğügibi
hüviyetinigizlemekiçin"mühendis"namıaltındaseyahat
ettiğianlaşılıyordu.MustafaKemalBeyde"GazeteciŞerif'
imzasıylamektupgöndermeyebaşlamıştı.
NuriConker'inyukarıdakimektubundansonraİskenderiye'denhepsimektupgöndermişlerdi.GönderdiklerimektuplardakiyazılardanevvelaMustafaKemalBey,onumüteakipNuriConker'in,ondansonradaFuatBey'inayrıayrızamanlardaİstanbul'danhareketetmişolduklarınıanlamıştım.NuriBey'inİskenderiye'dengönderdiğiikincimektubudaşudur:
"İskenderiye,22teşrinisani1327
(22kasım1911)
KardeşimSalih,
25teşrinievvel1327(25ekim1911)salıgünüakşamıGa-
25Seçimininde.
26Arasındanseçerek.
27Fazla.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
latarıhtımındanhareketedenvapurumuzMidilli,İzmir,Pirelimanlarınauğrayarak30teşrinievvel1327pazarsabahıİskenderiyelimanınavasıloldu.Kolerakorkusuyla24saat
vapurdakarantinabeklettirildik.Ertesigünüzevalde28iskenderiye'yeçıktık.Birkaçgünburadakalacağım.Badehu29seyahatprojemintatbikineşitabanolacağım.30Buranınmevaki-imeşhuresini31ziyaretleasar-ınafıavemedeniyesinintetkikatındanistifadeyideunutmayacağım.FuatBeydedüngeldi.Kendisiningeleceğindenhaberdardeğildim.Böylegurbeteldeensevdiğibirarkadaşakavuşmakinsanıçokmahrusediyor.Buradabirhemşehridahabulduk:bizimŞerifBey.32Kendisininevvelceburalarageldiğinibiliyordum.Fakatburadabulacağımıtahminetmiyordum.Zavallıburadahastalanmış,temdid-iseyahatemuvaffakolamayarakhastaneyeyatmış.Şimditedaviolunmaktadır.
Kendisinigördüm.Hastalığıehemmiyetsizdir.Üçdörtgüne
kadarçıkacaktır.Beraberseyahatedevamedeceğim.Valdesinehastalığınıyazmamış.Tabiiduymalarıiyiolmaz.BumektubumdanyalnızRuşenBey'ihaberdaredersiniz.Sadeceobilsin.FuatBeyseninpekmüteessirolduğunusöyledi.
Herhaliuzunboylukonuştuk.Buseyahattesenindebulunamadığınaciddenmüteessirim.Gerekizinalmakvegereknakithususlarındasanayardımımdokunamamasıbenidilhunetmişfu.33Herzaman,heryerdeseniarıyoruz.Bunlarıbütünciddiyetvesamimiyet-ikalbiyemleyazdığımaeminol.
Fuat'adediğin'evbekçisi'sözleri,muhabbetimiznamınaricaederim,birdahaağzınaalma.Böylebirfıkrinhatırımdangeçmediğiniyineodünyalarkadarkavivevasi34olanmuhabbetvekardeşliknamınaseniteminederim.Benimbunoktadakifikrimsanaoradaykensöylediğimsözdür.Yani
memleketvemilletfedakarlığıbahsindeneaile,neevlat,ne
hayatvenedeistikbalbahismevzuuolamaz.
28Günbatımında.
29Bundansonra.
30Girişeceğim.
31Ünlüyerlerini.
32M.Kemal.
33İçimikanatmıştır.
34Engin.
34
SALİHBOZOK
AhSalih,banaFuatiçinverilenselahiyetikimisliolsaydıozamangörürdüm.Benbunlarıyazmayıfazlagörürüm.
Fakatçoksıkılmışolduğunuanladımdaonuniçinyazıyorum.Teskin-igazapveinfialet.35Buçoksürmez,bizevücutveafiyetlazımdır.Bensanabunlarıadetaarkadaşlıknamınaemrediyorum.Düşünkidünyadaherşeyfanidir.Bundansonraneredennevakitmektupyazacağımıkestiremem.
Gözlerindenöperim.
MühendisNuri"
NuriBeybenimkayınbiraderimolduğuiçinFuatBey,
Trablus'agitmeküzereSelanik'tenayrılırkenkendisine"BeniSelanik'teevbekçisiolarakbırakacakolursanızçokmüteessirolacağım;behemehalsizinlebirlikteTrablus'agitmemiteminetmelisiniz"demiştim.BenimbuhaberimüzerineNuriBeyyukarıdakimektubuyazıpgöndermişti.Mustafa
KemalBeydeşumektubuyazmıştı:
"İskenderiye,2teşrinisani1327
(2kasım1911)
Hazret-iSalih,
Senidederaguşetmek36çaresinibulamadığımıziçin
meyusum.Lakinzararyok,kalplerimiz,fikirlerimizbir
olsun.Benseyahatinbirnoktasındahayvandanvurularakberay-ıtedavi37İskenderiye'yegeldim.İade-iafiyetetmek38üzereyim.Gözlerindenöperim.Valideyihastalı
ğımdanhaberdaretme.Birkaçgünsonratekraryolaçıkacağım.Seninvebenimvalidelerimizinellerinden,hemşiremindegözlerindenöperim.Bilcümlearkadaşlaraselam.
Şerif(MustafaKemal)"
OnbeşgünsonraMustafaKemalBey'denşumektubuda
aldım.
35Öfkeniyatıştır.
36Kucaklayıpgetirmek.
37Tedaviiçin.
38İyileşmek.
YAVER.!ATATÜRK'ÜANLATIYOR
"İskenderiye,15teşrinisani1327
(15kasım1911)
EyHazret-iSalih,
Seferinilkdevresindekimecruhiyeti39savdık.Şimdi
ikincisefereçıkıyoruz.BakalımAllahnegösterecektir.İn
şallahavdetnasipolursasizegünlerceanlatacakhikayelerimizvar.Suret-imahsusadagözlerinden,validenizindeellerindenöperim.Bizimvalideacabanehaldedir?Maaşalabildilermi?
KuzumSalih'çiğim,Necati'yesöylemaaşlarımdanborçlarımıkatetsin.40Avdette41borçfalandinlemem.Kimbilirnekadarzüğürtdöneceğim?RuşenBey'evediğerarkadaşlara
ihtiramlar.Kendilerinemektupyazamayışımınsebebiadreslerininnazarıdikkaticalipolmasındandır.
Şerif'
39Yaralanmayı.
40Kessin.
41Dönüşümde.
Bingazimektubu
"MustafaKemal'infasulye
ayıklamasınıgörmelisin"
Vekayiiısırasıylatakipedebilmekiçinbirbiriardınaaldı-
ğımmektuplarıbendesıraylayazıyorum.NuriBey'in26teşrinisani1327(26
kasım1911)tarihindegönderdiğimektupdaşudur:
"KardeşimSalih,
İskenderiye'dekiişlerimizibitirmekvelevazım-ıseferiyemiziihzaretmek2içinikihaftakaldık.16teşrinisani1327'deİskenderiye'denşimendiferle5-6saatzarfında
Ebülhaccacistasyonunageldik.Buistasyonşimendiferin
nihayetnoktasıdır.18teşrinisani1327cuma,yanibayramınbirincigünüburadanatlarabinerekgarbadoğruyolaçıktık.Sekizgünmütemadiyenyürüdük.Eşyalarımızdevelerdeyüklüydü.YürüdüğümüzaraziMısırdahilindeçöldür.
Bugünhududugeçtik.Mısır'danBingazitoprağınageçmiş
oluyoruz.Artıktehlikekalmadı.Buradansonraikigünlük
mesafedeResüldefnemevkiinegideceğiz.Sıhhatimizyerindedir.Gündüzleri,bazendegeceleriyürüyoruz.Geçtiğimizyollardameskunmahalnamınahiçbirşeyyok.TektükbedeviArapçadırlarındanbaşkabirşeygörmüyoruz.KaçaktarzındaMısırgibiecnebimemlekettehareketettiğimizden
1Olayları.
2Gereklimalzemeyihazırlamak.
SALiHBOZOK
mevaki-imesküneden3daimauzakbulunmayamecbur
idik.Gecelertçadırdayatıyoruz.Yemeğimizikendimizpişirtyoruz.MustafaKemal'infasulyeayıklamasınıgörmelisin.
AşçıbaşımızFuat'tır.Resüldefne'densonraDeme'yemi,
yoksaBingazi'yemigideceğiz,oradabelliolacaktır.Bizikatiyenmeraketmeyin.Bugecehududugeçtiğimizdenbütüngeceyürüdük.Şimdibirkuyubaşındayız.Çadırkurupuyuyacağız.BumektubumuMısır'agitmekteolanbirArap'lagönderdim.İskendertye'denpostayaverecektir.
Allahaısmarladık.
MehmetNurt"
BumektubadaMustafaKemalBeyileFuatBeyşusatırlarıilaveetmişler:
"Merhaba,EyHazret-iSalih.Arkadaşlaraselam.
M.Kemal"
"Gözüm,çölhayatıpekdeçekilirlerdendeğil.Ongündür
deveileyürümekteyiz.ŞimdiSellumhizasınagelebildik.O
güzelimRumelisularırüyamagirtyor.Buradakisuların
hepsibozagibi.Hamdolsunsıhhatteyiz.ŞimdiDefne'yegideceğiz.Bilaharenereyegideceğimizdeoradataayyünedecektir.4Arkadaşlaraselam.Gözlertndenöpelim.
AhmetFuat."
Hududugeçmişolduklarındandoğrudandoğruyakendi
imzalarınıatmışlardı.1kanunuevvel1327(1aralık1911)
talihindedeNurtBey,Defnemevkiindenşunlanyazıyor:
"Salih'çiğim,
İşteşimdivaziyetimizdenoldukçasizihaberdaredecek
birmektupyazıyorum.EbülhaccacistasyonundainerekatlarabindiktensonraonikigünzarfındaDefne'yegeldik.İkigündürburadayız.Ebülhaccac'danDefne'ye370kilometredir.Hududun80kilometregarbındadır.Sahileikibuçuksa-3Yerleşimmevkilerinden.
4Belliolacaktır.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
89
atmesafededir.Denizgörünüyor.Düşmansefain-iharbiyesi5desıksıkdolaşmaktadır.Arasıratevakkuftaprojektörtenviratıyapmaktadır.Lakinkarayaçıkamıyor.Veyahut
çıkmakistemiyor.Onikigünzarfındahiçbirmeskunmahal
görmedik.Ahalibedevi,meskenleriçadırdır.Yağmurdan
dolmakuyularındanbaşkasuyoktur.Ağaçnamınahiçbir
şeyyok.Dümdüzdenizemüşabih6cabeca7fundalıklarıhaviçorakbirarazi.AncakDefne'debirevbulabildik.Defnedahibundanibarettir.Burasıbüyükbirdepodur.Külliyetli
erzakgelmektedir.Mücahidininilktevakkufveistirahat
noktasıdaburasıdır.Yarıngarbahareketedeceğiz.Buradan
Tobruk'agidiyoruz.Onaltısaatmesafededir.OradaEthem
Paşavardır.OradandaDerne'yegitmekazmindeyiz.Tobruk'tanDerne'yealtıgünkadar,Derne'dekalmazsakBinga�
zi'yekadartemdid-iseyahatedilecektir.Şimdidennerede
kalıpçalışmayabaşlayacağımızıkestirmekkabildeğildir.
Defne-Bingaziarası500kilometredir.Burayagelincehavadislerşekl-ihakikisinialdığıiçinoldukçanoksanavetadilatauğramaktadır.Tobruk'taşimdiyekadarhiçbirşeyolmamıştır.Derne'desularınmecrasınıtebdiletmekisteyenAraplarabirİtalyantaburuylabirbataıyahücumetmişise
depekkalil8olanmücahidin-iİslamiyebunukemal-işiddetledefvetartetmiş.Düşmana130kadartelefatverdirmiş.
Bingazi'dedeüçhücumyapılmış,ikincisinde150telefat
verdirilmiş.Trablus'adairbildiklerimizsizinbildiklerinizkadardır.İhtimalkişimdisizdahafazladaöğrenmişsinizdir.
BugünEnverBey'denikibağfişekgeldi.DumdumluolduklarındanHarbiyeNezareti'negönderiliyor.Protestoedilecektir.Sellum'da10,Defne'de5-6,Tobruk'ta8-9,Derne'dede400kadaraskerimizvardır.Bingazi'debirazfazlaolsagerek.
Oradatopdavarmış.Mücahidin-iurban'ın9adedinitoplandıklarızamanbiletayinetmekmüşküldür.Silahları,cephanesipekkalil'binga'denilen'gıra'veemsalişeylerdir.
MustafaKemal,Fuatberaberolarakçadırdayız.Mektup
5Savaşgemileri.
6Benzer.
7Yeryer.
8Az.
9Arapmücahitlerin.
40
SALiHBOZOK
hepimizdendir.Bizegöndereceğinizmektuplan'İskenderiye'deNumroSelase
SarayıNazınAbdüllatifEfendivasıtasıylaDemehavalisinde'diyegönderirsiniz.
Gözlerindenöperiz.
MehmetNuri"
NuriBey'inDefne'dengönderdiğibumektuptansonra
MustafaKemalBeyDeme'denşumektubugöndermiştir:
"Ayn-ıMansurkarargahından,
25-26nisan1328(1912),gecesaat6
KardeşimSalih'e,
Mektuplarınızda,gazetelerdebizeaithissiyatınızımusavverıosatırlarıokuduğumzamanlarkalbiminpekamikllhislerleçarptığınıduyuyorum.Birkaçkardeşinizin,Bahr-i
Sefıd'i12aşarakçöllerdeuzunmesafelerkatederekdonanmasınadayananalçakdüşmanınkarşısınaçıkmasıveburadakivatandaşlanderaguşeyleyerekhaysiyetsizdüşmanınokat-ısahiliyeyeı3hapsetmesişüphesizsizimemnuneder.
Fakatbizvatanamedyunolduğumuzderecat-ıfedakfuiyil4
düşündükçebugünekadarifaedilebilenhizmetipeknaçiz
buluyoruz.Vicdanımızdangelenbirsadabizevatanınbu
harafakınıtamamentathiretmedikçe,gemilerimizinTobruk,Deme,BingaziveTrablusgarplimanlarındatekrarlengerendazl5olduğunugörmedikçeikmal-ivazifeetmiş
sayılamayacağımızıihtarediyor.Veöylehissediyoruzki,biz
buihtar-ıvicdanihükmünükemaliyleinfazetmedikçebize
istinatedenmilletinarzusunutamamenyerinegetirememiş
olacağız.
Bilirsinbenaskerliğinherşeyindenziyadesanatkarlığını
severim.Buradasanatınbütünicabatımtatbikedecekkadarzamanavebuzamanındoğuracağıvesaitvevesailema-10Yansıtan.
11Derin.
12Akdeniz'i.
13Kıyınoktalarına.
14Fedakarlıkderecelerini.
15Demirlemiş.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
.Jl
likolunursaişteozamanarzu-yumilletemutabıkbirmanzarayıaskeriyebütüncihanıngözlerinikamaştıracaktır.
AhSalih,Allahbilir,hayatımınbugünekadarorduyanafil6biruzuvolabilmektenbaşkabiremel-ivicdaniedinmedim.Çünküvatanınmuhafazası,milletinsaadetiiçin,herşeydenevvelordumuzunoViyanasurlarınasüngüsünü
saplayanorduolduğunudünyayabirdahaispatlüzumuna
çoktankaniidim.Bukanaateaitemelleriminşiddeti,ihtimalbenipekziyadeifratpervergöstermişti.Fakatzamansafvenezihdimağlardansanih17olanhakayik-ifıkriyeyi-kabulündenihtirazedilsedahi-tatbikettirir.
BugeceDemekuvvetlerimizinbütünkumandanları,zabitleriilebirmüsamereyapmıştır.Busatırlarıçadırımaavdetimdeyazıyorum.Bugüzelkalpli,kahramanbakışlıarkadaşlarımın,buküçükrütbelifakatdüşmanıtitretenbüyükkumandanlarınsamiminazarlarındavataniçinölmekiştiyakınıokuyordum.Butetebbu,ısdimağımdasizin,bütünMakedonyamuhitindetanıdığımarkadaşların,bütün
ordumuzunkahramanevlatlarınınhatırasınıcanlandırdı.
Kalbimdebüyükbirhiss-isürurl9vegururhasıloldu.Ve
arkadaşlarımadedim:
'Vatanmutlakaselametbulacak,milletmutlakamesut
olacaktır.Çünkükendiselametini,kendisaadetinimemleketinvemilletinselametvesaadetiiçinfedaedebilenvatanevlatlarıçoktur.'
Cümlenizeselamederim,kardeşim.DemeKuvvetleriKumandanıM.Kemal."
NuriBey'inogünlerdeCabub'dangönderdiğibirmektubunmünderecatınıenteresangördüğümiçinaynenburayanaklediyorum:
"16nisan1328'de(1912)Cabub'amüteveccihenDerne'denhareketettim.Seferondörtgünsürdü.Maksad-ıseyahatibildirmiştim.RefakatimdebirdoktorveDemekay-16Yararlı.
17Doğmuş.
18İnceleme.
19Sevinç.
..J2
SALiHBOZOK
makamıbulunuyor.ŞimdiCabub'dayız.AhmetŞerifibekliyoruz.Buraya20günlükyoldangelecektir.Rivayetenazaranyolaçıkmış,bugidişleramazandadagalibaburadayız.
Çünküikiaykaldı.
Burasıyeganeibadetmahallidir.Tarikat-ıSünusiye'nin
mucitvemüessisiMuhammedbinAlies-Sünusi'nintürbesiburadadır.Türbe,metinvesanatkaraneyapılmıştır.Bircami,birmedrese,müteadditzaviyeodalarıvebeşonkadar
daevvardır.Cabubdaiştebundanibarettir.Ziraatveticaretiyok.Etrafumumen
kum.Suyupektuzluvekükürtlüolduğundanyemeğiacıyapıyor.İçmesiinsanıkandırmaz.
Tuzluolduğuiçiniçtikçehararetveriyor.Daimadudaklarımızbirbirineyapışık.Çokdaiçildiğiiçinyanoztesirinihaizolanbususizihergünishalleriçindebırakıyor.Derne'de
düşmanlamücadeleediyorduk,buradadasuvesıcaklarla...Bizimoralarınbuzlusuları,limonataları,gölgeliserinsubaşları,çağlayanları...İştedaimagözümüzdenayrılmayan,
gözlerimizdetütenşeyler...Ramazandadaburadakalırsak
çokiyiolacak...Teravihnamazlarıhergecebirhatimlekılınırmış,öylekoyubiribadetdevrigeçireceğizkihemburanınnamazısecdelerindeSübhaneRabbi33kereokunuyor.
Orucudatabiibunungibidir.Asılmücahedeveriyazete20
ikiaysonrabaşlıyoruzdemektir.Elbetbundadamuvaffak
oluruz.Cabubmahall-imübarekindeüçyaşındakızçocuklarıbilesokağaçıkmazlar,adetböyle.Dişiolarakdoğanlardoğduğuyerdebüyüyorveoradaölüyor.Buburayamahsus.Ordugahlardakadınerkekbiraradadır.Üçaydırdişiyiçarşafüzerindendahigördüğümüzyok.Öylebirriyazetki
kendimiAynaroz'dasanıyorum.Buradanbaşkabiryeregitmeklazımgelsegideceğimizyermutlakacennetolacaktır.
MehmetNuri"
MustafaKemalBeyvearkadaşlarıDerne'demüdafaaile
meşgulbulunduklarısıradaRumeli'dedezabitanarasında
birhalaskarlıkmeselesiçıkmıştı.Tayyarnamındakibiryüzbaşıarkadaşlarıyladağaçıkmışvehükumetebazıteklifattabulunuyordu.BunuDerne'dehaberalanMustafaKemal
20Nefsiterbiyesavaşına.
Y/\VE<:H!/\TATÜRK'ÜANLATIYOR
Beymektuplabendentafsilatistedi.KendilerineozamanorduköşkündeAbdülhamid'indahilimuhafızlığındaberaberbulunduğumuzMahmutBeyveVasıfBey21ilebirlikteşu
mektubuyazıpgönderdik:
"MuhteremveBüyükKardeşimiz,
SonmektubunuzualıncayakadarTrablusiçinpekbüyük
ümitlervesizleriçinpekderintahassürler22duyuyorduk.
Hattabuşiddet-itahassüraltındaorayagitmekiçingönüllü
yazılmıştık.FakatbugünsizleriçinduyduğumuzbutahassüryinegöğüslerimizihemdahaşeditbirsurettekabarttığıhaldemaateessüfTrablus'unatisi23hakkındabeslediğimiz
ümitlerbutahassürerefakatedemiyor.Sizindeyazdığınız
gibikesb-izaafeyliyor.Sebebidememleketinbugünkübuhranıdır.Sizebumektuptadagenebubuhranınmahiyetindenbahsedeceğiz.Memleketibugünsarsanbuhranhakkındayazılanmektupları,gazetelerialarakmeselelerinmahiyetihakkındaoldukçaesaslıbirfikirhasıletmişsinizdir.Fenalıkgittikçeartmakta,memleketiniçindekinifakvefesathergündahaziyadealevlenmektedir.Bunlarınenfenasıiseordununmuhafaza-ivahdet24vebitarafıedememesi,dahadoğrusuordunamınahareketedenbirzümre-ikalilenin25
elanicra-ifaaliyettengeridurmamasıdır.'Halaskargrubu'
namıaltındatoplanarakmemleketinbugünkübuhranlaana
sebebiyetverenvehaddizatındazabitanınyekün-uhakikisine26nazaranancakbirdamlakadarolan,yaniheman150
kişimevcudundabulunan'çete'bugüntamamiylehükumetehakimdir.BunlarSaidPaşaKabinesi'nidüşürttükten,Meclis'itehditedipdağıttıktansonravatanın
hakim-imukadderatıoldular.BirazİttihatçıolanveyaHalaskarlarınharekatınıtakbihedenzabitleribirerbirerdeğiştirmeyebaşladılar.EğerbunlarArnavutluk'taysamevkiideğilfakatdünyasıtehditediliyordu.
21Malatyamebusu.
22Özlemler.
23Geleceği.
24Birliğikoruma.
25Azsayıdakişinin.
26Gerçektoplamına.
44
SALİHBOZOK
Görüce'dekiPoganReceb'itanırsınız.Orada'başkım'
amalininyeganemuanzıydı.ZavallıyıGörüce'depekfecibir
suretteşehitettiler.BunungibiYüzbaşıHayri'yisalben27
idam,YüzbaşıZiyaEfendiadındadiğerbirzatdameçhulşahıslartarafındankatledildi.İşteHalaskarlarınmuarızlarıArnavutluk'taböylebirakıbet-ifaciayamaruz.FakatArnavutlukgibibüsbütünhükümetsizveasikıtadabulunmayanlariçinbereketversinbuölümmükafatıyok.Oralardayalnıztebdilileiktifaediyorlar.İşteordununbugünküfeci
vaziyetibudur.Atininneolacağıbilinemez.MamafıhArnavutluk'unböylekurşunvebıçakla,kabinenindebirsuret-iidariyede,yaniazilvetebdilileorduyutasfiyehareketine
başladıklarıgörülüpdururkenatininnasılbirhalalacağını
tasavvuretmemekimkfuııdayoktur.Hernazarbuyolunnihayetindedumanlıbirmanzaraarzedenistikbaligörüyorveanlıyor.Güyaorduyusiyasettenmenedeceklerdi.Hattabununiçindebazımülkiyehizmetindebulunanaskerleri
çekeceklerdi.Hepimizedeyeminettirdiler.Antlarla,kasemlerle,siyasettenayrıldığımızıilanettik.Şuradakigarabetebakınızkikabinebirtaraftanbizeyeminettirdiğihalde,diğertaraftaneskikabineninaskerinsiyasetleiştigaletmemesi
hakkındatanzimettiğilayiha-ikanuniyeyigerialıyordu.
Menolunmakistenilenşeyleryeminledeğilkanunlamen
olunur.İdare-ihükumettemünhasıranyemineistinatetmekçocuklarınbilegüleceğibirşeydir.İşteazizvemuhteremkardeşimiz,ordu,senintasavvuratına,okadarbüyükümitlerverenordu,bugünpektalihsizbirgiıye-iiftiraka28
girmiştir.Bizebugünekadarordununümidi,istikbaliba
şındasırıtançehre-imeşumvemenfurunnasılbirmahiyetteolduğunuyazmayaçalıştık.Sizbunlarlavaziyeti,vatandazuhuragelenhadisatınmahiyetinipekgüzeltakdiredecek
vebizinereyedoğrugötürdükleriniçabukanlayacaksınız.
Orduyubugünbirbatağadoğrusevkedenmülevves29ellerdenkimayıracak?Onunulviruhvemaksadınıbazıhasisveşahsiemelleriçinöldürmektençekinmeyenbirkaçsefili
27Asarak.
28Perişancaağlayışa.
29Kirli.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
ordunundaire-imahremiyetindenhaıicekimfırlatacak?
Gerçibunabizhepimizçalışmayavicdanenmecburuz.Fakatbizimiçimizderuhvedimağolacakbazıvücutlarvarkionlarınbugünaramızdabulunmamalarınıpekşiddetlehissetmekteolduğumuziçindirkibunlarıyazıyoruz.Onlardasizlersiniz.Dahadoğrususizsiniz.Biranevvelkavuşmamı-
zıtemenniilesıhhatveafıyetinizedualarederiz.
Salih"
BenbumektubuSelanik'tenDeme'deMustafaKemal
Bey'egönderdiğimsıradaNuriBey'dendeCabub'danaşağıdakimektubualmıştım:
"Cabub,29ağustos1328(1912)
Salih'çiğim,
Buradannezamanhareketedeceğimizbellideğildir.Binaenaleyhsizbendentelgrafalıncayakadarbizidaimaburadabilerekirsalattabulunmalısın.Manastırvakasınıgazetelerdeokuyoruz.30Köpeksizköybuldular,değneksizgeziyorlar.Kendilerininilmenveahlakennemertebedeolduklarımbihakkıniraeiletashihhallerine31muvaffakolabilecekbaşlarındakumandanolmadığındanherbiriaskerlikçe
Moltke,siyasetçeBismarckkesildiler.Allahbelalarımversin.Vebuçıkmazyolda,herhaldebelalarınıbulurlar.Vebulacaklardır.Senburayagelmektensarfınazaret,çünkü
harpşimdioralaraintikaletti.AvrupaveAsyasevahiline
de32sirayetimuhtemeldir.Bulunduğunvaziyetibırakma,
gözlerindenöperim.
MehmetNuri"
30S.Bozok'unnotu:BuvakaTayyarilearkadaşlarınındağaçıkıphükumeteteklifattabulunduklarıvakadırki,HalaskarZabitanmeselesidir.
31Durumlarınındüzeltilmesine.
32Kıyılarına.
MustafaKemal
göz
yaşlarıylasordu:
"Selanik'inasılbıraktın?.."
FilhakikahalaskarlıkmeselesiortayaçıkıncaRumelikarıştı.İtalyanlarÇanakkale'yibombardımanetti.Kabinedeği
şerekbüyükkabinemevki-iiktidarageldi.Çoksürmedi,BalkanMuharebesidebaşladı.Muharebeninnasılcereyanettiğiveneticesimalum.Bunutarihsahifelerindeherkesyanayakılaokuyacaktır.Müsebbiplerinelanetolsun.BalkanHarbiüzerineAbdülhamid'lebirlikteveLorleyvapuruylaSelanik'tenİstanbul'ageldiktenpekazzamansonraMustafaKemalileNuriBeydeDeme'denİstanbul'agelmişlerdi.MustafaKemalBey'leavdetindeilkdefaolarakBabıali'deMeserretKıraathanesi'ndegörüştüğümzamangözleriyaşladoluolduğuhaldebana,"Selanik'i,ogüzelmemleketimizinasılbıraktın?..
Düşmananiçinteslimettinizdeburayageldiniz?.."demişti.
Kendisifevkalademüteessirdi.BirmüddetsonraGeliboluŞibihceziresindeıkuvayımürettebeerkarııharbiyesineveBalkanHarbi'ndensonradaSofya'yaataşemiliterolaraktayinolunmuşlardı.Sofya'danbanagönderdiğimektuplansıraylaaşağıdaokuyacaksınız.
"Sofya,18teşrinievvel1330(18ekim1914)
Güzelgözlü,burmabıyıklıSalih'im,
1Yarımadasında.
48
SAL1HBOZOK
Yenievlenenbirzatıngönlühayat,aşkvesaadethisleıiylemeşbudur.2Buenkıymetlibirzamandır.İnsanlarhayatındabunurluvesürurlu3dakikalarıölünceyekadarhepaynısuretlemütehassisolarakpekmühimvehayatıiçintalihibirhadiseolarakyadvetahattureder.4Senbunukendindenbilirsin.Benbunutecrübeetmedim.Fakatazçokhayatıveinsanlarıtahlilettiğimiçinbuneticeyibuldum.
Hayatınvücuhundan5birkaçınıgörenlerevlendiktensonra
gayıimekşufolanvücuhunu6dabizzaruremüşahedeederler.Bumüşahedepektatlıolabildiğigibipekacıdaolabilir.
BizFuatiçinlatifvesaadetlimanzaralarlahayat-ıizdivaciyesinirı7tetevvücünü8duaedelim.BirFransızşairihayatışöyletavsifediyor:'Lavieestbreve/Unpeudereve/Un
peud'amour/Etpuisbonjour/Lavieestvaine/Unpeu
dehaine/Unpeud'espoir/Etpuisbonsoir.9'
Salih,bunlarıezberle.Vesenhayatınasılanladınsaona
görebunlardanbirinibenimse.
M.Kemal"
2Doludur.
3Sevinçli.
4Hatırlar.
5Çeşitliyönlerinden.
6Keşfedilmemişyönlerinide.
7Evlilikhayatının.
8Taçlanmasını.
9HayatkısaIBirazhayalIBirazaşkIVesonramerhabaIHayatboşIBirazöfkeIBirazumutıVesonrahoşçakal.
Biriz
divaçüzerine...
"Hayat,kadınsızolmaz!"
Derne'denavdettenveBalkanHarbihitambulduktan
sonraFuatBeydeBeylerbeyiSarayı'ndabulunanAbdülhamid'inmuhafızbölüğükumandanlığınatayinedilmişveburadaikenevlenmişti.OnunteehhülüıüzerineMustafaKemalBeybanagönderdiğiyukarıdakimektubunarkasınadaFuatBey'eşunlarıyazmıştı:
"KardeşimFuat,
Mektubunualdım.Cenab-ıHak'tanizdivacınınmesutve
müteyemmenolmasınıkemal-ihulusileniyazederim.Hayatkısadır.Bunutesitvetetevvüç2içininsanlarınumumiyetitibariylemakulgördüklerivasıtaizdivaçtır.Bukaide-iumumiyeninriayetkanolmayanlarpekmahdutvemüstesnadırlar.Buistisnalarıteşkiledenlerdekaide-iasliyeninfenalığındandeğilvefakatbilakisbugüzelkaideyetevessüldenkendilerinimenedenesbabınmahkumuolduklarından,belkievlenmişolmaktankorktuklarındanziyadebedbahtolanlardır.Gayrikabil-iinkarbirhakikattırkiinsanlar,hayat,kadınsızolmaz!Müteehhil3olanlarhayatınlazım-ı
gayrimüfarıkını4teminetmişvebütünefkarveamalinibir
1Evliliği.
2Kutlamavetaçlandırma.
3Evli.
4Vazgeçilmezini.
50
SALİHBOZOK
maksat,birmeslek,birhedefehasrvetahsisedebilecekistidattabulunmuşolur.Ancaktalihzevcvezevceninruhvekalplerinihüsn-üimtizaçettirsin.5Verdiğintafsilattan,gönderdiğinmektupmuhteviyatındanoelzemolanimtizacınşimdidentahassuletmişolduğunaitikatedilebilir.
Cenab-ıHakbahtiyaretsinkardeşim.
M.Kemal"
Bumektuplardansonra25teşrinievvel1330(25ekim
1914)tarihliyineSofya'danbanaşumektubugöndermiştir:
"GüzelSalih'im,
Letaifilememlu6mektuplarınıaçıkolarakalıyorum.Her
defasındasizibütünharvesamimimuhabbetlerimlegözümünönünegetirir,mahzuzülvicdanolurum.7ArtıkFuat'ınevlenmişolmasıveseninzatenevlibulunmuşolmanitibariylebirazciddileşeceğizdeğilmi?Birmüddetdekaleminiciddizeminlerdeicaleetmeyiitiyatetbakalım,nasılolacak!
Nuri'denbenimhiçhaberaldığımyoktur.Fakatzarar
yok.Çünkünehaldeolduğunutahminediyorum.Bakalım
benneolacağım?Buradaoturmaklaolmayacaktabii.Kısa,
lebdemekleleblebianlaşılanmucizmektuplarınızıeksiketmeyin.
Gözlerinizdenöperim.
M.Kemal"
MustafaKemalBey'inötedenberiarkadaşlarınakarşıne
kadarvefakarvenezaketlidavrandığıburadakimektupların
mütalaasındandaanlaşılmaktadır.Benkimbilirnegibibir
mektupyazmışolacağımkinezaketlebeniciddiyetedavet
ediyor.Vealdığımektuplarınaçıkolduğundansözediyor.İltifatınıdaesirgemiyor.
5İyigeçindirsin.
6Latifelerledolu.
7İçhazzıduyarım.
MustafaKemal'ingörüşü:
"Almanlaryenilecek!"
Harb-iUmumililanıüzerineMustafaKemalBey'eSofya'yabirmektupyazarakahval-iumumiyehakkındakimütalaalarınısormuşveşayetkendileribirkumandanlığatayinolunurlarsabenideyanlarınaalmalarınııicaetmiştim.GerekTrablusgarp,gerekBalkanmuharebelerineiştirakedemediğimiçinbudefabehemehalkendileriilebirlikteharptebulunmakistiyordum.Banacevabengönderdiklerimektuptaaynenşunlarıyazmışlardı:
"Sofya,1330(1914)yılı
Ahval-iumumiyehakkındakimütalaamısoruyorsun.Bu
husustakimütalaamıyalnızsendekalmakşartıylabervech-i
ati2yazıyorum.
Bizhedefimizitayinetmedenumumiseferberlikilanettik.Buçoktehlikelidir.Çünkübaşımızıbirtarafamı,yoksabirçoktaraflaramıvuracağız,malumdeğildir.Koskocabirorduyutul3müddethareketsiz,eldeatılbirvaziyette
bulundurmakdaçokmüşküldür.Binaenaleyhsendedü
şünecekolursan,vaziyetinnekadarvahimolduğunuanlayabilirsin.Almanların
vaziyetihakkındakimütalaa-iaske-1BirinciDünyaSavaşı.
2Aşağıda.
3Uzun.
52
SALİHBOZOK
ıiyeyegelince:benAlmanlarınbuharptemuzafferolacaklarınakatiyenemindeğilim.Gerçibirsürat-iberkiye4ileahen5kaleleıinideviıipçiğneyerekPaıisüzeıinedoğruyürümektedirler.FakatRuslardaKarpatlar'adayanmışlarveAlmanlarınmüttefikleıibulunanAvusturyalılarıtazyiketmektedirler.BunabinaenAlmanlarbirkısımkuvvetifrazederekAvusturyalılarayardımetmekmecbuıiyetindekalacaklardır.BudefaFransızlarkendikarşılarındabulunanAlmanlarınkuvvetifrazettikleıini6görerekmukabiltaarruzdabulunacaklarveAlmanlarıtazyikedeceklerdir.Kendileıininduçar-ıtazyikolduğunu?görenAlmanlar,budefadaAvusturyalılaragönderdikleıikuvvetlencelpetmek8
mecbuıiyetikarşısındabulunacaklardırkibusuretlezikzakvaıihareketedecekolanbirordununakıbetipekfecivevahimolacağından,benbuharbinneticesindeneminolamıyorum.
Seninbuharbeiştirakhakkındakiarzunagelince:buradaharbinneticesinedairmütalaamıyazdıktansonraseninnasıldüşüneceğ;inibilmiyorum.Fakatbulunduğunyerde
debirvazifeifaetmektesin.Seniyenibirvazifeyetayinettilerdemigitmekistemiyorsun?Senşimdikivazifedenayrılırsanoradakiyelinboşmukalacaktır?Sengidersenyelinemutlakabirbaşkasıtayinedilecektir.Ohaldesanayenibirvazifeteklifedilinceyekadaroradakalmalısın.Çünküsenvakitsizolarakteehhülettin.9İkiçocuğundavar.
Aileninyanındabulunmakherhaldeseniniçinmuvafık
olur.Bensenidaimayanımdabulunduracakgibibirvazifeyetayinoluncayakadaryanımaalamam.Çünkübenimyüzümdensefilolmanıarzuetmem.Birvazifeyetayinim
içinharbiyenazırınayazdım.Buradaikibuçukmalumat
edineceğimdiyeataşemiliterliktekalmakistemediğimive
milletvememleketiminbüyükbircidalelühazırlandığıbir
4Şimşekhızıyla.
5Demir.
6Ayırdıklarını.
7Sıkıştırıldığını.
8Geriçekmek.
9Evlendin.
10Mücadeleye.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
sıradabenimdeherhangibirkıtanınbaşındabulunmakistediğimibildirdim.Veeğerherhangibirsebeplememleketegirmekliğimemüsaadeedilmeyecekseaçıkçabanayazmalarınıvebendeonagörebaşımınçaresinebakacağımıdailaveettim.Henüzcevapalamadım.Bakalımnecevapverecekler.
Gözlerindenöperim.
M.Kemal"
Çanakkale'den
"Emekliolupbirköşeye
çekilmeyidüşündüm,
olmadı"
M.KemalBey,bumektubugönderdiktenpekazzaman
sonraSofya'dangelerek19.Fırka'yaıtayinedilmiştikibu
fırkayıkendileriyenidenteşkiletmişlerdi.
Çanakkale'yegittiktensonrada28eylül1331(1915)tarihindeşumektubugöndermişlerdi:
"KardeşimSalih,
Mektuplarınızıaldım.Samimiyetvefart-ıuhuvvetinize2
teşekkürederim.YüzbaşıAhmetEfendişifahençokselamlarınızıdagetirdi.NuriBey'learasıragörüşüyoruz.
Karşımızdadüşmanartıkbimecal3birhalegelmiştir.İn
şallahyakındakfunilendefedilir.Herhaldevatanımızbucihettenemindir.Arkadaşlarınsizesöylediklerişeyinhenüzhusulbulmamışolmasıcay-ıistigrabdır.4Elbetteonaistihkakkespedilmiştir.Fakat"Kimolurzorile
maksudunaruhayab-ızafer/Gelirelbettezuhuraneisehükm-ikader".Bilirsinkibizimmaksudumuzvatanabüyükbirmikyastaarz-ıhizmeteylemektir.Arkadaşlarıntemenniyatımaksutolan
hizmetiifaedebilecekmaddimertebedir.Tabiizamanıgelince.Kaderdevarsaodaolur.Biraralıkcanımsıkıldı.Tekaüt1S.Bozok'unnotu:Gelibolu'dabirtümen.
2Üstünkardeşliğinize.
3Güçsüz.
4Şaşılacakşeydir.
SALİHBOZOK
olupküşegüzininzivaolmayı5dadüşündüm.Olmadı.ŞimdilikCenab-ıHakk'ınazametinesığınarakçalışıyorum.
Gözlerinizdenöperim.
M.Kemal"
MustafaKemalBey,AnafartalarGrubukumandanıbulunduğusıralardabiraraizinalarakİstanbul'agelmişti.BirgeceBeylerbeyiSarayı'nda6bizemisafırolmuştu.Ozaman
saraydaBaşmuhafızRasimBeyileben,Vasıf,Mahmutbeylervardı.BuarkadaşlarınhepsinideMustafaKemalBeySelanik'tentanırdı.MustafaKemalBey,bütüngeceÇanakkale'yeaithikayeleribizeanlattı.SabahleyinHarbiyeNezareti'ndedairemüdürüolanarkadaşımMehmetAliBeytelefonladüşmanınÇanakkale'dendenizedöküldüğünübildirdi.
BuhaberiMustafaKemalBey'ebildirdiğimzamanhiçtereddütetmedenderhal"Olamaz,bizimkilerinbilgisiolmadandüşmançekilmiştir"dediler.
Sonrahaberinkimintarafındanverildiğinisordular.ArkadaşımMehmetAliBey'etelefonettim,bizetafsilatvermesinisöyledim.MehmetAliBeyozamanHarbiyeNezaretimüste
şarıolanFahrettinBey'den7bilgialdığınısöyleyinceMustafa
KemalBeyFahrettinBey'intelefonbaşınagelmesiniricaetti.
Bizzatkendileriyletelefondagörüştüktensonrabize,''Tahminimgibidüşmankendiliğindençekilmiştir"dediler.
EtraflıbilgialmakiçinHarbiyeNezareti'negitmeküzere
saraydanayrılırkenbenideyanlarınaaldılar.Beylerbeyi'ndenOrtaköy'esandallageçerkenbanaşöyledemişti:
"Bendüşmanınçekileceğinianladığımiçinbirtaarruzyapılmasınıteklif
etmiştim.Fakatbenimbuteklifimikabulet-
mediler.Bundandolayıcanımsıkıldı.Çokdayorgunoldu-
ğumiçinizinalarakİstanbul'ageldim.Eğerbenoradaiken
düşmanşimdikigibiçekilmişolsaydıherhaldedahaçoksı-
kılacaktım.Buradabulunmaklığımbenimiçinbirtaliheseridir."
5Emekliolupbirköşeyeçekilmeyi.
6S.Bozok'unnotu:AbdülhamidSelanik'tenburayanakledildiğindenmuhafızlarıdasaraydaydı.
7FahrettinAltay.
MustafaKemalDoğu'da
"Nahsana!.."
MustafaKemalBey,Çanakkale'dekivazifesinipekşanlı
veşereflibirşekildeyerinegetirdiktensonra,öncekolordu
vebirmüddetsonradaordukumandanıolarakŞark'agönderilmişti.OrdukumandanıolarakDiyarbakır'dabulunduklarısıradabanaşutelgrafıçekmişlerdi:
"BeylerbeyiSarayımuhafızzabitanındanYüzbaşıSalih
Bey'e...
Seniseryaverimolarakyanımaalmakistiyorum.Kabul
ettiğintakdirdebanatelgraflamalumatvermelisin.
MirlivaMustafaKemal"
MustafaKemalPaşa'mnbutelgrafınıalıralmazbirsaniyebeklemedenminnetveşükranlagörevikabulettiğimibildirdim.Aradançokzamangeçmeden2.Ordubaşyaverliğinetayinimhakkındadaharbiyenazırındanemiralınca
Diyarbakır'ahareketlesevgiliPaşamamülakioldum.
Diyarbakır'avarışımdanbirkaçhaftasonraordumıntıkasınıteftişmaksadıylaseyahateçıktık.VebuseyahatimiziElaziz'elkadartemditederek2oradagrupkumandanıolan
İzzetPaşa'yamülakiveonunmisafıriolduk.
1Elazığ.
2Uzatarak.
58
SALiHBOZOK
BizElaziz'debulunduğumuzsıradabaşkumandanvekili
olanEnverPaşa,GrupKumandanıİzzetPaşa'yabirtelgrafçekerekMustafaKemalPaşa'ylabirlikteHalep'ehareketetmeleriniveoradakendilerinemülakiolmalarınıemretmiş
bulunduklarıiçinİzzetPaşa'ylabirlikteElaziz'denotomobillerleevvelaDiyarbakır'a,oradandaHalep'ehareketettik.BenizzetPaşaileMustafaKemalPaşa'nınbindikleriotomobildebulunduğumiçinnelerkonuştuklarınıişitiyordum.İzzetPaşaileMustafaKemalPaşaarasındaşumuhaverecereyanetmiştir:
İzzetPaşa,"NiçinHalep'edavetedildiğimizisariholarak
bilmiyorsamdatahminimegöreyeniteşekküledecekolan
YıldırımOrdularGrubudahilindebirordukumandanlığı
teklifedilecektir.Eğerböylebirteklifvakiolursaonukabul
etmenizmuvafıkolur"demişti.
MustafaKemalPaşa,İzzetPaşa'nınbumütalaasınamüsbetveyamenfihiçbircevapvermediler.Fakat,İzzetPaşa'nınsöyledikleribenimkafamdamühimbiryerişgaletmişti.Enver
PaşatarafındanböylebirteklifyapılmasınıvePaşa'nınonu
kabuletmesiniarzuediyordum.Ozamankidüşüncemegöre
teşekküledecekolanYıldırımOrdularGrubu'nagrupkumqndanıolarakFalkenhayntayinedileceğindenbizimPaşa'nındaonunkumandasıaltındabulunacakordulardanbirininkumandanıolmasıdahaşereflibirvazifeolacakzannediyordum.
ÇünküFalkenhayn'ınçokmuktedirbirkumandanolduğunu
vebüyükmuvaffakiyetlerteminettiğiniişitmiştim.
Halep'egeldiğimizzamanorayaEnverPaşa'danbaşka
Halil,CemalpaşalarlaMahmutKamilvedahaadlarınıbilmediğimbazıpaşalarıngelmişolduklarınıgördük.Bütünbirgünbupaşalar,EnverPaşa'nınriyasetialtındatoplanarak
görüştüler.Birkaçsaatdevamedenbutoplantıdansonra
ikametgfilıımızageldiğimizzaman,MustafaKemalPaşa,Elaziz'denHalep'ekadaryapılanbuuzunseyahatınbeyhude3
olduğunusöylediler.Çünküşayan-ıehemmiyet4birşeygörüşülmediğinivekendilerinedeİzzetPaşa'nınsöylediklerigibiyeniteşekküledecekolanYıldırımOrdularGrubudahilindebirordukumandanlığıteklifedilmediğinianlattıktanson-3Boş.
4Önemli.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
59
raEnverPaşa'nınİzzetPaşa'yahakaretetmişolduğunuda
söyleyerekcanlarınınsıkıldığınıilaveettiler.Hakaretinsebebihakkındatafsilatvermediler.
İkiüçgünkadarHalep'tekaldıktansonrabizDiyarbakır'adöndük.İzzetPaşada
CemalPaşa'nınmisafiriolmaküzereHalep'tekaldılar.Diyarbakır'ageldiktenonbeşgün
kadargeçmiştiki,birgeceEnverPaşa'danMustafaKemal
Paşa'yaşumanadabirtelgrafgeldi:
"Yıldırımordulargrubudahilindesizi7.Ordukumandanlığınatayinetmekistiyorum.Muvafakatinizisüratlebildirmenizemuntazırım."
ŞifreolarakgelenbutelgrafıkarargahtangeceyansıPa-
şa'yatakdimedilmeküzerebanagönderdiklerizamanİzzet
Paşa'nınotomobildesöylediklerinihatırlayarakçoksevirıdim.TelgrafıderhalMustafaKemalPaşa'yagötürdüm.Veyanlarınagirdiğimzamankendilerinebüyükbirmüjdecigibisevinerektelgraftanbahsettim.Bananedendolayıbukadarçoksevirıdiğimisordular.İzzetPaşa'danişittiklerimikemal-isamimiyetleanlatarak7.Ordukumandanlığınatayinedilmelerindençokmemnunolduğumusöyledim.Benimbu
cevabınıüzerinePaşa,avucunuyüzümekarşıtevcihederek
"Nahsana!.."dediveşusözleriilaveetti:
"7.Ordukumandanlığınıkabuledeceğim.Fakatsenin
düşündüğüngibiFalkenhayn'ınkumandasıaltındakiordulardanbirindeçalışmakiçindeğil,bilakisonunyapmakistediklerinemfuıiolmakiçin7.Ordu'yanaklinıemuvafakatedeceğim.ÇünküonunnemaksatlaYıldırımOrdularGrubukumandanlığınıderuhteettiğinipekalaanlıyorum."
BenPaşa'nınbusözlerindennedemekistedikleriniozamananlayamamıştım.FakatdahasonraBaşkumandanlıkvekaletineveSadrazamTalatPaşaileBahriyeNazırıve4.
OrduKumandamCemalPaşa'yayazıpgönderdikleriraporu
okuduktansonrahakikateyakındanvakıfolmuştum.Adı
geçenrapornveöbürönemliraporlarıburayaalarakanılan
uzatmakistemiyorum.Buönemliraporlarıkolaycabulup
okumakmümkün.5
5S.Bozok'unnotu:Atatürk'ünsöylevvedemeçlerisonrakiyıllardaayrıcaTürkTarihKurumu'ncadayayımlandı.
60
SALİHBOZOK
Paşa,7.OrdukumandanlığınıkabulettikleriniEnverPa
şa'yatelgraflabildirdiktensonraertesigünemrinvüruduna
intizaren6eşyalarımızıtoplamayabaşladık.Fakatikihafta
kadarbirzamangeçtiğihaldehiçbirsesvesedaçıkmadığı
içinMustafaKemalPaşa'nınfenahaldecanısıkılmayabaşlamıştı.
"Birkaçgündahabekleyeceğim.EğerEnverPaşa'danbir
emirgelmeyecekolursa2.Ordukumandanlığındandaistifaedeceğim"diyordu.Mamafıhbunahacetkalmadı.7.Ordukumandanlığınatayinlekarargahınıteşkiletmeküzereİstanbul'ahareketetmeleriiçinbeklediğimizemirgeldi.Eşyalarımızıöncedentopladığımıziçinemirgelirgelmezbizdeİstanbul'ahareketettik.
İstanbul'agelinceCağaloğlu'ndaİranSefarethanesikarşısında1.Kolordu'nunkarargahittihazetmişolduğubinayı7.
Ordukarargahıolarakişgalettik.Bubinanınişgalibirmeseleolmuştu.MustafaKemalPaşakendisinebirkarargahbinasıiçinEnverPaşa'yamüracaattabulunmuştu.OdakolordukumandanıolanMehmetAliPaşa'ya7bunadairemir
vermişti.AncakgösterilenbinalardanhiçbiriniMustafaKemalPaşabeğenmemişti.MehmetAliPaşaMustafaKemalPa
şa'yakendilerininseçecekleribinayıtahliyeettireceklerini
söyleyince,Paşa,Ayaspaşa'daozamanjandarmakarakolu
olanbinanınverilmesiniistemişti.MehmetAliPaşaobinayı
7.Ordukarargahıolarakvermekistemeyince,MustafaKemal
PaşakarargahittihazettiğiCağaloğlu'ndakibinayagiderek
orasınıcebrenişgaletti.MehmetAliPaşa,bumuameleüzerineEnverPaşa'yaşikayettebulunmuşisedeozamanEnverPaşabuşikayetüzerinehiçbirşeyyapmamış,fakatikiüçhaftasonrakarargahınikmaliiçinHalep'ehareketetmemizemrinivermişti.İstanbul'dabulunduğumuzmüddetzarfında
MustafaKemalPaşa,Falkenhayn'laTaksim'deSıraselviler'de
birbinadabizzatgörüşmüşveHalep'egittiktensonradamaiyetindebulunankolordukumandanlarındanİsmetPaşa'yladagörüşerekyukarıdasözügeçenraporuyazıpyaverCevat
AbbasBeyvasıtasıylaİstanbul'agöndermiştir.
6Ulaşmasınıbeklerken.
7S.Bozok'unnotu:Bilahareintiharetmiştir.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
61
Raporuntakdimindenöncecereyanedenbazıhadiseler
vardırki,onlarıkaydetmekisterim:
15ağustos1333(1917)tarihindeDersaadet'tenHalep'e
hareketetmiştik.OsıradaCemalPaşadaizinliolarakİstanbul'agidiyordu.18Ağustos1333'te(1917'de)Ulukışla'dageceyansındanikisaatsonraCemalPaşa'nıntreniylekarşı-
laştık.MustafaKemalPaşaileCemalPaşa,Ulukışla'dagörüştüler.BizHalep'egelince,MenzilBaşmüfettişiKresmanPaşa'nınGazzemeşayihindenBHacimnamındakişeyhleiki
hükumetarasındayapılanmuahedegibibirsözleşmeyaptı
ğıvetarafların,bunadairmukavelenameyiimzaettiğiöğrenildi.BununüzerineMustafaKemalPaşaaşağıdakişifreyihemİstanbul'dabulunanGrupKumandanıFalkenhayn'a,
hemdeBaşkumandanlıkVekfileti'ne9yazdı.Şifreşudur:
"Halep,24ağustos1333(1917)
YıldırımOrdularGrupKumandanlığına,
GeneralKresman'ın,Gazze'ninFetanaşiretişeyhiHacim
ilebirkunturatoyapmışolduğunugördüm.Bukunturato
maksatvesiyaset-idahiliyeitibariyledoğruolmaktanpek
uzaktır.Busahadaicra-iharekatıyürütecekordununkumandanıolmakitibariylesiyaset-ihazır'avemüstakbeleyilO
derpişederekrüesa-yıaşairle11münasebettebulunmaklüzumutabiidir.Ancakmumaileyhtenyalnızbirisiileuzlaşarakdiğerleriniehemmiyetsiztelakkiedergörünmekmucib-iinfialleriolabilirki,buordununharekat-ımüstakbelesi12
nokta-inazarındanfevkalademucib-itehlikedir.Bunlarla
tahditedecekmünasebatherhaldeharbindevamımüddetincefiilivemüfitneticelerbahşetmeliveharptensonradahükumetinsiyaset-imutasavvırasınafaidelibirzeminhazırlamakistidadındavebütünkitle-icesime-iArap'ınamak-ıruhunada13hiss-iitimatveitaatilkaedebilecekisabetve
8Şeyhlerinden.
9EnverPaşa'ya.
10Şimdikivegelecektekisiyaseti.
11Aşiretreisleriyle.
12Gelecektekihareketleri.
13Ruhderinliğinede.
62
SAL1HBOZOK
kabiliyettebulunmalıdır.Muhtelifmakamatınmeşayihile
aynayntesisimünasebat-ımaksadınziyaındanvebirbirine
zıtnetayiçl4tevlidindenbaşkabirsemereveremezitikadındayım.Binaenaleyhhangimakamıntesis-imünasebeti,zat-ısamilerincetensipbuyurulacaksatesri-iemirveişannırica
edervebubabdakiemr-isamilerinintebliğinekadarhiçbir
şeyeteşebbüsetmeyerektamamenbitarafkalacağımıvegörüşmeyegelmişolankunturatosahibişeyheancaksathiveumumibircevapvermişolduğumuarzeylerim.
M.Kemal"
Haşiye:ButelgrafınbirsuretideBaşkumandanlıkVekaleti'neverilmiştir.BunakarşıMüşirFalkenhaynilebukonudayaniArapşeyhleriilemukaveledeyanlışlıkyüzündensürtüşmeliyazışmalarolmuştur.VeozamanişittiğimegöreFalkenhaynBağdat'ataarruzdanvazgeçerekSinacephesindebirtaarruzhazırlığıyapmaküzereSuriye'yegidiyormuş.
MustafaKemalPaşaisebutaarruzadataraftardeğildi.Falkenhayn'abizzatsöylemişolduğuveuzunbirraporlaTalatveEnverpaşalarabildirdiğiveçhile"Lüzumsuztaarruzlardanvazgeçilereksiyaset-iaskeriyemizinbirmüdafaasiyasetiveelimizdebulunankuvvetlerivebirtekneferisonunakadarsaklamaksiyasetiolmalıdır"demişvememleketimizharicindebirtekneferimizinkalmasıcaizolmayacağınıanlatmakistemişti.Fakatmaalesefanlamakistemedilerveanlamadılar.
14Sonuçlar.
MustafaKemal
EnverPaşaçekişmesi
KemalPaşa'nınistifası
MustafaKemalPaşa'nınraporlarınakarşıEnverPaşa'nın
2ekim1917tarihindeverdik.lelicevaptaSinahakkındaşu
mütalaadabulunmuşlardı:
"SinaCephesi'ndebulunacakkıtaatınharekatınısevk
veidareetmeyememuredilmişolanMüşirFalkenhaynPa
şa'nınmezkurharekatınmuvaffakiyetleneticelenmesiiçin
endoğrukararvetedabirittihazedeceğineeminim.Buhusustakiitimadımazat-ıalinizindeiştirakbuyurmanızılicaedelim."
EnverPaşa'nınbutelgrafıüzelineM.KemalPaşaderhal
telgraflaistifasınıbildirdiler.
EnverPaşadaM.KemalPaşa'nınistifalarınakarşışucevabıverdi:
"Telgrafname-ifilileliniokudum.Filhakikabuvaziyette
buifa-yıvazifemüşkülolacağınıtakdirediyorum.Fakat
mücerrepvemesbukolaniktidarvehidamat-ıhasanelelinebinaenzat-ısamilelininbirordukumandanlığındabulunmalarınıezher-icihetarzuettiğimden2.OrduKumandanıFevziPaşaileicra-ibecayişinizbittensipkeyfiyetarz-ıatabe-iulyavemusaraatanhareketiFevziPaşa'yabildililerekGrupKumandanlığı'nadamalumatvelilmiştir.
64
SALiHBOZOK
Hemanmahall-imemuriyet-icedidelerineazimetbuyurmalarınıricaederim.
9.10.1333(1917)
İmza:Enver"
M.KemalPaşa,istifaettiğiniFalkenhayn'adabildirmiştir.YazdıklarıistifanameyiHalep'tebizzatbenFalkenhayn'agötürüpvermiştim.M.KemalPaşaistifaettiktensonraFalkenhaynkendileriylegörüşmekistemişti.FakatM.KemalPaşa,Falkenhayn'lahiçbirmünasebetikalmadığımbildirerekFalkenhayn'ınarzularımreddetmişti.HattabirgünHalepistasyonundaİzzetPaşa'yıiskikbaliçinbulunuyorduk.
Falkenhayndaistasyonagelmişti.M.KemalPaşa.ValiBedriBey'letreningelmesinibeklerkengeziyorlardı.OsıradayanlarınayaklaşanFalkenhayneliniuzatmakistemişti.
FakatM.KemalPaşaderhalarkasınıçevirerekFalkenhayn'ınuzatmışolduğuelidahireddetmişti.
EnverPaşa'danM.KemalPaşa'nıntekrar2.Ordu'ya
nakledildiğinedairtelgrafgeldiktensonraM.KemalPaşa
muhtac-ıistirahatbirhaldeolduğunubildirmişveİstanbul'ahareketleriiçinizinistemişti.Muvafıkcevapverilincebenimleberaberdahabazıarkadaşlarımızlamaiyetlerinde
olarakİstanbul'agitmiştik.Bizİstanbul'ageldiğimizzamanEnverPaşadacepheleriteftişeçıkmışbulunuyordu.
İstanbul'dabulunduğumuzsıradaozamanLevazımat-ı
UmumiyereisibulunantopalİsmailHakkıPaşa,sıksık
M.KemalPaşa'yıziyaretetmeyebaşladı.Beşiktaş'taAkaretler'de76numaralıevdeoturanM.KemalPaşa'yıhemenhergünziyaretedenİsmailHakkıPaşaarasıradaM.KemalPaşa'ylabirotomobilebinerekBoğaziçi'nedoğrugezintiye
çıkarlardı.Bizdeöbüryaverarkadaşlarlakendileriniarkadantakipediyorduk.NekonuştuklarımarasıraPaşa
bizedesöylerdi.Mühimolarakhatırımdakalanbirmesele
şudur:
TopalİsmailHakkıPaşa'nınarasıTalatPaşa,KaraKemal
veDoktorNazım'laaçılmışolacakkiM.KemalPaşa'ya,
"Bunlarmemleketibatırıyorlar"demiş.Milletivememleketi
kurtarmakiçinbirkabinemiliterteşkilindensözetmiş.
Atatürk,İsmailHakkıPaşa'nınmaksadınıiyiceanlamak
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
65
içingünlerceonunlaolantemaslarındadaimamümaşatkarlbirvaziyetalmışvebirçokgörüşmelerdenvekonuşmalardansonrameselekabineyeintikaletmiş.TalatPaşakabinesinidevirereksivilleribertarafetmeklazımgeldiğinisöyleyinceM.KemalPaşabumeseledeEnverPaşa'nındadahliolupolmadığınıanlamakiçinİsmailHakkıPaşa'yaşunu
sormuş:
"Düşündüğünkabineyikimlerteşkiledecektir?"
İsmailHakkıPaşa,CemalPaşa'dan,HalilPaşa'danve
M.KemalPaşa'danbahsetmiş.
"Kabinereisikimolacak?"sualinekarşıdaonunhakkındakesinbirşeysöylememiş.
M.KemalPaşa"EnverPaşa'nınolmasımuvafıkolur"demiş.
İsmailHakkıPaşada,"Evet,enmünasibiodur"dedikten
sonraM.KemalPaşa,"Benim,teşekküledecekkabinede
bulunmaktansaonuhariçtenmüdafaavemuhafazaetmek
içinyakınordulardanbirininkumandanıbulunmamdaha
muvafıkolur.Mesela2.Ordukumandanıolursam,TalatPa
şavearkadaşlarınınteşekküledecekolankabineyekarşı
yapmakisteyecekleribütünfenalıklaram<irıiolurum"suretindekimütalaasınakarşıİsmailHakkıPaşa,"Düşüncenizdoğrudur.Fakatonlarıbirgeceiçerisindeyoketmekmümkündür.Benonagörebirtedbirdüşünürüm"demiş.Bunun,tehlikelibirmeseleolduğunugörenAtatürk,FethiBey'ibundanhaberdaretmişveİsmailHakkıPaşa'ylaogünekadargörüştükleriniFethiBey'eanlatmış.ZannedersemFethiBeyozamanmebusbulunuyordu.FethiBeydebuişinvahametinidikkatealarakTalatPaşa'yıhaberdaretmekmuvafıkolacağınısöylemiş.FakatM.KemalPaşa,FethiBey'ehenüzkatibirkararmevcutolmadığından,TalatPaşa'ya
hiçbirşeysöylenmemesivebumeselekesb-ikatiyetettikten2sonrafaillerinicürm-ümeşhuthalindeyakalatmakmünasipolacağıfikrindebulunmuş.FethiBey,Atatürk'ün
fıkrineiştiraketmemişveTalatPaşa'yıhaberdaredeceğini
söyleyinceAtatürk,"Ohaldebunubendenişitmişolduğunu
1Uysaldavranıpgözyumar.
2Kesinleştikten.
66
SALİHBOZOK
söyleme"demiş.FethiBeyTalatPaşa'ylagörüştüktensonra
TalatPaşabununM.KemalPaşatarafındanFethiBey'esöylendiğinianlamış,çünküTopalİsmailHakkıPaşa'nınM.KemalPaşa'ylasıksıkgörüşmekte
olduklarınıbiliyormuş.FethiBey'e,"BunusanasöyleyenMustafaKemal'dir"demiş.O
dairıkaretmemiş.Bununüzerine,"Buakşambizimevde
toplanalım.MustafaKemaldegelsin,hepberaberkonuşalım"demişveoakşamTalatPaşa'nınevinegitmişler.Atatürk'leTalatPaşaveFethiBey'denbaşkaKaraKemalileDoktorNazımBeydebulunmuşlar.TalatPaşa,bumeseleninM.KemalPaşatarafındananlatılmasınıistemiş.Atatürksözebaşlamadanşutekliftebulunmuş:
'"Benimburadasöyleyeceklerimburadakalmalıdır.Buna
dairdeherkesnamusuüzerinesözvermelidir."
HepsiAtatürk'ünbuteklifınikabulettiktensonraTopal
İsmailHakkıPaşa'ylaaralarındakonuştuklarınıanlatmış.
KaraKemal,Atatürk'ünanlattıklarınatamameninanmışfakatTalatPaşabuişteEnverPaşa'nınalakasıvemalumatıolmadığınakanibulunduğunusöylemişve"Enver'inbuişte
dahliolupolmadığınıanlamakiçinkendisineİsmailHakkı
Paşa'yıheriştençekmesinivetekaüdesevketmesiniteklif
edeceğiniveeğerEnverteklifınikabulederseonunhakkındaşüpheetmeyehakkıolmadığını"bildirmiş.
OsıradaEnverPaşaBerlin'deymiş.TalatPaşadaoraya
gitmiş.
BirkaçgünsonraEnverPaşa'nınAlmanya'dangeldiğini
AtatürkhaberalıncabirişhakkındakendisinigörmeküzereHarbiyeNezareti'negitmişti.OgünbendeM.KemalPa
şa'nınyanlarındaydım.EnverPaşa'nınyanındayarımsaattenfazlakalmıştı.Dışarıçıktığızamanyüzününrengininde
ğişmişolduğunugördüm.Kendisindeasabibirhalvardı.
HarbiyeNezareti'ndenevedönerkenotomobildebanaTalat
Paşa'nınvermişolduğusözütutmadığınıvearalarındagörüştüklerimeseleyiEnverPaşa'yaanlatmışolduğunusöyleyerekTalatPaşa'yadehşetlisurettekızıyorlardı.Evegeldiktensonradaşunlarıanlattı:
"ŞimdiEnverPaşa,İsmailHakkıPaşailebeniDivan-ı
Harp'everebilir.Vebumeselenintavzihedilmesiniister.İsmailHakkıPaşairıkaredinceortadabirbenkalırım.Zaten
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
67
banakarşıhusumetiolduğundantaklib-ihükümet3yapmakistediğimhükmüyleidamdahiettirebilir."
MustafaKemalPaşa'nınçokmüteessirvehiddetlioldu
ğunugördüğümiçinhiçbirşeysöylemeyevesormayacesaretedemiyordum.EnverPaşa'ylanekonuştuk!�yinekendisianlattı.YanınagirdiğizamanEnverPaşa,"Bende
seniaratacaktım.Geldiğineisabetettin"dediktensonra,
"Yahu,bizbirbirimizinkarşısınaçıktığımızzamanellerimizi
sıkıyoruz.Halbukiarkadanbenimkuyumukazıyorsun.
Eğergözünbumakamdaisesengeçdeotur!"deyinceMustafaKemalPaşa,TalatPaşatarafındanEnverPaşa'yaherşeyinanlatılmışolduğunahükümvermişveEnverPaşa'nın
sözlerineşumukabeledebulunmuş:
"Makamınızdagözümyoktur.Veomakamıkendimeçok
küçükgörürüm.Benimdüşüncemveemelimçokbüyüktür.
Eğermakamınızdagözümolsaydışimdiyekadarçoktanorasınıişgalederdim!"
EnverPaşa,MustafaKemalPaşa'nınbumukabelesini
görüncegayetsükunetleTalatPaşa'mnkendisinesöylediklerinianlatmışve"Benimbunlardanmalumatımyoktur.
İsmailHakkıPaşa'ylaböyleşeylergörüştüğümüsenneredenbiliyorvehükmediyorsun?"demiş.
M.KemalPaşada,"Takkedüştükelgöründü"diyerek
herşeyiaçıkçaanlattıktansonra,"GerçiİsmailHakkıPaşa,
bumeseleleriseninlegörüştüğünübanasöylemedi.Fakat
buiştesenindealakanolduğunaşüphemyoktur.ÇünküİsmailHakkıPaşa,seninmalumatınolmadanböylebirişegirişemez"demiş.
EnverPaşaM.KemalPaşa'nınbukadarcesaretlekonuşmuşolmasındanbüsbütünsakinbirtavırla,"BenimbumeseledenmalumatımolduğunuFethiBeyişitmesin"demiş.
Vebusuretlebirbirlerindenayrılmışlar.
3Hükumetdarbesi.
EnverPaşa'nınyalısında...
Birsuikastgirişimi?
M.KemalPaşaileEnverPaşaarasındacereyanedenbu
mükfilemelerdenbirkaçgünsonraEnverPaşa,M.Kemal'in
ikametgahınabirotomobilgöndermişvekendisiniKuru
çeşme'dekiyalısınadavetetmiş.M.KemalPaşa'danişittiğimegöre,oradamühimbirhadiseolmuş.MustafaKemalPaşayalıyagidincebirsalonagirmiş.Birazsonrahiçtanımadığıbirzatiçeriyegirerekbelindekitabancasınıçıkanpteslimetmesiniistemiş.M.KemalPaşa,buzatınvaziyetindenveifadelerinden
şüphelenmişveşiddetlibirmukabeledebulunmuş:
"Sanabuemriverenkimdir?"diyesormuşve"BanaBaşyaverKazımBey'iıçağırın"demiş.
M.KemalPaşa'nınşiddetlimukabelesiüzerineiçerigiren
zatdışarıçıkmış,M.KemaldesalonunkapısınagiderekoradamüteyakkızbirhaldeBaşyaverKazımBey'ibeklerken,başkabirkapıdanEnverPaşamütebessimbirçehreyleiçeriyegirmiş.BeşondakikakadarM.KemalPaşa'ylagörüşmüşler.Veoradageçenhadisedenbirbirlerinehiçbahsetmemişler.M.KemalPaşa'nınkanaatinegörekendisinebirsuikasthazırlanmış,fakatgafilavlayamadıklarındanbuna
muvaffakolamamışlar.
BuhikayeyiAtatürkbirçokdefalarmünasebetdüştükçe
1KazımOrbay.
70
sofradabirçokarkadaşlaraanlatmışlardır.Benimgibibunu
öbürarkadaşlardabilirler.
MilliMücadelehaz
ırlığı
"Hükumetinbana
gücüyetmez"
MustafaKemalPaşa7.Ordu'dantekrar2.Ordukumandanlığınanakledilerekmezunenİstanbul'dabulunduğusıradaveliahtolanVahideddinEfendi'ylebirlikteAlmanya'yagitmişti.BumünasebetleVeliaht.M.KemalPaşa'yıyakındantanımışolduğuiçinSultanReşad'ınölümündensonrapadişaholurolmazM.KemalPaşa'yıkendisininyaveriyapmışvetekrar7.Ordukumandanlığınatayinettirmişti.
PaşaFilistin'egittiktenbirkaçhaftasonraYıldırımOrdularGrubu'nataarruzedenİngilizler,taarruzlarındamuvaffakolmuşlardı.YıldırımOrdularGrubu'nuteşkil
edenordulardanyalnız7.Orduperişanolmadan,başarıylaçekilmişveHalepcivarındaİngilizlerekarşımukavemetgöstererekonlarınilerlemelerineengelolmuştu.M.Kemal
Paşa,tekrar7.OrdukumandanlığınatayinolunduğuzamanFalkenhayn,grupkumandanlığındançekilmişveonunyerineLimanvonSandersgeçmişbulunuyordu.FilistincephesindeİngilizlerintaarruzlarındamuvaffakolmasıüzerineLimanvonSandersdegrupkumandanlığınıM.KemalPaşa'yaterkederekİstanbul'adönmüşveoradandaAlmanya'yagitmiştir.ÇünküosıralardaBulgarlarterk-isilahettiklerigibi,Almanlarlavebizimledemütarekeyapılmıştı.MütarekeninimzalanmasıüzerineMustafaKemalPaşadaİstanbul'agelerekŞişli'debirevdeikamet
ediyordu.
72
SALiHBOZOK
İttihatçılarınbütünrüesasııvehükumetricalindenbir
çoklarımemleketiterkederekyabancımemleketlerekaçmışlardı.BazılarıdaBekirağaBölüğü'nehapsedilmişlerdi.
Kaçamayanlarınbirkısmıİstanbul'datevkifedildiktensonraMalta'yasürülmüşlerveoradaMilliMücadele'ninmuvaffakiyetinekadarkalmışlardı.M.KemalPaşa,serbestbırakılmışolduğundangizlidengizliyeemniyetettiğiarkadaşlarıylamemleketikurtarmakiçinçalışabilmekfırsatınamalikti.Pa-
dişahdakendisinitanıdığındanDamatFeridPaşahükumetionabirşeyyapamıyordu.HattaM.KemalPaşa'yımüfettiş
olarakAnadolu'yagöndermişti.
M.KemalPaşaAnadolu'yanasılgeçtiğinivenesuretleçalışbğınıbizzatkendileriNutuk'larındauzunuzadıyaizahbuyurmuşlardır.Tarihbunlarıetrafıyla
kaydedecektir.MustafaKemalPaşa'mnMütareke'dekimlerleçalıştığını,Anadolu'daneşekildeişebaşladığım,Nutuk'larındaokursunuz.
Benburayatarihnazarındameçhulkalanbazıhadiseleriyazacağım.
YalnızotarihlerdeM.KemalPaşa,biradamıvasıtasıyla
annesineelden,gizliolarakgönderdiğimektuptaşunları
yazmaktadırkienteresandır:
"Ağustos1335(1919)
MuhteremValdeciğim,
İstanbul'danmufarakabmdanberisizlerebirkaçtelgraftanbaşkabirşeyyazmadım.Busebeplebüyükmerakiçindekaldığınızıtahminediyorum.Bilhassahakkımdagerekötekindenberikindenvegerekgazetelerdenişittiğiniznatamamhaberlerşüphesizmerakınızıtezyitetmiştir.Halbukişimdivereceğimizahatlamutmainolacağınız2veçhileşayan-ıendişehiçbirşeyyoktur.
Malumunuzdurki,dahaİstanbul'daikenecnebikuvvetlerindevleti,milletifevkaladesıkışbrmaktavemilletehizmetedebileceknekadaradamımızvarsacümlesinihapisvetevkifvebirkısmınıMalta'yanefyvetazipebnektepekilerigi-1Liderleri.
2Kuşkularınızınyatışacağı.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
diyorlardı.Bananasılsailişememişlerdi.Fakat3.OrdumüfettişiolarakSamsun'aayakbasarbasmazİngilizlerbendenşüphelendiler.Hükumetebenimsebebiizamımı3sordular.
Nihayetİstanbul'acelbimitalepvebundaısrarettiler.Hükumetbeniiğfalederekİstanbul'acelpveİngilizlereteslimetmekistedi.Bununderhalfarkınavardım.Vebittabikendi
ayağımlagidipesirolmakdoğrudeğildi.Padişahımızahakikathaliyazdım.Vegelemeyeceğimiarzettim.Zat-ışahanedeevvelabunamuvafakatetti.Fakat
dahasonraİngilizlerin
tazyikiziyadeleşti.Nihayetodaİstanbul'aavdetimiiradeetti.Busuretleartıkresmimakamımdakalmayaimkangöremediğimgibiaskerliğimimuhafazaettikçeİngilizlerinvehükumetinhakkımdakiısrarınamukabeleedilemeyecekti.
BirtarafındabütünAnadoluhalkıtekmilmillethakkımda
büyükbirmuhabbetveitimatgösterdi.'Senibırakmayız'dediler.Filhakikavatanvemilletimizikurtarabilmekiçinyeganeçareaskerliğibırakıpserbestolarakmilletinbaşına
geçmekvemilletiyekvücutbirhalegetirmeklehasılolacak
kudretvehareket-imilliyeyihüsn-iistimaleylemektenbaşkaçaremutasavverdeğildi.Binaenaleyhbendeböyleyaptım.Elhamdülillahmuvaffakdaoluyorum.Pekyakındanetice-imaddiyeyibütüncihangörecektir.Benbusuretlehareketedinceİngilizlerderhalyalvarmayabaşladı.Vebenikazanmayaçalıştı.Herşeyiinkarettiler.Vebütünkabahati
bizimhükumeteattılar.Hakikatenhükumetdebenimleuğraşmakistedi.Fakatkuvvetibunamüsaitgelmedi.Vegelemez.DahabirzamanbusuretleAnadoluiçindeçalışmaklaherşeyhallolacaktır.KaribenMeclis-iMebusantoplanacak
vemeşrubirhükumetmevki-iiktidarageçecektir.Bende
ihtimalozamanİstanbul'ageleceğim.Sıhhatveafıyetimi,
katiyenhiçmerakveendişeetmeyiniz.
SalihBey4FuatBey'denalacağınıalabildimi?Bunubilgialmakbakımındansoruyorum.Yoksaherneolursaolsunelhamdülillahhiçönemiyoktur.Sizmüsteriholunuz.Vebir
sıkıntınızolursaderhalbanabildiriniz.
Bumektubumugetirecekolan(.....)sizebenimhakkım-
3Gönderilmenedenimi.
4SalihFansa.
74
SALiHBOZOK
daistediğinizkadarbilgiverecektir.Kendisiylebanabazıelbiselerimigönderiniz...
Hemşireminsıhhatinasıldır?Eveherhangibirtaraftan
saldırıdabulunuldumu?Halaoradamısınız?Çocuklarne
yapıyor,büyüdülermi?
SalihBey'leMadamSalih5inşallahsıhhatveafıyettedirler.Bendaimakendileriniyadediyorum.Madam'ınbenimhakkımdabirrüyasıvardı.Galibaoçıkacaktır.İnşallahyakındakemal-imeserretle6görüşeceğiz.
BenbirkaçgünekadarbirkongreiçinSivas'agideceğim.
TekrarErzurum'adöneceğim.Tekrarediyorum.Herişittiğinizeönemvermeyiniz.Pekalabilirsinizkibenyaptığımıbilirim.Neticegörmeseydimbaşlamazdım.
Saygıylaellerinizden,hemşiremingözlerindenöperim.
Salih'in7gözlerindenöperim.Banaİstanbulhavadisivermenibeklerim."
5SalihFansa'nıneşi.
6Büyüksevinçiçinde.
7SalihBozok.
Ankara'da
"KemalPaşa'yı
tanırmısınız?"
MustafaKemalPaşa,Erzurum'danAnkara'yagelipZiraatMektebi'nikarargahyaptıktansonrabendekendilerininemirvearzulanylaİstanbul'danAnkara'yagitmiştim.Beni
ikametettikleriZiraatMektebi'nealmışlardı.Kendileriku-
mandanlıktançekilmişbulunduklarıgibibendeemeklibir
zabitolduğumiçinresmibirsıfatımızyoktu.Oturduğumuz
binadaöbürarkadaşlargibibendeverilenvazifeyiyapmaya
çalışıyordum.
Ankara'daBüyükMilletMeclisiteşekküledipM.Kemal
Paşaonunreisioluncabenimderütbemitekrariadevekendilerininbaşyaverliğinetayinettirdiler.TürkiyeBüyükMilletMeclisibaşyaverioluncadaheranPaşa'nınyakınındabulunuyordum.İştebundandolayıdırki,geçenbazıvakalarayakındanşahitolmuşbulunuyorum.
MilliMücadeleesnasındabirgünM.KemalPaşa'ylabirlikte,ikametettikleriköşkünarkatarafındakibağlardageziniyorduk.Bağevlerininbirininönündeihtiyarbirkadınlabirdeerkeğetesadüfettik.Yanlarınasokulduk.Selamverdik.
Şuradanburadankonuşurkenifadelerindenvehallerinden
Paşa'yıtanımadıklarınıanladım.Kendilerine,"SizMustafa
KemalPaşa'nınköşküneçokyakınbulunuyorsunuz,acaba
sıksıkPaşa'yıgörebiliyormusunuz?"diyesordum.
İhtiyarerkek,"Kabilmiefendim?..Maiyetindebulunan
karaelbiselimuhafızlan(GiresunluLazlarıkastediyordu)
7(i
SALİHBOZOK
hiçkimseyiköşküncivarınasokmuyorlar.BazencumanamazındaHacıbayramCamii'ndetesadüfedecekolursamuzaktangörmeyemuvaffakolabiliyorum"deyincePaşa'yla
birbirimizebakıştıkveonunişaretleriüzerineihtiyarafazla
birşeysormayarakbirazsonraoradanayrıldık.İkimizdeihtiyarınsöylediklerinehayretleriçindekalmıştık.ÇünküPa
şa,cumanamazınagitmiyordu.DemekkiihtiyarkendihayalindeyaratmışolduğubiradamıMustafaKemalolaraktanıyordu.Paşa'nınaksakallıolduğunudasöylemişti...
YinebirgünAlpullu'danotomobilleEskişehir'egidiyorduk.Akşamolmaküzereydi.Birköydenyolugöstermeküzerebirkılavuzalmıştık.ŞoförüntarafındakibasamaktaveayaktaduranbuköylüylekonuşmamıPaşabanaişaretetti.
Köylüyesordum:
"MustafaKemalPaşa'yıtanırmısın?"
"Hayır,hiçgörmedim!"cevabımverdi.
"Görecekolsanneyaparsın?"dedim.
"Ayağınınaltınaköprüolurum"deyince,çokmütehassis
olmuştuk.
Paşa'mnmüsaadeleriyleköylüyePaşa'yıgösterdim:
"İşteMustafaKemalPaşa!"dedim.
GayetlakaytbirsurettePaşa'nınyüzünebakarakvehafıfçegülümseyerek"Olura!"dedivebaşınıçevirdi.
KöylününbuhalindenPaşa'nın,MustafaKemalPaşaolduğunainanmadığıvebenimlatifeettiğimisandığınıanladım.Eskişehir'eyakınbirtepenin).}zerinegeldiğimizzamanyeryer,öbeköbekateşleryakılmışolduğunugördük.Bu
ateşlerPaşa'nıngeçeceğiyolunikitarafınaküllepetrolkarıştırılarakmeşalegibiyakılmıştı.Uzaktanbunlarıgörünceköylüyeyakılanateşlerinneolduğunusordum.
"Kiracılarvearabacılaryakmışlardır"dedi.
Fakatbirazsonrayakılanmeşalelerinyanındangeçipde
Paşa'yıistikbaledenlerinyanınageldiğimizzamanmızıkaile
biraskerikıtayıvebirçokhalkınbaşındadaEskişehirValisiFatinBey'igörenköylü,otomobildekizatınhakikatenMustafaKemalPaşaolduğunuanlayıncaşaşırdıveadeta
saygıveürpertiyleotomobilduruncayanımızdanuzaklaşmakistedi.Fakatbenkendisinibırakmadım.VeonunlabirliktePaşa'mnarkasındanyürürkenkonuşmakistedim.Ba-
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
??
namütemadiyen,"Amankusurettimsebeniaffediniz"diyordu.Hiçbirkusuruolmadığınısöyleyince,"Ohaldemüsaadeetdeaydınlıktabirdahayüzünüyakındangöreyim"dedi.VeyanımdanayrılarakPaşa'yıdoyadoyagörmeküzereileriyegeçti.Paşa'yaköylününhalinianlattığımzamançokmütehassisoldu.Ona25lirakadararmağanvermemiemir
buyurdular.Köylübuparayıdaalıncasevincinepayanoldu.
BüyükTaarruz
Çayziyafetiyerinesaldırı
AfyontaarruzundanonbeşgünönceGaziM.KemalPa
şataarruzahazırlıkemrinivermekvekumandanlarlabizzat
göıüşmeküzereAkşehir'debulunanGarpCephesi'negitmişti.
TrendenBiçerİstasyonu'ndainmiş,otomobilleSivrihisar
üzerindenAkşehir'egidiyorduk.TrendeninipotomobilebindiğimizzamanM.KemalPaşaderinbirnefesaldılar.Kendilerine,"RahatsızmısınızPaşam?"dedim.
"Değilim"dediler.
"Ohaldebirşeydüşünüyorsunuzgaliba?"deyinceşunu
söylediler:
"Düşündüğümütatbikedecekzamanamalikolursamcihanıngözlerinikamaştıracakbirmanzara-iaskeriyehusulegelecektir."
Paşa'nınbucevabıüzerinemühimkararlarvemühim
hadiselerarifesindeolduğumuzuanladım.NitekimAkşehir'evarışımızınertesigünüİsmetPaşa'nınkarargahındabütünkumandanlartoplanarakonbeşgünsonraAfyon
cephesinetaarruzetmeyekararverildiğiniöğrendim.
Akşehir'deçokkalmadık.BirkaçgünsonraAnkara'ya
döndük.VeonbeşgünsonradataarruzdabulunmaküzerebirgeceyarısıÇankaya'danotomobillerleKonya'yaveoradandaAkşehir'ehareketettik.Fakatbuhareketimizikigünkadargizlitutuldu.Veogünlerdebunungizlikalabilmesi
RO
SALiHBOZOK
içinM.KemalPaşatarafındangüyaÇankaya'dabirçayziyafetiverileceğiduyurulupyayılmıştıkisonradanbununbirmanevraolduğugazetelerdeyazılmıştı.
YapılantaarruzunneticesiyledehakikatenPaşa'nınon
beşgünönceotomobildebanasöylediklerigibicihanıngözlerinikamaştıracakbir"manzara-iaskeriye"husulegelmiştir.BüyükTaarruzve30AğustosZaferibütünteferruatıylabilindiğiiçin,ogünleriuzunuzunanlatmayacağım.Bendaha
özelhatıralarıbelirtmeyeçalışıyorum.
Ordumuzmuzafferolarakİzmir'edoğruyürüyüşünedevamederkenbizdeorduyuçokyakındantakipediyorduk.
Niflkasabasıyakınlarındabirköyünönündengeçerken
köylülerdeyolunkenarınaçıkmışlar,gelenaskerleriseyrediyorlardı.İsteyenleresuvermekiçindeyanlarındaveellerindetestilervebakraçlarvardı.Otomobilimiztamonlarınyanınageldiğizamantevakkufetmeye2mecburolduk.Çünküönümüzüveyolumuzubirnakliyekolukapamıştı.YolunaçılmasınıbeklerkenPaşatabakasındançıkardığısigarasını
yakmakiçingözündekitozgözlüklerinialnınınüzerinekaldırdığızaman,köylülerinarasındabulunanortayaşlıbiradam,dikkatiçekecekkadarbirhalvevaziyetleotomobile
doğrugelmeyevePaşa'nınyüzünedikkatlebakmayabaşladı.Benkendisindenşüphelendim.Fakatonabirşeyhissettirmeyerekharekatınıtakipediyordum.Otomobilinyanınayaklaştıveelinicebinesoktu.Birkartpostalçıkardı.Evvela
karta,sonradaPaşa'nınyüzünebaktı.Birkaçdefaaynışeyiyaptıktansonratitrekbirsesleyolunkenarındakiköylülerehitaben,
"Arkadaşlar,MustafaKemalPaşa'dır"dediveparma
ğıyladaevvelakartı,sonradaPaşa'yıgöstererek,"Bu,sensin!"dedi.
Ozamangösterdiğikartabaktım.Paşa'nınfotoğrafıoldu
ğunugörünceşaşırdım.Çünkükartıneredenbulupsakladığınıbilmiyordum.KöylülerMustafaKemalPaşaolduğunuanlayıncaotomobileadetahücumedergibikoştular.Kimisi
neredeyseayağınıntozunuyüzünegözünesürüyor,kimisi
1S.Bozok'unnotu:Nif'inadışimdiMustafakemalpaşaolmuştur.
2Birazdurmaya.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
81
pelerinininyakasınıöpüyor,kimisideayaklarınakapanarak
hıçkırıklarlaağlıyordu.Bumanzaraveköylülerinbuhalibenideağlatmıştı.Binmüşkülatlaoradankurtularakyolumuzadevamedebildik.
Nifegeldiğimizzamanakşamolmaküzereydi.Niftebize
gösterilenbirevegirdik.BirazistirahattansonraPaşa,
"Niftenİzmir'ekaçkilometremesafeolduğunu"sordular.
"30-35kilometrekadarolduğu"söylendi.Bununüzerine
Paşa"Biryerdenİzmir'igörmekkabilmidir?"dediler.10-15
kilometrekadarilerideBelkahvedenilenyerdengöründü
ğünüsöylediklerizamanPaşaderhalorayagitmekistediler
veotomobilebinerekBelkahvedenilenyeregeldik.Orada
1.OrduKumandanıNurettinPaşa'yıbulduk.Birbüyük
ağacınaltındaoturmuşİzmirlimanınıseyirvetemaşaediyordu.BizimgeldiğimizigörüncederhalM.KemalPaşa'nınyanlarınagelereklimandakiİngiliz,FransızveYunangemilerinigösterdi.Veİzmir'ingörünenbazıyerlerihakkındabilgivermeyebaşladı.Mesela"ŞurasıKadifekale'dir,butarafKarşıyaka'dır"gibi...
NurettinPaşa,önceleriİzmir'debulunduğuiçinhertarafınıbiliyormuş.GeceyiNiftegeçirdik.ErtesiakşamGaziPa
şaİzmir'deKralKonstantinos'unikametettiğibinayıkendilerinehazırlatmaküzeresabahakarşıİzmir'ehareketimiemrettikleriiçinşafaklaberaberRuşenEşrefveMahmut
beylerlebirlikte,Niftenhareketettik.Belkahve'yegeldiğimiz
zamanNurettinPaşabizikendiyanındaalıkoyarakbirlikte
gideceğimizisöyledi.BirazsonraİzzettinPaşadageldi.Üç
otomobilleİzmir'egidiyorduk.8.Fırkaİzmir'egirmişti.Yolda
HatuniyeismindebircamiönündeNurettinPaşa'nınotomobiliduruncabizdedurmayamecburolduk.NurettinPa
şa'nınİzmir'egirerkenilktesadüfedeceğicamideikirekat
namazkılmakistediğinianlayıncabizkendisinibeklemeyerekİzmir'egeldik.
Geçtiğimizyollarınikiyanındansilahseslerigeliyordu.
Yollardadayaralıveölmüşinsanlaratesadüfediyorduk.
HükumetKonağı'nageldiktensonraKralKonstantinos'un
Karşıyaka'dabirevdeoturmuşolduğunuöğrendik.Orasını
bilenlerdenbirinialarakKarşıyaka'yageldiğimizzamanbizi
gözyaşlarıylakarşıladılar.Veevlerdenüzerimizekolonyalar
82
SALiHBOZOK
serpiyor,çiçekleratıyorlardı.İstikbalcilere3maksadımızıanlattık.
"Sizmeraketmeyin.Bizherşeyihazırladık"dedilerveevi
bizegösterdiler.
KapısınınönündeKralKonstantinos'unresmibulunan
birhalıyaymışlar.GaziM.KemalPaşa'nınotomobildeninerkenohalıyabasmasınıistiyorlardı.Herşeyintamamoldu-
ğunugördük.Paşa'yabilgivermeküzereNifeavdetediyordukkiyoldamızraklı
süvarilerintertibataldıklarınıgördük.
SebebinisorduğumuzzamanPaşa'nınİzmir'egeçtiklerini
söylediler.Meğerbizimhareketimizdenpekazbirzaman
sonraPaşadaNiftenİzmir'egitmeküzereyolaçıkmışlar.ArtıkbizdeNifegitmeyerekPaşa'yamülakiolmaküzereİzmir'edöndük.HükumetKonağı'ndabulunanAtatürk'eemirleriniyerinegetirdiğimizisöylerken,biryerlerdengelen
topsesleriniişitiyorduk.DüşmanınSöke'debulunanikialayıİzmir'edoğruge�çekilirkenİzmir'inbizimtarafımızdanişgaledildiğinigörünceşaşırmışlarvekendilerinitakipedenkuvvetlerimizleSeydiköycivarındamuharebeyetutuşmuşlar.Fakatbumuharebeçokdevametmedi.Birazsonrahepsiesiredilerekİzmir'egetirildi.
3Karşılayanlara.
Zaferdensonra
M.KemalPaşa
esirTrikopis'enesordu?
İzmir'egirmedenönceDumlupınar,AlaşehirveUşak'ta
gördüklerimideyazmakisterim.KurtarıldıktanbirgünsonrabizdeAfyon'agelmiştik.GeceyiBelediyedairesindegeçirdik.Çokyorgunolduğumuziçinerkenyatmıştık.Geceninilerivaktinde,yanımdakiodadabirgürültüişittim.Derhal
yatağımdanfırlayarakgürültününgeldiğiodanınkapısına
koştuğumzamanMustafaKemalPaşaileİsmetPaşa'nınbir
masabaşındakahkahalarlagülmekteolduklarınıgördüm.
Masanınüzerindebirharitavardı.Kapıdanbaşımıuzattığım
zaman,M.KemalPaşa,"Nehaber?"dediler.
"Birşeyyok"dedim.
"Nasılbirşeyyok?İçeriyegirdenelerolduğunuanlatayım"buyurdular.
Düşmanınbizimkuvvetlerimiztarafındançevrilmişoldu-
ğunuharitaüzerindegöstererekfevkaladememnunvemesrurlidiler.
"Çevrilmişolandüşmandörttarafadacephealmakmecburiyetindekalmıştır"dediktensonra,"Bunanenizamıderler,senbilirmisin?"diyesordular.
Bende,"Kalenizamıdır"dedim.Tekrargülmeyebaşladılar.Çünkübunubize'Tırıl"lakabıylameşhurİbrahimBeyadındaManastırlıbirhocamızınaskeriidadimektebin-1Mutlu.
84
SALİHBOZOK
deykenöğretmişolduğunusöyledim.Tınl'ınkimolduğunu
Paşadabildiğiiçingülüyordu.
Ertesigünerkendencepheyegideceklerinisöyleyerekona
görehazırlıktabulunmamıemirbuyurdular.Aldığımbusevinçlihaberdenötürübütünyorgunluğumarağmensabahakadaruyuyamamışveemirleriveçhilesabaholurolmazotomobiliemirlerineamadebulundurmuştum.İsmetPaşa,Afyon'dakaldı.BizAtatürk'lebirlikte1.OrduKarargahı'na
gittik.NurettinPaşa'ylabirmüddetgörüştüktenvetelefonla
daKemalettinSamiBey'lekonuştuktansonraogünBaşkumandanMuharebesi'nincereyanettiğimahallegeldik.Birsırtınüzerineçıktığımızzaman300metrekadarileridedüşmanlamuharebeyetutuşmuşolanavcılarımızatesadüfettik.SırtınüzerindenmuharebenincereyanınıseyrederkenbirneferPaşa'yabiratgetirerek11.FırkakumandanıDervişBey'inbuatıgönderdiğinivekendisiningerimizdekibirtepedebulunduğunusöyledi.GaziM.KemalPaşanefere,
"Buatıonagötür.Vekendisininburayagelmesinisöyle"dedi.BirazsonraDervişBeygeldi.Paşa'yasabahtanbaşlamış
olanmuharebehakkındamalumatvetafsilatverirken,arkamızdakitepedenşiddetlibirtopçuateşibaşladı.Paşa,fırkakumandanına,"Bizburadaikensenintopçularınilerigitmededir"dedi.DervişBeyderhalemirvererektopçularaate
şikestirdi.Veonlarıileriyesürdü.Topçularaçıktanavcıhattınakadarilerlediler.M.Kemal,fırkakumandanına,avcıhattınatelefonolupolmadığımsordu.Henüzyapamadığıcevabınıalınca,'Topçuileavcılarbiraradabulunamazlar.Avcılarıilerletmeklazımdır"dediler.BununüzerineDervişBeyhemenatınaatlayarakateşaltındaavcıhattınagitti.Benfırkakumandanınınbuhareketiniçoktehlikeligörmüşvesağ
olarakdöneceğindenendişeetmiştim.DervişBey,avcıhattınagittiktenveavcılarıileriyesevkettiktenbirmüddetson-
ratelefonhattıdayapılmışolduğundan,telefonlaşumalumatıvermişti:
"Karşımızdakidüşmançilyavrusugibidağıldı.VeMurat
Dağları'nadoğrufırarabaşladı."
BumalumatüzerineM.Kemal,"Artıkbuişbitmiştir"dedi.
Dumlupınardadüşmandanbirazöncealınmışbulundu
ğuiçinPaşa'nınorayagitmesiniistemiyordum.Kendilerine,
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
85
"Paşam,Dumlupınaryolunubilmiyorum.EşyalanmızdaAfyon'dadır.Bilmemkibugeceyataklarımızıgetirtmekkabilmidir?BinaenaleyhemirbuyurursanızAfyon'agidelim"dedim.
Benimbucevabımakızdılar.Ve"Yolubilenbirisinibulda
Dumlupınar'agidelim"emriniverdiler.
Emirleriveçhilehareketettik.Dumlupınar'akaranlıkta
geldik.YoldaFevziPaşa'yadatesadüfetmiştik.FevziPaşa
daogeceDumlupınar'ageldiler,birköyevininboşbirodasındayaverarkadaşımMuzafferBey'lebirliktePaşa'yapelerinlerimizleceketlerimizdenyatak,yastıkveörtüyaptık.
SabahakadardaocaktaateşyakarakPaşa'yırahatettirmeyeçalıştık.
ErtesisabaheşyamızıAfyon'dangetirttik.VePaşa'nınçadırımbirevintoprakolandamınınüzerinekurduk.Çünküköyüniçindeçadırkuracaktemizbiryeryoktu.
OgündüşmandanesirolarakalınmışolandörtfırkakumandanınıKazımPaşa,2M.KemalPaşa'nınhuzurunagetirdi.Atatürkbukumandanlarlabeşondakikakadargörüşmüştü.EsirfırkakumandanlarındanbirisiPaşa'nınyanındançıktıktansonrabizeTürkçeolarakkiminlegörüştüklerinisordu.MustafaKemalPaşaolduğunusöylediğimizzamanhayretleriçindekaldı.Venezamanorayageldiğinianlamakistedi.Dünbizzatmuharebeyikendisininidareettiğinianlattık.Bunakarşışucevabıverdi:
"Zaferkazanmaksizinhakkınızdır.ÇünkübizimbaşkumandanHacıanestiİzmir'denidareetmekistediveoradanayrılmadı."
BaşkumandanMuharebesioluncayakadarhiçbiryerle
muharebeedilmiyordu.Hertaraflamuharebemenolunmuştu.HattaAnkara'yadabilgiverilmemişti.Ancak26
ağustostabaşlayıp30ağustostasonbulanmuharebeden
sonraAnkara'yabilgiverildi.
BaşkumandanMuharebesi'ndeYunanlılarınbaşkumandanıtayinedilmişolanTrikopisdeesiredilerekUşak'taBaşkumandanM.KemalPaşa'nınhuzurunagetirilmişti.YanındaDiyenisadındabirdekolordukumandamvardı.Buiki2KazımOrbay.
86
SAL1HBOZOK
kumandanAtatürk'ünhuzurunagetirildiklerizamanbende
oradabulunuyordum.PaşatercümanaracılığıylabuYunanlıkumandanlarlagörüştü.GayetiyiRumcabilenFarukadındabirerkanıharpzabititercümanlıkyapıyordu.Atatürk
Trikopis'eAfyonmuharebesindeniçinihtiyatkuwetlerini
kullanamadıklarınısordu.Trikopis,Diyenis'igöstererekkendiemrinidinlemediğinisöyledi.DiyenisdeozamanbaşkumandanolanHacıanesti'denemirbeklediğinianlatb.Vaktiylenedenricatedemedikleri3sorusunakarşıdamuntazamyollarınbulunmamasınısebepolarakgösterdi.İkitelsizleri
varmış."Birisimuharebedenöncebozularakİzmir'eonarım
içingönderilmişti.Öbürlerinideetkilitopçunuztahripetti"
dedi.Trikopis'inbucevabıüzerinePaşakendisineşunusöyledi:
"Vicdanınızakarşıvazifeniziyapbğınızakaniisenizmüsteriholabilirsiniz.Enbüyükkumandanlarınbileesirolduklarıtarihlerdeyazılıdır.MesalasizeNapolyon'ugösterebilirim."
Trikopis,"Beniyaverlerimdahiyalnızbırakarakyanımdan
kaçtılar.Benintiharetmeliydim"deyince,M.KemalPaşa,ismetPaşa'yahitaben,"Kumandanlaryorgundur.Kendilerininistirahatlarınıteminbuyurursunuz"deyipayağakalktılar.ismetPaşaileYunankumandanlarıdaayağakalkarakAtatürk'übaşlarıylaselamladılar.AtatürkbirerbirerellerinisıkarkenTrikpois'e,"Bizimmisafirlerimizsiniz,hersuretleeminvemüsteriholabilirsiniz.Birarzunuzolursabizebildiriniz"
dedi.
Trikopisİstanbul'dabulunanrefıkasını4hayatvesıhhatindenhaberdaretmekistediğiniricaetti.PaşadaadreslerininöğrenilmesinivebirgünsonraHilal-iAhmer5vasıtasıylaricalarınınyerinegetirileceğiniemirbuyurdular.
3Geriçekilemedikleri.
4Eşini.
5Kızılay.
İngilizkonsolosnasılkovuldu?
"OyleyseYunanistan'a
gidiniz!"
İzrnir'inişgalindebirgeceKarşıyaka'dakaldık.Denizçok
fenakoktuğuiçinoradadahafazlakalamadık.
M.KemalPaşaHazretleri'ninikametleriiçinbazıköşkler,
konaklargösterilmişti.BuaradaUşakizadeMuammerBey'in
evidevardı.Paşahepsinibirerbirergezerekgördüktensonra
rıhtımdabirdoktorunbinasındaikametetmeyitercihettiler.
MuammerBey'inevinegittiğimizzamanbiziLatifeHanımkar
şılamıştı.PederiilevalidesivekardeşleriAvrupa'dabulunduklarındanLatifeHanımbüyükvalidesiileyalnızolarakevdeoturuyormuş.LatifeHanım,aydınbirkızolduğuiçinifadeleriylevehertürlübilgi,görgü,tutumvedavranışlarıylaPaşa'yımemnunetmişlerdi.FakatM.KemalPaşahernedenseoradakalmakistememişlerdi.Rıhtımdakarargahittihazettiğimizbinayanaklettiktenbirikigünsonraİzmir'debüyükbiryangınçıktı.Vebizimikametettiğimizbinayakadaryaklaşınca,oradanMuammerBey'inevinenakletmekmecburiyetindekaldık.
Yangındanöncebirgün,HükumetKonağı'nagitmiştik.
Valininyanındaİngilizkonsolosubulunuyordu.Paşadavalininodasınagirmişlerdi.BirişiçinPaşaHazretleri'nebilgivermeyeiçerigirdiğimzaman,PaşaileTürkçebilenİngiliz
konsolosuarasındakişukonuşmayıişittim:
"ValiBey'denneistiyorsunuz?"
"Tebaamızhakkındateminatalmakistiyorum."
"Yunanlılarburadaykendahamıemindiniz?"
88
SALİHBOZOK
"Evet."
"ÖyleyseYunanistan'agidiniz!"
"İngiltere'yedemisavaşilanediyorsunuz?"
"İngiltereilearamızdamüsalahaıyapılmışmıdırkiharp
ilanedipetmediğimizisoruyorsunuz?Hemsizböyleşeyleri
konuşmayaselahiyettar2mısınızkibunubanasoruyorsunuz?BenTürkiyeBüyükMilletMeclisireisiveTürkOrdu-
lanbaşkumandanıyım.Herşeyigörüşmeyeselahiyetimvardır.Sizindeböylebirselahiyetinizvarsagörüşebiliriz.Yoksa,buyurunuz!.."
Paşaböylediyerekkonsolosakapıyıgösterdiler.İngilizve
Fransızdonanmasılimandaolduğugibi,rıhtımdadüşmandanistirdat3edilenyerlerdenkaçanYunanlılarlamahşerhalindeydi.
İngilizkonsolosuHükumetKonağı'nıterkettiktenbir
müddetsonrabizdeikametgahımızagelmişbulunuyorduk
ki,limandabulunandonanmadabirhazırlıkbaşladı.İzmir'iniçindedebirkıyametkoptu.Gemilerdenkayıklarrıhtımayanaşaraknekadarecnebitebaasıvarsaonlarıalıyor,gemileregötürüyordu.Konsolos,donanmakumandanına
Türklerinİngilizlerekarşıdaharpilanettiklerinisöylemişolduğuiçinvaziyetvahimbirşekilalmıştı.BirtaraftanecnebilerharpgemilerinenakledilirkenöbürtaraftandadonanmakumandanıtarafındanbahriyelizabitlerPaşa'nınyanınagönderilerekbumeselehakkındaizahattalebindebulunuluyordu.Nekonuşulduğunubilmiyorum.Fakatverilmiş
olanizahattanmeseleninmahiyetivehakikatianlaşılmış
olacakkisükünetavdetederekherşeynormalhalegirdi.
PaşaHazretleri'ylegörüşmeküzeredonanmadangönderilen
bahriyezabitlerindenbirisiPaşa'yakarşıokadarbüyükbir
sevgivehürmetduymuşki,eliniöpmekiçinmüsaadelerini
ricaettiğiniişitmiştim.
1Barış.
2Yetkili.
3Gerialınan.
LatifeHanım'ınevinde
"Paşaevlenirseeskisigibi
içmezzannediyorduk"
İzmiryangınındansonranaklettiğimizMuammerBey'in
evindeüçhaftakadarkaldık.BumüddetzarfındabaştaAtatürkolmaküzerehizmetneferlerimizekadarLatifeHanım'danhepimizsonderecememnunduk.Ankara'yagiderkenLatifeHanımM.KemalPaşa'danşuricadabulundu:
"Paşam,evimizeşerefvesaadetbahşettiniz.YakındaAvrupa'danavdetedecekolanannemlebabamınvekardeşlerimindebuşerefemazharolmalarıiçinevimizinBaşkumandanlıkKarargahınamıaltındaüçbeşneferdenibaretbirmüfrezeniztarafındanmuhafazaedilmesiniricaederim."
M.KemalPaşa,LatifeHanım'ınburicasınıkabulettiler.
VeAnkara'yagiderkenmuhafızmüfrezesindenüçdörtneferiMuammerBey'inevindebıraktılar.VebusuretleMuammerBey'ineviylealakaveirtibatımızbakikalmışoldu.İzmir'denAnkara'yageldiktensonrahemenherakşamsofradaM.KemalPaşaLatifeHanım'danbahislekendisiniuzunuzadıyamedihvesenaederlerdi.ı
PaşaHazretleri'ninosıradaçokhastabulunanarıneleri,
LatifeHanım'ınövgüsünüişittikçe,kendisinigörmekveonu
oğlunaalmakarzusunakapıldı.Doktorlardahastalığının
Ankara'datedaviedilemeyeceğinivemutlakasahildeikamet
etmelerilazımgeldiğinisöylemişolduklarıiçinİzmir'egitme-
1Överlerdi.
90
SALİHBOZOK
yekararvermişler.
Birgece,PaşaHazretleribanaşuemrivermişti:
"Doktorlarıngösterdiklerilüzumüzerineannemiİzmir'de
tedaviettirmeküzereorayagötürmekzaruretihasılolmuştur.BinaenaleyhsenyarınburadanotomobilleKonya'ya,oradandatrenleİzmir'ehareketedersin.İzmir'deValiBey'le2görüşerekvalideminikametedebileceğimünasipbirevbulupveonudöşettiktensonrabanabilgiverirsin.
Bendevalidemiorayagönderirim.Yalnız,bulacağınızev,
'emval-imetruke'den3olmasın."
EmirlerineuygunolarakAnkara'danKonya'ya,oradan
daİzmir'egittim.İzmiristasyonunageldiğimzamankar
şımdaLatifeHanım'ınadamlarındanAhmetAğa'yıbuldum.
BanaLatifeHanım'ınselamlarınıveevdeintizarda4bulunduklarınısöyledi.Benievegötürmekistiyordu.İzmir'egeleceğimivebilhassahangigünİzmir'debulunacağımıneredenhaberaldıklarınıbilmediğimiçinşaşırdımkaldım.Ahmet
Ağa'nınısrarıüzerineMuammerBey'inevinemisafırolmaya
mecburkaldım.LatifeHanım,benisokakkapısındakarşılamaksuretiylehakkımdapekbüyükbirnezaketlütufkarlıkeserigöstermişlerdir.Halvehatırsorduktansonraniçinİzmir'egeldiğimianlattım.Gülerekhaberleriolduğunusöyledi.VeAnkara'danhareketimiöğrendiktensonradaherak
şamAhmetAğa'yıistasyonagönderdiğinianlattı.
"PaşaHazretlerievimizikarargaholarakmuhafazaet-
mektedir.Burasıkarargahımızolduktansonrabaşkabiryeregitmenizmuvafıkmıdır?Buevartıksizindeevinizdir"diyereksıkılmamamıtemineçalışıyordu.
ErtesigünüValiAbdülhalikBey'legörüşmeküzereLatife
Hanım'labirlikteHükumetKonağı'nagittik.Paşa'mnvalidelerininikametleriiçinKarşıyaka'dasanatoryumgibibirköşkleriolduğunuveköşktehiçkimseninikametetmediğinisöyleyerekValiBey'lebiziorayagötürdü.Hakikatensanatoryumgibimükemmelbirköşk.ValiBeyde,bendeköşküçokbeğendik.Vebundandahagüzel,dahamünasipbiryer
2S.Bozok'unnotu:OzamanAbdülhalikRendaBeyvaliydi.
3TerkedilmişRummallarından.
4Beklemekte.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
91
bulunamayacağınadairPaşa'yatelgraflabilgiverdik.Muvafakatcevabıgelince
LatifeHanım'lahergünGöztepe'dekievlerindenKarşıyaka'yagiderekevindöşenmesivedüzenlenmesiylemeşguloluyorduk.
Ogünlerde,LatifeHanım'ınAvrupa'dabulunanaileside
İzmir'egelmişlerdi.LatifeHanım,beniannesiylebabasına,
"İkincibabamdır"diyerektakdimettiğiiçinonlardabana
karşıçokyakınlıkgösterdiler.Kendiaileleriefradındanimi
şimgibi,küçüğündenbüyüğünekadarhepsindençoksamimiyetgördüğümiçinhiçbiryabancılıkhissetmiyordum.
İkiüçhaftazarfındaköşkündöşenmesivedüzenlenmesinitamamladık.Fakatbensoğukalmışolduğumiçinhastalandım.KöşkünhazırlandığınıAnkara'yabildirdiğimdenhastanıngönderilmesinibekliyordum.Benimrahatsızlığım
esnasında,LatifeHanımbaştaolmaküzere,bütünailesitedavimhususundafevkaladeihtimamgöstermiştir.BilhassaLatifeHanım,birhastabakıcıgibibaşımınucundanayrılmayaraksağlığımakavuşmamaçalıştı.Bundandolayıkendisinekarşıdaimaminnethissetmekteyim.
İzmir'debulunduğummüddetzarfında(Paşa'danalmışolduğumtalimatmucibince)haftadabirkaçdefaşifrelitelgraflavearasıradamektuplaLatifeHanımhakkındaAtatürk'emalumatveriyordum.Verdiğimbilgi,LatifeHanım'ınlehindeydi.PaşaHazretleri'ninonunlaevlenmesiniarzuediyordum.LatifeHanımbenimM.KemalPaşa'yayazdığımmektuplardanbiriniokumuşolduğuiçinbenibabasıgibihayırhah5tanımıştı.PaşaHazretleri'ninLatifeHanım'laevlenmesiniİsmetPaşadaistiyordu.EsasenPaşa'nınLatifeHanım'laevlenmeyemütemayil6olduğunuhissettiğimiziçinbiranöncebumeseleninolupbitmesiniarzuediyorduk.Paşaevlenirseeskisigibiherakşamiçmeyecekvedahamuntazambirhayatgeçirereksağlığıkorunacakzannediyorduk.Paşa'nın
LatifeHanım'laevlenmesiniyalnızFethiBey7muvafıkgörmüyordu.VesebepolarakdaLatifeHanım'ınPaşa'yıidareedecekkabiliyettebirkadınolmadığınıveolamayacağınısöy-5Hayırsever.
6Eğilimli.
7FethiOkyar.
92
SALfHBOZOK
lüyorduki,maalesefneticeitibariyleFethiBey'indüşüncesi
veifadesidoğruçıkmıştır.
Paşa'nınvalidesininyolaçıkarıldığınadairAnkara'dan
haberbeklerkenbirgünşutelgrafıaldım:
"Valideminrahatsızlığıarttığındanhareketegayrimuktedirhaldedir.BinaenaleyhoradabırakmışolduğunuzmüfrezeylebirlikteAnkara'yaavdetediniz."
PaşaHazretleri'ninbutelgrafıüzerinehepimizçokmüteessirolmuştuk.BilhassaLatifeHanım,gelentelgrafabaşkamanalardavererekAvrupa'yagitmeyeveoradaoturmaya
kararvermişti.BenLatifeHanım'ayanlışdüşündüğünüanlatarakkendisinitesellietmeyeçalıştım.Fakato,kararındaısrarediyorveAnkara'yagittiğimzamanAvrupa'yahareketinemüsaadeetmeleriiçinPaşa'nınmuvafakatlerinialmamıbendenricaediyordu.LatifeHanım'laaramızdaşukonuşma
geçti:
"Hanımefendi,GaziPaşaHazretleri,validelerininhareketemuktedirolmadıklarıbirhaldebulunduklarındanbahsediyorlar.Budurumdaolanbirhastaİzmir'enasılgelebilir?"
"Evetama,buradabırakılmışolanmüfrezenindeAnka-
ra'yacelpedilmesiPaşaHazretleri'ninailemizlekat-ımünasebetinesbirdelildir."
"Sizindüşüncenizeiştiraketmiyorum.FakatAnkara'ya
gittiğimzamanbütünarzularınızıyerinegetirmeyeçalışaca
ğımdaneminolabilirsiniz.Paşa'ylagörüştüktensonrada
herşeyiolduğugibisizeyazacağım.Ozamandüşüncenizde
nekadaryanıldığınızıanlayacaksınız.Ohaldeşimdidenfazlateessürekapılmamanızuygunolur."
LatifeHanımdabanateşekkürlemukabeledebulundu.
Amabirtürlüsinirlerinehakimolamadıklarındanağlıyorlardı.
M.KemalPaşa'nıntelgraflarınaşucevabıverdim:
"Emirlerinizmucibincehareketedeceğim.Ancakbirkaç
gündenberiçokrahatsızbulunduğumdandoktorlarhareketimimuvafıkbulmuyor.Müsaadebuyurursanızkendimbirkaçgünsonrahareketetmeküzeremüfrezeyiyarın
Ankara'yagöndereyim."
BirkaçsaatsonraPaşa'danşuemrialdım:
8İlişkiyikesmesine.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
93
"Tamamıylaiade-iafiyetedinceye9kadarmüfrezeylebirlikteoradakalınız."
ButelgrafüzerineLatifeHanımbirazsükunetbulduve
Ankara'yagittiktensonragerçekdurumukendisineolduğu
gibiyazacağımadairbendensözaldı.
9Sağlığınızakavuşuncaya.
ZübeydeHanım'ınmezarıbaşında
"Gözyaşlarıona
gözlerinikaybettirdi"
BirhaftasonrasağlığımakavuştuğumiçindoktorlarhareketimemüsaadeettiklerindenAnkara'yadönerekPaşa'yaherşeyiarzettim.LatifeHanım'ımerakveendişedebırakmamakiçinMustafaKemalPaşa,kendisine,muharebedebindikleriSakaryaadındakiatıilebirkaçtenekedebalı,hediyeolarakkendimaiyetlerindekimuhafızlarındanikiüçneferleİzmir'egönderdiklerigibibanadaLatifeHanım'ımemnunedecektarzdabirmektupyazıpgöndermemiemirbuyurdular.
Hediyelerleneferleryolaçıktıktanbirkaçgünsonrabir
geceyarısıevimdeyatıpuyuduğumbirzamandatelefonun
çalmasıylauyandım.TelefonunbaşınagidincebizzatPa
şa'nınsesiniişittim:
"Salih,uyuyormuydun?"dediktensonra,"Şimdigiyinerekhemengel"diyebuyurdular.
DerhalKöşk'egittim:
"Validem,behemehalİzmir'egitmekistiyor.Nedoktorları
nedebenidinliyor.'Ölürsemİzmir'deöleyim'diyerekyata
ğındankalkıpçarşafınıdahigiymiştir.'Hemenşimdiİzmir'e
gideceğiz'diyor.Sonarzusunuyerinegetirmekiçinemirverdim.Birtren-imahsushazırlanıyor.Sendeonagörehazırlanarakannemlebirlikteİzmir'egideceksin.Yalnızşunudasöyleyeyimki,şayetannemeyoldaemr-iHakvakiolursa
Ankara'yayakınisenizburayagetirirsin.İzmir'eyakıniseniz
96
SAL1HBOZOK
oradabenimherzamankendisiniziyaretedebileceğimbir
yeredefnedersiniz."
Paşa'nınbuemirleriüzerineevegeldim.Hazırlığımıtamamladım.VeyinePaşa'nınmüsaadeleriyleeşimideberaberalarakİzmir'egeldik.Ankara'danhareketimizdenönceLatifeHanım'adatelgraflabilgiverilmişolduğuiçintren
KarşıyakaistasyonunageldiğizamanLatifeHanım'ıistasyondabizibeklerbulduk.KendisiniPaşaHazretleri'ninvalidelerinetakdimettiğimgibi,eşimideLatifeHanımefendi'yetakdimederekhastamızıkompartımandanalıp,evvelcehazırlanmışolanveistasyonayakınbulunanköşkenaklettik.
Ankara'danberabergetirdiğimizdoktorlaeşimvebenden
başkaLatifeHanımdaköşktehastanınyanındakaldılar.
Vefatlarınakadardayanlarındanayrılmayarak,hastaya,bir
hastabakıcıdanfazlabiritinaveihtimamlabaktılar.Gazi
Paşa'yaherakşamşifreylevalidelerininhastalıklarıhakkındabilgiverirkenLatifeHanım'ınhastayakarşıifaettiğihizmetleridebildirmekteydim.
Biraysonrahastamızhayatagözleriniyumdu.Paşa,validelerininölümühaberiniEskişehir'dealmışlardı.AnneleriöldükleriakşamPaşadaseyahateçıkmışlarveEskişehir'e
geldiklerizamankendilerihaberdaredilmişlerdi.
Eskişehir'denİzmir'egelirlerkenKarşıyaka'dakendilerini
karşıladık.Benikompartımanlarınayalnızolarakkabulbuyurdularveşuemriverdiler:
"BenLatifeHanım'laevlenmeyekararverdim.Şimdibabasıburadaisekendisinibukararımdanhaberdaredersinvehiçkimseyebirşeysöylememesinideilaveedersin."
Paşa'nınemirlerigereğincehareketettim.Muammer
Bey'e,GaziM.KemalPaşa'nınkayınpederiolacaklarınısöylediğimzamanboynumasarıldılarveiçiniçekerekbenikokladılar.
BirazsonraPaşaHazretleridevagonlarındaninerekMuammerBey'letanıştılar.VeFevzi,KazımKarabekirpaşalardaberaberolduklarıhaldehepbirliktevalidelerininkabirlerini
ziyaretegidildi.Paşa'nınoradairatettiklerinutukşöyledir:
"Zavallıvalidem,bütünmilletiçinmefkureıolanİzmir'in
1Ülkü.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
97
mukaddestopraklarınatevdi-ivücutetmiş2bulunuyor.Arkadaşlar,ölümhilkatinentabiibirkanunudur.Fakatböyleolmaklaberaberbazennehazintecellilerarzeder.Buradayatanvalidemzulmün,cevrin,bütünmilletifelaketuçurumunagötürenbirkeyfiidareninkurbanıolmuştur.Bunuizahettim.Müsaadebuyurursanızhayatıstırabınınbiraz,
birkaçnoktasınıarzedeyim.Abdülhamiddevrindeydi,1320
(1904)tarihindemekteptenhenüzerkanıharpyüzbaşısıolarakçıkmıştım.Hayatailkhatveyi3atıyordum.Fakatbuhatve,hayatadeğil,zindanatesadüfetti!Hakikatenbenibirgünaldılarveidare-imüstebidenin4zindanlarınakoydular.
Validembundan,ancakmahpustançıktıktansonrahaberdarolabildi.Vederhalbenigörmeyeşitabetti.5İstanbul'ageldi.Fakatoradakendisiyleancaküçbeşgüngörüşmek
nasipoldu.Çünkütekraridare-imüstebideninhafiyeleri,
casusları,cellatlarıikametgahımızısarmışvebenialıpgötürmüşlerdi.Validemağlayarakarkamdantakipediyordu.
Benimenfama6götürecekolanvapurabindirirlerkenbenimlegörüşmektenmenedilmişolanvalidem,gözyaşlarıylaSirkecirıhtımındaelemvekederleriçinde
terkedilmişbulu-
nuyordu.Menfadageçirdiğimsenelerianam,ıstırapvegözyaşlarıiçindegeçirmiştir.
Başkabirnoktadaha:MütarekezamanındaAnadolu'ya
geçtiğimzaman,validemimustaripbirhalde7İstanbul'da
terkemecburolmuştum.Yanındakendisininterfıkettiği8
biradamımvardı.BunuErzurum'danİstanbul'agönderdi
ğimzamanvalidembuadamınyalnızolarakgeldiğindenhaberdarolduğudakikadabenimhakkımdaHalifevePadişahtarafındanverilmişolanidamkararınıninfazedildiğinizannetmişvebuzankendisinifelceduçaretmişti.Ondansonrabütünmücadelesenelerinielemveıstırapiçindegeçirmişti.Padişahvehükümetininvebütündüşmanlarındai-2Verilmiş.
3Adımı.
4Baskıyönetiminin.
5Koştu.
6Sürgünyerime.
7Acıçekerdurumda.
8Refakatettiği.
98
SALİHBOZOK
matazyikveişkencesialtındakalmıştı.İkametgahıbinbir
türlüsebepvevesilelerlebasılır,taharriedilir,kendisiizaç
olunurdu.9Validem,üçbeşseneningecevegündüzlerini
gözyaşlarıiçindegeçirdi.Bugözyaşlarıonagözlerinikaybettirdi.Nihayetpekyakınbirzamandaonuİstanbul'dankurtarabildim.Onakavuşabildimkiartıkmaddetenölmüştü.
Yalnızmanenyaşıyordu.ValideminzıyaındanlOşüphesiz
çokmüteessirim.Fakatbuteessürümüizaleedenbirhusus
vardırkiodavatanımahvveharabiyegötürenidareninartıkbirdahagerigelmemeküzeremezar-ıademegötürülmüş
olduğunugörmektir.Validembutoprağınaltında;fakathakimiyet-imilliyeilelebetpayidarolsun.Beniteselliedenenbüyükkuvvetbudur.Evet,hakimiyet-imilliyeilelebetdevamedecektir.
Valideminruhunamüteahhitolduğumvicdanyeminimi
tekraredeyim.ValideminmetfeniııönündeveAllah'ınhuzurundaahdüpeymanediyorum.12
"Bukadarkandökerekmilletinistihsalvetespitettiğihakimiyetinmuhafazavemüdafaasıiçin,icapedersevalideminyanınagitmekteaslatereddütetmeyeceğim.Hakimiyet-imilliyeuğrundacanımıvermek,benimiçinvicdanvenamusborcuolsun."
9Aranırverahatsızedilirdi.
10Kaybından.
11Mezarı.
12Antiçiyorum.
Sadebirnikcihmerasimi
"BizLatifeHanım'la
evlenmeyekararverdik!"
Karşıyaka'danGöztepe'debulunanMuammerBey'inevinegeldik.PaşaHazretleri'niistikbaledenlerlarasındabulunanlardanbazılarınıbirgünsonra
MuammerBey'inevindeverecekleriçayziyafetinebizzatkendileridavetettiler.MuammerBey'edeİzmirkadısınıdavetetmesinisöylediler.Zahiren2birçayziyafetiolanbutoplantı,birnikahmerasimindenbaşkabirşeydeğildi.FakatGaziPaşaogünekadarbunuyakınlarındanbaşkakimseyesöylememişti.
OzamangazetelerindeyazdıklarışekildeLatifeHanım'la
evlendiktenbirkaçgünsonraLatifeHanımdayanlarındaolduğuhaldeufakbirgezidensonraAnkara'yaavdetedildi.
PaşaHazretleri'ninLatifeHanım'laevlibulunduklarımüddetzarfındaaralarındageçenbazıhadiseleriveniçinbirbirlerindenayrıldıklarını,benimbildiğimkadar,bütünteferruatıylaayrıcayazacağımiçinburadatekraretmekistemedim.
EsasenbunadairCumhuriyetgazetesindebazıbeyanatta
bulunmuştum.Gazetedekibeyanatımdaöbürvesikalar
arasındadır.BinaenaleyhAtatürk'ünevliliğineaithikayeleri
buradabırakarakbaşkavakalardanbahsedeceğim.Ya1nız
AnadoluAjansı'nınotarihteakitmerasimihakkındaverdiği
tafsilatıkaydetmekisterim.Odaşudur:
1Karşılayanlar.
2Görünüşte.
100
SALİHBOZOK
"BaşkumandanGaziMustafaKemalPaşaHazretleriile
UşakizadeLatifeHanımefendi'ninemr-imesnunakitleribugünsaat5'teGöztepe'deicraedilmiştir.Akitmerasimifevkaladesadeolmuştur.MüşirFevziveKazımKarabekirpaşalarhazeratıBaşkumandanPaşaHazretleri'nin,ValiMustafa
AbdülhalikBeyileSeryaverSalihBeydeLatifeHanımefendi'ninşahitleribulunuyorlardı.PaşaHazretleriileLatifeHanımefendişahitvedavetlilerdenmürekkepbirmasadaoturmuşlardı.PaşaHazretleriKadıEfendi'yehitaben,'EfendiHazretleri,bizLatifeHanım'laevlenmeyekararverdik.Lütfenmuamele-ilazimesiniyaparmısınız'demiştir.BununüzerineKadıEfendi,önceLatifeHanım'ateveccühederek,
'Ondirhemgümüşmihrimüeccelvearanızdatakarrüreden
mihrimuaccelhazır-ımilmeclisGaziMustafaKemalPaşa
Hazretleriiletezevvücükabulediyormusunuz?'demişve
LatifeHanım,'Kabulettim'cevabınıvermişlerdir.KadıEfendimüteakibenPaşaHazretleri'nedeaynısualiiratetmişvemüşarünileyh,'Evetkabulettim'buyurmuşlardır.Bundan
sonratarafeynhazıruntarafındangayetsamimibirsurette
tebrikedilmişlerdir."
LatifeHanım'ınmektuplan(1)
"Deligibiyim!.."
"İzmir-Göztepe19teşrinievvel1338(ekim1922)
MuhteremSalihBeyefendi,
Sadakatinizinminnettarıyım.Ankara'yaselameten
muvasalathaberinimüşirltelgrafınızlabeninederecemesutettiğinizitasavvuretseydiniz,herhaldebirikikelimecikdahalütfedersiniz.Bugünekadarbütünarkadaşlarınsükutunu,fazlameşguliyeteatfederekmütesellioluyordum.Esa-
senmufarakatınızdanberibubahtiyaryuvayıtezyinilepek
muhteremvepekmukaddesmisafirimingüzelliğisevengözleriniokşayacakufaktefektefrişatvetertibatlameşguloldum.Mütemadiyengözlerimyoldasizleribekliyordum.Görüyorsunuzkihayalenaynlmamıştık.Geçengünakrabanızdanbirzatınİzmir'deolduklarınıhaberaldım.Derhalburadaöğleyemeğinedavetettim.Maateessüfyataktaolmakmünasebetiylekendilerinigöremedim.Kaptanvasıtasıyla
birazmalumatalabildim.Buradaeskidebdebeyoktur.FakatBaşkumandanlıkboşolmaklaberaberşerefimuhafazaedilmektedir.Yalnıziçindesiyahlargiymişmüteessirvemükedderbirvücutvardır.Bukadarsamimiyetveünsiyettensonrayapyalnızkalmak,hayatınınkarasahifelerinitekrar
açmayavebirçokçirkinliklertasavvurederekderinbirtees-
1Ulaşmahaberiniziduyuran.
102
SALİHBOZOK
sürünaltındaezilmeyemahkumbirbenvarım.
PaşaHazretleri'nemüteadditmektuplaryazdığımhalde
takdimecesaretedemedim.'Mektupistemem,telgrafkafidir'
buyurmuşlardı.Halbukisontelgrafımadacevapalamayıncabirdahatasdidensarfınazarettim.2Büyükyerdengelensükutahürmetlazımdır.Bendeyalnızsizecevapvermekle
iktifaediyorum.Sizinburadabırakmışolduğunuzhatıra
pekkıymettardır.EminimkiPaşaHazretleri'nekarşıtaşıdı
ğımtemizveebedisadakatihiçkimseSeıyaverBeykadar
takdiretmemiştir.Sizdebenimahzunetmeyin.HiçolmazsabirkaçkelimeciklesıhhatlerihakkındamalumatverinolmazmıSalihBey...
Gazetelerimuntazamantakipediyorsamdaaldığımmalumatlaiktifaedemiyorum.Deligibiyim.Veiştebazenpekmesutgünleryaşatanlaraksinihissettirmektenmütelezzizolurlar.3PaşaHazretleridericaveistirhamımarağmenAnkara'daenufakbirvazifeilebileistihdamederekbeniberaberlerinde
bulundurmakistememişlerdi.Yalnızbirgecebipayan4denizlerebenzeyenmühlik5gözlerinibanadikerek,'Biryeregitmeyin.benibekleyin.Bunuemrediyorum'demişlerdi.Bucümleyihatırladıkça'Belkibirdahakavuşmakmümkünolacaktır'
diyor,kemal-imemnuniyetleyenibirsaadeteintizarediyorum.Busatırlaragülersenizdoğrudeğildir;ziragüneşindaimiziyasıaltındayaşayanlar,medid6birkaranlığınnemüthiş
biruçurumolduğunubilemezler.
Buakşambizimmuhafızlarıbahçeyedavetettim.Güzel
güzeloyunlaryaptılar.Bendekendilerineikramettim.Tabii
memnunoldular.Hepsidehatırımısayıyor.PaşaHazretleri'nenekadarteşekküretsemazdır.BurayaBaşkumandanlıkbürosunamınıvermeklebenimalamveekdarımı7birdereceyekadartahfifettiklerineBeminolsunlar.Zavallıbabamsonmektubunda'Fakirhanemebirlevhaasacağımvebütün
2Rahatsızetmektenkaçındım.
3Zevkalırlar.
4Sonsuz.
5Öldürücü.
6Uzunsüren.
7Elemvekederlerimi.
8Hafiflettiklerine.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
10:3
Müslümanlannziyaretgahıolacaktır'diyor.Dahabirçok
sözlerivardır.Fakatbaşınızıfazlaağrıtmakistemem.Paşa
Hazretleri'nekemal-ihürmetvesamimiyetleikielleriniöptüğümüvedaimaemirleriniifayaamadeolduğumusöylermisiniz?
Beniunutmadığınızdandolayıarz-ıteşekkür,teyid-ihürmeteylerim,efendim.
UşakizadeLatife"
LatifeHanım'ınmektuplan(2)
"Mektubumuokumazsa
yakınız!..
Yansınveyıkılsın..."
"Göztepe
MuhteremSalihBeyefendi,
GeçenhaftavalibeyefendiBursa'yageçtiğinizihaberalıncamelfuflmektubugöndermektensarfınazaretmişlerdi.
Gerçi19teşrinievvelden(ekim)26'yakadarbirçoktebeddülat2vardır.Fakatbusatırlarıyinetakdimekararverdim.Zirasizlerihiçbirzamanunutmadığımıvesadakatinizinminnettarıolduğumubusuretledahaiyitakdiredeceksiniz.
Sizebirazburadanbahsedeceğim.Birkaçgündenberiyataktaidim.Hiçolmazsa
birtelgraflamahzunmaneviyatımıokşamakistedim.Oakşamzatıalinizinbenihatırladığınızı
gördüm.ErtesigündePaşaHazretleri'ninilkdefaolarak
banahitapetmeklütfundabulunduklarıtelgrafnameyialıncasevincimdenağladım.Fakatoikisatırcığamelfufbirmektupvardı.PaşaHazretlerirahatsızimiş.Buradanmütehassısdoktorgitmiş.Deligibiyataktanfırladım.Vezatıfilinizdensıhhatlerihakkındamalumatistedim.CevabenBursa'yahareketemrinialdım.Onumüteakipbirşifredaha.Budefa'Gelmeyiniz'emirbuyurulmuş.Yirmidörtsaatlikbirsaadet,sonrayinekaranlık...Fakatşereflibirkaranlık...Mü-
1Ekli.
2Değişiklik.
JO(i
SALİHBOZOK
heyya-ıhareketidim.3Hattavesikambileyapılmıştı.Bütün
arkadaşlarvebilhassaŞükrüAliBeyefendiibraz-ınezaket
ettiler.Bumeyandaenbüyüksaadetiteşkileden,PaşaHazretleri'ninhiçolmazsabiranbenitahatturetmiş4olmalarıydı.ŞimdiAnkarayollarındasınız.Acabaavdetbuyurulacak5
mıdır?Yoksaümidikeselimmi,bilemiyorum.Buradabütünefratmahzundur.Gecegündüzgözümüzyolda,bekliyoruz.Sizleriokadargöreceğimizgeldiki,görünceboynunuzaaWırsakdeliolduğumuzahükmetmeyin.
SeıyaverBeyefendi,zatıalinizdençokricaederim,melfuf
mektubuPaşaHazretleri'netakdimedin.Eğerokumayavakitlerimüsaitolduğunugörürseniz...Yoksayakınız!..Evet,yansınveyıkılsın...Bu
cümleyihiçunutmam.Acabakendilerindenbugünlerdeİzmir'iziyaretedipetmeyeceklerinisorabilirmisiniz?SadıkLatife'yebukadarcıkmalumatımedyunsunuz.6Anlamakistemekliğimebirçoksebeplervardır.
Cevapaldığımtakdirdesizinsamimiyetinizeistinadenizahat
veririm.AvdetbuyurulacağıtakdirdeburadangidecekhususitrenleAlaşehir'ekadarbirkaçneferlegelipPaşaHazretleri'niherkestenevvelistikbaletmek7istiyorum.Acabamüsaadeederlermi?İzmir'dehazırlıkçokimiş.Mektepçocuklarınıgiydirdiklerini,tak-ızaferleryaptıklarınıhaberaldım.
Anlaşılanahali,harpveyangındolayısıylaihmaledilmiş
olanşeyleribugünyapmakniyetindedir.Ben,bumeyandaB
bulunamam.Ziraistasyonagitmekliğimemüsaadebuyurulmadığınıunutmadım.Esasenbayraklarla,birtakımzahirişeylerdekarşılamaktansa,ayaklarınakadarensamimihissiyatlakoşmakbenipekmesutedecektir.Herkestenönce
'Paşam,hoşgeldiniz'demek,acabaogünügörmeknasip
olacakmıdır?
PaşaHazretleriburayımutlakteşrifetsinler.Hiçolmazsa
birgünkalsınlar,fakatbirdefadahagelsinler.İzmirkendilerineuğurlugelmiştir.Latifingüzelvetemizkalbiensami-3Yolaçıkmayahazırdım.
4Hatırlamış.
5Geridönecekmisiniz?
6Borçlusunuz.
7Karşılamak.
8Bunlararasında.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
107
mitemenniyatıfaidedenhalideğildir.Bursa'danmustarip
oldular.'İzmir'e'diyemuharebeyebaşlandı.Vedaimamuvaffakiyetleyüründü.Bunoktayıunutmayınız.Benbugibişeylereçokdikkatederim.
Zatıaliniznealemdesiniz?Muhteremailenizideberaber
getireceğinizihaberaldım.Pekmemnunoldum.Sizegüzel
birevhazırladık.Ailemindebugünlerdeavdetetmesimuhtemeldir.EğerPaşaHazretleri'niburadagörmeyecekolursa,eminimkibabamkendisiniayaklarınaatmayagelecektir.
Paşa'yameftun.Mektuplarınısakladım.Göreceksiniz.Artık
yeter.Burasınıarasırahatırlamanızıricavearz-ıhürmet
ederimefendim.
26.10.1338(1922)
UşakizadeLatife
Bumektupları,MustafaKaptan'ın,müfrezeninişiiçin
gönderdiğinefergötürecektir."
LatifeHanım'ınmektuplan(3)
"Gitkocamlakonuş,
gerginliğesonvermesini
ricaet"
"Göztepe,29temmuz1925
SalihBey,
Tanıştığımız,içindegünlercebütünbirsamimiyetleyaşadığımızbeyazevdenyazıyorum.Gerçienelemlidakikalarımıyaşarkenbeniaramadınız.Sizi,
MahmutıBey'denbirkaçkerelersordum.Hattavedavazifesinidekendisinetevdiettim.
Belkibulakaydinizden2dolayısiziAnkara'daaramakcesaretinikendimdebulamadım.Fakatnasiyesinde3birteklekeolmayanecdatevindesizenuğurlu,enhayırlıbirmisafır
olarakmukayyetsiniz.4Buradasizihatırlamamakgüzelbir
maziyigömmekdemektir.Halbukibennankördeğilim.
SalihBey,senkızarsınsöylenirsin,fakatbüyükmeziyetlerinvardır.Samimisin.Vedaimahakikatisöylersin.İnsanlarınyüzünesöyleyemeyeceğinşeyidearkadansöylemezsin.
Babasın.Evlatlarıniçinağlarsın.Zavallıannemmütemadiyensenisayıklıyor.Çünküokararuhluherifınyerinesenolsaydın,benibircambazgibiipteoynatmazdın.Banahakikatisöylerdin.Fakatzararyok.Budünyaelbetteonadakalmaz.
1MahmutSoydan.
2İlgisizliğinizden.
3Alnında.
4Yazılısınız.
110
SALİHBOZOK
SalihBey,bundanüçyılöncebanakarşıbabalıkvazifesiniifaedeceğini,babamavaatetmiştin.OşimdiAvrupa'da,işlerinemaniolmamakiçin,buradaolduğumuhaberbileveremedim.Artıkbirteessüryığınıgibihertesadüfettiğikoltuğaçökenbirannemveihtiyarhalindebenimyüzümdenfenabirmuameleyeduçarolmuşolanbirbüyükannemvar.
Öksüzüm.Kimsemyok.Onuniçinikincibabalıkvazifesini
deruhteedenvesözününeriolanSalihBey'eyazıyorum.Git
Paşailegörüş.Benkocamdaneminim.Çünkükadirşinastır.Yüksekruhludur.İnsandır.Aramızdakigerginliğenihayetvermesini,güzelbirmazininvereceğinikuvvetlericaet.
Benkendisineyazdığımmektuptasenirefıkanlagöndermesiniricaettim.Birhaftadıruykusuz,gıdasız,idamamahkumum.Esbabı5çocukluk.Halbukiçocuklarbuağırcezadanmuaftır.
Salihsin.Salahvesulhgetireceğineeminim.
LatifeGaziMustafaKemal"
5Sebebi.
KemalPaşa-LatifeHanım
Böyleevlendiler,
böyleayrıldılar
AtatürkbirBursaseyahatinimüteakipMudanya'dan
bindiğiHamidiyekruvazörüyleMarmara'dadolaştıktansonraseyahatiKaradeniz'ekadaruzatmayakararverdi.Hamidiye,İstanbul'auğramadanKaradeniz'eaçıldı.Karadeniz'dehemenbütünsahilşehirleribirerbirerziyaretedilerekTrabzon'agelindi.AtatürkTrabzon'dabulunduğusıradaErzurum'dabüyükbirzelzeleolmuştu.Birçokköylerinyıkıldığım,birkaçyüzvatandaşınfecisuretteöldüğünühaberalanAtatürk,denizseyahatiniyarıdabıraktıve"Memleketinherhangitarafındavukuagelenfelaketebizuzaktanseyircika-
lamayız"diyerekSamsunyoluyladoğrucaErzurum'ahareketetti.Erzurum'dayıkılanköyleridolaşıpaçıktakalanhalklayakındantemaslaryaparakyardımiçinicapedenlere
emirlerverdiktensonraSarıkamış'a,Kars'akadaruzandı.
AtatürkErzurum'daykenLatifeHanım'laaralarındaevvelaufaktanbaşlayarakgitgidesahasınıgenişletenbirtakımanlaşmazlıklarbaşgöstermişti.Bu
anlaşmazlıklarınçok
geçmedenmuvakkatbirayrılığıintaçettiğiniıgörmekbizi
çokmüteessiretti.Atatürkanlaşılanbazımüdahaleleresinirleniyordu.Hülasapekgüzelbaşlayanbumüşterekhayatınaynısamimiyetleidamesineimkankalmadı.
AtatürkbirgünozamankibaşyaveriRüsuhi'yiyanınaça-
1Geçicibirayrılıklasonuçlandığını.
112
SALiHBOZOK
ğırarakLatifeHanım'ıAnkara'yagöndermekhakkındakikararınıkendisinetebliğetmişti.KararıntatbikineRüsuhimemurdu.Atatürk,İsmetİnönü'yeteslimedilmeküzerebirdemektupyazmıştı.
Bumektupşöyledir:
"Erzurum9teşrinievvel1340(ekim1924)
Azizimİsmet,
LatifeHanımtekaddümederekAnkara'yageliyor.Beraberseyahatedevamımünasipgörmedik.Çünküikiseneliktecrübeberaberyaşamakimkaruolamayacağınakanaathasılettirdi.Kararımdankendisinihaberdarettim.Çokmeyusvemahzundur.ZatıalinizinvebelkiFevziPaşaHazretleri'nin
ihtilafiçindelaletiniziricaedecektir.Kararımkatidir.Yalnız
gerekkendisininvegerekailesininşerefvehaysiyetinirencideetmekistemiyordum.Kendineveailesinehörmetimivehakikidostluğumumuhafazaedeceğim.Suret-iinfıkakı2
Ankara'dakararlaştırınız.Sükunetleİzmir'egitmeyemuvafakatımteminlazımdır.Gözlerinizdenöperim.
GaziM.Kemal"
LatifeHanım'a,RüsuhiBey'lebirlikteAnkara'yahareket
etmesilazımgeldiğitebliğedildi.FakatLatifeHanım,"Ben
ancakSalihBey'lebirliktegidebilirim"diyordu.BununüzerineAtatürkbeniçağırdıve"Latife'yiAnkara'yasengötüreceksin"emriniverdi.
Atatürk,henüznikahıaltındabulunanLatifeHanım'ın
geçtiğiyerlerdemerasimlekarşılanmasınıuygungörmüşlerdi.HattakendisidehareketedeceğimizgünLatifeHanım'ıevinkapısınakadarteşyietti.3ArkadaşlardanKılıçAlimerhum,Rauf,muhafızkıtasıkumandamİsmailHakkıveSeryaverRüsuhi1,5saatmesafeyekadarbiziotomobilletakipettiler.
LatifeHanım'layanımızdatekbirhizmetçibulunduğu
haldeKayseri'yekadarbirotomobildeseyahatettik.Latife
2Ayrılışbiçimini.
3Uğurladı.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
11:3
Hanımyoldamütemadiyennedametizharediyordu.4
KılıçAliilearamızdabirparolakararlaştırdık.Obana,
benonakarşılıklıvaziyetibildirecektik.Atatürk'ünLatife
Hanım'akarşıhiddetigeçmişse,KılıçAlibana"Sıhhattedir"
haberiniuçuracak,bununaksivakiise"Henüzhastalığı
geçmedi"diyecekti.Erzincan'avardığımızzamanLatifeHanımorayaikigünsonragelecekolanAtatürk'everilmeküzerebirmektupyazıpkumandanabırakmıştı.BumektupAtatürk'ünüzerindeçokbüyüktesiryapmışolacakki,Kayseri'yegelmedenevvelyolunbirnoktasındaAtatürk'tenşöylebirtelgrafaldım:
"Kayseri'denilerigeçmeyiniz,oradabanaintizarediniz.5
GaziMustafaKemal"
VaziyetiaramızdakiparolayamüracaatederekKılıç
Ali'dentelgraflasordum.AldığımcevapAtatürk'ünhiddetiningeçtiğineşüphebırakmayacakmahiyetteydi.LatifeHanımtarifedilmezderecedesevindi.MustafaKemal'inKayseri'yekadargelmesinibilebeklemiyordu.Onu,ta80kilometremesafedenistikbalekoştu.Atatürk'ündeogünkeyfiyerindeydi.Kendisinemülakiolduğumuzyerdeotomobilindenindi.VeLatifeHanımilebeniotomobilinealarakayrıayrıiltifatlardabulundu.
OgeceKayseri'deçoksevinçlibirgecegeçirildi.Atatürk,
ertesigünhuzurunagirdiğimzamanİsmetİnönü'yeverilmeküzereyazdığımektubuneyaptığımısordular."Yanımdadır"dedim."Onuyırtat"buyurdular.Gözleriönündemektubuyırttım.Fakatnedüşündüklerinibilmiyorum.Yırtılmışmektubutekraralıpmuhafazaetmekliğimiemirbuyurdular.
Aradanuzunzamangeçmiştiki,tekraranlaşmazlıklar,
dargınlıklarbaşlayıncaAtatürkbuseferkatiolarakayrılık
kararıverdi.Kısacaişteböyleevlendilerveböyleayrıldılar.
4Pişmanlıkgösteriyordu.
5Benibekleyiniz.
İsmetPaşa-
FethiBeytartışması
"Ohaldesende
alçaksın!.."
İsmetPaşaLozanMuahedesi'ninakdindensonraAnkara'yadönmüştü.BirgeceAtatürkkendileriniveFethiBeyileRızaNurBey'iakşamyemeğinedavetetmişlerdi.Hatırımda
kaldığınagöredavetlilerarasındaLatifeHanımileöbürlerininrefıkalarıhanımlardavardı.OakşamsofradaKılıçAliBey'lebendebulunuyordum.Üçdörtkişilikbirsaztakımı
damevcuttu.BiraralıkİsmetPaşa,Lozan'dacereyaneden
müzakerattanveçektiğisıkıntılardanbahsederekRauf
Bey'denacıacışikayettebulundu:
"Yaptığımişlerhakkındakendisinemalumatveriyorve
onamukabilhükumetinnokta-inazarınıanlamakistiyordum.FakatoalçakRaufyazdıklarımacevapvermeyerekbeniçokbüyükazapveıstırapiçindebırakmıştı"deyince,Fet-
hiBey,RaufBey'inkabinesindedahiliyevekilibulunduğu
içinHeyet-iVekile'ninkararlarınaiştiraketmişbulunduğunusöyleyerekRaufBey'imüdafaaetmekistedi.BunakarşıİsmetPaşa,"Ohaldesendealçaksın!..Eğerosıradaimdadımabüyükşefimyetişmemişolsaydıburayatabutumgelecekti.Sizbundanmemnunmuolacaktınız?.."dediler.
İsmetPaşa'nınçokmüteessirbulunduğunuvebuteessürlemünakaşanınçokfenabirşekilalacağınıdüşünenFethiBey'esazçalanlarınyabancıolduğunusöyledim.İsmet
Paşa'yamukabeleetmemesinivemünakaşanınkapatılmasınıricaettim.Atatürksofradakonuşulanlarıişitmiyormuş
116
SALİHBOZOK
gibibirvaziyetalarakhiçbirşeyekarışmıyordu.FethiBey
benimricamakarşı,"Bananesöylüyorsun,İsmetPaşa'ya
söyle"dedi.Bununüzerinebirsigarapaketininarkasına
FethiBey'esöylediklerimiyazdım.VeİsmetPaşa'yagösterdim.Atatürkdeo
sıradasözekarışarakşayan-ıteessürolanmünakaşanındahafenabirşekilalmasınameydanverilmediveİsmetPaşaileFethiBey'ibarıştırdı.
SofradasarhoşÇetinkaya'yla
tartışma
"BanabakAliBey,
bensendendaha
komitacıyım"
Mühimaddettiğimhadiselerdenbirisideşudur:
BirgünAliÇetinkayabana,"YahubendeherakşamAtatürk'ünsofrasındabulunmakisterim.Fakatoradahoşlanmadığımbazıkimselerbulunduğuiçinbuarzumuyerinegetiremiyorum.SenmüsaitbirfırsatbulduğunzamanbenimarzumuAtatürk'eanlat.Veellerindenöptüğümüdesöyle"
dedi.(AliBey,hoşlanmadığışahıslardanbirisininFalihRıfkı
olduğunusöylemişti.)
BirkaçgünsonrabirmünasebetleAliBey'insöyledikleriniPaşa'yaarzettim.Paşayüzünüburuşturarak"Bukadarsaçmabirdüşünceolamaz.Benimsoframdavemeclisimde
bulunanlarınhepsinebenvazifeveririm.Sizinyapamayaca
ğınızişleri,AliBey'inhoşlanmadığıadamlaryapar"dedikten
sonra,"ÖyleisebugeceAliBey'inhoşlandığıarkadaşlarıda-
vetedelimdeEtimesgut'agidelim.BanaBaşyaverRusuhi
Bey'içağır,Etimesgut'akimleridavetedeceğinisöyleyeyim"
dediler.RüsuhiBeygelinceyekadarPaşa,AliBeyileAvni
Paşa'yı,NuriConker'i,HasanCavitBeyileRecepZühtü'yü
davetekararverdiler.
Mevsimkışidi.DavetedilecekolanlarRüsuhiBey'esöylendi.Odakendilerinitelefonlahaberdaretti.BizAtatürk'ledahaerkenEtimesgut'agittik.Akşamoluncadavetlilerde
birerikişergeldiler.FakatgelenlerarasındaFalihRıfkıBey
devardı.Onundavetsizolarakgelmesişöyleolmuş:Rüsuhi
118
SALİHBOZOK
Bey,NuriConker'itelefonladavetettiğizamanFalihRıfkı
Bey,Nuri'ninyanındaimiş.Etimesgut'agideceğinihaber
alıncaNuriBey'lebirlikteodagelmiş.NuriBey,FalihRıfkı'nındaekseriyaPaşa'nınsofrasındabulunduğunubildi
ğindenveogecekidavetindenemaksatlayapıldığınıbilmediğindenFalihRıfkıBey'inEtimesgut'aberabergelmesindebirmahzurgörmemiş.
Misafırlergelipsofrayaoturduktansonra,benlumbagodanmustaripolduğumiçin,birodayaçekildim.Vesobanınyanındabelimiısıtıpıstırabırµıyatıştırmayaçalışıyordum.
Biraralıksofradahararetlibir.Jl?.ünakaşacereyanettiğinive
AliBey'inyüksekseslekonuştuğunuişittim.Münakaşanın
mahiyetinianlamaküzeresofranınbulunduğusalonagitti
ğimzamanAliBey,NuriBey'e,"Senbanabugünmecliste
'Cinsol'dedin.Bununemaksatlasöyledin?BenSuriçyoldaşdeğilim.Sakalımolmadığıgibibaşımdadatutacakbirtelsaçyoktur.Suriçyoldaşınsakalındantutarçekersinama
ben,nesakalımınedekellemikimseyekaptırmam"gibimanasınıanlayamadığımbazıifadelerdebulunuyordu.
AliBey'inyanınayaklaştığımsıradaAtatürk,AliBey'eşa-
katarzındabazışeylersöyledi.NuriBeydeAliBey'inifadelerindenhiçbirşeyanlayamamışolduğuiçinhayretleyüzünebakıyordu.
AliBey,ogünZiyaGevher'inevinedavetliymiş.Orada
zannedersembirazlikörveyaşarapiçmiş.AkşamyemeğindedeEtimesgut'tabirkaçkadehrakıiçincesarhoşolmuş
bulunduğuiçinnesöylediğininfarkındadeğildi.Atatürk'ün
ihtarlarınadaadetaehemmiyetvermediğigibiikidebirelini
cebinesokarakşüphelivaziyetlerdebulunuyordu.Biraralık
FalihRıfkıBey'edemünasebetsizbirifadedebulunduğuiçin
hemFalihRıfkıBey'imüteessiretmişti,hemdeAtatürk'ü
kızdırmıştı.�-.
Benbirkadehdahiiçmediğimiçinhertürlüvaziyetive
söylenensözleridahaiyigörüyor,anlıyordum.AliBey'e"Galibasenbirazfazlacaiçtin,senihiçböylegörmemiştim"demekvekendisinisofradankaldırıpbirazdışarıçıkartarakhavaaldırmakistedim.ÇünküAtatürk'ünfenahaldekızdı
ğınıhissediyordum.FakatAliBeybenimsözlerimedeehemmiyetvermedi.OsıradaFalihRıfkıBeydışarıyaçıkmıştı.Bi-
YAVER(ATATÜRK'ÜANLATIYOR
11.9
razsonraRüsuhiBeyelicebindeolaraksalonagirdivekapınınönündedurdu.RüsuhiBey'iniçeriyegirdiğinivealmış
olduğuvaziyetigörenAliBey,Atatürk'e(Rüsuhi'yigöstererek)"Bunuburayasizmiçağırdınız?"diyesordu.OanakadarAtatürkRüsuhiBey'insalonageldiğinigörmemişti.
ÇünküRüsuhiBeyAtatürk'ünarkasındakalmıştı.Ali
Bey'insualiüzerineRüsuhiBey'igördüveAliBey'e,"Bença
ğırmadım,fakatyaverimolduğuiçinçağırmadandayanıma
gelebilir.Sennedemekistiyorsun?"deyinceAliBey,"Paşam
buadamsizinyaverinizolamaz,benbunulrak'tantanırım.
EnverPaşa'ya,NuriPaşa'yadayaverlikyapmıştır"diyerek
RüsuhiBey'ekarşıhakaretamizdahabirtakımsözlersarf
etti.Atatürk'ünartıktahammülübüsbütüntükenmişoldu
ğuiçinRüsuhiBey'ehitaben"Bakseniniçinnelerdiyor,ne
cevapvereceksin?"dedi.Şayan-ıteessürbirhadiseninvukuunameydanvermemekmaksadıylaAliBey'isofradankaldırmayauğraşıyordum.RüsuhiBey,AliBey'e,"Beyefendinesöylüyorsunuz,benneyaptım,söyleyiniz?.."gibisözlerlegüyakendisinimüdafaaediyordu.Atatürk,RüsuhiBey'inbeceriksizbirtarzdakendisinigüyamüdafaaedergörünmesindenhiçhoşlanmadıvekızdı.AliBey'ehitaben"BanabakAliBey,benimyaverimseninanlattığınadamdeğildir.Seninmaksadınıanlıyorum.Fakatbensendendahakomitacıyım"diyerekAliBey'ikolundantuttuvesofradankaldırarakboşodalardanbirinegötürmekistedi.Benarayagirdim,"Paşam,AliBey'inbirazrahatsızolduğunugörüyorum.
Müsaadebuyurursanızdışarıya,muslukbaşınaçıkmakistiyor.Kendisiniçıkarayım"dedim.
PaşabanakızmaklaberaberAliBey'indeaynıtarzdarica
etınesiüzerinedışarıçıkmasınamüsaadebuyurdular.Ali
Beyyerindenkalktığızamanşuistirhamkarifadelerisöyledi:
"Paşambensiziyeganeşefolaraktanırveheremrinize
itaatederim.Sizdenbaşkadahiçkimseyeboyuneğmem.
Benibugeceburayabununiçinmiçağırdınız?"
Salondançıkıptuvaletmahallinegidincebendekendisiyleberabertuvaletmahallinegirdim.AliBeybana,"Senniyegeldin?"diyesordu.
"Belkiyardımımaihtiyacınolur"dedim.
Halbukimaksadımtabancasınıncebindemi,yoksabe-
120
SALiHBOZOK
lindemiolduğunuanlamaktı.Onayardımedergibikoluna
girdimvetabancasınınbelindeolduğunuanlayarakmüsteriholdum.ÇünküeliniikidebircebinesokmasındanAta-
türk'ünşüphelendiğinianlıyordum.Atatürk,AliBey'inogecebirmaksad-ımahsuslageldiğinezahipolmuştu.BeniseAliBey'inhususihiçbirmaksadıolmadığınavesarhoşluk
saikasıylasaçmasapanhareketlerdeveifadelerdebulundu-
ğunakaniydim.
AliBeytekrariçerigirdiktensonraPaşa'nınmüsaadeleriniistirhamederekevinegitmekistedi.Paşadakendisinemüsaadeetti.VeAvniPaşa'ylabirliktegitti.
Sabaholmaküzereydi.AliBeygittiktensonraPaşabana
ogeceherşeyekarıştığımiçinkızdıvetekdiretti.FakatertesiakşamÇankaya'yaçağırarakMeclisReisiKazımPaşa,BaşvekilİsmetPaşaveMaarifVekiliNecatiBey'lebaşkabazıvekillerinhuzurundaşunlarısöyledi:
"Buçocuk,beniyakındantanıdığıveherhalimibildiği
için,düngecekendisinitekdiretmemerağmenşayan-ıteessürveteessüfbirhadiseninvukuunameydanvermemeyeçalıştı.Vemuvaffakdaoldu.Bundandolayıkendisineteşekkürederim."
KazımPaşaileNecatiBeydebenitebrikettiler.Atatürk,
Etimesgut'tanayrıldıktansonradoğrucaİsmetPaşa'nınevinegitmişlervekendisiniuykudanuyandırarakcereyanedenhadiseyianlatmışlar.ErtesiakşamAtatürk'ünikametgahındatoplanaraktekrarkonuştuklarızamanbenimhareketiminmuvafıkolduğunakanaathasıletmişlervebukanaatlerinitakviyeiçindebeniÇankaya'yaçağırarakbirgeceewelkivaziyethakkındafikrimivemütalaamısordular.Hadiseyigördüğümgibianlattım.VeAliBey'inbirhususimaksatlaorayagelmediğinekanaatimbulunduğuiçinmüdahaleetmeyemecburolduğumusöyledim.
AliBeybirmüddetmünzeviolarakyaşadıveevinekapanarakbirtarafaçıkmadı.BenimogecekihareketimdençokmemnunveminnettarkaldığınıKılıçAliBey'esöylemiş.
Atatürkİnönü'yebağırıyordu:
"İsmet!..İsmet!..
Senimahvederim!.."
DizbağıNişanı,Atatürk'leİsmetPaşaarasındaçokciddi
birçatışmayasebepolmuştu.Hadiseşöyledir:
İngilizgazetelerindenbirisiİngilterehükumetitarafından
Atatürk'eDizbağıNişanıverileceğiniyazmış.Buhavadis
üzerinebizimgazetelerdebirçokşatafatlıyazılaryazmıştı.
AtatürkosıradaYalova'dabulunuyordu.İsmetPaşada
Heybeliada'daydı.
Birgün1İstanbul'danYalova'yagidiyordum.VapurAdalar'ıgeçtiğisıradabir
sivilpolismemuruyanımageldi.İsmetPaşa'nınvapurdaveüstkattabulunduğunuhaberverdi.
YukarıkataçıkarakİsmetPaşa'nınyanınagittim.Kendisini
düşüncelibirvaziyettegörünce"RahatsızmısınızPaşam?"
dedim.Banabacağınıgösterereksiyatiktenmustaripbulunduğunusöylediveşunudailaveetti:
"ŞimdiYalova'yagidincederhalbirbanyoalmakisterim.
FakatGaziPaşaHazretleri'ninyanlarınagidecekolursam
bilmemkibanyoalmakkabilolabilirmi?"
Bende,kendilerine"BuakşamPaşa'yagörünmedenbanyonuzualır,istirahatbuyurursunuz,çünküsofrayagelirsenizsizibırakmazlar"dedim.
İsmetPaşa,"Yalova'yagidelimdeoradakivaziyetegöre
hareketedelim"dediler.VeAtatürk'egörünmedenbanyo
129ağustos1932.
122
SALiHBOZOK
alıpistirahatetmeyiuygungörmediler.
Yalova'yageldiğimizzamaniskeledenkaplıcalarakadar
İsmetPaşabenideotomobilinealdı,berabergittik.KendilerineDizbağıNişanı'ndanbahsetmekistedim,"Maskaralık,maskaralık..."diyemukabeledebulundu.Paşa'nınbuifadelerindenhiçbirşeyanlamadığımiçinfazlabirşeysormadım.
Atatürk'ünköşküneyineİsmetPaşa'ylabirliktegittik.
GaziPaşaoakşamkimisafirleriylesofrayaoturmuşlardı.ismetPaşa'yıgörünce
sevindiler.Vesofradakendilerinebiryergösterdiler.OakşamsofradaherzamanbulunanarkadaşlardanbaşkaRuşenEşref,YakupKadribeylerlerefikalarıdavardı.ŞükrüKayaBeydeoradaymış.Fakatdişindenrahatsızbulunduğuiçinsofrayagelmemişti.Biraralık
İsmetPaşa,DizbağıNişanı'ndanbahsederekAtatürk'e,"Mü
saatlebuyurursanızbenHakimiyet-iMilliyegazetesiylebu
nişanmeselesinitekzipettirmekvebumünasebetledebizim
gazetelerebirdersvermekistiyorum.Çünküİngilterehükumetitarafındanbunadairhiçbirteklifyapılmadığıhaldebizimgazetelerbumeseleyiizamederek2birçokşeyleryazmaktadırlar"dedi.Atatürk,İsmetPaşa'nınsöylediklerinimuvafıkbulduklarıiçin,İsmetPaşasofradayazmakistedikleriniyazdılar.VeAtatürk'edeokudular.Paşa,yazılanşeyibeğendiler.Vekendileridebirmaddeilaveetmekistediler.O
maddedeşuidi:
"Bahusus,İspanyakralındanartakalanböylebirnişan
Türkreisicumhurunaverilemez.VerilecekolsabileTürkiye
reisicumhuruonişanıkabuledemez."
Atatürk'ünilaveettirmekistediğibumaddeyekarşıismetPaşaşumukabeledebulundu:
"Paşamevvelcedearzettimkiresmenböylebirnişanne
verilmiş,nedeİngilterehükumetitarafındanbunadairbir
teklifvakiolmuştur.Binaenaleyhbumaddeyelüzumyoktur."
AtatürkİsmetPaşa'ya,"Efendimsenbenimdediğimiilaveet,İngilizlerbenisevdikleriiçinyazılanşeyihüsn-itelakkiederler.3İngilizlerbenimiçinLloydGeorge'ubileattılar"
deyince,İsmetPaşa,ogeceyekadarAtatürk'ekarşıkendi-
2Büyüterek.
3İyikarşılarlar.
YAVER1ATATÜRK'ÜANLATIYOR
128
sindegörmediğimadetaisyankarbirvaziyetle,"Efendim
LloydGeorgeatılmışdeğildir,siyasetindemuvaffakolamadı
ğıiçinkabinedençekilmiştir.Yoksakendisielyevmbirsiyasifırkanınbaşındadırvemebustur.Sizinilaveetmekistedi
ğinizmaddeyideburayayazmakmuvafıkdeğildir"dediler.
Atatürk,İsmetPaşa'nınvaziyetleriniveifadelerinimanidarbularakfenahaldekızdılar.VeİsmetPaşa'nınişitemeyeceğikadarhafıfbirseslesofradabulunanlara,"İsmetPa
şa'mnbanaitirazetmesininsebebinianlıyorum.Geçengün
burayagelenİktisatVekiliMustafaŞerefBey'eyaptığımmuameledenkızmıştır"dedilerveyineaynısesleNuriBey'ehitaben,"SenbirvesileyleMustafaŞerefmeselesiniaç"diyeihtardabulundular.NuriConker,Atatürk'eşucevabı
verdi:
"Paşambiziböyleişlerekarıştırmamanızıricaederim."
AtatürkNuriBey'inbucevabıüzerinebizzatkendileribir
vesilebularakİsmetPaşa'yaçokşiddetlibirlisanlahükumet
işlerindenbahsettiler.VeçokacıbirsuretteİsmetPaşa'yı
tenkitettiler,hattaokadarithamlardabulundularkibir
aralık,"Senibenmahvederimİsmet!..İsmet!.."dediler.Ve
ondansonradasofravaziyetinehitamvererekhepimizsalondandışarıçıkmayamecburolduk.İsmetPaşasofrayıterkederkenAtatürk'leherzamankininaksinebirbirlerinin
ellerinisıkmadılar.HerkessalondançıktıktansonraAtatürk
AfetHamm'labeniveNuriConker'iyanlarındaalıkoydular.
Vebizeşunlarısöylediler:
"GördünüzmüİsmetPaşa'nınbuakşamkivaziyetini?..
Fakatbenbunaaslatahammüledemem,yarınAnkara'ya
-�erekkabineyibizzatkendimteşkiledeceğim."
Bunlarıokadarciddiveşiddetlisöylüyordukivaziyetin
vahametinidüşünerekvücudumdakitüylerinürperdiğini
hissediyordum.Atatürk'ünsözlerinekarşıhiçbirimizhiçbir
şeysöyleyemiyorduk.Başımızıönümüzeeğerekbiranönce
yanlarındanayrılmakçaresiniaraştırıyorduk.Dışarıyaçıktığımızzamandaarkadaşlarınmalumatalmaküzerebizibeklediklerinigördük.Atatürk'ünsöylediklerinionlarada
anlattık.İsmetPaşakendiköşklerinegitmişolduklarıiçin
arkadaşlara,"BenİsmetPaşa'yagidipricadabulunmakisterim.Fakatnesöyleyeceğimibilmediğimdensizinfıkirleri-
124
SALİHBOZOK
nizialmakistiyorum"dedim.BenimsorduklarımabazıarkadaşlarİsmetPaşa'yıoakşamgörmekuygunolmayacağı,bazılarıdagörüşmekfaydalıolacağıcevabınıverdiler.Kesin
birkararveremediğimizdenertesigünüİsmetPaşa'ylagörüşmeküzereodalarımızaçekildik.
Sabahakadarüzüntüdenuyuyamamıştım.
SabaholurolmazyatağımdankalkarakİsmetPaşa'yla
görüşmeküzerehazırlanmayabaşladığımsıradaodamın
önündekiterastabirayaksesiişittim.Bizetahsisedilmiş
odalarAtatürk'ünköşkücivarındakiikitaraflıodalardı.Her
ikitarafodalarınınönündedeboydanboyateraslarıvardı.
Benimyattığımodaormananazırolanodalardanbiriydi.Ya-
nımdakiodadaŞükrüKayaBeyyatıyordu.AyaksesiniişitinceodakapısındanbaşımıuzattığımzamanİsmetPa
şa'nıngeldiğinigördüm.Yanımdakiodadayatmaktaolan
ŞükrüKayaBey'legörüşmeyegeldiğinisonradananladım.
İsmetPaşabenigörünce,"Erkenkalkmışsın,birıstırabınmı
vardı?"dedi.BendePaşa'nınbusualinekarşılık,"EvetPa
şam,büyükbirıstırapiçindeyim,bütüngeceuyuyamadım"
dedim.Sebebinisordular.Akşamsofradageçenhadiseden
bahsetmekistedim.Fakatfazlabirşeykonuşmamameydan
vermeden,"Haksızmıyım?"dediler.İsmetPaşa'nınbuifadesiüzerine,"Paşammademkisordunuz,müsaadeedersenizcevapvereyim"dedim.Vemüsaadeleriylekendilerineşunlansöyledim:
"Paşambanahaklıveyahaksızolupolmadığınızısormayınız.Bencevapveremem.Yalnızbildiğimbazıhakikatlervardırkionlarıarzedeceğim.BirçoksebepvevesilelerleAtatürk'tenben,'İsmetPaşa'nınbeniçokiyitanımışbulundu
ğunaveonunzekasına,mesaisinevefaaliyetineeminbu-
lunduğumdanherakşamsofradamüsterihanebirkaçkadehiçiyorum.Eğerkendisineyüksekitimadımolmasabunuyapamazveyapmazdım'dedikleriniişittiğimgibi,sizinde
heriştekimuvaffakiyetinizinsebebiniAtatürk'eatfederek
kendilerindenilhamaldığınızıyinesizdenişitmişimdir.Etle
tırnakgibibirbirinizemerbut4bulunduğunuzaaslaşüphemizolmadığıhaldedünakşamhiçdemühimolmayanbir4Bağlı.
YAVER!ATATÜRK'ÜANLATIYOR
meseledendolayıortayaçıkanhadisedenbütünarkadaşlar
çokmustaripolmuşlardır."
BenimbusözlerimüzerineİsmetPaşa,"Evethakikatbudur.Söylediklerindençokmüsteriholdum.Senhazırlandagelbezikoynayalım"dedilerveAtatürk'ünköşklerinenazır
olanöbürodalarınönündekiterasagittiler.
BenalelacelehazırlanarakİsmetPaşa'yagörünmeden
Atatürk'ünköşkünegittimveAtatürk'ünhizmetçilerinden
birinekendileriniuyandırmalarınısöyledim.Atatürk'ü
uyandırmışlarvebenimkendilerinigörmekistediğimisöylemişler.Müsaadeleriyleyanlarınagirdimveşunlarısöyledim:
"Paşam,İsmetPaşabusabahçokerkenodamageldiler
vedünakşamsofradageçenhadisedenteessürlebahsederek'AcabaAtatürk'üçokrahatsızettimmi?'diyesordular.
Bendekendilerine'Atatürk'ünsizekarşıçokbüyükemniyetlerivemuhabbetlerivardırvesizeitimatettikleriiçinherakşamsofradaiçtiklerinisöylüyorlar'
dedim.Vebusuretle
teessürleriniizaleyeçalıştım.İsmetPaşabenimifadelerimdenmüsteriholarakbezikoynamaküzereşimdibenibekliyorlar."
Atatürkyatağınıniçerisindebenidinlediktensonra,"Çocuksenbumeseleyihüsn-ihaletmiş5oldun.YoksaİsmetPaşadünakşamkivaziyetindekalmışolsaydıbugünAnkara'yagiderekkabineyibenteşkiledecektim"dedilervebeniİsmetPaşa'nınyanlarınagönderdiler.
Ogün30Ağustosolduğundanİstanbul'danarz-ıtebrikat
içinvalivekumandanladahabirçokzevatYalova'yagelmişlerdi.OakşamsofradaAtatürk'leİsmetPaşabirbirleriyleeskisigibiçoksamimigörüştülervebusuretledebirgeceöncekihadiseunutulmuşoldu.Bundandolayıdaarkadaşlarbenitebrikediyorlardı.
5İyibirşekildeçözmüş.
SerbestFırkaOlayı
ismetPaşa'nınkarşısında
ağlamayabaşladım
İsmetPaşa'nın,başvekalettenaynlmasınınhakikisebebinisonradanöğrendim.BunudabenimileKılıçAliBey'e,KazımÖzalpanlatmıştı.EsasenmeseleAnkara'daçiftliktekibirafabıikasıymışgibigösteriliyorsadabenimkanaatimceİsmetPaşaSerbestFırka'nınteşkilindenitibarenAtatürk'ekarşıbiriğbirarveinfialıhasıletmişti.ÇünküSerbestFırka
teşekkülettiğizamankendisinekarşıİzmir'deyapılmışolan
şayan-ıteessürtezahürat2haklıolarakonumüteessiretmişti.OzamanlarbirmüddetiçinAtatürk'ünlakaytvesakingibigörünmesinin,İsmetPaşa'nıncanlarınısıktığınahiçşüpheetmiyorum.FakatAtatürk'egöstermekistemedikleri
teessürveinfiallerinizamanzamanetrafındabulunanlara
izhardan3kendilerinimenedemiyorlardı.Ezcümlebirgün
banakarşıhaksızolarakşumuameledebulunmuştur:
SerbestFırka'nınbaşındabulunanlardanFethiBey,AğaoğluAhmetBeyveTahsinBeyİzmir'egitmişlerdi.FırkanınlideriFethiBey,oradabirnutukiratederekSerbestFırka'nınteşkilindenveprogramındanbahsedecekti.Fırkanınumumi
katibiolanNuriConkeriseonlarlaİzmir'egitmemiş,İstanbul'dakalmıştı.Arkadaşlarıİzmir'egidincekendilerinekarşı1Kırgınlıkvegücenme.
2Üzücügösteriler.
3Göstermekten.
128
SALİHBOZOK
yapılantezahüratıgazetelerdeokumuşvebundanmüteessir
olarakarkadaşlannıntaşkınlıklarınamarnolmakmaksadıyla
birkaçgünsonraodaİzmir'egitmiş.Hareketirıdenbirgünevvel,kızımladamadım,NuriBey'iziyaretegitmişler.4Kendilerinenemaksatlaİzmir'egideceğinisöylemişolduğuiçinbendeonlardanmalumatalmıştım.NuriBey'inİzmir'ehareketirıden
birgünsonraDolmabahçeSarayı'nagittiğimzamanAtatürk
ileİsmetPaşa'nınbaşkatibinodasındaolduklarınıöğrendim.
Herzamanolduğugibibendeyanlarınagittim.İsmetPaşatelefonbaşındaAnkara'ylagörüşüyordu.Atatürkbenigörünce,
"YahubirkaçgündürNuriBey'igöremiyorum,acabahasta
mıdır?"diyebanasordular.Bendekızımladamadımınbana
söyledikleriniveNuriBey'inİzmir'egitmişolduğunuAtatürk'e
arzettim.Atatürknegibibirmaksatlaİzmir'egittiğiniİsmet
Paşa'yadaarzetmemiemirbuyurdular.VeİsmetPaşa'yahitaben,"İsmet,İsmetbakSalihnesöylüyor"dediktensonra,banada"anlatbakalım"dediler.İşittiklerimiaynenİsmetPa
şa'yadasöyledim.Fakatkendisihiçbircevapvermediklerigibibenimmaruzatımdandacanlannınsıkıldığınıanladım.
Atatürkdebunuhissettikleriiçinbana,"Haydibizbirazmotorlagezelim,İsmetPaşa'yıçalışmakiçinyalnızbırakalım"dediler.BizmotorabinerekBoğaziçi'nedoğrugiderkenbenAtatürk'e,İsmetPaşa'nınbenimsöylediklerimdencanlarısıkıldı
ğınıvemaruzatımınahoşkarşılamışolduğunuanlatmakistedim.Atatürkdebanaşöylededi:
"İsmetPaşasanadeğil,asılbanagücenmektedir.İzmir'dekihadiselerekarşılakaytbulunduğumuzannediyor,halbukibendeFethiBey'inİzmir'egiderkenvereceğinutkubanagöstermediğineveoradayaptığıbazıbeyanatakızıyorum.Benkendisineitidallehareketetmesinivemebusolduktansonra
dahabazıarkadaşlarıfırkasınavereceğimisöylediğimhalde,
FethiBeylüzumsuzbazıbeyanattabulunmuşturki,haklıolarakİsmetPaşa'nındacanlarısıkılmaktadır.Nitekim,FethiBey'Eşhas-ımeçhule5ceplerinidoldurmaklameşguldür'demişvebuifadesiylehükumetişiddetletenkitetmekistemiş.
4S.Bozok'unnotu:NuriBeybenimeskikayınbiraderimdi.Bumünasebetledekızımın
dayısıoluyordu.
5Bilinmeyenkişiler.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
129
ŞimdiİsmetPaşaarzuetmişolsaonumahkemeyevererek
'Ceplerinidolduranbumeçhulşahıslarkimdir?',onuispatetmesiniisteyebilir.ÇünküFethiBeyhenüzmebusdeğildir.Buşekildebeyanatyapmasıkendisiiçinmesuliyetimuciptir."6
Atatürkbundansonradaetatizim7ileliberalizmarasındamukayeseleryapWar.
SarayaavdetettiğimizzamanİsmetPaşa'yıbıraktığımız
odadabulmuştuk.Akşamdaolmuştu.OdayagirdiğimizzamanAtatürkİsmetPaşa'ya,"Yenibirhabervarmı?"diyesordular.İsmetPaşadakendilerinecevapvermeden"NeredeoSalih?.."diyeyükseksesleadımısöylediler:
"HaniyaNuriBey'inarkadaşlarınıntaşkınlıklarınamani
olmakiçinİzmir'egittiğinisöylüyordun?Bakbugünİzmir'de
ellibinkişininkarşısındaFethiBeynutkunuokumuş,fakat
sesiniişittirmediğiiçinNuriBey,FethiBey'insöylediklerini
tekrarederekherkeseişittirmeyeçalışmış"dediler.
İsmetPaşa'nınbeniadetatekdireder8birtarzdagayet
sertbirdillesöylediklerindenfenahaldemüteessiroldum,
dedimki:
"Paşambenimbuiştenesuçumvar?Kızımladamadımdanişittiklerimiburadasöyledim.NuriBey'inİzmir'ebaşkamaksatlagittiğindenmalumatımyoktu."
İsmetPaşaadetabeniSerbestFırka'nınliderinetaraftarlıkediyormuşumşeklindeithamediyordu.PaşaHazretleribuvaziyetkarşısındagayetsakinbirhaldeİsmetPaşa'nın
kolunagirip,"Sofradakonuşuruz"diyerekbirlikteodadan
çıkWar.Veyukarıkattaherakşamhazırlanansofrayagittiler.OsıradaodadabulunanSiirtMebusuMahmut9dabenimkolumagirerek,"Haydibizdegidelim,fazlateessürgösterme.Gerçiseninbirkusurunyokamaİzmir'dekihadiselerdenlsmetPaşa'nınmüteessirolmamasınaimkanyoktur"
dedi.Benitesellietmeyeçalışıyordu.Bendeİzmir'denverilenmalumatvegelenhaberlerdendolayıİsmetPaşa'nınüzülmüşolmalarınıçokhaklıbuluyordum.Fakatbenisuç-
6Sorumluluğugerektirir.
7Devletçilik.
8Azarlar.
9MahmutSoydan.
130
SALiHBOZOK
lubirvaziyettebulundurmalarınıhaksızgörüyordum.MahmutBey'lebirlikteyukarıkataçıkbmsadasofrayagitmeyerekterastakaldım.
MahmutBeysofrayagittiktenbirmüddetsonraKılıçAli
Beyyanımagelerek"Paşasenisofrayaçağırıyorlar,eğergelmezsençokmüteessirolacaklardır"dedi.Birliktesofrayagidipoturduk.Oakşamsofradahergecedenfazlamisafirvardı.Bellibaşlıhabrımdakalanlarşunlardı:HasanSaka,SaraçoğluŞükrü,VasıfÇınar,ŞükrüKayaveöbürbazıarkadaşlar...BiraralıkPaşabanahitaben,"SenİsmetPaşa'yagücendiğiniçiniçmiyorsun,bunuİsmetPaşa'yasöyleyeceğim"
dediler.Bendekendilerine,söylememeleriniistirhamettim.
FakatGaziPaşa,İsmetPaşa'ya,"Salihsanagalibadarılmış
olduğundaniçmiyor"dedi.Paşa'nınbuifadesiüzerineİsmet
Paşabana,"Hakikatengücendinmi?.."gibiiltifatkarvemülayimbirlisanlahitaptabulunarakbenimcevapvermememeydanbırakmadanyanlarınaçağırdılar.Ve,GaziPaşaile
kendileriarasınabirsandalyegetirterekoturttular.Omzuma
hafifhafıfvurarak,"Niçindarıldınsöylebakalım?.."dediler.
"SizekarşıdarılmakhaddimdeğildirPaşam.GaziPaşa
Hazretlerilatifeolsundiyesöylediler"demekistedim.Fakat
İsmetPaşabehemehalbirşeysöylememiçinısrarettiler.
Bendeemirleriniyerinegetirmişolmakiçin,"Serbestkonuşmamamüsaadebuyururmusunuz?"dediktensonraGaziPaşa'dandaaynısuretlemüsaadedebuyurmalarınıricaettim.Heriikisideserbestkonuşmamamüsaadeedinceşubeytiyükseksesleokudum:
"Sezaitiğolurhaddintecavüzeyleyenmular
Anıniçinüğdenazadedirmüjganebrular."
BenimokuduğumbubeyitüzerinesofradakilerhepgüldülerveİsmetPaşa,"Bunedemektir,baksennelerbiliyormuşsun!"dediler.
Bende,"Paşamnedemekolduğunuelbettebendendaha
iyibilirsiniz,fakatmademkiserbestkonuşmamamüsaade
buyurdunuzbendeherşeyiaçıkçaarzedeceğim"dedim:
"Busofrayasenelerdenberivebirçokkimselerdendaha
evveldahilolmuşbulunuyorum.Fakathiçbirzamanhiç
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
181
kimseyekarşıhaddimitecavüzedecekvaziyettebulunmadım.Helezatıalilerigibiyüksekşahsiyetlerin,memleketimizikurtaranlarınkarşısındakendimibiremirberneferindenıohiçdefarklıgörmediğimhaldebilmemkinedendolayıbirtürlüemniyetveitimadınızamazharolamıyorum."
Çokmüteessirdim.Fazlamüteessirvemütehassisoldu
ğumzamandagözyaşlarımamaniolamıyorumveağlamaya
başlıyorum.Nitekimoakşamdasofradaağlayarakkonuşuyordum.İsmetPaşabenimteessürümügörüncedahafazlakonuşturmakistemiyordu,fakatbenmademkiserbest
konuşmamabirdefamüsaadeedilmiştirherşeyianlatmaya
kararlıydım.Sözlerimeşusuretledevamettim:
"Paşamaleyhimdehersöylenensözeinanarakbanakar
şıasar-ıinfialvehiddetgösteriyorsunuz.HattabirgünhiçbirtaksiratımolmadığıhaldeLimanŞirketi'ndekiişlerinkarışıkgitmesindencanınızsıkılarakbaşımıkoparıpüstümebasacağınızısöylemişsiniz.Bumemlekettebaşıkoparılacak
kadarbirhıyanetmiişledim?"
Bumeselehakkındabirazizahatvereyim:
BirzamanlarLimanŞirketi'ndebendeidaremeclisiazasıbulunuyordum.İdaremeclisireisiozamanSeyr-iSefain11
idaresibaşındabulunanSadullahBey'di.Limanreiside
HamdiBey'di.Bendenbaşkaidaremeclisiazalarıarasında
SaraçoğluŞükrü,CemalHüsnüCester(Amerikalıişadamı
Chester'intemsilcisi),Eminveİstanbul'unHalkFırkasımuten:ıetliğiniyapanRefıkİsmailbeylerileİsmailHakkıBeyismindevapurculardanbirzatbulunuyordu.Birgünbenimbulunmadığımbiridaremeclisitoplantısında,zannedersem
SadullahBeyreyimiistimaletmiş.12Budaogünkütoplantıdamünakaşayımucipolmuş.Ertesigüngazetelerinbirisindebenimresmimbasılarakaltınada,"DünküiçtimadareyimünakaşayasebepolanYozgatMebusuSalihBey"diye
yazılmış.BunugörenİsmetPaşa,fenahaldekızarakyukarıdaarzettiğimgibi"Başımıkoparıpüstümebasarakgeçeceğini"söylemiş.BunudabanaFuat13Beyhabervermişti.
10Emirerinden.
11DenizYolları.
12Oyumukullanmış.
13FuatBulca.
182
SALiHBOZOK
ÇünküİsmetPaşa,"Onabunusöyleyin"demiş.EsasenLimanŞirketiazalığındabulunmakhoşumagitmiyordu.Hattabiraralıkçekilmekistemiştim.FakatozamanİşBankasıUmumMüdürüCelalBayar.benimbankayıtemsilenorada
bulunduğumusöyleyerekçekilmememitavsiyeetmişti.SadullahBeyileHamdiBeybirbirlerininaleyhindeidiler.İdaremeclisiazalarınınbirkısmıSadullahBey'e,öbürkısmıdaHamdiBey'etaraftardı.Benisehepsiyleaynışekildegörüştüğümiçinbitaraftım.Vebirşeyekarışmıyordum.İsmetPa
şa'nınhiçbirkabahatimolmadığıhaldehakkımdaizharetti
ğihiddetveiğbirardançokmüteessirolmuşbulunduğum
içinoakşambunusofradasöylediktensonraşunlarıdailaveetmiştim:
"Paşamiçimizdevekilolanbazıarkadaşlarvardırkievine
davetettiğimisafırisokakkapısındakarşıladığıhaldebirkaç
kadehrakıiçtiktensonramisafırinüzerinebaltaylahücum
ederekonupenceredenkaçırtıyor.Vearkasındandatabancaylakovalayarakbüyükbirskandalasebebiyetveriyor.Sizonuefendi,bizidekülhanbeytanıyorsunuz.Vekalettençekildiktensonraaleyhinizdealenennutukveriyor,gazetelerdeyazılaryazıyor,kendisinitekrarvekilolarakaranızaalıyorsunuz.Başkabirvekildeşununbununrefikasınataarruzetmekistediğiiçinsokaklardaboğazboğazakavgaediyor."
BenbunlarısöylediğimzamanGaziPaşa,İsmetPaşa'ya
hitabenşunusöylemişti:
"İsmet...İsmet...Busözlerinmanasıvardır."
BununüzerineİsmetPaşa,"Evet,anlıyorum"dediler.Ve
birazsonrasofrayıterkettiler.Paşa,benimdetekrareskiyerimegitmemiemirbuyurduklarıiçinsofradailkoturduğumyeregidipoturdum.AyrılırkenPaşabana,"Fazlateessüre
kapılma,şimdigitistirahatet.İsmetPaşa'runİzmir'deyapılantezahürattancanısıkılmıştır"dedi.Bende,"Paşam,ismetPaşa'nınıstırabımanlıyorumveüzüntüsünedehakveriyorum,fakatbenimkusurumnedirkibanakarşıhiddetveşiddetgösteriyor?"deyince,GaziPaşa,"Evvelcedesöylemiştimya,sanadeğil,benimsakinkalışımakızıyor"cevabımverdi.
Oakşamkisofradabirşeydahasöylemiştim:
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
13:3
BirgünYalova'daElazizMebusuTahsinBeybana"Saraçoğlu'ylaaranıznasıldır?"diyesormuştu.Bengayetiyiolduğunusöylediğimzamanda,"Senaldanıyorsun,Saraçoğluneseni,nedeNuriConker'igörmekistiyor"dedi.Sebebinisorduğumzamanşucevabıverdi:
"BirakşamAnkara'dakulüpteydim.Saraçoğlu,Tevfik
RüştüBey'legeçvakitÇankaya'dankulübegeldiler.Birazda
içmişlerdi.Bana,'Eğersempl14mebusolsaydımbirgün
kürsüyeçıkarakNuriBey'denbaşlayıpSalihBey'debitirmeküzerebirçokşeysöylerdim.Fakatvekilolduğumiçinbunusöyleyemiyorum'demişti.Bende,'Yahu,buarkadaşlarıçocukluklarındanberitanırım.Hiçbirfenalıklarınıbilmiyorum'deyincebanaşucevabıverdi:
'Benseniakıllıtanırdım,meğeraptalmışsın.'
SaraçoğluŞükrü'nünbucevabınıhayretlekarşılayarak,
'Senbenigeneaptalolarakbildebuarkadaşlaraleyhinde
birşeysöyleme'şeklindemukabeledebulundum.Fakatrica
ederim,senSaraçoğlu'navehiçkimseyebunadairbir
şeysöyleme."
TahsinBeybunubanasöylediğizamanhatırımagelen
şeyşuolmuştu:
Saraçoğluozamanmaliyevekiliydi.TahsinBeydemaliyeciolduğundanSaraçoğlu'nuçekemeyipaleyhindebulunuyorvebizideonunaleyhineçevirmekistiyordiyeTahsinBey'insöylediklerinefazlabirkıymetveehemmiyetvermemiştim.
Birikisenegeçtiktensonra,yukarıdaarzettiğimsofrahikayesindeSaraçoğludasofradabulunuyordu.İsmetPa
şa'yadedimki:"Bazıarkadaşlardabizimlegayetsamimigörüştüklerihaldehakkımızdakötüdüşüncelerdebulunuyorlar.HattaMeclis'tekürsüyeçıkarakbirçokşeysöylemekistiyorlarmış."
İsmetPaşabununkimolduğunusoruncasofradabulunanSaraçoğlu'nugösterdim.Saraçoğlubenimbuifademüzerinehiçbircevapvermedi.
ErtesigünevimdeykensaraydanİsmetPaşa'nınbeniça
ğırdıklarınıteleforılahaberverdiler.Derhalsarayagittim.is-
14Sıradan.
134
SALiHBOZOK
metPaşa'yıgördüm.Biremirleriolupolmadığınısorduğum
zaman,"Senidünakşamçokmüteessirgördüm.Saraçoğlu
hakkındasöylediğinşeyitahkikettim,böylebirşeyinaslı
yokmuş,binaenaleyhsendebunubirmeseleşeklindeartık
mevzubahisetme"buyurdularveyüzümüokşayarakiltifat
ettiler.Bendeellerindenöperekuzuncabirzamandanberi
göstermekteolduklarıiğbirarveinfıallerininzailolmuşl5
bulunduğunuanlayarakmüsteriholdum.İsmetPaşabaşvekilliktençekilinceyekadardabanakarşıiltfatlarınıesirgemediklerigibi,çekildiktensonradadaimateveccühvemuhabbetgöstermişlerdir.
15Sonaermiş.
AtatürkveİsmetPaşa
Neden,nasılküstüler?
BenkendihesabımaİsmetPaşa'nınbaşvekalettençekilmişolmasındançoküzülmüştüm.Çünkübirçokdedikodularolacak,Atatürk'ünrahatıkaçacakveçoküzülecekdiyedüşünüyordum.NitekimİsmetPaşabaşvekalettençekilip,
yahutelçektirilipdeyerineCelalBayar'ıntayiniüzerine,yalanyanlışbazışayialarortayaçıktı.Atatürk,hernekadarzahirensakingibigörünüyorvehiçbirşeysöylemiyorsada
üzülmekteolduğunuanlıyordum.İsmetPaşa'nınniçinbaşvekalettençektirildiğinibirgünmillimüdafaavekiliolanKazımPaşabenimileKılıçAliBey'eanlatmıştı:
"Atatürk'eçiftlikvebirafabrikasıhakkındaçiftlikmüdürüTahsinveBaşkatipHasanRızalbeylertarafındanmalumatverilirkendahiliyevekiliolanŞükrüKayaBeydeAtatürk'ünyanlarındabulunuyormuş.Oradakonuşulanlarıişitmiş.OgünküvekillertoplantısındabirazgeçgelenŞükrüKayaBey'e,İsmetPaşanedengeçgeldiğinisorduğuzamanAtatürk'ünyanlarındabulunduğunuveoradakonuşulanlarısöyledi.İsmetPaşa'nınbundançokcanısıkılmıştı.O
gününakşamıbütünHeyet-iVekilearkadaşlarıylabirlikte
Atatürk'ünköşklerineçık1ık.Sofradaçiftlikvebirafabrikası
mevzubahisoluncaİsmetPaşagayetşiddetlibirlisanlaAtatürk'emukabeledebulundu.Atatürkisegayetsakinbirhal-1HasanRızaSoyak.
186
SALiHBOZOK
deveİsmetPaşa'nınişitemeyeceğikadaryavaşbirseslebizlerehitaben,'Yahu,İsmetPaşa'yaneolmuş,kendisiniçokasabigörüyorum'dediktensonra,ŞükrüKaya'ya,'Senmi
kendisinebirşeysöyledin?'diyesordular.ŞükrüKayada
çiftliktekonuşulanlarıanlattığınısöyleyinceAtatürk,Şükrü
Kaya'yakızdılarveİsmetPaşa'ylafazlamünakaşadabulunmamakiçinsofravaziyetineerkendennihayetverdiler."
KazımPaşa'nınifadesinegöre,İsmetPaşaasabiyetleşunlarısöylemiş:
"Çiftlikmüdürüilebaşkatipdevletişlerinemüdahaleet-
tiriliyor.Vebusofradakonuşulanlarkararhalindebizebildiriliyor."
Ertesigün,DilKurultayı'ndabulunmaküzereİstanbul'a
hareketedecekolanAtatürk,İsmetPaşa'yıİstanbul'adavet
etmediğinden,İsmetPaşaKurultay'dabulunmaküzereAtatürk'lebirliktegitmekiçintereddütetmiş.FakatKazımPa-
şa,kendisinegitmelerininuygunolacağınıvesofradageçen
hadiseninoradakapanıpkalmışolduğunusöyleyerekİsmet
Paşa'nınİstanbul'agitmelerinetaraftarbulunduğunuanlatmış.İsmetPaşahadisedenmüteessirvenadim2olmuş,İstanbul'agitmeyekararvermiş.GerçektenKurultay'dabulundular.VeAtatürksaraydatoplananKurultaygünükendiyanlarındaİsmetPaşa'yıdabulundurdular.
YineKazımPaşa'nınifadesinegöreİsmetPaşabirkağıda
Atatürk'ehitabenşunlarıyazmış:
"Paşambanaelandargınmısınız?"
Atatürkdekendisine:
"Bizimaramızdadargınlıknedemektir,daimaarkadaşız"
cevabınıvermişler.
FakatogünCelalBayar'ınkendisinevekilletetmeküzerebirmüddetistirahatetmelerinideemirbuyurmuşlar.İşteİsmetPaşa'nınbaşvekfilettençekilmesibuşekildeolmuş.
CelalBayarbirmüddetvekfiletleBaşvekfilet'iidareettikten
sonraasilbaşvekilolmuşlardır.
YineişittiğimegöreİsmetPaşa,başvekfilettençekilmişolmaklaberaber,Atatürkkendisineotomobiliniterketmişlerveevvelcemaaşındanbaşkakendisinehesaplarından1000
2Pişman.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
1:37
liraverirlerken3000liraverilmesiniemirbuyurmuşlar.Bu
sıralardasıhhiyevekiliolanDr.RefikSaydamdahastalığınabinaenvekalettenaffınıtalepetmiş,onadaotomobiliterkedilerekayda500liravermişler.
İsmetPaşabaşvekalettençekilinceAnkara'daöbürmebuslargibiyaşıyordu.Benkendisiniarasıraziyareteder,istifsar-ıhatırda3bulunurdum.HattabirdefaRefık4BeyilebirliktekendileriniKarpiç'edavetederekbirlikteyemekyemişvebirikisaatkadarşuradanburadangörüşmüştük.Birgündeboğazlarındanrahatsızbulunduklarınıişiterekziyaretlerinegitmiştim.Çokrahatsızbulunmalarınarağmenbeniyatakodalarındayanlarınakabulederekyüksekiltifattabulunmuşlarvebendenfotoğrafımıistemişlerdi.İsmetPa
şa'nıngösterdikleriteveccühtençokmütehassisoluyordum,
arzularıveçhilefotoğrafımıtakdimettim.Onu,krallarınfotoğraflarıarasınakoyacağınısöyleyerekgösterdiklerisevgidenminnetlerimiarzetmiştim.
3Hatırsorma.
4RefikSaydam.
Stadyıımkrizi
İnönü:"Atatürkbirdilim
ekmekyese,
yarısınıbanayedirir"
BirgünİsmetPaşaAnkara'daikametgfilıınıagelerekbaş
başaikisaatkadarbenimlegayethususivesamimibirşekildegörüşmüşlerveAtatürk'learalarındageçenbirhadiseyianlatarakçokmüteesirbulunduklarınısöylemişlerdi.İsmetPaşa'nınogünküifadelerindenmüteessirbulunduklarını,Atatürk'emünasipbirsurettebahsetmemiarzuettiklerinihissetmiştim.Hattakendilerine,"Paşam,bugünkükonuştuklarımızdanAtatürk'ebahsetmeme
müsaadebuyururmusunuz?"diyesorduğumzamanbunubenimreyimeve
takdirimebıraktıklarınısöylemişlerdi.
BenmüsaitbirfırsatbulupAtatürk'ebunadairbirşey
söylemedenbirgünseviştiğimarkadaşlarımdanMaarifVekfileti'ndeortatedrisatşubemüdürüFaikDoğanBeyevimegelerekAtatürk'leİsmetPaşaarasındayalanyanlışortada
deveranedendedikodulardanveşayialardanbüyükteessürlebahsettiktensonramebuslararasındadaikilikoldu
ğununveİsmetPaşa'yastadyumdayapılantezahüratesnasındaAtatürk'ünaleyhindedebirçoksözlersöylenmişoldu-
ğunuanlattıvebunlarhakkındabendenmalumatistedi.
Kendisinimüsterihveteselliedecekifadelerdebulundumve
böylededikodularınkastençıkarıldığınıanlattıktansonrao
günfırkanıngrupiçtimaına1gittim.Bensalonagirdiğimza-
1Toplantısına.
140
SALiHBOZOK
manRefikİncekürsüdeydi.KendisindenönceyenikabineninprogramınıokuyanCelalBayar'ınardındansözalmışveyeniteşekküledecekolanCelalBayarkabinesininokuduğu
programhakkındatasvipkarmütalaadabulunuyordu.Yanınaoturduğumarkadaşa,"BaşkasözalanvarmıdırveİsmetPaşaburadamıdır?"diyesordum.BaşkasözalanolmadığınıveİsmetPaşa'nındaarkadaSaraçoğluŞükrüBeyileyanyanaoturduklarınısöyledi.Refikİnce,kürsüdeninerinmezbenreistensözaldım.RiyasetmakamındabulunanHasanSaka.benimsözistediğimigörünceadetahayretle"Neo,sözmüistiyorsun?"diyesordu.Ogünekadarhiçbirdefa
kürsüyeçıkmadığımiçin,reis,sözalmışolmamahayretet-
mişti.Dahaöncesözalmakniyetindeolmadığımgibihazırlanmışbirhaldededeğildim.Ogünevimegelenarkadaşı-
mmbanaanlattıklarındanmüteessirolduğumiçinhakikatinanlaşılmasımaksadıylabirdenbireaklımagelenşuolmuştu:İsmetPaşa'nınneiçinbaşvekalettençekildiğinikendisine
sorayımdahakikatikendilerisöylesinler.Vebusuretlehariçtekidedikodularkapansın.
Kürsüyeçıkarkençokheyecanlıydım.Kürsüyeçıktığım
zamanşöylebirmukaddeme2yaptım:
"Arkadaşlar,uzunsenelerdenberimebuslukyapıyorum.
Bugünhuzurunuzdailkdefabukürsüyeçıkıyorum.Binaenaleyhpekalatakdiredersinizkibüyükbirheyecaniçindeyim.Buheyecanlasöyleyeceğimsözlerarasındakusurumvakiolursaaffınızışimdidenricaederim.('Estağfurullah'
sesleri.)Maksadımşudur.Buyenitebeddül3dolayısıylaortayaçıkanbazıhadiselerolmuştur.Buhadiselerbazılarımı-
zıazçokendişeyedüşürmüştür.Buendişeleraramızdan
kalksın.Elbettebirçoğunuzişitmişsinizdir.Şuradaburada
bazıyanlıştefsirlervededikodularolmuştur.Hakikatibilmeyenlerveyahutbulanıksudabalıkavlamakistenlervardır.Bunokta-inazardantebeddülünnedenvukuageldiğiniİsmetİnönü,buradalütfenizahetsinler.'Onuntarafı,bununtarafı...'gibisözlerveendişelerortadankalksın.Hepi-2Sunuş.
3Değişiklik.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
141
mizinkıblemiz,mihrabımızbirdir.OdaAtatürk'tür.Kitle
halindeemelimiz,hedefimizbirdir.(Alkışlar.)Maruzatımın
kabulünükendilerindeçokricaederim."
İsmetİnönüalkışlararasındakürsüyeçıktıvedediki:
"Arkadaşlar,politikahayatımdabukadarçetinbirazizlik
ilkdefabaşımageliyor.SalihBozokarkadaşımızçekilenbir
başvekilinniçinçekildiğinibilmediğiniveortalıktadönendedikodularacevapvermemiistiyor.Buçetinbirvazifedir.
Şimdiarkadaşımınneişittiğinive'şöyledirböyledir'diye
hangiihtimalleribertarafetmekiçinbendensözistediğini
bilmiyorum.Fakatonunarzusunauymuşolmakiçin(ki
gruptoplantısındakilerdendehiçsesçıkarmayarakbekler
gibibirvaziyetgösterdiler)onahürmetetmeyemecburum.
Ortadamerakedilecekhiçbirşeyyoktur.Uzunzamandan
berihakikatenyorucuvebunaltıcıişleriçindebulunduğu-
mubilirsiniz.VebenAtatürk'tenhervesileyleartıkbana
müsaadeetmesinivekendimitoplamakiçinfırsatvermesiniisterdim.Hattaokadarçokisterdimkibununnaztelakkiedilmesindenvelütufkarlıklarındanbenimahrumetmemesini,mütemadiyenonlarınyenidenifadesinitekraristiyormuşumgibitelakkiedilmesindensakınıyordum.GeçenlerdeNyonKonferansı'ylaneticelenenAkdeniz'dekikorsanlıkişiiçinmünakaşaetmiştik.Birdefabuhareket,ozamanpartideizahettiğimdenanlaşıldığıgibibenbu
vaziyetiçok
endişeyletelakkiettim.İzmir'egidiyordum.İzmirseyahatine
gitmedenönceAtatürk'e,İstanbul'damaruzattabulundum.
VebütünbuAvrupaahvalininfenaolduğundanmemleketimizinbubulanıkhavaiçindenselametveemniyetleçıkarılmasındaşedit4birendişegördüm.VaziyetiAtatürk'leberabermütalaaettik.Buendişelimütalaalarımdankendileridahailerigiderekihtiyatlıtedbirlertavsiyeettiler.Buvaziyetteizmir'denayrıldık.Bizİzmir'deykenNyonKonferansı'nadavetolunduk.Hariciyevekilimizdışarıda,Avrupa'daydı.Oradanmuhabereettikvetalimatverdik.Suret-iumumiyede5fikrimizşuidi:
'Akdenizkonferansınaiştiraketmemekmümkündeğil-
4Şiddetli.
5Genelolarak.
142
SALiHBOZOK
dir.Vazifemizdir.Amakendimizinarzuetmediğimizve
memleketimizintakatiharicindebirbağlantıyagirmekten
sakınalım'."
Suret-iumumiyetleAtatürk'ündefıkriböyleydi.Bizde
onutakipettik.Hükumeterkanınaaynaynİzmir'denmalumatvermekleberaberhariciyevekilimizedetebligatyaptık.
Buradahükumettoplandı.Üçdörtgünbukonferansaait
mesaiçokyorucuşartlaraltındadevametti.Gündüzakşamakadarçalışırlar,zatenmurahhas6toplanıyorlar.Fransaveİngilterekonferansahazırolarakgelmişler.Binaenaleyh
biranöncedüşündüklerinitahrifettirmeden,olduğugibi
kabulettirmekistiyorlar,kararlarveriyorlarveistiyorlar.Biz
bunugeçhaberalıyoruz.Aldıktansonracevapvermeklazım.Gecesabahakadarçalışıyoruz.Hülasaçokyorucubirşey.Nihayetmüspetbirneticeyevardık.Bunlarımuhakeme
ediyoruz.Tabiibunlarıdışarıdan,Avrupa'danalıyoruz.Kendimizburadamütalaaediyoruz.Onunmütalaasınıalıyoruz.
Hülasaherçetinmeseleninmüzakeresizamanındaolduğu
gibidikkatlivedevamlı,sıkıçalışmalar...Böylebirçalışmadançıktıktansonrainsanbüyükbirgüreştençıkmışkadaryorgunveyıpranmışbirvaziyetteoluyor.Sonraburayageldik.MeseleyiMeclis'temüzakereedeceğiz.Atatürkİstanbul'dangeldiğigünbenkendilerinidışarıdakarşıladım.Görüşülmüşolan,cereyanetmişolanmeseleleriyenidenmüzakereettik.OgünVekillerHeyetitoplandı.Akşamüzerihükumetidavetbuyurdular.Vekillerleberaberoradabulunduk.Oradagününgeçmişmeselelerindenkonuşuyorduk.
Çetinmünakaşalaresnasında,Avrupa'ylaolanmünakaşalarımızesnasında,bazımütalaaları.bizburadatetkikederkenkafiderecedekavrayamamıştık.Ocihetleritekraryazdık,münakaşaettik.VaziyetiAtatürk'earzettim.Bumaruzatımı,kendileriniistikbal7esnasındayaptım.Sonrasözdevletişlerineintikaletti.Buaradakendisinetekrartekrar
çokyorgunolduğumuvevazifemedevamedebilmekiçin
kendimdekudretgöremediğimiveişlerinicabındakimündemiçzorluklarıvegüçlüklerikarşılayacakkadarkudretimin6Yetkililer.
7Karşılama.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
143
kalmadığınıarzettim.Bendenizinterbiyelibiradamolduğumubilirsiniz.ResmiişlerimdeolduğugibihususihayatımdadaAtatürkbenimvelinimetimdir.En
mühimresmihayatımdavekarşılaştığımhadiselerinhepsindemuvaffakolmakiçinAtatürkçokemekçekmiştir.Fakatkendisisilinmiş,daimabütünmuvaffakiyetşerefinibanavermiştir.Tabiibütünbunlarmeydanaçıkmıştır.Muharebededeböyleyapmıştır.
Sonrahususihayatımdaservetimolmamaklaberaber(ve
böylezıtzihniyethiçbirzamanbenimbaşımdandageçmedi)
amahususihayatımdabumemleketteenmüreffehadamın
hayatınıbengeçirdim.BunubanaAtatürkteminetti.Kendisibirdilimekmekyersebanayarısınıyedirmektenzevkalır.Onuniçin,gerekresmigerekhususihayattakendisine
nekadarminnettarolduğumutakdiretınekkolaydır.Şimdi
kendisiylekonuşurkenbuşikayetlerimi-vicdaniolarakşimditakdirettiğimgibi-birşefe,büyükbiradamasöylenmeyeceksurette,bilhassaVekillerHeyeti'ndekalabalıkbiryerde,söylenmeyecekşekildendahailerigidereksöyledim.
Şimdidüşünürkentakdirediyorum.Şikayetimdesöylediğim
şuidi:
'Canımdanbezdimveartıkdevamedemeyeceğim.'
Bunlarınlüzumuyoktur.Çünküortadamuayyenhiçbir
meseleyoktur.Bukadartecrübedensonraikimizarasında
cereyanedenkonuşmada'Artıkbuiştenusandım'dediğim
zaman,dışarıdanbunlarıişitse,sebeplertahayyüledebilirdi.Amaolmuyor.Birgünevvelkiifadelerimdeölçüleriminnormalolmadığınıertesigüntakdirettim.Hükumetişlerindeçalışamayacakkadaryorgundüştüğümüveyıprandığımıtekrarlayarakkendisindenistirhamettimki,banaizinversin.Tasvipetti.Meclisyenidağılmış,tekrartoplamayadalüzumgörülmedi.Onunüzerine'izin'şeklindevefasılaverdiktensonrahükumettebeddülünü8tasvipettiler.Meseleninheyet-iumumiyesibundanibarettir.EğerarkadaşımSalih
Bozok'unişittiğimuayyensözlervarsaveosözlerebenimcevapvermemfaydalıolacaksalütfetsinler.Dahaaçıkizahedebilirim.Fakatsuret-iumumiyedenihayethususibir
meclistebenimitirazımdikkatealınmıştır.Çünküsiyasiha-
8Değişikliğini.
144
SALiHBOZOK
yatımdauğradığımçetinmüşkülatıiktihamiçinlazımolan
kuvvetihaizolmadığımyolundakiısrarım,hükumettençekilmemiintaçetmiştir.9Atatürk'ünCelalBayar'ailkandakararverdiğinibiliyordum.Bufıkirlerinialdıktansonraminnetvetakdirlemütehassisolarakiyibirintihapolduğunuderhalsöyledim.HakikatenCelalBayar'ınbuvazifeyegelmişolmasında,SalihBozokarkadaşımınsöylediğigibi,bir
çokdedikodularaistidatverecekbirvaziyetinormalizeetmekvefenaşayialaramahalvermemekiçinderhalarzedeyimki,CelalBayarbütünhayatımızdabirlikveasaletgöstermişlerdir.CelalBayar'ınkendisindebualtınyürekvevazifeaşkıoldukçadaimamuvaffakolacaktır.
Arkadaşlar,fırkailetemasederkenbukadarmüşkülatı
nekadarsadeveasilruhvesizinmüzaheretinizilOveberaberçalışmanızınekadarasaletletahrikedenbirkolaylıklahareketettiğinitakdirlegörüyoruz.Onuniçinbuyenivazifedebüyükmuvaffakiyetlerkazanacağındakatisuretteima-
mmvardır.ŞimdiSalihBozokarkadaşımbanayaptığıbu
çetinvazifeyikendisiikmaletsin,nededikodularişittiise,ne
ihtimallerişittiiseonlarıbildirsin."
SalihBozok:
"Evvela,sizezahmetverdiğimdendolayıaffınızıricaede-
rim."
İsmetİnönü:
"Yazıkkiişitmiyorum."
BaşkanHasanSaka:
"Bozok,lütfenkürsüdensöyleyiniz."
Ben,kürsüyegiderekdevamla:
"Esasen,maksadımsöylediğinizşeylerianlatmaktı.Fakat
evvelcedearzettiğimgibiheyecanımhepsiniuzunuzadıya
izahamanioldu.Geçenhaftafutbolmaçınagitmiştiniz.Oradabirtezahüratyapılmış,benbunuçoktabiigörürüm.
Türkmilletialicenaptır.Şimdiyekadaryaptığınızbüyükvazifeleri,işleritakdireder.Bendebunubilenbiradamımvedaimaalkışlarım.Fakatotezahürattanistifadeetmekisteyenbazıbedhahlarolmuşturvebuaramızakadargelmiştir.
9Sonucunudoğurmuştur.
10Yardımlarınızı.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
Benhakikatibildiğimiçin,bununherkestarafındanbilinmesiniveşüpheninaramızdankalkmasınıistiyorum.Bunulütfedersenizteşekkürederim."
ismetİnönü:
"Futbolmaçınagittim.Oradasessizbiryervardı.Biraz
sonraalkışladılar.Maçıveyadışarısınıalkışlıyorlar.Neise...
İşiuzattılar.Baktımbanatezahüratyapıyorlar.Çocuklarım
beraberdi.Otomobilleçıkmayacaktım.Benesasenyürümek
niyetiyleçıkmıştım.Dışarıdabirçokmekteptalebesi,izciler
vehalkkalabalığıvardı.Kalabalıktanbirkısmıkapınınetrafındabulunuyordu.'Yaşa'diyebağırmayabaşladılar.Selamladım.Bırakmadılar.Onunüzerineoradabulunanaçıkbirotomobileatladımveyürüttüm.Hattayanımaçocuklarıdahialamadım.Birazyürüyebildik.Polis,jandarmayolaçmakiçinuğraşıyorlardı.Bağıranlariçinde'Yaşa'danfazlaveya
başkabirsözişitmedim.Böyledeğişmezamanlarındanehadiseolabilir?Böyle,herhangibirmemleketteherhangibirsebeplesempatitezahürleriolabilir,böyleanlardadakalabalıkiçindebirkaçtahrikçi,suret-imahsusadateşviklerdeyapabilir;fakatevvelcedearzettiğimgibihalktan'Yaşa'sözündenbaşkabirşeyişitmedim.Çokkalabalıktı.Zatenfazlaişitirbir
adamolmamaklaberaberherhangibirmülahazayasebebiyetverecekbirşeyhissetmedim.
Böylezamanlardatürlütürlüsebeplerlebelkiaramızave
partiyenifaksokmakisteyenlerbulunacaktır.Cumhuriyet,
ilkgündenberibüyükimtihanlargeçirdi.Yenibirdevlet,yenibirrejimvecemiyetkurmakkolaybirişdeğildir.Çokdahazenginvedahavarlıklımemleketlerdebutecrübelerdenmüspetneticeleralınmamıştır.Yenilerdendene
neticealınacağıbilinmez.OnuniçinTürkiye'ninvarlığıdahilde,hariçteitimattelkinedenbüyükbirvarlıktır.Memleketleriçin,milletleriçinenmühimvezararlışeyde,içteolannifaktır.Şimdiböylezamanlardabizimaramızanifaksokmakiçingösterilecekgayretlerinhepsininbeyhudeolduğunuispatetmeyemecburuz.Şimdiyekadargeçirdiğimizzamanlardabuesasensabitolmuştur.Hepimiz,fakatdahazamangeçmeyelüzumolursahepimiznamuskarane,vatanperveranebirvarlıkgöstermeyemecburuz.Kendiaklımıza,kendivicdanımıza,
kendivatanperverliğimize,kendivarlığımızainanıyoruz.
146
SALİHBOZOK
SalihBowkbanaazizlikyapmaktanbaşlayarak,iyibir
sisteminbaşlangıcınıdagöstermişoluyor.Eğerböylebirdedikoduylaveyahutyanlıştefsirlerlearkadaşlararasında,partiiçindebirtakımşüphelerhasılolduğunuişitirsek,herhangibirarkadaşınkürsüdenaçıkkonuşmayadavetetmesifaydalıolacaktır.Benzannederimki,buümitlerikesilinceyekadarnifakyapmakisteyenlerbenimüzerimdeoynamayaçalışacaklardır.Arkadaşlarımınbanaitimatetmeleriniricaederim.Böylededikodularaveyanifaklarıtahrikedecektemayülleremüsaitolmakiçinenazistidadıolanveyahiçistidadıolmayanbiryaradılıştayım.('Bravo'sesleri,şiddetlialkışlar.)Bununsebeplerivardır.Fakatsebeplerinba
şında,sizesözleriminbaşındasöylediğimgibiAtatürk'ün
banaolanyakınarkadaşlığıdır.
Arkadaşlar,buseferdeayrıldığımzamanbana'Yineeskisigibiarkadaşımvekardeşimsin'dedi.Atatürk'übenyalnızbuteveccühvehitaplarıyladeğil,resmivehususimaişethayatımdakendisinibirvelinimetolaraktanıdım.Veölünceyekadardaböyletanıyacağım.('Bravo'sesleri,alkışlar.)Busözlerimaramızdafenabirroloynamakisteyenleriher
türlücesarettenmahrumedecekkuwettedir.
Arkadaşlarım,partiiçinde,banateveccühedilecekher
türlüvazifeyienşerefliveenyüksekvazifeaşkıylaçalışarak
yapacakbiremniyetveliyakattabenigörmenizibilhassaricaederim.('Bravo'sesleri,alkışlar.)"
İnönü,Bozok'a:
"Başkabirşeyistermisin?"
Bozok:
"Atatürk'lebirlikteçokyaşamanızıdilerim.(Alkışlar.)"
Başkan:
"Ruznamedellbaşkabirşeyyoktur.Celseyikapatıyo-
rum."
MüzakereninhitamıylaMeclisdağılıncabirçokarkadaşlarbenitebrikettiler.Vehakikatengünlerdenberibüyükbirteessüriçindebulunduklarınıvebugünkümüzakeredenartıkmüsteriholduklarınısöyleyerekyüzümdengözümdenöptüler.İsmetPaşadaMeclis'tebenikolumdantutarakbir
11Gündemde.
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
147
odayasoktularveşunlarısöylediler:
"Salih,banabugünbüyükbirhizmettebulundun.Sana
teşekküredelim.Ya1nızcanımşunayanıyorki,bugünkü
müzakerealenibircelsedeolmalıydı.Sözleıimibütündünyayaişittirmeliydim."
Bendekendilerine,hiçkimsedenbirdirektifalmadığımı
vebirarkadaşımınbanasöylediklerindenmüteessirolarak
alelfevrl2kürsüyeçıktığımıveşayetbundandolayıbirkusurumolmuşsaaflarınıricaettim.İsmetPaşa,yukarıdakiifadelerinitekrarettilervebeniöperekiltifattabulundular.
12Biranda.
Ata'nınhastalığında
Bozok-İnönü
mektuplaşması
"Gözlerimyaşlıolarak..."
Atatürk'ünhastalığıesnasındaİsmetİnönüilearamızda
aşağıdakimektuplarteatiolunmuştur:
"2ağustos1938
AzizveMuhteremBüyüğümİnönü,
Benbumektubusonunakadaryazmaya,sizdeokumayabilmemmuvaffakolabilecekmiyiz?Parmaklarımkırık,gözlerimkörolsaydıdabensizeböyleacıbirmektupyazma-
yamuktedirolmasaydım.Fakat,vatanaşkı,milletvememleketsevgisiyleişittiklerimi,gördüklerimiacıvefecideolsasizebildirmeyibirvazife,birborçbildim.Vebumektubu
yazmakmecburiyetinihissettim.
SevgiliPaşam,büyükkurtarıcımızAtatürk'ümüzdünecnebiprofesörlerindebulunduğubirsıhhiheyettarafındanmuayeneedildi.Konsültasyonneticesindeicapedenlerya-
pıldı.FakatbukonsültasyondabulunanbazıdoktorarkadaşlartarafındanbanamahremolaraksöylenenlerevebenimdegörüpanladığımagörebugünAtatürk'ümüzünsıhhivaziyeti,korkulacakkadarvahimdir.Kalbimparçalanarak
sizebuelimhaberivermekmecburiyetindekaldığımiçinayncaacı
duymaktayım.Artıkbunagöreneyapmakvenasılbirtedbiralmaklazımdır,bilemem.Ankara'dabulunduğunuziçinburadakivaziyettensizimemleketvemilletiminbü-
150
SALiHBOZOK
yüğü,kıymetliİnönü'müzühaberdaretmeklevicdanivazifemiyapmakistedim.
Gözyaşlarımlavederinsaygılarımlaellerinizdenöperim.
SalihBozok"
(Not:BumektubuoğlumCemilileAnkara'daİsmetPa
şa'yagönderdim.)
İsmetİnönü'denaldığımmektup:
"3ağustos1938
KardeşimSalih,
Mektubunuzubüyükteessürleokudum.Dayanılmazbir
suretteyüreğimbirdahasızladı.Acılıduygularımınasılifadeedeceğimibilemiyorum.Vefalıvatanperverkalbinizinelemlerinianlıyorum.Elimdengeldiğikadarvaziyetitakip
ettim.Hastalığınciddiolduğugörülüyor.Benkuvvetliümidimimuhafazaediyorum.Hastalığıntevakkuf!halinegeçmesivevücudunkuvvetlenmesiihtimalidaimavardır.Sonalınansıhhitedbirlerindecanımızdansevgilihastamızınafiyetiiçinyenibirümitşulesiolduğunainanıyorum.
KardeşimBozok,sevgiliAtatürk'ügördükçeonunümidininsarsılmamasınavemümkünolduğukadarneşelikalmasınaçalışmalıyız.Yineenbüyüksıhhiiyilik,onunmaddivemanevikuvvetindengelecektir.Benihaberdaretmek
lütfunuzaçokmirınettanmBozok.
Teessürlü,ümitliolarakvecandanduaederektakipediyorum.Berkman2tecrübeli,şöhretlibirdoktorimiş.Buhastalığınseyrindebirdenbireiyilik,tevakkufdevresihusulegeldiğivakiimiş.Buihtimallerçokümitbağladığımızışıklardır.
Atatürk'ügördüğünzamanyormayarakbenimtarafımdanellerini,yüzünühasretleöpermisin?
Mektuplarınıdaimabeklerim.Gözlerimyaşlıolarakmuhabbetlegözlerindentekrartekraröperimsevgilikardeşim.
İsmetİnönü"
1Duraklama.
2Almandoktor.
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
1151
Atatürk'ünhastalığındabiraragörülengeçicibiriyiliği
müteakipVedit3Bey'egönderdiğimmektubaİsmetİnönü'nüncevabimektubu:
"14ağustos1938
SevgiliKardeşimSalihBozok,
12tarihlimektubunuzuVeditverdi.Evimizdeşenlikoldu.Güzel,sevgiliAtatürk,tekrarneşesiylecanlıvecanvericihaliylecemiyetimizesürur4dağıtacak.Müjdepekbüyük,pekkıymetlidir.Zatenbirdefavücutyenmeye,kazanmaya
başladımıçabukilerlervekatiolarakilerler.BenibuüzüntülügünlerdeunutmadığınıziçinsizeçokmüteşekkirveminnettarımBozok.
Atatürk,geçengündoktorArasilelütfetmişselamyollamıştı.BaySoyakvasıtasıylatazimarzettim.Atatürk'üneşevesıhhatiçindetekrargörmekiştiyakveheyecanıhayalimin
başlıcasaadetmüjdesidir.
Gözlerindenöperim.ÇokteşekkürederimkardeşimBozok.
İsmetİnönü"
3VeditUzgören;ismetPaşa'nınözelkalemmüdürü,sonramilletvekili.
4Sevinç.
Atatürk'ünsongünleri
Rüyadadans
29mayıs1938...
Vakitgeceyansımikisaatgeçiyor.
Atatürkçokhasta.Katiteşhisinuyandırdığıendişe,beni
tarifedilmezderecederahatsızediyordu.Adetakendimden
geçmişbirhaldeyim.Saatinbukadarilerlemişolduğunu
düşünemeyerektelefonasarılıyorum.Ankara'yıbulupveriyorlar.KarşımaçıkanbizzatBaşvekilCelalBayar'dır.Kendisineaynenşunlarısöylüyorum:
"Hastamızınvaziyetiiyideğildir.Korktuğumuzihtilatlardanbirisininvukuagelmişolmasınaihtimalveriyorum.
Çünkükilosu,nazar-ıdikkatimicelpedecekkadararttı.
Karnındaveayaklarındaşişlervar.Neyapmaklazımgelece
ğiniartıksiztakdiredersiniz.Geceyansındansonrarahatsızettiğimiçinaffınızıdilerim."
Başvekil,vermişolduğumhaberdenmüteessirolmuştu.
Titrekbirsesle,"AnladımSalih..."dedi,"Meşgulolacağım".
Hemenertesigüntreneatlayıpİstanbul'ageldi.Atatürk'ün"siroz"denilenomelunkaraciğerhastalığınamüptelaolduğukatisuretleanlaşıldıktansonrasarayıniçiniderinbirıstıraphavasıkaplamıştı.Hastalıkhergüngözlegörülebilecekbirseyirleilerlemekteydi.Savaronayatındansarayaavdetçokhazinoldu.
BüyükŞefartıkbiryatakesiriydi.
2eylül1938tarihinerastlayanperşembegünükendisine
154
SALiHBOZOK
İkincibir"ponksiyon"yapılmıştı.DoktorlarogündenitibarenAtatürk'ünhiçbirziyaretkabuletmemesinikararaltınaaldılar.Bizedeayrıcayanınakimseyisokmamakiçinkati
talimatverilmişti.Atatürkbüyükbirkrizgeçirmekteydi.
Dörtgündörtgecehastanınyanıbaşındakiodadabekledik.
KudretinibütündünyayateslimettirenAtatürk'ün,yatıp
kalkmakgibienbasitfızikihareketleriçinbilebaşkalarının
yardımınamuhtaçolmasıyüreklerimiziparalıyor,arasıra
içeridekiodadaniniltilerikulağımageldikçetüyleriminürperdiğinihissediyordum.
Ogecesabahakarşıydı,saat6.30'ageliyordu.Yatakodasındakiziliacıacıçaldı.Hemenkunduralarımıçıkararakayaklarımınucunabasabasaodakapısınageldim.Atatürk
yatağıiçindeoturmuşsigaraiçiyordu.Kapıdanbaktığımıgörünce,"Vealeykümselam..."dedi,"Nöbetçisenmisin?"
Sonragülümsemeyeçalışarakilaveetti:
"Salih,gördünmüşubaşımagelenleri?"
Kendimizorzaptederek,"HepsigeçecekPaşam"dedim,
"inşallahtamameniyileşeceksiniz".
Osıradakendisine"borç"denilençorbadangetirmişlerdi.
"Şimdibirçorbaiçipyatacağım.Sualındıktansonra
epeycerahatettim.Doktorlaralmakistemiyorlardı.Fakat
bendayanamadım,suyualdırdım"buyurdular.
Yanlarındançıktığımzamaniçimdebellibelirsizbirferahlıkvardı.Onunrahatladığınıgörmekbenirahatlatmıştı.
Yalnızçokzayıfdüşmüşolmasıcanımısıkıyordu.Vakıa,konuşmasındahiçbirgayritabiilikyok.İştihasıdayerinde,fakatbenyineendişeliyim.
Yinemuvakkatsükundevresiesnasındaydı.Atatürkbir
rüyagörmüş.ArkadaşımKılıçAlitelefonetti,"Salih'çiğim.
Atatürkrüyasındaseninvurulduğunugörmüş,kendileritarafındangeçmişolsundemeyememurum.İhtimalki,sanadaaçacaktır.Haberinolsun"dedi.
Birazsonradabensaraydaydım.BerberiMehmet'etelefonla"Nasıl?"diyesordum:"Çokiyidir.Neşesideyerindedir"
cevabınıverdi.BununüzerineMehmet'e,"BenFethiOkyar'labirlikteSeıyaverCelal'inodasındayım.Emirlerinibekliyorum"dedim.BirazsonraberberMehmet'tenFethiOkyar'labeniyanınaçağırdıklarıhaberigeldi.BizAtatürk'ün
YAVERiATATÜRK'ÜANLATIYOR
I;;;;
odasınaçıkarkenBaşvekilCelalBayardasarayagelmişti.
HepbirlikteAtatürk'ünyanınagirdik.Kendisiyatağıiçinde
oturmuştu.Benigörüncegülerek,"GeçmişolsunSalih"dedi.Sonra
gülümsemelerinedevamederek,"Bilmemrüyamısöyledilermi?"diyesordu.
"Evet"dedim,"busabahKılıçAlihaberverdi."
"Öyleisedursanaanlatayım."
Atatürk'üngördüğürüyaşuidi:
BüyükbirotelinsalonundaAtatürkoturuyormuş.Ben
deyanındaymışım.Salonunköşesindebirbilardomasası
varmış.Masanınbaşındaarkasıkendisinedönükolanbir
zatoturuyormuş.Tambusıradaodanınkapısıaçılmışve
iriyarıotuzkadaradamiçerigirmişler.Bunlardanbirieline
bilardomasasındanbirıstakaalarakmasanınönündeoturanAtatürk'ünteşhisedemediğizatınomzunabütünkuvvetiyleindirmeyebaşlamış,omzuvurulanzatayağakalkarakkendinimüdafaaetmekteve"Bananiyevuruyorsun?"diye
hiddetlehaykırmaktaykenbenbumeçhulmütecavizekarşı
neyapmaklazımgeleceğiniAtatürk'tengözucuylasormu-
şum.Atatürkise,"Sakınkıpırdama"manasınagelenbirişaretlesükütvesükunadavetetmiş.Busıradaeliıstakalıadambizedoğruyaklaşarakkarşımızdatehditkarbirvaziyet
almış.Buseferbenyinemüdahaleetmekistemişim.Veaynısessizişaretle"Neyapalım?"diyesormuşum.Atatürkbanatekrar"Sus"işaretiniverdiktensonraoazılıherifedönerek"Senkimsin,neistiyorsun?"diyesormuş.Fakatadambusualecevapvereceğiyerde,cebindenbirtabancaçıkararakikikurşunsıkmış;biriAtatürk'e,ötekibana.Sonrabuadambize"Kalkındansedelim"emrinivermiş.İkimizdekalkıponunhuzurundadansetmişiz.
Bukarışıkrüya,Atatürk'ünyinebuhranlıbirgecegeçirdiğinedelaletediyordu.Kendisine,"Bubirşeydeğil"dedim,
"bendahakorkunçrüyalargörmüşümdür.Helebirtanesini
hiçunutmam.Müsaadeedersenizanlatayım."
"Anlatbakalım".
"Efendim,benibirgecerüyamdakorkunçbiröküzkovalamıştı.Alabildiğinekaçıyordum.Fakatöküzbanagitgideyaklaştı.Birazsonradabiryarındibinesıkıştırarakboynuzlarıylatartaklamayabaşladı.Biryandanhaykırıyor,biryan-
156
SALİHBOZOK
dandayatağımıkirletiyonnuşum.Gözümüaçtığımzaman
hertarafımsırılsıklamdı."
BendaharüyamıbitirmedenAtatürkgülmeyebaşladı.
Bu,onunsongülüşüydü,songülüşü...
Ogündensonra,onuntebessümettiğinibilegörmekkısmetolmadı.
EnbüyüktahassürüıAnkara'yabiranevvelgidebilmekti.İkidebir"AhAnkara'yagidemedik,ah,Ankara'yaaWamadık"diyesöylenirdi.MutlakaAnkara'yagidipMeclis'tenutkunusöylemekarzusundaydı,fakatvücutçaçokdüşkündü.Hekimlerbuseyahatemuvafakatetmediler.Atatürkdedahafazlaısrardabulunmadı.Ogünlerdebirgazetecibana
şöylebirsualsordu:
"BüyükŞefAtatürk,İsmetİnönü'ylehastalığısırasında
muhabereetmişmiydi?"
Bunubilmiyorum.Fakatİnönü,Atatürk'ündaimaengüvendiğiadamdı.İsmetİnönüidealhükumetşefiolmakvasfınıAtatürk'ünnazarındabiranbilekaybetmemişti.Atatürk,İnönü'nünyüksekvazifeduygusundan,zekasından,hassasiyetinden,hertürlüölçününfevkindeolanfaaliyetindenbizesıksıkbahsederdi.Banakaçdefatekraretmişti.
"İnönüişbaşındadır.Kendisinegüveniyorum.Müsterihim"
demişti.Onunbugüveni,İnönü'nünyüksekidarekabiliyetineolanderinvesarsılmazitimadındanilerigelmekteydi.
Enmüşkülanlardaişbaşınageçenİnönü,onunkuvvetli
yardımcısıveyapıcısıolmuştu.Atatürk'ünhastalığıilerledi
ğisıralardaydı.İsmetİnönü'yevaziyeti,dahaönceokuduğunuzkısa,fakataçıkifadelibirmektuplaarzettim.Bumektuptamüdavivemüşavirhekimlertarafındanbanamahremolaraksöylenenacıhakikatlerinhepsiniyazdım.MilletimizinAtatürk'tensonraenselahiyetlibaşıolanİnönüde,banabundanevvelkisahifelerdekaydettiğimcevabimektuplangönderdi.Onlangayetkıymetlibirhatıraolaraksaklamaktayım.
1Özlemi.
Nöbetdefterinden
Atatürkölüyordu...
1938senesieylülayınınyirmibirincigecesiAtatürk'ten
ikincidefaolaraksualınmıştı.Bundanüçgünsonrabana
düşenbirnöbetsırasındakaraladığımnotlardanşusatırlanokuyorum:
"Bugece,Atatürk'tensualındığınınüçüncügecesidir.
MuhafızAlayıKumandanıİsmailHakkıTekçe'dennöbeti
teslimaldım.Busatırlanyazdığımsıradagecenindörtbu-
çuğudur.Atatürkbenimnöbetbeklediğimçalışmaodasının
yanındakiodadasükunetleuyumaktadır.Geceyansında
alınmışolanhararetderecesiniönümegetirilmişcetvelde
okuyorum.Harareti36,8,nabız84.Nöbetimsaatsekizekadardevamedecek.BusatırlankaraladığımsıradaAtatürk'ünkendisinebakanhastabakıcıyıçağırdığınıişittim.
Karnındakisualındıktansonradoktorlarınvermişolduklanmutlakistirahatyarınbitiyor.Dörtgündenberiyanlarınahiçkimseyisokmamakiçinarkadaşlarlamünavebesuretiylebeklediğimiznöbetdeyannnihayeteerecek.Sabahsaat8'denöbetiteslimediyorum."
25-26eylül1938.Buakşamsonnöbetimizolacaktırsanırım.Ben,KılıçAli,HasanRızaSoyak,BaşyaverCelal,MuhafızAlayıKumandanıİsmailHakkı,sıratertibiylegündüzleriikişer,geceleriüçersaatnöbetbekliyoruz.Benimnöbetimgündüzsaat4'ten6'ya,gecede5'ten8'ekadar...Buak-
158
SALİHBOZOK
şanınöbetegeldiğimzamanAtatürk'ünhararetderecesi
36,6,nabzıda82'ydi.Şimdisaattam5.Atatürkuyuyor.
Dündenberiiştihasıveneşesiyerinde.Karnındanikincidefasualındıktansonrayalnızbirgünharareti37,8'e,nabzıda96'yayükseldi.Öbürgünlerhararetvenabıznormaldi.
Buvaziyetböylegiderbelki,diyeseviniyoruz.Dahaüçhafta
normalhararettebirdeğişiklikolmazsahastalıkeskiseyrine
avdetetmişdemektir.Dünakşambeniyanlarınaçağırdılar.
Veartıkkendisinibeklemeyehacetkalmadığınısöyleyerek
nöbetusulününkaldırılmasınıemrettiler.Fakatdoktorların
tavsiyeleriniyerinegetirmişolmakiçinonundamuvafakatiylebirakşamdahanöbetbekledik.Yarınöğledenitibarennöbetkalkıyor.İnşallahileridebunahacetkalmayacak.BirkaçgünekadarAnkara'yagitmekarzusundalar.Doktorlarhenüzbunamuvafakatetmiyorlar.Ankara'yagidilipgidilmeyeceğiüçdörtgünekadaranlaşılacaktır.
27eylül1938,Dolmabahçe.BusabahsaatTdeevimde
uykudanuyandım.Banyodabulunduğumsıradatelefon
çaldı:İbrahimismindebirisibeniaramış.Buacabasofracı
İbrahimmiydi?Birazsonrasantraldanhususidaireyiistedim.NihayetbeniAlayKumandanıİsmailHakkıTekçe'ninaradığınıanladım.Atatürkgeceyibirazrahatsızgeçirmiş.
Hemensarayakoştum.İsmailHakkı,Atatürk'ünyatakodasıyanındakisalondaydı.BanaAtatürk'ünrahatsızlığınışöyleanlattı:
"Dörtgünlükmutlakistirahattansonradündahildebulunanların(BayanMakbule,AfetveSabihaGökçen'in)ziyaretlerinikabuletmiş,kendileriyleuzunuzungörüşmüş,sonradaradyodaİbrahimNecmi'nindilhakkındaverdiği
konferansıdinlediğiiçinfazlacayorulmuşlar.Vegeceyarısı
dabirdenbirerahatsızlanmışlar.Doktoruistemişler.Buesnadasıkıntısıdaartmış.Doktorbununsebebinigündüzküyorgunluklardabulmuşvemutlakistirahattavsiyeetmişve
nöbetusulüneyenidenbaşvurmuş."
İsmailHakkıTekçenöbetibanadevrederekyatmayagit-
ti.BusıradaAtatürkodasındauyuyordu.Salonundenize
nazırpenceresiönüneoturdum.Sancaklarladonanmışkotraları,motorlarıseyrediyordum.BugünBeşiktaş'takitürbe-
YAVERİATATÜRK'ÜANLATIYOR
159
deBarbarosiçinihtifalyapılıyordu.ÇokacışeylerdüşünüyordumkiRıdvanyanımageldi."Atatürksiziistiyor!"haberinigetirdi.
İçerigirdiğimzamanAtatürkyatağınıniçindesigaraiçiyordu.Benigörüncegayetkesikvegüçlükleişitilenbirsesle:
"Salih"dedi,"dünakşambüyükbirsıkıntıgeçirdim.Çok
fenaidim.Kustum.Hafızamtamamenkaybolmuştu."
Bunlarısöylerkendikkatlidikkatliyüzümebakıyordu.
Gözlerinibirazdahaaçarakilaveetti:
"Sanırımyediğimnohutluyemekdokundu."
Benkendisiniteselliiçintekrarettim:
"Evet"dedim,"muhakkaknohutluyemekdokundu.Mademkiçıkardınız,inşallahrahatedersiniz."
Karyolasınınyanındakisandalyeyigöstererek"Şuraya
otur"dediler.
Oturdum.Atatürktekrarsözebaşladı:
"Şimdiyinerüyagörüyordum.Banabirçiftkunduragetirmişler,beğenemedim.Binbir'içağırdım.Böyle'Binbir'diyeçağırırkenodayaRıdvangirdi.Bununüzerineuyandım.
Rüyagördüğümüanladım."
Sonrabaşınısallayaraksözünedevametti:
"ÇokdermansızımSalih...Büsbütünbaşkabiradamoldum.Şuelleriminhalinebak."
Banadoğruuzattığıogüzelellerşimdideriilekemikten
ibaretti.Parmaklarıokadartitriyorduki,sigarayıtutamayarakyorganınüzerinedüşürdü.Hemenalıpattım.Ohalakesikkesiktekrarediyordu:
"Benbüsbütünbaşkabiradamoldum.Hiçhafızamkal-
madı,değiştimSalih.Artıkoeskiadamdeğilim."
"Paşammüsaadeedindesiziyatırayım"dedim.
"Senyatıramazsın,Rıdvan'ıçağır"buyurdular.
Rıdvangeldiktensonradışarıçıkaraksalondaeskiyerimegeldim.BirazsonrahizmetindebulunanlarRıdvan,MehmetveBinbir,ayrıayrıyanımagelerekAtatürk'ünsayıklamayabaşladığınıhaberverdiler.
"Sayıklamalararasındanelersöylüyor?"dedim.
"Anlayamadık"cevabınıverdiler.
Teessürümdenneyapacağımışaşırmıştım.
160
SALİHBOZOK
DerhalNeşetÖmer'inçağınlmasııçıntalimatverdim.
Atatürkbitapyatıyor,fakatuyumuyor,uyuyamıyor.Doktor
gecikti.Endişemartıyor.NeşetÖmer'ingecikmesindendolayısabırsızlanıyorum.Mütemadiyensigaraiçiyorum.Öyleki,ağzımzehirgibioldu.Çokfenaşeylerdüşünmeyebaşladım.
Doktorgelsedevaziyetibiranevvelanlasak.Ümitsizlikiçinde"AmanAllah'ım,yaAtatürk'ükurtar,yahutbenimcanımıal"diyeellerimiboşluğaaçıpyalvarıyorum.Sıkıntıdanöyleterliyorumkibanyodanhenüzçıkmışgibisırılsıklamım.
TambusıradaNeşetÖmergeldi.YanındaHasanRızada
vardı.AyaküzerindebendenkısacabilgialdıktansonraAtatürk'ünodasınagirdiler.Saatll'deKılıçAlidegeldi.Karşılıklıağlaştık.
Doktor,Atatürk'ümuayenedensonrafazlateessüremahalolmadığısözleriylebiziteskineçalıştı.
Saat12.NöbetiKılıçAli'yeteslimederekevimegeldim.
28eylül1938.Atatürk'ünhastalığıhakkındabizisarih
surettetenviretmesiniDoktorNihatReşat'tan,KılıçAli'yle
birliktericaettik.Doktorunverdiğiizahatşöyleoldu:
"Hastalıksüratleilerliyor.İkincidefasualmazdanevvelkivaziyette,hayatınınhiçolmazsabirikiseneidamesineimkanbulunacağıümidindeydik.Fakatbugünkurtulmasıiçinancakyüzde3ihtimalvardır.Buhastalıkta,Atatürk'ün
öbürişlerindeolduğugibitalihiyardımetmemiştir.Sualalı
7günolduğuhaldekarnındatekrar7kilosutoplandı.Ka-
raciğerartıkvazifesiniyapmıyor.Tesemmümıbaşlamıştır.
Vücudundakiyağlartamameneridi..Vaziyetvahimveümitsizdir."
NihatReşat'ınselahiyetlilisanındanfeciakıbetibütün
açıklığıylaöğrenmekbenibüsbütünsarstı.İçimdeenufak
birümitşulesibilekalmamıştı.
Atatürkölüyordu...
1Zehirlenme.
SalihBozokyaver
üniformasıyla.
SalihBozokkalpaklı...sırma
bıyıklı...
.."'>1-1•c,..
>'··,·".,
�:.,Jı.;,.
..."-',.)...."J....ı...,,••1....'(..",,.
••,
-··
...1
(••
.·..-f_..,,'
,...>.......ı,._,,
-..:.4.)�
,
..��.1�1.-..,"'
•\.,'·!
.
1vl.nv--1....'
.,J.,,,,Jr..>
�;.,0:.:..r{:,,._.)1........)...-
\;.;,�·_..ı.J.:...,
:·�...
......,,>,,.
,..>_,�•.".".ı,.,..,.,,J,,I\ı..
-
_.ı·
.....ı
-·�
;J.·
...
/\..
":--'/(::-:·�·__
,..
·\,\ı.
,.,,.)�·.,
1::)..."-1�..'
..•ı·�\..
.."'\•
\"'...
.....__,..,••>/·1..,,..
�·,ı'J..,•1•
'·
.-..ı
:...........7-.
•
\,,...'
.,..,,.:_1.;.;.1•
J
..
�.......-.....�·-·
"'-�J1
'-.-"......,
_......
�
·---''\'
MustafaKemal'in,28eylül1915'deÇanakkale'denSalihBozok'ayazdığımektup.
MustafaKemal'leKurtuluşSavaşı'nda.Hepsağomzununhemenüzerinde...
MustafaKemalveSalihBozokhemşirelerle.
Bozokailesi:soldansağa,Atıfet,Pakize,SabihaveSalihBozok,MuzafferBozokkucaktaki.
PakizeveSalihBozokİzmirGöztepe'de,Uşakizadelerinköşkününbahçesinde.
,1
;/'
'
�
.
-
,_,l\.r;·�v-_....''j
c,•).ıiı�.r'--:CIJ.,.,....,(�
:
�,,;..:.:_,ı.,;..l__,)
./�.-:
•_..1;.;f
.,-ı.,;,_t;.{/
o--:.r
•
.
ı�
h--J·
ı�;_,.1.:..,-
J.,.<.y
.:
."'"":�
::,f-v,-
,;,··:
·
'
J"'
,•
•
-•
,•
,,..
/
1
..,::....'���.•u..:-';...J('../;.v"ıfr--...../,1c...".-:.,ru•'...-;
•
'�.....,,,....("'.:"-''--'c.,..r�
v�
,._ı..:..\......�:-....t:"
�""(/,�·....."..J,J,}�....-:-"......,,:.....'�...::-....�_,..
Atatürk'ünİzmir'denayrılışındanbirsüresonraLatifeHanım'ınSalihBozok'ayazdığımektuplardanbiri.
SalihBozok,biryurtgezisindeLatifeHanımveMustafaKemal'le.
Atatürk'lebirgazetemütalaasında:hepAtatürk'ünyanında...
l
;{',.
<.,{;
./•"-.'f
1eylül1930günüYalova'daMuzafferBozok'unsünnetindeAtatürk'ünkaleme
alıporadabulananlarındaimzaladığıbirnot:"Muzaffersünnetolmuş,zatenbunaintizarediyorduk,negüzelolmuş,tebrikederiz."
MustafaKemalAtatürkharitabaşında...
AtatürkveSalihBozokbiraskerimanevrada:"İştePaşam,askeriniz!.."
11mayıs1938,Çiftlik:soldansağa,BaşyaverCelalBey,Ülkü,Atatürk,SalihBozokveHasanRızaSoyak.FotoğrafınarkasınaSalihBozok'unelyazısıylaşu
notdüşülmüş:"AtatürkkaraciğerrahatsızliğınınbaşındaFransa'dangetirtilenProf.FissengerbirbuçukayistirahattavsiyeetmişveonumüteakipkalkarakOrmanÇiftliği'negitmişti.Bufotoğrafozamanoradaalınmıştır."
./......
°1;<1.:,_y-(,,..c....,..\.4-.l,.,,_>\d..;
.�-''"'°->-
v\t,
ı...�
j�L...K.:-o--;,.,,.�1.e;....,...J.�).\,,t-......),;��'T'l
,.,;_,_k......·���"-:<-Lk..ı...._,;,,,.,<jtl.;
Mı..:.
I
""'"'7'��""-<��it'7ıL.v.,.....:._�
"<�..,:l<.:.,.,cı._.ı...,_Jc.l...c.-ıı.�.
r�.ı....."'4._tt......ıı.·1-t�r-1.
"-"C
"
ıı.....:.._
""-"'-.�r-�
ı........�-
«t..ı-�
P.�,
•
�-.ıa.�-r..:...vu..
�"4....
�.;-.f,,,.;u.L.....Gt,k�·�-,,.11,:L...r.,.
��"J,;._,:4-l,...ı.._bc�.l.ıı_!;,,.._;�!
d.ı.."""'l:.,�t..:ıü·k.j-
._.,.
·l��.ıı..
\.-�.:._.\\,,,.)lu,Li-��-'�·fL··'·'-·
....4..ı.wv�
)"-'--)"-'-�
.(...,,,.:.._,ı;.,,....ı-���'h�.ı_.,llt
lıu.\!-t-.�
h�)��ı:.f.,.,oft.'•-\..;,.\..<MM.�:"\,
�t;.i<A;._.,.i;.����t,
C\.1.Ç..._ı,.
ismetİnönü'nün,SalihBozok'ayazıgı
d,
.
03
.
081938tarihlimektup.
•
-
•
,..
1
•,
,.ı-<,o.,.,,,.
·['
J..,4·,..""V".ı-.....,,,·""'""�r"''"-•-
-
·
/·.r.��'"'"bdv�iı,,{,.{,,;;.+�l'.-(,<-4,;l_
/�'<;,:!,.it�-it.\;.,.,,..""';...,�,;.,.�\.,.J,·J.ı..�\,.._,,.
v��.A..)�,;,<..,�-,r-i:..·,..__i..."'"""'''"""-
'
..
\
�v�it..•
r,L'',"'-"°<"''-'OJ�)L.l.:·.'°""t:;
.
-
l
..,-
.
.•
•
•
'.
•
•
-!\.·.:,.�
'"\;(;Y°''-��f""�r
-
-�t�4-��._,,..ı,,,"""'""/�·}-"Ao\_:J..ı,;,...
L-cvT..ı..k,.._.,t
I......,_
İsmetİnönü'nün,SalihBozok'ayazdığı14.08.1938tarıım
.
Nektup
/1..:��-"�;,�"�
�r'd'-1;-�rvk"".'.,�tıı."'-'
�.:,,_<vCW...<..-,,,fiv.QV'k-·
4kk1ı-��;r:/ı....,_,J;,(_-4tf
.(.oı.__;,•�J"-'(..l...-..;,)�·13.cvıJ
d
v�ı-w.w���"'6�-u;_.��k...
01&;-vv<-�hlı.wl�t,u_Wv'vJ't-�''.l.
���'k_'7�/�...��
11-c'-'Cvo/..A
4.
w\tt,.,ııe.:.�l..1.ı,,
j...,,h,�',
Atatürk'ünsonyılları:"Rüyamdabiröküzbenikovalarkennasılaltımııslattığımıanlattım.BendahalafımıbitirmedenAtatürkgülmeyebaşladı.Bu,onunsongülüşüidi..."
SalihBozok,Atatürk'tensonrabukezİkinciAdam'ınyanında...
Atatürk'ünSalihBozok'aimzalayıphediyeettiği30ocak1935tarihliimza.
Meclis'tenoğluMuzafferBo
T.B.M.M.
zok'ayazdığımektup...
"OğlumMuzafferBozok;
İkigünevvelannendenalmış
olduğummektubabugünevdecevapyazarkenpostacı
senin11-5-37tarihlimektubunugetirdi.Çoksevindim
vememnunoldum.Derslerin
r?
#U/-'u_,,,,_
'
,:,<'l
hakkındaverdiğinmalumattandaayrıcasevinmişisem
c''/
0r
dehesapdersiiçinendişe
.4(·,.it.,
rlôr
göstermişolmanbenimüte
•••�
&,,.,,,.
j
essiretmiştir.Senihiçbirzaeı.�""'�
man,hiçbirşeyiçinendişeli
Z..'-e
6-nu.,.,
görmek
istemem.
Atadl.f�i!:n
,r,,,;UUPf
türk('ün),bumemleketve
milletinherişinivebütünisnıa
,,,,a./Z<i>La�ı
tikbaliniseningibigençlerin
#�ı...1j
omuzlarınayüklettiğinive
,
fftt,;1.-,'ı{uı
gençleringayretlerindenbüyükümitlerbeklediğinibiran
C'
unutmamalısın.Hesapdersi
•;it
Jt
./.�·
gibienlüzumluveenmühim
.
olanbirdershakkındaendik('
şegösterecekolursanben
•
çokmeyusvemüteessirolurum.Herhaldehesabaçok
ehemmiyetvererekhem
kendini,hemdebeniendişe
•
•
•
<.ti{
denkurtarma/ısın.Hamda/11•
.nı.,
tl'f'.
sunrahatsızlığımgeçmiştir.
;"•
HU°&tf,�,/('?J-k.;,_LBugündeevdençıkarak
/'f1L.-ı&;,N�.4;p/ao��
meclisegeldimvebumektu0d�L,·.,
budasanameclisteyazdım.
Senindedaimaafiyetvemu
_,,,
vaffakiyetinidilersevgiilede
gözlerindenöperimoğlum...
h,/'4-�i::u-·
BabanS.Bozok".
uıı_
,,.-r-au/,,,::1-�
lf/.uy"
·
n
!),'
/'<'-<"11
e'&,,
/w).·Jf'&-;Lda
lf
/.�ucclf
P<
�,11.:;.4fii.���;.H'l.
ial'd&
ÇM
J.UCu�
t�lll�.1�1-L·
R.U2a�-..ad'.,µrr.
SalihBozok'unoğlu(enöndekoyurenkkravatlı)MuzafferBozok.
=
.
...
w
_J
w
w
<
w
=
=
w
=
=
"'
..
E
""'
-
w
""'
-
-
_J
w
ı�
w
�
�'I
=
w
w
=
=
""'
�i1
=
i•i
w
:;.
:�·
=.
ismetİnönü'nün,SalihBozok'açektiğitelgraf.
10Kasım
"işimbittiartık!.."
Maddimanevihiçbirkuvvet.hiçbirmucizeartıkonukurtaramayacaktı.Sarayauykudayürüyenadamlargibigelipgidiyordum.Ogünlereaithiçbirhatıramıtespitetmeyemuvaffakolamadım.Birisibelkiadımısorsacevapverecekhaldedeğildim.YalnızAtatürk'ünöldüğügünühiçunutamıyorum.Hekimlerbüyükölününodasındançıktıklarızamanyüzümkimbilirnasılkorkunçbirhalalmışki
operatörü
MimKemalBeytelaşlanarak:"Nereyegidiyorsun?"diyesormayamecburoldu.
"Hiç"dedim,"gidiyorum.İşimbittiartık!.."
FakatM.KemalBeybırakmadı.Kolumdantutarakaşağıyakadarindirdi.Kalbimikideğirmentaşıarasınadüşmüş
birbuğdaytanesiolsa,ancakbukadarezilirdi.Neağlayabiliyor,nekonuşabiliyor,nedekonuşulanlarıanlıyordum.Birarabüsbütünkendimdengeçmişim.Odadandeligibifırladım.
"Nereye?.."diyearkamdankoştular.
"Şimdigeliyorum!"dedim.
Fakatbundansonrasınıhiçamahiçhatırlamıyorum.Gözümüaçtığımzamankendimihastanedebuldum.
Tanıklarınnotu:
"Bozok,Atatürk'ekavuştu"
Evet,SalihBozokkendisinihastanedebulmuştur.ÇünküAtatürköldüğüanodasınagirmişveobüyükadamınelleriniöpmeksuretiyleonavedaettiktensonraaşağıkatainerekboşbulduğuMuhafızKumandanıİsmailHakkıTek
çe'ninodasınakendisiniatmıştır.Birkaçsaniyesonramezkurodadanbirsilahsesiişitenlerkapıyıaçıpdaiçerigirdiklerizamanonukanlariçindeyerdebulmuşlardır.Tabancasındankalbinesıktığıbirkurşunonuyereyıkmıştı.
Birikimilimetrelikbirinhiraflilekalphedefinibulamayanbumermi,bütünciğeriniboydanboyadelipgeçmiş,sırtındasaplanıpkalmıştı.FazlamiktardakankaybettiğinigörenOperatörM.KemalBeyonuderhalŞişliSıhhatYurdu'nakaldırıpameliyataalmaksuretiylehayatınınkurtulmasıhususundaenbüyükyardımcıolmuştur.Birmüddethastanedekaldıvebuaradaikincibirameliyatyapılarakciğerininarkakısmındakalankurşunçıkartıldı,busuretlemahzun
vemükedderdahabirmüddetyaşadı.Venihayet1941yılının25nisangünü
hayatagözleriniyumdu.ErtesigünYeniSabahgazetesindeyazarAkaGündüzonuniçinkalemealdığıyazısınışöylebitiriyordu:
"SalihBozok,Atatürk'ekavuştu.'.'
1Sapma.
İçindekiler
7Önsöz
15Hatıralarımabaşlarken
17Selanik'tekihayat
MustafaKemal'ekurşunattılar
23KolağasıMustafaKemal
"Banada'SelanikliKemal'derler"
27MustafaKemal'denilkhaberler
"Beniunutmayın!"
37Bingazimektubu
"MustafaKemal'infasulyeayıklamasını
görmelisin"
47MustafaKemalgözyaşlarıylasordu:
"Selanik'inasılbıraktın?.."
49Birizdivaçüzerine...
"Hayatkadınsızolmaz!"
51MustafaKemal'ingörüşü:
"Almanlaryenilecek!"
55Çanakkale'den
"Emekliolupbirköşeyeçekilmeyi
düşündüm,olmadı"
57MustafaKemalDoğu'da
"Nahsana!.."
166
SALiHBOZOK
63MustafaKemal-EnverPaşaçekişmesi
KemalPaşa'nınistifası
69EnverPaşa'nınyalısında...
Birsuikastgirişimi?
71MilliMücadelehazırlığı
"Hükumetinbanagücüyetmez"
75Ankara'da
"KemalPaşa'yıtanırmısınız?"
79BüyükTaarruz
Çayziyafetiyerinesaldın
83Zaferdensonra
M.KemalPaşaesirTrikopis'enesordu?
87İngilizkonsolosnasılkovuldu?
"ÖyleyseYunanistan'agidiniz!"
89LatifeHanım'ınevinde
"Paşaevlenirseeskisigibiiçmez
zannediyorduk"
95ZübeydeHanım'ınmezarıbaşında
"Gözyaşlarıonagözlerinikaybettirdi"
99Sadebirnikahmerasimi
"BizLatifeHanım'laevlenmeyekarar
verdik!"
101LatifeHanım'ınmektuplan(1)
"Deligibiyim!.."
105LatifeHanım'ınmektupları(2)
"Mektubuokumazsayakınız!..
Yansınveyıkılsın..."
109LatifeHanım'ınmektupları(3)
"Gitkocamlakonuş,gerginliğeson
vermesiniricaet"
111KemalPaşa-LatifeHanım
Böyleevlendiler,böyleayrıldılar
115İsmetPaşa-FethiBeytartışması
"Ohaldesendealçaksın!.."
117SofradasarhoşÇetinkaya'ylatartışma
YAVERİATATÜRK"ÜANLATIYOR
167
"BanabakAliBey,bensendendaha
komitacıyım"
121Atatürkİnönü'yebağırıyordu:
"İsmet!..İsmet!..Senimahvederim!.."
127SerbestFırkaOlayı
İsmetPaşa'nınkarşısındaağlamaya
başladım
135AtatürkveİsmetPaşa
Neden,nasılküstüler?
139Stadyumkrizi
İnönü:"Atatürkbirdilimekmekyese,
yansınıbanayedirir"
149Ata'nınhastalığındaBozok-İnönü
mektuplaşması
"Gözlerimyaşlıolarak..."
153Atatürk'ünsongünleri
Rüyadadans
157Nöbetdefterinden
Atatürkölüyordu...
16110Kasım
"İşimbittiartık!.."
163Tanıklarınnotu:
"Bozok,Atatürk'ekavuştu"
A03162
YAVERİATATÜRK'Ü
ANLATIYOR
S,BOZOK
C,DÜNDAR
2,BASK!
DOGANKİTAP
top related