yunit 3 istruktura ng wika

Ponolohiya - makaagham na pag-aaral ng ponema

Morpolohiya - ang pag-aaral kung paano binubuo ang mga salita

Sintaksis - pag-aaral ng istruktura ng mga pangungusap

Semantika - ang pag-aaral ng mga pagpapakahulugan ng isang wika

YUNIT III:

ISTRUKTURA AT KALIKASAN

NG WIKANG FILIPINO

PONEMAPONEMA- makabuluhang yunit ng tunog na “nakapagpapabago ng kahulugan” kapag ang mga tunog ay pinagsama-sama upang makabuo ng mga salita.

Halimbawa:maestro- maestraabogado – abogadatindero – tinderaAngelito – Angelita

Ang wikang Filipino ay binubuo ng :2 uri ng Ponema

1. Ponemang Segmental

2. Ponemang Suprasegmental

15 katinig - /p, b, m, t, d, n, s, l , r, y, k, g, ŋ, w, ˀ /

/ ˀ / -pasara/impit na tunog o saglit na pagpigil sa hangin

/ ŋ / - kumakatawan sa titik na /ng /

Ang Filipino ay may…

21 Ponemang Segmental

5 patinig - /a, e, i , o, u/

2. Ponemang Suprasegmental

1. TONO - ito ay ang pagtaas at pagbaba ng tinig sa pagbigkas ng pantig ng isang salita.

Halimbawa:

Ikaw. – (may katiyakan)

Ikaw? –(hindi sigurado/nagtatanong)

3 Uri

2. DIIN. Ito ang haba ng bigkas na iniukol sa pantig ng isang

salita.

Halimbawa:

BUkas - buKAS

PIto - piTO

SAya - saYA

Upo - uPO

3. ANTALA- ito ay ang saglit na pagtigil sa pagsasalita upang lalong maging malinaw at mabisa ang kaisipang ipinahahayag.Halimbawa:Bigkasin at huminto kapag nakita ang / .

•Si Mark Anthony / at ako //

•Si Mark / Anthony / at ako //.

Halimbawa:

Hindi siya si Jomar //

Hindi / siya si Jomar //

Hindi siya / si Jomar //

Hindi ako ang gumawa. //

Hindi / Ako ang gumawa. //

- alinmang patinig na sinusundan ng malapatinig na /y/ o /w/ sa loob ng isang pantig.

- ang mga diptonggo sa Filipino ay

/y / - ay, ey, oy, uy /w / - aw, ew, iw, ow, uw

DIPTONGGO

Halimbawa: /aw /

agaw dalaw ibabaw lugaw ginaw kalabaw nakaw sabaw takaw dilaw halimaw palayawanahaw hikaw sabaw tanawapaw galaw hilaw sitawaraw bughaw langaw ayaw ihaw sigaw tunaw ikaw ligaw uhaw ginaw ilaw litawhataw kalabaw

Halimbawa:

/ iw /

aliw sisiw baliw

giliw paksiw

Halimbawa: /ay /

bahay buhay tulaysabay palay tunaygulay kulay awaybagay itay/inay pandayalay akbay patnubaypaypay hukay lagaysaklay pilay tangaytibay pantay lakbayhusay sampay patay

Halimbawa:/oy /

kahoy tuloy langoydaloy abuloy baboy kasoy palaboy taboyapoy simoy tukoyamoy langoy unggoybiloy

Halimbawa:

/ey / /uy / reyna aruy keyk baduy

beyk beysbol

Mga Tulang may DiptonggoIbig kong marating ang abot ng tanaw,Ibig kong maabot ang langit na bughawLupang malalawak sana ay malakbay,Dagat na malalim ay mapaglanguyan.

Kaluluwa nati’t buhaySa Diyos natin iaalayNang tayo ay makinabangNang lubos na katuwaanDoon sa langit na bayan.

Paalam na sintang lupang tinubuanBayang masagana sa init ng arawEdeng maligayang sa ami’y pumanawAt perlas ng dagat sa dakong Silangan.

Kambal-Katinig /KLASTER

- ay ang magkasunod na ponemang katinig sa isang pantig.

- ito ay maaaring makikita sa unahan, sa gitna o sa hulihang pantig ng salita.

Hal : (Kambal-Katinig / Klaster Unahan Gitna Hulihan drama iskwater rekord blusa eskwela tayp klerk biskwit nars krema kongklusyon kart gripo sumbrero beys dyaryo klima kard plano pilantropo relaks

Pares - Minimal

- pares ng salitang magkatulad ang bigkas maliban sa isang ponema na siyang pinagkaiba ng kanilang kahulugan.

- ginagamit ito upang maipakita ang pagkakaiba ng mga tunog na magkakahawig ngunit magkaiba ang ponem at kahulugan.

Halimbawa: Pares-Minimal

misa – mesa tila – tela

oso – uso titik – titig

Selya – silya Pepe – pipi

ilog – irog iwan- ewan

Ponemang Malayang Nagpapalitan

- ito ang mga ponemang e, i, o, u na maaaring

magkapalit ng gamit ngunit walang nagbabago sa kahulugan.

Halimbawa: Ponemang Malayang Nagpapalitan

e – i o - ubabae – babai uso - usulalake – lalaki guro – gurubibe – bibi baso – basu

bobo – bobu pito – pitu

sampo – sampu

Halimbawa: Ponemang Malayang Nagpapalitan

d – rmadami – marami

doon – roonmadamut – maramot

dito – ritomadungis - marungis

  l r w y mb blusa        

d          

f          

g          

h          

k    krus      

l          

p   prutas      

r          

s          

t          

n          

MORPOLOHIYA- pagsusuri sa mga paraan ng

pagbuo ng mga salita sa isang wika.

- pag-aaral ng morpema /morfim

MORPEMA /Morfim- ang pinakamaliit na yunit ng salita na nagtataglay ng kahulugan

Halimbawa:

makahoy–(2 morpema)

ma(ang pagkakaroon) at kahoy

Mga Anyong Morpema / Morfim

1. Binubuo ng isang ponema. Ang ponemang a ay nauukol sa babae. Gayundin, ang ponemang o ay nauukol sa lalaki. Ang morpema ay maaaring isang ponema. Halimbawa nito ay ang /o/ at /a/ na sa ating wika ay maaaring mangahulugan ng kasarian.

Halimbawa:

doktor–doktora senador- senadora dekano- dekana senyorito – senyorita

Taliwas: ang mga ito ay para sa babae o lalaki:

artista bata manggagawa manghuhula

2. Binubuo ng salitang-ugat.

-ito ay mga salitang payak gaya ng ganda, buhay, isa. Ito ay tinatawag ding malayang morpema sapagkat may sariling kahulugan at makatatayong mag-isa.-mga payak itong salita dahil walang panlapi.

3. Binubuo ng panlapi. -maaaring unlapi, gitlapi o hulapi.

-ang mga panlapi ay may sariling kahulugan kayat bawat isa ay isang morfim /morpema. 

Tukuyin ang mga uri ng panlaping ginagamit sa mga sumusunod na halimbawa:

minata, matahin, mapangmatanagpayong, nagpayungan, pinayunganpagurin, ikinapagod, napagodtumaas, taasanbatuhin, nagbatuhan, binato

Ang morpema ay maaari ring:1. May Kahulugang Leksikal – kung

ang salita ay pang nilalamanHalimbawa:Pangngalan: aso, tao, sabon, paaralan, kompyuter, telebisyon, vugi (itlog ng isda, Ibanag); (mosque, Tausug)Panghalip: ako, ikaw, siya, kayo, tayo, kami, sila

Pandiwa: mag-aral, kumakanta, naglinis, umawit, linisin, aakyatin, umalisPang-uri: banal, maligaya, palaaway, balat-sibuyas, marami, makapal, masipag, mapagmahalPang- abay: kahapon, kanina, doon, diyan, madalas, araw – araw, bukas, madaling araw, takipsilim

2. Pangkayarian - walang kahulugan sa ganang sarili at kailangang makita sa isang kayarian o konteksto upang maging makahulugan. Halimbawa:Pang-angkop: na, ngPangatnig: at, o saka, at iba paPang-ukol: tungkol sa/kay, ayon saPananda: ang, sa, si/sina, ni/nina,

kay / kina 

Wastong Gamit ng mga Salita

may- ginagamit kapag ang sinusundang salita ay nasa pangngalanHal. May kompyuter sa kanilang bahay.

*ginagamit din sa pandiwaHal. May naglilinis sa labas.

*ginagamit din sa panghalip na paari (akin, kanila)

Hal. May lalaking naghihintay sa akin sa labas.

1. may / mayroon

mayroon - kapag ang sinusundang salita

ay panghalip na palagyo Hal. Mayroon kaming palaisdaan sa

Bulacan. Mayroon siyang kotse.* kung sinusundan ng kataga o ingklitikHal. Mayroon ba siyang pasalubong?

2. Ng / Nang ng (of) – gamit bilang pang-ukol ng layon ng pandiwa

Halimbawa: Ang dahon ng kahoy ay malago. Nagsipilyo siya ng ngipin bago matulog.

Ginagamit na pang-ukol na tagaganap ng pandiwaHalimbawa: Hinuli ng pulis ang mga nanloob sa kanilang bahay.

Ginagamit na pananda sa tuwirang layon na pandiwang panlipatHalimbawa: Nag-aral siya ng leksyon para sa nalalapit na pagsusulit.

nang- “when”

Hal: Kumakain kami ng hapunan nang dumating ang mga panauhin.

Katumbas na so that o in order to sa InglesHal: Mag-aral kayo nang mabuti nang kayo ay makapasa

Magsikap ka nang ang buhay mo ay guminhawa.

3. Na + ng / nang

Hal: Kumain na ng lugaw ang batang maysakit.

Kapag napapagitnaan ng dalawang magkatulad na pandiwa

Hal: takbo nang takbo ; sulat nang sulat, kain nang kain

4. daw/din at raw/rindaw/din – kapag ang sinusundang salita ay nagtatapos sa katinig maliban sa malapatinig ma (y at w).Hal: May pangarap daw siyang makapagtrabaho sa Canada.

raw/rin -kapag ang sinusundang salita ay nagtatapos sa patinig at (y at w).

Hal: Sasakay raw sila sa eroplano. Buhay raw ng asawa niya ang

nakasalalay dito.

5. Kung/ Kong

Kung – ginagamit sa pangatnig na pasubali at karaniwang ginagamit sa hugnayan na pangungusap.

Hal: Kung aalis ka sasama ako. Matutulog ako kung papatayin mo ang ilaw.

kong – panghalip na panao

Hal : Gusto kong manood ng sine. Pangarap kong makapagtapos ng pag-aaral.

6. Pahiran/Pahirin Pahiran – lagyanHal: Pahiran mo ng langis ang kanyang paa.

Pahirin - alisin o tanggalin (wipe off)Hal: Pahirin mo ang mga luha sa iyong mata.

7. Operahan / OperahinOperahan – tumutukoy sa tao hindi sa bahagi ng katawanHal: Siya ay ooperahan sa paggamutan.Operahin - tumutukoy sa tiyak na

bahagi ng katawanHal:Ang bukol sa kanyang dibdib ay ooperahin. 

 8. Subukan/ SubukinSubukan- malihim na pag-oobserba (to see secretly)Hal: Subukan nating tikman ang

kanilang pagkain.

Subukin- pagsisiyasat sa lakas (to test or try)

Hal: Subukin mong gamitin ang kutsilyong iyan kung matalas.

9. Walisan/Walisin

Walisan- lugarHal: Walisan natin ang ating

silid-aralan.Walisin - tumutukoy sa bagay

na aalisinHal: Walisin mo ang alikabok. 

10. Binasag/ Nabasag

Binasag - sinadyaHal: Binasag niya ang baso sa

sobrang galit.Nabasag - di sinasadyaHal: Nabasag ang salamin dahil sa away nila.

11. Pinto/ PintuanPinto – “door”Hal: May kumakatok sa pinto.

Pintuan – “doorway” Hal: Huwag kayong magsisiksikan

sa pintuan.

Sintaksis / Sintaks / Palaugnayan

-pagsasama- sama o pag-uugnay ng mga salita upang bumuo ng pangungusap.-pag-aaral ng palatanungan, palabuuan at talasalitaan;-mga pagsasanay tungkol sa pagpili ng maayos na pangungusap, na may isa lamang maliwanag na kahulugan.

Pangungusap Ayon saTungkulin

1. Paturol o Pasalaysay / Declarative

- pangungusap na nagsasabi o nagpapahayag ng isang bagay na paturol o pasalaysay. Ito ay maaaring nasa karaniwang ayos na gaya ng mga pangungusap na sumusunod. Ang bantas na ginagamit sa pangungusap na pasalaysay ay tuldok (.).

Hal:

a. Siya ay tanghaling dumating.

b. Maraming magagandang pook sa Pilipinas.

Paturol o Pasalaysay / Declarative

2. Patanong/ Interrogative

– pangungusap na nagtatanong ng isang bagay o mga bagay.Gumagamit ng tandang pananong (?).Hal:

Kailan ang kaarawan mo?Saan nagtungo si Kaye?Dadalaw ka ba sa ospital?

3. Pautos / Imperative

- pangungusap na nag-uutos upang gawin ang isang bagay. Ito ay may dalawang uri.

Hal:Pedro, tawagin mo si Nene.Samahan mo si Lea, Pat.

Ang ikalawang uri ng pangungusap na pautos ay yaong nakikiusap na gawin ang isang bagay. Ang uri ng pauos na ito’y karaniwang gumagamit ng panlaping ipaki at ng salitang maaari.

Hal:

Pakibigay mo nga ang litratong ito kay Kathy.Maaari bang buksan mo ang pinto, Nelia?

4. Padamdam / Exclamatory

-pangungusap na nagpapahayag ng di-karaniwang damdamin. Ang pangungusap na ito ay maaaring magpahayag ng malaking galak, takot, o galit, kaakit-akit. Ginagamitan ng tandang padamdam (!).Hal:Mayaman na ako ngayon!Nakamit ko na ang tagumpay!

Mga Pangungusap

na Walang Paksa

1.Pangungusap na Eksistensyal

- nagpapahayag ng pagkakaroon ng isa o higit pang tao, bagay, at iba pa.Pinangungunahan ito ng may o mayroon.

Hal:May mga turista ngayon sa Baguio.

2. Pangungusap na Pahanga

-nagpapahayag ng damdamin ng paghanga.

Hal:Kay gara ng bago mong damit.Ang bait mo pala.

3. Mga Maikling Sambitla

- tumutukoy sa mga iisahin o dadalawahing pantig na nagpapahayag ng matinding damdamin.

Hal:Aray! Aruy! Ay!

4. Mga Pangungusap na Pamanahon

- nagsasaad ng oras o uri ng panahon.

Hal:

alas-tres malamig ngayon umaaraw tanghali na 

5. Formulasyong Panlipunan

-mga pagbati, pagbibigay-galang, at iba pa na nakagawian na sa lipunang Pilipino. Hal:

Magandang gabi po.Tao po.Mano po.Makikiraan po.