&1 ~ ri~ ~. /(13/21 f. vuakgsioj'i
TRANSCRIPT
2.
r/u;~ &;1 -~~x cfk~-~ ard ~ ri~ ~. /(13/21 F. VUakgsioJ'i
Sit hole
Kuthena llhla kUphuma uawendwe uGabuza usethi amaThembu
awakwaz1 ukus1na. use phendulwa u uMpenbe ilaDla. Phela
uMpembe lona wabaleka emacunwini ngempi yama cunu naba Thembu
okwenza abaleke aye emaThembeni yingoba unina owasendlu nkulu
kuba Thembu usethike UPembe ushonjalo Gabuza konje wena uzenza
1qawe nes1lw1 kulendawo. Auwa hloniphi ngani amaThembu kuyi wona
emphethe njena ma. Usethi thine siwuphumo asisena ndaba,
Ushongoba sebe funs uk1beka u uPhinao Sithole abeyinkosi yabo.
Nanamblanjena ayithani abakwa Sithole naba Thernbu. Sebehlukene
futh1 nokwakha kwabo UPhindo nebala usevela ethi yeka umuntu wami
awazi yini ukuthi mina ngiyinkosi yabakwa Sithole. Ekusekeni
UPhindo waye y1-·1duna yenkosi ullabizela. Phoke usebona uk!.lthi
wdabizela usefile usezenza 1nkoai yabakwa Sithole, Usemuvuna
uvise mkhulu uvuna yena uPhindo uma eshonjalo ethi yena uy1nkos1
yabakwa Sithole. Ugabuza usefuna ukugalela kuyena uPhindo,
Sekukhuza uJama ma-Maso uthi musa uku banga ~pi sings phelele
1ngath1 uyabona abakwa Sithole bapbelele bona. Sebe baleka n)
njalo UPhindo nab~nye ababe hamba naye ukuzwa ukuthi eeku kubi.
Bathena ukuba ba baleke isiyo hloma lena eyabakwa Sithole
kuthena lishona kwezwakala ngophondo lukhala. Sekubizwa uJamuluthi
inyanga enkalu yendodana ka Mabizela 1nkoa1 usethi utufika
uJamuluthi usey1 eels 1mp1 lena yaba kwa Sithole 1nkos1 ithena
ukubona ukuthi manjena abakwa Sithole sebe hlangene naye u
Jamuluthi usehloma naye 1s111ndelana inhla no T•1gela River.
Kuthena ukuba kuhlv~ yaauka ekubuthise khona amathembu kuthena
ukuba ibone ukuthi 1a1sondele ne seyima eyakwa baSitbole.
Athembu aye angalindele esafuna amasu ukuba ozokwenzanjan1.
Nawo ukut'asweswe 1nk.osi yams the•nbu 1sezwa ukuthi abakwa Sithole
sebe sonuele. Useyimisa ngezi gaba, kuthena ukuba abakw
Sithole basonaele bezwa kala ngoba sebesho ukuthi ngadla besho
sebeba gwaza njalo. Inkosi ukubaleka kwaya iye enduneni yayo
enkulu eyayingaka f1k1 esathunyelwe yabaleka eya Mathembu.
Kuthena ziqala z1khal1 izinkukhu aye esephelele arnathembu.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
s.~.
6.
259
Phela naye uPhindo waye thumele ku Zwide Phungose ukuthi kuhle
eleke lele yens wavuma uPhongose kanti uyenga yens uPhindo.
uPbindo wamuthembisa 1oib1 lezinkomo zakhe. Nokutbi uyomenza
naye induna enkulu. Yena uzwide waye yinoeku yenkosi enomuzi
wakhe ez1Hoshen1 umuzi wenkosi omkhulu. Phoke uthena ukubona u
Ph,ndo uk thi kanti uZwide weleke lela 1nkos1 ubaleka. Usenqua
nondi ekhuphuka ngalo n3alo uTugela .usehla ngana nama Swazi use
khonza kuwona.
Umuzi wakhe wasala khona la,ho ngase Tholeni ngoba phela
waye angaae nakudabula kuba Tbembu. Uaethi ublanga bezana nayo
Ujamuluthi ~pi yaba Thembu akasa sizi lutho. Yilapha naye atela ...
khona, uJamuluthi ngempi yams Thembu mabakwa Sithole. Abakwa t
Sitholeba phela ngaleyo mp1. Phoke abanye abakwa Sithole babe
ngase nkosini amazwa1 ka Jamuluthi uma isefa wathi "Myangi bUlala
Myangi gwaza 1pela anina kulunga, zaya kuna hlula izithazeni.
Myakulwa nodwa mbulalane." Ukukhala kwendodana yakhe lapho
eyayongaku b& Thembu 1th1 iyamulekelela uyise bafa balaka
nyana. Ingama layo kwaku uPhelekuyise, usekhuza wnuhlola ukufakwe
zwe dthi 1z1ngan1 baThembu ningazi qamb1 amabiso azo ngez1o1
ngoba z1yof'uza zona kun goono nibs qambe ngez1o1 ezinhle kune
z1mb1. Inkosi 1aithumela uZwide ukuba abeke bona abakwa Sithole
abe yinduna l&bo. Abakwa Sithole zaphela 1z1n1anga ez111shum1
bevungaza be~una uku mbulala yena uzwide ngoba uyena owavuna
uPhindo ukutbi uzomelekelela uma elwa nenkos1. Kuthena ngelinye
ilanga abakwa Sithole bahlangene kupbuzwa utsbwala baxoxa uk1thi
UPhindo uyeza usebaleka u uX*ide ngolobo busuku uyehla uyobikela
1nkos1 ukuthi UPhinao uyeza kuhle imekable. Nebala 1s1beka
1nhlol1 umfoka Duma uFayedwa abe yinlolo. Usefika nebala
uPhindo u~ikela emuzini ka Uap~itha Sithole umfowabo. Sekuzwa
7• kala ngalo uphondo lukhala sebe qoqana ngoku sesha abakwa
Sithole. Isihloma njalo seyiwu nkanka umuzi ka Zw1de. uZwide
waye sel n<lele impels uktlthi abakwa Sithole abakSolUe.
Kwazwa kala ngez1nja ukukbokhotha kungahlwa angalali uzwide
uthena akuphuma usehlangana no Fayedwa nempi usegalela 1th1 abakwa
Sithole usemukhuza u uMawa s uth1 k0~~~ ~~~~~~~~1~1&~y'a~i~we lekelela nansi bnpi isifikile uyo ~a
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
Se259e
a.
Kwathi kanti uyis1vik1 aFayedwa waagwaza kancane ethangen1 wase
uyashishiliza umukhonto amazwi ka Fayedwa wathi "Uyangi
3
gwaza Zwiae, ugwaza mina, Fayedwa" Usethuka impela ukubona ukuthi
uFayedwa. Usebuza uk.uthi "nithule leni neingangitsheni uk.uthi
yinina na?" Usezwa uPhindo ukuthi balwa bodwa usedumela udumela
u .... epbuzile. Uthena ukubona uk. thi kubi usekhumuk.s uPhind(.>.
Usethi uysbaleka k.ant1 bsyamubona sbsk.ubo. Sekuyibona abathi nangu
yana UPhindo akubanjwe yens abulawe. Uaexoshwa abaThembu nabs
kwa Sith•Jle usethi ukubona uk.uth1 akukho masiza useziphonsa
eweni kwa Pbiado. Kutbi kwakuyindawo embi lapho aziphoansa
lthona. Ktlthiwa wsmemeza wathitJ ••wafa Pbindo phumula S1 thole"
Ink.osi isibe hlukaniaa kelapho abskwa Sithole sebe hlala ngokuthu
lake lapbo abak.wa Sithole nama Tbembu. Kodwa nanamijlaluya
auks ucuk.u k.ubo abak.wa Sithole bakwa Mthembu. Kodwa inkoai
isiyaba thena amsndla abskwaS1thole.
9i Uthena uMamangubane unins ka Kufaltwezwe ebona kubulawa
UNsizwana 1ndoaana ka Phindo eyabe ilishinga utbi nkosi mntanami
~ngaze ubulale umfowenu uNsizwana angithi uphana s1swen1 sinyea
na. Loku naye owalthwenu muss uk.umubulala ungamuxosba njena
ltulendawo. Inkos1 ia~u biza isimululeka ngomusa. uNaizwana
useyi khobela impels 1nk.os1 lok.u kuya fska zela ukuth1 amazw1
amshle ayalungiaa kunokubulala namazwi olaka. Usemutshena uk
Kufakwezwe uNz1zwana ukut hi ng1phose ngsku b•1lala umfowethu ngoku
zwa kwami ukuthi wens onoouku. Sebeblalisana kahle njalo uNsizwana
no Ku:fakwezwe 1nkos1 uyena sekuy1 nduna nkulu beno nomfak.a
Mpungose owalthe eduze nama cunu emanyisen1 uma uyangaao Tugela.
10. Kuthena ngendla enk.ulu evele emvakwernp1 yabakwa Sithole
na maThembu 1nkos1 yatbi kuhle d&ec zidluwe sonke 1zinkomo zaba
kWaSithole ngoba phela yizona 1z1benza bahluphe. Bath1
bangs bona ukuthi banemt'pyo eni gi bafune ukulv;a. Sez1dl1wa 1z1-
nkomo zabo njalo aebe sbeyelwa ngambili nganye njalo lapbo
abakwa sithole bayosebenza ngoba izngape zabo zingasadli lutho.
Nmahlanjena abakwa Sithole b~ne mfuyo eningi emalin1 ngoba
basuke ababe basazi thenga 1z1mpahla bafuya 1mal1 ukufaka zela
~~~ef~Dfge~~~=m~8WfiR~iugMW!flnH~81~8~to~!~~~ihgnana~~fta
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
s.~.2 59 KtaJ2t
11.
enkulu. Bayethola eGoli nase DF1man1 ngez1khath1 ez1phambil1
kusa hanjwa D6&Z1nyawo.
Kuthena kuhle z1we ka Mtuna Nolela kuzwakala umuntu ememeza
uma abantu beqala ukubeka 1zinbla ngothi phans1. Kwakumemeza
u?4ad1nd1 Dlam1n1 1khehla elidala elinomuzi omkhulu nama khoaikazi
amahlanu. Umemeza njena sekufe umuzi wakhe na7e akazi ukuthi usale
kanjani waye nezinsizwa ez1y1ehum1 zingama soka ubulawela zona
1z1ns1zwa zakhe lezo. Zona zafa khona lapho kwasala uzihlange
encane eyona yayifunwa kakhulu. Uthi "ngafa, ngafa Malunda yeleke-
1ela" Usephuma uma ephuma usefuna indondana yakhe enltulu uk,Jba
bayokwe 1ekelela azayithola kanti iyona eyokulwe nomuz1 ka
Madind1 Dlam1n1. Uaehambeke uMa1unda Ndlela usemufana uMadinda
ngoba eseoashile naye uZihlangu.
Inyanga enkulu yemp1 ka Mabizela mthcmbu lenyanga
yayidum11e kubantu nase nkoa1n1 yabo uMabizela kwaku wu Mvanya•
Ndlela. Kuthena ngempi enkulu ya Ma-Bomvu nama Thembu yaqa1a
ukuaebenza lenyanga emz1n1 wenkosi seltufe enye inyanga yenkos1
endala UPhundani Ybuyaz1. Inkosi yayi ngame thembi uMvanyana
ukuthi ikhona into ingayenza. Ithena noma 1s1hamba nemp1 yayo
ayethemba ukuth1 konje 1yaku phumelela yini ukulwa nama Bomva
kutbena lapho ~1 isiwela uTugela ukuthatha kokuaa uaethi uMva
nyana kuble tmbongo mna iaibonga uV1v1 Mbuyelwa ahlubule ahambe
nqumi seyimut"aka 1zins1z1 zempi uVivi lona inyanga. Nebala
13. akumule uV1v1 Mbuyelwa. Sekuthi lapho impi uma 1siyohlangana
waee mabomvini uGedi musa ukumelana nomuntu ohamba nqumu kuhle
uMudumele maeiahane ngoba phela welaahiwe ngez1ns1z1 zaz1 zikweele
ke.wena nathi futhi kuhle ubeke is1thunz1 sika Vivi si gaweli
kWesakho. Nebala uthi eeibon a uV1v1 uaedumela uPhuphu
Nxele imbongi yawo amaBovu ngoba eaezw11e ukuthiuyakuza uG1d1
ngubane kwaya kubo 1mbog1 uku a mayi gwaze kuqala. Uaebaleka
uMvanyana ngoba eewo nakele umuth1 wakhe womiwa tmbongo eaalele
1ngakabongi utbe uma ebaleka wahlehla aengathi ulungiaa wona
umuth1 wakhe njalo. Phoke 1mp1 yahlanganela endaweni embi
14. enze ziblahla impels uaenyelelela njalo uMvanyana usefike ekhaya
1tshena nkosikazi yakhe enkulu ukuba mayi mulandele wathi useyakwa
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259
15.
16.
17.
Zulu useyo khonza khons. 1<1a 121
Akusayi ngoku bona kwakhe use t hlulwa uPhuphu Nxele ngoba phela na~e wone 1mpi ngoku melana
nomuntu ohlubule. Iailwake imp! liyoshorw ilanga. Sekuthi
ngalapha kwelobunene uphondo sekuthi kwelokhohlo futhi 1s1khumuka
eyama Thembu uMabizela uthumela ibutho lakhe ebelisa hlezi lebeke
1zimponao ezikhumukaya igama laleli butho uBenjane aqale
ngalo akudumela oma•hlupheyana. Use ngena uBenjana ethatha kanye
ase baleka amaBomvu. Isiyeke lana khona lapho. Inkoai iaifuna
yena uMvanyana ngoba eyindoda elaphe ~pi yayo. Kasa Bomwo
Isioama ngakuthi ngabe ufile yini. Kuthena kunjalo
smaBomvu eseze nekosi yawo Jmanjena inkosi yase mabomvini umulingo
yay! wazi nokwelapha linpi ukwazi kakhulu 1c6bizo layo uD1ng1zwe.
Seyithumela iaangoma ukuba sihambe soma phsmbi kwempi ncnja
yenaikazi eyayi nqunywe umsila ueavuza 1gaz1. Ithena ukuba iqamuke
inja neaangomo ethuka amathembu 1mbongo yabo navaloyawu phanai.
Isikuzs inkosi ithi mayi yekwe inja neaangoma kwaba ayishilo
bayidumela inja ngemukhonto naso isingoma kwawu ku~a kwaao iaingo
ma ne nja. Kanti abaTbembu bazi lethela isinyama. Kuthiwa
kwavela 1nkungu namukizo omukhulu abaThembu ababebesa bonana msn~ena
Isangoma lesi wa kuwu Ndabisesobeni Zondi. Kwakhe twa
intombazane eayi liqawe ukuba mayi fele 1zwe lakubo.
uNdobisesokeni waye hlala. esigodlweni senkosi emuhle. Phoke
ngpkubona ukuthi izwe lakubo liyafa wanoama ukufa yena. Phela
naye athena emhlaba njena amathembu wabe ewablaba nen~a iwaluma
iwathela ngegazi futhi kodwa inkoai yayi thena mayiye kwe inja
neeangoma. Kuthena umase esehlulwe amaThembu bawa bulala
~pels abase mabomvini base bagwaza nenkosi noko ayaze yafa.
Ph~la inkosi iyale saba igazi yaae isigula njalo. Amathembu
aseaumala impela. Amabanvu asedla yinkomo zawo amathembu.
Inkosi ayihlalanga kade yeae iyafa njalo maaiahane.
Ndabiaesonken i waye uyema igosoleintombi lem~)i
kuthiwa khona ayemuhle kodwa amandla akhe kwakungawe indeda.
Uyise uzondi usethola 1fa ukufa komutanake UNdabaaesokeni
Inkoai isimunika amashum1 amathathu ezinkomo bdnga uNdabaseaonkeni
Nanamhlanjena awakhoJllwtt ama'J.'hembu ilendaba. A8 engenelwa umultbu
hlane arnathembu ngoba abulala inja Uunji\·;e amabomvu aezi:ta zom
zonke izinsizwa ezasalala lapho ezayi bona injale labo ab nga ~ange
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
5.259
18.
l
}(13/21 babone lutllo. Phoke nanamhlanjena amatherabu namacunu
ayswe eHba ama l!Omvu ngalo mulingo wawo. Kodwa inyanga nenkosi
ababazi lomulingo sebafa manjena isithunzi sisekhona nakho.
lndaba ka qouscwa wakwa Nztmg.
Gcugowa waltWa Nzama wabe inllosi enkulu yesizwe sarna
Wosiyana ngesikhathi sokubuaa kwe ngon7ama enkulu yakwa Zulu
uTshaka• Lapho abakhe khona ngempela akuqondakali kahle kodwa
abadala bathi bakhe khona kwa Zulu. Uyise kwaku UNoameni, ka
Sizane, ka Nozaoa wa kwa Wosinyana. Phela abakwa wosinyana abakwa
Nzama.
uGcugowa wakhe wabalekela uTshaka wahamba waze wafika
eMlazi, lapho sekwakhe isikole manjena. Ukufika kwakhe khona
wafika kwakhe unr. Adams. 4odwa aka hlalanga 1s1khath1 aside
wabuyela kwa zulu. Into enkulu uGougcwa abe aziwa ngoyo nges1khoth1
sokuhlala kwakhe. f~be enomuthi wakulalisa abantu balale qede
abese entshontsha 1z1nkomo. Kuthiwa wabe nele awuthunqise nje,
balale bonke ekhaya. Kodwa akuqondakal1 ukuthi kwak.umuthi mun1.
Umuntu awaye jwayelene naye kakhulu uOabeka wakwa Mabaso nase
Mlaz1 babenaye. Abazukwewana baka Oabeka baeekhona bakhe ndawonye
naba kwa Zana baka Gougcwa phana1 kwe ntendeni kuleyo ntaba
okuthiwa intenoeni kukhona 1hlath1 elibekene ngaseningi zimu.
Omunye wangitehena ukuthi uGcugowa wafumaniswa izithunywa zaka
Tshaka ebaoe khona, musukwane efunelwa izinkomo zenkosi abez1•
ntsontshile. Kodwa abanye bathi bayelandula noko kona kul1
qiniaa ngoba ab~ning1 bayasho ukuthi wa~umaniswa khona. Ukufa
kwakhe uGcugowa wa fa ngawo umusebenz1 wakhe woku tshontaha 1z1nkomo
uTshaka wamuyenga wathi kuhle ize kuyena azo mupha 1z1nkomo,
warnuyenga ngoba waye eseqede izinkomo zabantu :t"uthi kungelutho
ukumub~ba. Wajabula kakhulu uma uTshaka emubiza wasukela phezulu
kahle kwenyoni bona inoombo kanti oqonde og1d1ben1. •,-:anele
ukuqhamuka ku ,/ena uTehaka kuthi uTshaka wamuka wabamba
uMlomongesandla yathula umuzuzwana 1ngakhulmn1 1th11au~{a yay1ba
baza 1 thi "Hau1 Hau1 Zulu ake mkubekela kungakho kant! kuhlupha
kangaka kungakanyana. Kwaku wumuntu omtushane yamubingelela yath1
aakubona Gougowa aakubona mloka Noameni. Wavuma ngesibindi wath1
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
J(t3/21 7 "yebo nkos1, amabonabonoane, ubona mina, nje, bobona wens ngomuso"
Kuthiwa loku uGougowa wakuaho ngoba esebona ukuthi uwu kudla
kwa manqe. Wayesethi uTer .. aka, "buyisani izinkomo esibayeni,
zigowale., bazi buyisa njengo kuaho kwenkosi, "yabiaithi, "kutha
theni lokhu zalu mkubophele 1zimpundw1n1 zeai bayakuoundle esangwe
n1, bese nikhipha izink.omo zikhancaniswe zek.uf'ihlize.~ Kwase
kwenziwa loko kothiwa wakhala nkoei ya ng ibulolan Wat"a ka njalo
oka Moameni akabe asabonwa nokuthi kwa kuy-ini nomakwa kuwu muntu
y1ni.
Amaca;a okubu1ala kuba Thenbu,
Kwa kune butho lokubulala aba g.~ngUeyo bephula
umuthetho umisweyo abaThembu. Ibatho kwakuthiwa(Umalondolozi)
Utn& umuntu eligwala empini yayi thi inkosi maka bulawe. In,~osi
eyona yayi wu Qinisilelomuthetho uyena uMabizela. Kuthiwa
uMalamb1s1 Mthembu wabonakala encux:eba ngomuva inkoai yamubuza
ukuthi walithola kanjani usebona ultuthi uaezo kllf'a namtUanjena
ueethi "nkoei nami angazi. Ukuth1ngalitholaph1, kanjani¥
Kuthi leli nxeba lasel111 dale impela phoke 1nk.oa1 inovalo
ukuthi bonke bazo ban~engaye babe namanxaba ngomuvs yathi maka
hambe aye ekhaya lakhe abuye nenduna kuqala ukuthi wall tholaphi
le le ngxeba. Usehamba ke usetshena iz1ngane zakb.e uk,tthi
23. mhlawurnbe useyobulawa bulawa kusasa inltosi Bt;bethi abantwana bake
kuble abalek.e aye daounwini bazomulandela. Phoke arnaounu ama
mukela nawo. Kuthena ng.ansukwana abuza ukuthi wali tholaphi
lel1 nxeba ngoba eloku balekana. Akasa phumeleli u.Malambisi
sekuthiwa malta bulawa· nebala usebulawa ngendaba yalelo nxeba.
uMthunyane kwathiwa uyathakatha kwabonakala etumaniswa
emuzini wenkosi ebueuku. Phoke wathi ukuba inoeku yenkosi
uMabizela wathi uyabaleka waxoshwa hnp1 yabantu nezinja, kuthi
walwa nezinja nabantu waze wadinwa Kuyaziswa p¢hela ukmthi
uuMthinyane kwakuyi qawe. Nase mpini wayehlabana bengaka hlabani
abanye nekosi f'u hi imuthanda.
Kwazisa uk thi yayimu•lzanjalo manjena tmethembile
futhi uMthiyane ~bos1yaae 1mungen1sa nase muzlni wayo.
Usethandana nenkoaikazi, yenkoai.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
8.259·
25·
26
Kta/21 uNamandle Silo, inkosikazi enoane yenkosi inkosi y aze yabona
yona !size ibona ukuba axashwe 1z1noeku ukuthi kant! akalungile.
Sezithi ukumubamba izinoeku sezimusa enkosin1, 1sibuza 1nkos1
ithi"ubutanani lapha ebusuku naY" use phendula yens uthi "Nkosi
bengizo thskatha ngithunywe uLuzindela 1nduna ithi mangizo thakatha
intombi kulezi zinkoa1". Inkosi 1sitbi angithi wens ungim1gan1
wami na yonke into ng1y1 tsbena wens ngingaka zitshena 1z1nduna
zami ns, wenzan1 phone usungi bulala?"
Usekhala uMtbunyane ukubona ukuth1 usezo bulawa manjena.
Sekuqamuka yona intaadokazi yenkosi UNa~andlesilo, uth1 "Inkosi
konje ingamubulala na ungani wayona ngenxa yabantu namakubulawe
yona induna"• Ukuthukuthela kwenkosike lapho yasola ukuthikukhona
okwenziwa uNamandlesilo naye uMthinyane aekuladwa bonke abaThembu
ukuzobQna lomuhlola. sekurunaniseka ukuthi induna ayina oala
naka noane ayazi lutho ruthi 1nkos1 1s~ubuz1 sisa ukuthi ubezo
fUnan1 ebusuku naY Akasa phumeleli usebulawa uMthinyane naye
uNamandlesilo. Kodwa wathi uNamandlesilo ngiya thokoza ukufela
uMthinyane.
Inkosi yase ith1 kuhle bsbulawe bonke amadodana nezintombi
zika Mthinya e nabs ntwdna baka ltarna~ndlesilo babulawa ak.Wasala
no yedwa. Ukubalawa kwalaba ntwana kwabanjena, bajiewa amakhaya
nasiwa entabeni enkulu ebiawa ngokuthi aMhlamayo lapho inkosi
yath1 makubaswe umulilo bengazi abantwana ukuthi bazobulawa bona.
Koawa amadoaana ka Mthinyane ayese zw1le ukuthi bayobulswa man3ena
AYe ngasenakubaleka ngobs ayebekiwe ukuba angabaleki kuthiwa wathi
uma usuvutha umul1lo bsphoswa phakathi bonke lapho kulowo mulilo.
Kodw• kuthiwa kwatbi ngobukhulu bamulilo basha laba ababe baphonsa
27 kuwona umulilo lowo. Naye noNamandlasilo baphoswa kulo 1langab1
lomulilo. Loku kwa kwenziwa ibutho lempi lokuthetha amacala.
Inkosi yavuka yaba nolaka ngokufa kwentado kazi yayo uNamandleailo
Kuthiwa kwakuthi noma 1nkos1kaz1 yayo ibonakale ihleka nomuntu
njena ink.osi 1thi mayi bulav,e kwakungasa ngwenwa emuzini VJayo
1nkosi ngendaba eyenziwa UMthiyane. Amacala lana ayenendawo yawo
lapho ayet ethelwa kho eduze noMhlumayo. Kuthi umuntu onecala
ebakwe esigcwaw1n1.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
28
/{13/21 Umalizo zothethwa kwaku bizwa amadoda. Az1awe kusekude yikhona
amakhos1kaz1 azokwenza utahwala bokuphuza umaseku buywa eoaleni.
Kuthi amado4a aphendule kahle ecalane kuth wa utshwala
obawo lawo madoda wonke amanye asazooela kulawo. Olahlwe icala
akasezu kul&rnba namanye amadoda k.od ,,a ukuthethwa kWayo amacala
akufan1. Nawa bamhlophe kuyavunwana nekoai itbengwe ngotshwala
ukuba ivune lowo one cala. Kuthengwe nabanye abaziwayo. Uma
omunye engenabo abantu yena nama ioala lakhe lilihle engenasono
lomulahla ngoba akathenganga muntu kuhle futhi umuntu aziwe inkoai
ukuze 111tbethe kahle ioala lakhe ngaphandle k.aloko lutho nje.
Kuth1 noma litbethwa abanye bafUne nokulwa ngoba kuya vunwana
29 nomasel1 phelile sekuzohanjwa ngezingaba kube khona nokuza ndana
ngaleyo ndab~. Nekosi ibilalela abadala amadodana aziwayo ngenye
1k&th1 kwa•hi yona njalo belu inkosi dmabizela ethetha 1oala kwase
kuvela 1mp1 enkulu kwakuxabane uManzoli noMuthakath1. Labantu
abadodanye behlukene ngonina kupbela bazalwa uZ1khali Dlam1n1
manjena uManzoli 11thi behlezi uMathakathi utbi "Nina mfowethu
mz111ma amkwaz1 kubona nomaumuntu epbambe kuba fazi benu, uyabona
mina n~l1q1li ng1dla lapha kunga fanele, uyabuza uManzoli utbi
uthini mfowethu wakhhle ukungitahena kahle na ukuthi uthini wa Manzol1
ngikhulu mela 1nk1ngana. Ulala unomf'az1 wami yini" Kubuza CIIMaMia•
uMathakathi uaelwa nomaNzoli Sekuba yicala impels
elikhulu emzini ka Zikhali. Pboke uZ1khal1 utbanda unina ka
Mtbakathi manjena akakwaz1 ukumulahla ngecala uMthakathi uaela
1nkoa1 nomndeni ..CO. wonke ukuba mawiwune uMthakatbi
nebala ltwanjalo manjena uMathakathi t1sethi wayedakiwe. Phoke
uManzoli walanda abase Macunwini ekh&bonina ukumuzwela naye.
Kwatbi laba base Maaunwini ba bamuvuna u.Manzolo nabs Thembu
bavuna uMathak.athi Ukuthutha kwakbe ui·~anzolo wayokhonza emacult11n1
nanamhla enzolo yakhe isalJpha. Usethultuthela ngomshado wakwa
Sbezi wdanzolo nabase Ncunwini seyihlabana njalo lapha. Kwathi
uMthakathi wafa khona lapha ukushona kwelanga.
Ukuhlonlpba •
Kuthena k'lhleziwe emuzini ka Mpanjana zaltwe kwelase
Macunwini kubonkala uZ1phethe 1ntomb1 ka Hlebo D~nakude ishaya
umntwana phambi kubayise wendoda.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
K t3f2t Usekhuza umnu~zane UPyanyana uth1 wenzani? umakot1
akasalalel1 uaepbuthuma igane useze ayibambe ayishaye impels
ngoba 1metbukile yamusakela ngamutbe eyikuza ukuthi mayinga
/()
gangi ngokudla komuntu omdala gmyen1 wakbe. Ingane lena eka D8 de
1ntombi ka Zimvu. uDade uzakwabo ka Ziphethe usebiza amadoda
umndeni nkun1bon1sa loku. Amadoda asethi umakoti wenze kabi
ngoku shaya inaane noma esemukhuzile uyise. Sekuthiwa maka blawule
kodwa umakot1 utbi naye kuble ingane imuhlawule ngoba imethukile.
32. Use khuza ebabaza uDade uth1 ingeke ihlavrole eyami 1ngane. Ay1kwa•
z1 ukwethuka muntu. Usebaleka uZiphethe emuka ±mpcla akwaziwa
lapho ashona khona.
Usebiza umndeni wakWa khe uMpanyana ewuyala ngokublonipha.
Umlobokazi akathethi ekhaya lapha egane khona nengane futh1 angeze
ay1shaya kubuka abantu nomayonile angaze ayishaye ng~sese kunga
boni muntu. UkWenza njalo loku aze athole umntwana naye. Uma
UMlobokazi.e~alomuthetho kuthomubla ebelethayo athole ubunz1ma.
Usuke eaejez1swa abaphansi ngokwe delela umuziwabo, Ukuswele kele
nkuba umalokazana adle bume. Nentombi 1th1 ingalotaholwa 1tshwelwe
33· amagana oy1se zala. Uthi boma efuna ukukhuluma umakoti afune
amanye amagama azokurna esikhandleni sal ana awa hloniphayo. Uaeth1
Akeng1n1 linga n1sele ngomama, ubaba, mkhulu igama lakhe
uZihlandlo ngakoke omama abawabizi amagama anezinhlanwu ezino
"hla" "ndla" kumbe "dla" ekukhulumeni kwaboa
34·
Uk.uhleka • Ukunkesa
1ndlu a: lnkiba
1ndlela e unyathuko
ukudla • 1zamlikelo
1eihlahla • isicowo
amehlo c: amankangelo
uhlanga = ukheehek.a
1nhloko • intem!a
mhlophe = mntophe
dlula ngqula =
Namanye njalo ayaah1ntshwa nomkwenya ne uyahlonipha impel a ukudla
kwase muz1n1 akakndli into ayidlayo yibona njena utshwala uyaye
athllle angakudl1 uma engaka blatahiswa irnbuzi uma esehlatshiaiwe
U7akudla ngaphandle kwamas1 odwa nekuku yase maz1n1.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
35.
;(13121 Lqpba kuylwa ekweni umuzi ungenwa ngak.VIesokune~e soniuzi. II Noma umkhwenyana ephuma uphuma ngakweso~unene somuzi izintombi
ema zivakashela kubo kasoka noma kubo ka Mkhwenyana ziguqa nga
madolo uma ziae gumeni zingene zezigaqa ngamadolo endl1n1 zizinze
phansi ngakwesokhohlo uma sezise ndleni uma zini~a !cans!
azihlal1 kulo baze bBbeke into ethize kulo 1noaBS 1 kubekwa
ubuhlalu kumbe 1sbelen1 njena.
Umall:B1 ublala abeke emusarno yens abeke ph&ns1 ukuze
angabonwa muntu uma abadala beba kulumiaa kukhulume 1z1ntombi
zodwa. Umak.oti athule yens obekise kuyena aphandule loko kuphela
athule. Akhulumele phana1 ngokuze tboba okukhulu. Lokhu ukwenza
kuya qhubeka njalo kuthi nalapha eseqcagoa, afake imvakazl
emcheweni iwela ngase mehlweni ukuba angabonwa muntu amakholwa
wona afaka ulwembu ekhanda abanti (!veil) kodwa 1mvakaz1
ifakwe 1z1ntomb1 ezigowele ezingona kele ndawo uma 1 tombi
seyonak.ele ay1fak1 1mvakaz1 kube kubona kale ngako ukuth1 yona
kele 1ntomb1 ngpkungafakl imvakazi uma igoagoa.
Akungeni muntu ongamulisa lapho kubeletwa khona
(osenamqondo} kuze kudlule isikhathi 1s1ngange sonto futhi umuntu
wesU1sa akakwazi ukubeka umuntu wesifazane lapha egUla noma
ukumugeza. kuye kufunwe yena owesifazane omunye ukuba amusize
kulukukwenza. Kuyindlamba enkulu ume ub1za 1ntomb1 ngokuth1
1ntonjana uhlawula 1z1nkomo 1pela futh1 uthi uthole ioala elikhulu.
Uma uthi 1ntonjana uaho ukuth1 seyake yazala noma seye m1th1
eyake JODa kala mblaumbe.
Umtaz1 kamub1z1 umuyeni wakhe nge gama lakhe umubiza
njena ngelinye 1gamalokuoaza ukuth1 uyamuhlonipha. Una
esenengane umubiza ngokuthi uyise kabani. Uma engenayo uye atb1
ufowabo kazi bani bani.
Uma elaz1 ibutho lakhe umubiza ngaoo. Uma kuaehlobo
abantu nabo nawo amasikho ok.uhlonipha unk.ulunkulu umalidurna 1z1lu.
Akuphunyelwa phandle 1z1nto ezimblophe z1yaf1hlwa zonke nezinyanga
zieeze ngemuth1. Akuwunyelwa noma ubani ukuba angakhuluma.
Ngesikhathi ease hlobo amanzi awapbuzwa bume, nok.uws phonsa
akuvunyelwe. Loku bath! yikona kubanga umbani nezulu ek.haya.
Am1 ~!1 awaphumeli_phandle ggeaikhathi ease hlobo. Ukuqhuaisa a .. waQYa&~a~¥YB¥a•waDBa~•
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
Ktaj 21 1s1swebu ekaya akuvunyelwe nako fUthi kubanga izilu
nombani ekhaya. Umaliduma izilu wonke umuntu uyembatha afinyele
futh1 uma kade enabile akuhlalwa phakathi nendlu kuhlalwa eseben1,
38. lwendlu kuthulwe kungenz1wa lutho. Kwathi futhi umal1duma
.39·
kushunqiswe u uboqo, nohlonguhloshana enwa, kwemizi yonke.
Ezindlin1 kushunq!swe isikhumba semvu emnyama enzansi.
Kwens1ka yendlu beaekuk!shwa abafana 1z1nt1 ezelansh1we ngomuthi.
Lezi zinduku zihlonywe endl ini ngaphandle kuhlonishwa ukulima
nokuhlakhula uma kuvele 1s1dumbu kuleso siqodi kuze kungawatshwe
1a1ndumba leso. Iwele elinga hlonishwa lodwa uma loku kunga
go1nwanga 1zilu liyaduma liweae ~pela kakhulu 1saohotho uma
izilu kade liduma laze la 11maza o¥uthile akuahiwo ukuth1
kwenziwe izulu. Kuth!wa ku dlale 1nkos1.
Uma futh1 unika umuntu omudala umkhonto noma umese ubekisa
induku ngakuye umese ubengakuwe. Uma ubekisa umukhonto ngakuye
wokubeka kabi impels. Kuhle induku ibengakuyena uma ubekisa
umkhonto ngakuye uyathi uauna ukungi gwazana phela kupaye
kubekhona abkwenekayo bakuvubela ngalo lelo lansa okubizwa ngo
kuth1 t1dlula" kumbe "Inguyo" kumbe "isixubo"• Laphoke seyivu
thiwe ke 1ngiyo le isiphuzwa noma tmnandi kuthiwa lobutshwala
bub! obuk.ulu buyonaltala bube bubi. Uma kubulwa amabele abulwa
ngezagile ezimbile kuphela njenge zandla zomuntu. Uma ubula
ngesandla esieodwa awez1 amabele ngoba uyaweya uma kweliwa ama~ele
kuye kubekwe umoya uba mawuvunguze kanoane ngoba omkhulu uyawa
phephula amabele angeleki kahle. Lomoya wokwela k.uthiwa "
umthakatbi" uma libalele izulu kuhlalwa ngoku shunqiza esizeni
kubizwe omthakathilowo. Okunye futh1 okuhlonishwa ngalo
leligama lokuthi umthakathi "inyongo~ umuntu uma ehlanza ak shiwo
kuthi uma uphalaza kuphume inyongo. Kodwa kthiwa umlhakathi
kuze amazinyo engane aphume kahle kuthiwa abathakatbi
umalilinye umthakathi uma umuntu sindala ebulawa izinyo kuthiwa
umthakathi.
Uma kuhlatshwe ink.omo ishoba layo lifindwa
ifinjwana el1aoane l1phatwe kahle libekwe endaweni engathitwa
muthu njalo Kuthiwa uma liphatwe kadedengu inyama yenkomo iluma
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
8.259· 41·
42.
43.
Kt3 I 21 abantu ezisivini labo abayidlile. Thrukuhlatsbwa kuhlatshwela/~ eeibayeni. Kut}J1 lapho ktlthutVJa inyama siwa endl ini kuphunywe
ngesango kuphela uma kweqiwe nenyama eaibayen1 kuthiwa izinkomo
azandi ziyaphela. Lezizindlela zok•lhlomipha zavela kwabadala
nolto abanye llazenezezele ngokwabo. uMpanjana \',eluleka abantwana
bakhe. Kuthiwa ~~uzi wakhe wawu fana nowe nkosi ngoba kwa
kuthi uma omunye one lclmuthetho ahlawuliswe inkomo nanam.olanjena
amadodana akhe asawugcina lomuthetho ka yise. Ashiya ebakhumbuza
ngawo abantw na bakhe namUlanjena indona yakhe iyinduna enkulu
yenkosi ngendaba yako uku~onipha loku. Amathembu wonke ayakutha
nda ukuhlonipha nanamhlanjena.
Uthi futhi UMphanyana kubantwana bakhe:- Uma mbizwa
umuntu omdala kuhle ngisabele ngithi baba ngithathela ngiye
kuyena ngejubane ngizwe noko noko konke akuaho kumina ngiyeke
owami umueebenzi lapho eng1theth1ea kuhle ngithile ngingaphumeleli
nginga phenduli lutho. Notna engisbaya kuhle utbule noma ubona
ukuthi nawe ungozi lwela kuyena. Wathi ungavika ukuvika kodwa
ukupndisela ungakwenzi. Noma niXabene nomfowenu kuzothi kungafilta
uyihlo athi tbulani umuaindo uthule ngokushesha nithi du. Uma
nedelele uyihlo niya hlawuliswa ngempahla yenu emnayo noma
inkomo noma~buzi. Leyombuzi noma 1nkoa4 ~izo hlatshwa 1dl1lwe
abasekhaya banke.
Uma uthunywa umuntu omdala noma kungesiyena owakini
kuhle wenze loku akutshene kona ngokuahesha noma umfana ebambe
inyoni ehlane akazi dleli uyinika uyise ekhaya noma eeesebenza
imali uy1n1ka uyise kube uyena umufunela 1z1nkomo nezimbuz1.
Umtana wenza loku aze akule abe y1ndoda ekhaya kusitahelwa
ukudla komnumzane k1phela. Umoaba wakhe wamas1 yasitshe
kelwa ngembenge namasi akhe fUthi ayasitbsekelwa notahwala bakhe
futhi. Konke ukudla kwakhe k11ya sitshekelwa. Una kuyocelwa
1ntomb1 abakhongi abayi kuyiae wentomb1 uma ekhona umnumzane
omkhulu ekhaya kuwyiwa kuyena bese kuba uyena obiza uyiae
44• wentombi wentombi nonindeni ukuba babonisane lendaba. Amazwi
wonke aphuma kuyena umnumzane womuzi esevurne kodwa nomndeni noyise
wentornbazane futhi. Nom:f'ana uma efuna ukuganwa ek.haya kubikelwa
umnumzane womuzi kuqala • Iziqumo ziphume ngaye zonke umnumzane.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259 s.m-..
45·
Awebethwa umulosi endli :ruthi akumiwa klth1wa ngcw1 endlini
miwa kuth1we loko ukwedelela. uma kungeqiwa lomuthetho kusuke
kugule omunye ekhaya labi impela. Phela umuntu ema emela abada
abantu kuthiwa wedelela abaphansi abantwana abayi phathi into
ephatwa oyiae noma 1'1n1 akuvunyelwa loko. Unntwana waye
ngaqoshani endl1n1 ahlale futh1 es1q1k1n1 ~oyise bakhe.
Uma ufika komunye umuzi ufioe amadoda ehlez1 ephuza
utshwala ungene qede uz1funise undawo ng1sho uyibona ikhona
ngasemyango wens uze wenyuaelwe ngenhla emusamo uaale ngenzansi
ngomunoane kunawe. Umunyango kuhlala amakhehla amadala ~ela
Ukwedelela uk'thlala ngaaemunyango t.rna ubona ukuthi umncane 1khona
amak.hehla lapho. Uma usehlez1 uthule futh1 uth1 du u~kkhululd.
lutho baze baku bingelelebonke wena bakubuze lapha uphuma khona.
Usunga khulumake uma sebuzile lapha uphuma khona.
Uma undendaba ofuna ukuyi khuluma kukhona umnumzane
usiyo nyenyeza komunye waaanzane uku kunendaba ofuna ukuyikhuluma
46. umnumzane yena uaezo thulisa ibandla ukuba kulalelwe wena kuphela.
47.
48
-t Usuzophendulwa amadoda nayeke urnnumz ne dlsezogcinela arnadoda
wonke ukukhuluma. Uma omun~ ondala ekubizela utahwala kuhle
usukume ngokuhlon1pha futhi uhlale phansi uzenze uma uauphuBa.
Uma uaeqedile usuzobonga ulweaule kahle ukhamba lapha ade uphuza
khona. Ulwemboze futhi kahle l•pha kudliwayo omnoane akamush~eli
omudala noma esesuthi kanjani ul!nda kuze kuyek.e umudalakuqala
beae ususa zonke aa .. a=8•ag ozotsha yena 1z1beka. Ukwe'a
lomuthetho ukv~delelela abadala.
Uma kudliwa inyarna kuye kuhlanjiwe kuqala uma
sebeqedile abadala sekuzoladela abanaane kuze kugcine omncane
ngokuzalwa. Sekuzoba injena ruthi ozoqoba 1nyama oqobele abadala
uma kukhona amathambo usezo wayekela abadala. Urns eman1ng1
usezol1 ndela abadala ukuba maba khethe abawafunayo. Yibona
futhi abazomuthathe naye ithambo. Uma kade kudliwa inyama azi
gezw~ izandla ziyaye kwa njena. uma bethanda abadala beaulele
ema khanda abanoane nalapha t~Udliwa amasi kuvuba yens tuthi umnoane
~a unika ukudla umuntu umdala kunawe kwemukele ngezandla zonb111.
Tlnaai ukudlwa kwawo awadliwa njengo k·1dla okunye
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
8.259
51
/(13/ 21 ;f) uyawakha uwatbele kwesoku nxele isandla kande u~unde emulonyeni
noma udla ngoKhezo uawakha ngalo bese uwathela kwesoku nxele
isandla usutunda emulonuen1. Amasi awathelwa ezikho ngoba 1z1-
nkomo ziya dabuka uma ut'1ka emuzini ungawadli amasi akhona
noma ubisi lwakhona. tlnuntu wesi:tazane altawadli amas1 egezile
tuthi aba nienni ezi~aye uma egez1le. Nomakoti akawadli
amasi uze anikwe inkomo yakhe kuqala kade awadle amas1 lowo.
Futhi owesifazane akazi dabuli izinkomo zidla okholweni. Uyahlo
nipha agege impels. Uma kure umuntu ekhaya izinkomo zishunqiselwe
ukuze zingati ngama kubalo.
Uma ufuna ukubingelela umuntu kuewelekele emendlu kuqala
uthi uma uaunge muwakwakhe kube yikhona umubingelela. Senibuzana
nampilo nalapha ephuma khona omunye urns kungowesifazana uyaguqe
phansi ngama dolo noma abambelele emadolweni uma ekhuluma nend~
ukuhlonipha njalo loko. Kukhona lokuftthi uma indeda
yeqiwe owesifazane kuthiwa into embi leyo ngoba yowela :tuthi
indoda leya iyoahesha ukul~ala empin1. Amajoko owesifazane
akaweqi futh1 ngoba azosheshe phuke nemioilo akayeqi futhi ngoba
izodabuka masishane uma intmbl isilotsholwe 1yahlon1pha uyise
zala noniana zala nabafowabo ngoku gqoka enye niqubo ngapbezulu
kwenye f'uthi noma itshali noma ijazi noma if'ake intwana njena ukuhl4nipha
enjenge duku aka54ioa6pba abasemuz1n1 uma umakoti noma yinsizwa
uma uephule umuthetho wokuhlonipha 1b1s1wa kuyena uManjana
ayilaye kahle. Noma koti ubeyalwa uMpanyana uma eeeoanguzile
ubebanjelwa impels alandvve uMpanyana uma uk11th1 akafikanga ubenze
lwa ukhamba lwakhe yedwa kuthiwe utuka Mpanyana nembuz1 yekhe
nenkosi yayi mazisa uMpanyana. Nanamblanjena ayezwakala ama
Thembu ethuea yona 1m1yalo ka Mpan~ana. Umalemi thetho ku
nomuntu ongawulaleli inkosi ibilanda yens uMpanjana azamhlawulisa.
Ukufa kwakhe uMpanjana. uMpanjana wafa empini yasezi
ngolwelwen1 kulwa amaounu nawo amaThembu. uMpanjana wayeligagu
njengoba futhi uyena owayeyi mbongi yempi. Phoke 1kos1 yathi
ukabbna uk thi uyisihlaka niphi yamunika ibeshu e11hle impels
phoke impi umuntu of'ake 1beshu elihle impels ke ibeshu elihle
bayamuzonda bamuyongo ngalo njalo noneai hlangu esihle bayamu-
jonga njalo. Phoke naye bamujonga ngalo baze bays bamu bulala.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
s. 259·
Kwenza ngoba phela ibeahu elihle neaihlangu eaihle a1fakWa
omntwana kabani bamakhosi akufakwa takwa njena noma ubani
/b
umuzi wakhe umphanjana wasala ubuaa kahle wath1 nenaaodana enkulu
yahlonipha umuz1 kayise.
52. Yffiafazwane.
53.
Umatazwane lona akaziwa lapha aphuma khona noma v.eza
kuleli ngoku baleka yini kwelakubo izwena. Waqamukangakwa Zulu
ehamba noNdongeni uthena uma efika lapha aBathenJ1n1 usekhonza
enkoeini yak1th1. Iyamemukela 1nkes1. uMabaso uthena ngaku
hlakwakhe waba 1ndoda inolaka impels enamandla futh1 ehlabana
masishane abanye bangaka hlabani. Inkoei 1a1ze manjena. Imenze
1nduna yayo. Emuz1n1 omkhulu wayo eKuthokozen1. Uaehlala
impela w phatha kahle futhi naye lapho. Kuthena kunjalo 1nkoa1
yamuthwna ukuhlasela eSWaz1n1 akavuma uMaf'a. Inkosi 1s1zwa ukuthi
uMafa uyala. Ia1f'una ukubulala uMafa manjena.
Uthena ukubona loku uMaf'a wahamba waba ovumuleyo manjen,a
uthena uma ehambile kanti usebaleka manjena. Ueebuyela emuva
ukuzwa ukuthi 1nkos1 umuthukuthelele useyolanda amuzi wakhe
ebusuku uaebaleka nenxele nye yemp1 yenkosi abanye njalo abavu•
ukusaya eSwaz1n1 wahamba ubeka oNdini walandela umukhondo ka
Mz111kaz1 usehamba naye elwa nez1zwe ez1ncane kunaye ez1nqoba
impels athumbe nezinkomo zazo. Kokunye njalo antshontsha izinkomo
endlula khona. Uthe uma ef1ke kuMuz111kazi wamubona uMz111kaz1
wathokoza impels wsmenza yona induna enkulu tuthi yemp1 yakhe.
53 Kuthena musukwana Umz111kazi eblasele uMosheshe 1nkoa1 yabeSuthu
uyena owaye bolaimp1 yenkoai nalapha uMoehesh esemun1ka iz1nkab1
ezimbili uMz111kaz1 uyena ow~amukela. Kuthi ukuba uMathe abone
ukutbi uMz111kaz1 uyahlupha uhlala ngezaz1 njalo wafuna isuluku
baleka eze ekhaya eBathenjini. Uthe 1th1 uyabaleka kwase
kuzwakala ukutbi amaBunu aeef1k11e ngoba Mz111kaz1 use yewawa ~a
emuzini wawo lapba k th1wa kuse Orange River manjena amaBunu ayakhe
khona lapho usehluleka ukuthi uzobaleka kanjan1. Usephuma ebusuku
amaBunu eaeqothulile emuz1b1 wenkoai nayo ir~asekho engasaz1wa
54 usebaleka usehlangana naye uMaf'a eoasb1le useth1 uyophina
useth1 naye nami ng1yabaleka ngilandela nina Dgoba ngibona umuz1
uaephellele abaBunu.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
56
57
17 Usethi uMafa masibaleke manje sephinde emuva ngoba iyikho indlala
kahle kulele l1zwe nebala aebebaleka usethi ukutika uMafa indodana
ka Mabaso 1s1mubulala ngoba wahambiea abantu bakayise. Futhi
wedelela uyise uma emuthuma.
Usethi uma esebulawa uMafas ~gafa mina Mushokobezi
uguduza iziziba ezinde nezim:f'uahane" akueondelangamuntu uma esebuza
etbi "m.yangi bulala mbulala mina Madoda" KVraze kwa sondela uMfoka
Z1ndongen1 kuthiwa wafa naye uMafa. Uuara lona waye dumile
~pelo eyisilwi esendlula uwekwenza yingako ayesabeka njena
kuthiwa futhi waye mude emukhulu impala. Inkosi yathokoza uku
zwa ukuthi ~fa usefile ngoba yay~eaaba ukuthi bleze abaleka na•
banye futhi abantu bayo. Kuthiwa amadodana akhe abaleka abona
ukuthi nawo azobulawa laps kulendawo. Aphindela khona kwazulu.
Nanamhlanjena basekhona abazukulwane baka Mafa. uMpith1kez1
indodana enkulu yakhe u~afa yakhe twelaae Macunwini yafika
isibuya kwazulu yathi ifuna indawo kumaThembu awavumangokwazi
uyise ukuthi waye yiahinga ebafuthi.
IJls'aOUbe kgbaThembu.
Ingcube umkhoai wokweeharna kwamakhosi nges1khath1
kungena ukwindla, sekunokudla okuaha osekungadliwa amakhosi.
Asbwama ngokudedelana ngemvume aenkantolo.
Ak.e nginithi falakahla ngokweehwana ngengoube ltwenltosi
yama Thembu &mabizela uma in .osi izoahwama kuqalwa ngokumenywa
kuqala kuowile amabele, intombi sezizo lindela ultug,aya utabwala
obukhulu impels. Sekumenyezelwa ukuthi wonk.e umuntu makazile.
Kuzilwa k:waliwa ukuaina nokugcagoa nokunye okunjengaloko.
/llllahubo awavunyelwe kuze kundle wona amehwam!so. Abesif'azane
ngalelo lange baya vunula ~pela. Amadoda wona akha amahlahla
okubloaela inkosi uma iaizo phehla uvathu ngosuku olungaphambi
kwelanga lengoube ngempela. Kwelanga lengoube ngempela. Ngesi
khathi aekuz!la amabutho ayahlanziswa zonke izinsuku ngabanye
ngabanye hazekhathi bakhafule amadolo abo. Ilanga lokugaya
utshwala libikezelwa isinsuku eziaipbohlongo ngophambi kwelanga
lengoube. Kulokhukubekwa isigaxa senyanga ukuba umkhoai ube
ngamhla inyange if's. Amakhos1 awaahwam1 ithwese 1nyanga.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
59
6o
;t Amabutho aye ayalwe ukuze azi bathe kahle ngosuku lolo olukhulu
loku kufana nephaaika lc.umahlwewa. Umuthi abahlanza ngawo iz1ntele.z1
az1phuza ngomulomo okhambeni noma embizeni izandla aomb1l1 zebe
lethwe, baz1khafule 1madolwen1 beth1 "dolo lami q1na!"
Uma 1ngoube uma aeyingamhlomunye, bonke abafaz1 baya ee1gcaw1~
bayokwebelwa 1zimpahla zabeai11sa sabo abasefasane baqaleke
ukuweleza kusho ubuwelewele bekhoraba ukujabula bethi "VIele-we
le-wele-wadla 1ngcube washeka!" Lehlanga balenza olwesine olungpwele
njenga makholwa ngea1khath1 sama Eater. Kant1 nabo kumgumkhuba
wabo ukuba bakwenze njalo ngolwea1ne. Ngomso (olwesihlanu)
~a. usuku lomdwabo. Kudwatshelwa entabeni ephakane. Bel1ngisa
nJesu, owaya entaben1 toalvary ngalolusuku wonke owonke uvuka
ekusen1 aye kwankosi kanti abanye balale khona ngolwesine besamazias
umuzi bebuba, kuyiwa nezinkomo zokuqbusha (ukuxoja nokudlokoba
kwezinkabi kuyiwa kuhlonywe kwapbelela impels sekugquahwa kwezi
1nkomo kubizwa ngokllthi uk.ungenisa. Abanye bez1god 1 bangen1se
kweminye 1m1z1 ezalana nabs kwankJs1 kuyasinwa ngalelo langa
kuphuzwe utahwala. Kudlaliswe izlnkab1 zezinkomo namahas~1.
Kuauke ngamunye ez1ns1zwen1 agwiye ngez1bongo zakhe kanjena
"Ngath1 ng1mudlala ngadlala bantwana" Amabutho abethe: shw111-
shw111 sobe e1khona besho besikaza isikhundla abagw1yela kuso.
Sekuaukwa emuzini wenltosi kuyiwa entabeni nezinkomo no tshwala
kode alwa khona kuze kube ntambama kugaulwe amahla aluhlaza kuvu~
melwe ngawo bese 1nyanga eyebWa misa inkosi imba umuthi khona la
pha. Kuvu~ve nezono uma omunye 1namagqubu n~nunye uyavuma baX[e
lane khona lapho.
61. Umaaebe buya senguzo bulawa 1nkab1 yama butho agade
inkosi sekubuyiwa kuyiwa elthaya. Inkosi 1s1zophuma endlini
ibinae 1beshu nebande lenyama zane ethlle ia1zolala lapho nama
butho wonke amgqibelo. Lenkab1 ehlatahiwe 1yaowiywa kukhishwe
1mbetho (lenyama eth1k1zela yo emhlubulweni ngaaekwapheni)
Lenyama iyona ezokhathwa umuthi idliwe 1nyama yayo inyanga nenkosi
nxa sebezaphehla uvath1. Enye 1nyama ethiwa (imagc1)1b1zwa
ngokuth1 "wathabatheka" n1 1phablwa abafana ababili bephethe
izinkemba nezinkamba kukhona muthi kulezo nk.aba kuthi kulomuth1
62. 1nkos1 ihabule 1kh1fe womane amakhona omhlaba.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
Se259e l\13 } 21 Kusinwe kuzekuse es1bayen1 1nkoe1 iphehla u vathi. Ngomgqibelo
1nkos1 mhamba ekuaeni iyogeza ez1z1ben1 ezikude noma emf'uleni
omkhulu 1geze ngez1thelez1 bese koaiwa 1nyama naleyo nyama
1zohugwa emuth1n1 kande ay1dle. Arnabutho bese ehamba nawo
eyogeza emufueni emukhulu. Ageza ngezithelezi nawo amabutho
lana. Ngemunye umnyaka 1nkos1 iyaqunga ikhathe ngezi ns1z1
zemithi bese kublatshwa inkuzi yenk mo ngalowo nyaka uma inkosi
yenze njalo. Uma abantu sebe vela lapho sebenezi nhliziyo ez1-
nhle noxolo kwabanye. Inkosi nayo iyathula izile irapela inga
hlaseli ngalezo zinsuku. Kuze kwendlule amasonto amabili.
63. Usibitwana wakwaMakhathini.
Utahena abafana bakwake 1mbila yezinkomo ngooa ebona
ukuthi abasayazi uthi kubona ~ayazi yini 1mbalayea1nkomo na?"
Bayalandula bathi as1yaz1 kahle. Uth1 ke yena sondelani lapha
kumina ng1n1tehene imbala. Waba hlalela ekuseni kwaze kwasem1n1
ebatshena yona njalo imbila yezinkomo uthi "1bala iqhamileyo
nans1, emnyana, nomhlophe. Is1kaz1 emnyama k thiwa (1z1makaz1)
Induna kuthiwa imnyama njalo njena.
(anuhlophe
Inkone 1
Impemvu
iqola
uMsheko
ing,.evu
1ltlalath1
1neasa
ongoye
Indana
Mgco
Induna
Imhlophe
inkone
1mpemvu
1qola
umsheko
1ngwevu
1klalath1
1naasa
ongoye
mala
1banqule
ukhozi
Ezibomvu.
Inaikaz1
ingokazi
1mngquphanekaz1 1 hv:al'lqa kazi
Ine1kaz1
emhl op he k.a z 1
1nkonekaz1
1Mpemvukaz1
1qolakaz1
umshekokazi
1ngwevtlkaz1
11clalath1
1nsaaakaz1
ongoyekaz1
1aalakaz1
1banqulekaz1
ukhoz1kaz1
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259 ama qanda ka hori
insundu
1mpo:f'u
unyawothi
isihlabathi solwandle
iviyo
unidubu
intulo
imbibe
ufipha
1b1d1
inkanku
iphuthu
ugayindophi
UkuoaZW@ kwayo.
Mhlophe
Onngama nomhlophe s
Inkom:
Inkone eyis1gandan1:
f(t3)21 J,a a: emaqandaka zi kahoyi
z 1nsudukazi
= 1mpofukaz1
• unyawothikazi
= 1sihlabath1 solwandle
= wiyokazi
= umdubultazi
= intololtazi
imbibak:.azi
ut'iphakazi
ibidikazi
inkankukazi
• 1phuthukez1
ugay1ndoph1
Kuye nkomo emnyama engena mbala omunye
:f'uthi.
engena mbala wonk.e omunye umzi•nba.
Kuthiwa ibondo leyo.
Emnyama wonk.e um•1hlubulo bese iba
mhlophe ngaphansi kumbe emhlah~ni.
Imhlophe ikhanda namabala athe fahla
kuze kuphume emlenzeni nasezinqeni
amabala.
Inkonek~zi ilele umuntu phakathiL Kuthiwa kwemnyama ambala wayo
usuke emkhonwenl umnyama ugcine
emagebeni unga:f'inyeleli ibemhlophe
Inmenvll.J;
;J;gola:
Unisheko:
Ilunga:
emhlana nangaphansi.
~mhlophe ngobuso nase bilweni nangaphansi
ieidumbu simnyama.
Lena 1mnyama ibeno mbala omhlophe e qolo
ngaphansi.
Emnyama ibenombala oauke ngaphansi wathi
dwi.
Enamabala amhlophe namnyama ahambe elhi
badu' badul
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259
66.
Ilunge eli~halazamithi:
ngobuning1 kunelungakaz1.
Iklalathi:
Insusa;
Ama t she ongoye;
l!lala:
Ibangule;
Uk.hoz1s
{13)21 ~L Lina mabalala amhlophe namnyama. Adle
Lena ithephukuthu ngekhala limhlophe
ib~nyama yona umbala lo su8abonjeni
Lena ibeke umbala omhlophe entanyeni
ibe mnyama yona.
Lena ibeke amabala amhlophe arnaningi
at hi :f"11dfik1 ngapha ns 1 k.uze k.ube
sezinkwapheni.
Imbala amhlophe namnyama al~ana
ngobuningi.
Inemibala ez1nhlangotb1n1 zomb111 emhlo
phe ibe 1mnyama yona.
EJembethe umbala omnyama yase ibanqula
ngomhlophe.
Emhlophe ngaphansi 1o1she 1be njenb~-
nsa sakazi ibe 1mnyama amabala aman' ngi ekhanda aze aqarnuke
emuhltl b11l wen 1.
Inkwazi:
Impgquphane:
Ihwanqa;
Amaganda kahoy14
Insundu:
Impofu:
.uwawothi:
Isihlabethi aolwangle;
Iviyo;
Umdubu:
Irnnyama 1mhlop he ngekha nda 11 t hi
phukuthu lonke kugoine ngentamo.
Nangaphansi imublophe ngapb.ezulu
imnyama ngesidurnbu.
Le ibomvu ibe namaahiya amhlophe
Inamabala amahlophe nabomvu amanaane
Inamabala abomvu namhlophe adle ngoba
emncane ifane nengwenje.
Ibomvu kakubende leyo ayina mbala omunye
:tuthi,
Ioishe ibebovu ingani ay~hlophe futhi.
Ubumpotu bayo buqotbile wonke umuzimba
Ingathi impo:tu impofu omunye a'tb.j imhlopbe
1fana nesihlebathi solwandle.
Lena ifana neviyo wonke umzimba njenge
viyo livuthiwe.
Ay1phopi ithi mayilande unyowothi
igeni
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259
69
Intulo;,
Imbiba;
Uf"ipha:
Ibide~
Kt3 121 :2:t akuy&wo - ingane inga~hi ~potu kanti
qba ubuphofU bayo buthophele.
Lenkomo ithi abampofu kodwa 1khanda
libemblophe
Ibomvu ibe nomhlanula omnyama uth1 dwi
njengo wembiba.
Lena ayibomvu ayimuyamat'uth1. .K.odwa
iphethe ububamvu obuthubele ongazi
angathi imnyama.
Enamabala ayim1sh1 amhlophe nanphofu
nebamvu kodwa ingasho ukuthi klal
Inkanku; Imhlophe ngaphansi noma lingemnyama
ubala unqumula ekw.pheni ungcine emhla
ndleni ungabi nikhulu uthi dwi noma useke ngaphansi komkhono.
Ukudabuka kwesizwe sakwa Masond~~
Phakath1 kwezizwe ezidumileyo zakuqala kwakukhona isizwa
sakwa Mthethwa, sinenkosi yaso njengazo zonke izizwe ezazikhona
lenkosi yiyibuea phezu kWezizlwe ezintngi zazingaphansi kwaeo.
Ngizosukela phakathi nje nasesizwe ngoba indaba yami
ay1zukug11a ~uso les1s1s1zwe kakhulu sakVia Mthethwa.
uDingiswayo ka Jobt:· waye yinkosi ehlakanipheyo yalesiaizwe sakWa
Mthethwa. Kwathike ngeeinye isikhsthi kw~vela indlala enkulu
kule10zwe. Kwa izizwe zalamba kakhulu zaze zasuka zahamba
ngenxa yoba zibulawa indlala.
Kwathi isigaba esahamba kuqala sahamba sayophanza kweeinye
izizwe ezazinokudla. Sanela aafika leeisizwe kulabo ababenokudla
batbi ttkuhle nake nani lapha ukuze nani ainiphe ukudla banela
70 bakha kuleyo ndawo base beba biza ngokllth1 abakwa Mpanza,
ngoba bafika ngokuzo phanza ukudla.
Kwaphinda futhi kwaauka esinye isigaba ses1bil1 naso
futh1 aexoshwa yiyo indlsla. Sahamba les1s1zwe s1ngaz1 lapho
siyak.hona sesiphike ngokuthi aoye sifike lapho siyothola
khona ukudla. Sati aisindleleni aafioa isondo lenyamazane
salandela lona njalo. Izinyathelo lspho bektJhamba lthona 1nyarnazane
bahamba bahamba lababantu behamba belala bebuka base bafiks
lapha kukhona abantu abanokudlth Bafika ba~~honza lapho bakha
ngoba futhi babona indawo enhle ifanele ukwakwa. Lesia1gaba
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
Se259•
71
f2
~13/21 ~3 saz1b1za ngokuth1 esakwa Maaon..:o ngoba Balandela isongo lenyama-
zane. Y1so lesisizwe engizokuluma ngazo lakha.
Is1gaba sis1thathu eahlala nje, sona aaxolelana ndanba,
Sathetha kwaae kuthiwa iaizwe sakwa Mthethwa manje leaiaizwe
ezintathu zadabukB ndawo njengoba sengishilo lapha kuleli phepha
konke loku esengikushilo kuyavumelana kushiwo uBryant enowadini
yakhe ethiwa "Olden Times in Zululand and Natal page 118" Nje
ngoba lezizizwe sadabuka ndawonye zingeze zath.thana nezo owakwa
Ma:JOngo angeyithatbe 'Mirtoo 1ntomb1 yakwa Mpanza noma eyakwa
Uthethwa. Ngoba umf'owabo ngempela. Kwathike lapha kwakha kboa
les1s1 zwe esalandela isondo lenyamazane sabeka inkos1 yaso
Ludonga. Lonake wabayinkosi enkulu kueo sonke naphezu kwezinwe
1z1zwana ezazikhona lapho zabanga phans 1 k.waltbe. Iz1zv•e es1nje
nges1zwe sase Mantshalini ne slnye.
LlLudonga lona 11yena owadabula uhlange 1 weeizwe sakwa
Maaon~o wayeyidoda ehlakan1phileyo kakhulu ngoba akathandanga
ukuba alwe nezinye zizizvre ezazakhelene naye. Wahlala waze watbi
nxa asezokufa W&kuluma amazwi ay1simangaleso abona kalisa
ubukbosi kobukhulu bakhe kwathi nxa esezo kuf'a wath1 ezindunen1
zake ekotbi angafa bangs mangcwabi bamyeke endlini yakhe aze abole
yonke inyarna kothike nxa oekusele amathambo bawatbathe
bayowashisa ngornililo endawenl elise nhloncan\\'eni yemumfula em1b1l1
1Taka nomfalozi emhlophe lapha b&bak.he khona ku othi umlotha
wamathembo akhe bayolwuthela lowomlotha babeke esizeben1 ngemuva
ko&Uba aebefake umlotha wamathambo ekhe eaizibeni nempela kuthe
kusenjalo ukuba baqede ukuthela lowo mlotha wamathambo eke ba
bona kupbuma ibibesi phakathi emanzini. Lokeke kuyabona kala
nje ukutbi ~waae kulidlozi elingu Ludonga aeliphenauke ibubesi
KIUigllwa ng1shona namhla ibubesl alumulumi u:nuntu wak.waMaeonto
ngaphandle kokuba kuyi vezandlelbe ngoba inkosi yabo yaba 1bubea1
Futhi bathi badala kungako abantu bakwa Masongo bewutha nda
kangaka umulilo. Ngoba inkosi yabo yashiwwa ngomulilo. Kwathi
ukuba a:f'e uLudonga izinkomo zakhe zegula zenzs: izimangaliso
futhi. nazo. Zagijima z~nbili namankonyane azo njalo zaye zangena
eaizibeni eaise mpophomeni e duze nentaba ebizwa ngokllthi kukwa
Noumbe. Aziphindanga ziphume lezonkcmazi ezimbili kanye
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259 KtaJ.2t namankonyane azo. Ngisho nanamhlenje akuyi lutho ltLuyayo
74• kuleaosiziba zonke lezi z~~angaliso z1sikhomb1sa bukhulu bakhe
ngodumo ayenalo wayaziwa ngalezizibongo. Kuaonga ka Makhwelu
usonyanda, uLudonga dilika kade siphuza amanze emchachaz~eni.
Inkome ekhale phezulu enende, yaye yezv~akala kurnagalela waaeMan
tshalini uaihlahla aiae nendeni phezulu ungasiboni ukuba nezinsaba
Ibiji likaBodl1we elinga makhonto. Igwazo oseke zans1.
Usonhlambaa' nkomo ziyalila. Obengqungquli iqala ngendlel'
ibange ko Madloko Phakath1 kv~zinaukuwana nebiph1.
Lezizibongo yona zibongo eszibonga isizwe sonk.e sakwa
MasonQo. Ngok.uba phela lena uLudonga uyena mthombo walesiaizwe.
Kwathike uk.uba afe ukudonga indodan~ yakhe enkulu uNgw~ne yabusa
75• yabayi nkosi ngemvu kokufa kukayise babake khon~ belu eNcude.
76.
Kodwa uNgwane lona wath: esekhulile esenomuzi omkhulu wathutha
waye Wakha eNgoje lapho ze afela kho~ ~izokhombiaa lapha babakhe
khona behumba njalo bethutha njengoba ng1zokhomb1aa lapha
ngezanai ..
K'wathi ukuba f"e Ngwane kv.angena indodana yakhe enkulu
uNgemo,· uNgema Y~aye naba f'owabo ababili u:Jakhwela no Bula.
Bathi abadala kuqala ~pela umuntu wayengaganwa ngabafazi abaning1
ngenxa yokweeaba ukuthi amauodana azobanga 1£a nobu~hosana.
Kungak.oke aizwa engab1maning1 amadodana omuntu emunye njengana
mblanjena. Lapha amuntu eaenamadodana amaningi emunye.
Kwathi lama dodana amathathu aseveza. 1z1ndlu ezehlukene
abaqalanga behlukana baqala ngokl'.'&kha ndawonye kWiiZe kwaba
yisizwe es1k.hulu impala k.ukuthi nomnpmazane uaezokhetha 1ndlu
anga lobola ngayo noma ngebendlu enkulu noma enoane noma ephakathi
abaka Ngema abatwana wazala uJuda unkoaana ena bafowabo abaningi
njena abamagama abo 1lawa: uKwayisana, uThelegu, uMpisi, noBodlo•
ngw"na. Lababonke bahlala ndawonye bezwana kak.hulu uBodlongwana
kwaku ngowenalu yaaekhohlo. Wathuta yena kuba f'owabo Wl!JYO k.wakha
•~;Ihluze ngasehlobane. uMakhwela wazala inkosana uMthnnk.ulu.
Kwaku uyena ~khulu okwakwe thulwa kuyena insonyama uma kuhlatshiwe.
Noma kukhona ukudadeka nokuxabana ekhaya k\1/akubikwa kuyena.
Uyena owayelungiaa ukuk.huluma ekhaya uMthimkulu ·wazala uManguza
1nkoaana nabanye.
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259 k~3J21 )~ Omshinane, Mngonwa, S111ma, Maxolo, Mashinana, Magcithigoithi
no Miyemujemu lona kwa kungowase khohlo. Lamadodana ka
Mthimkuku awa khanga ndawonye abanye babo bathutah bakha ngaae
Mpemvane abanye bakha ngase Hlbane.
Lenkosi uMthimllhulu v;aye dumile ezweni naku bantu
bakhe. Wayedume njengoyiee uLodonga. Wayaziwa noma eseyi
nsizwa wezibongo zakhe nasi uMthimkhulu:
Ugidizela kamthungwa,
Uzisinde zamanye amadoda,
Uzibulala ugendoda enkulu,
Engengoyise uMthingwa,
Unxeba libanzi,
Lingange mulomo yezidumbu zako phithi. Usandla kaaikhethi
nakwabamblpohe nabamnyama.
~abusa njalo w~ze wafela khona eManxiweni akhe eNende.
Indodana yakhe enkulu uMkhunjini ~athatha sikhundla sobukhos1.
Wabusa kahle naye impela wazala amadodana amablli uJuda yena waye
umfowabo ka Mkhunjin1. w!khunjini yens usezala amadodana amathathu
tL"'!oshiwila noMfene, no Diye no Nosbiwila no M:fene, no Diye.
uNoshwila yena wazala uMahumane inkoeana yakhe bakha ngaae
Nkhuze. ui1tahumane wazala uSimt'ongE yana lababantu bahlakazeka
bonke ngesi aikh~thikulwa 1zimp1 zika Tabaka no Zwide. Abanye
babo baya eMpemvane abanye njalo ngez1 ndawo ngezi ndawo zezwe.
79• uNoshwila lona kwakungowase khohlo yena uMgun1 kuyinkosana
ka Juda. Kodwa uNosbw1la waye hlakaniphe kakbulu impels yena.
Eli4hawe :futhi ernude emnyama impela k.akhulu esabek.a, kodwa
waye nodumo kubantu bonke nazi zibongo zakhe: uNosbwila nsimba
nganelenze, Unisipha kanzeowa ngabofo 1ns1ng1zi ebika izulu,
isikhuni esimnyama sika Juda eaithutha am.atshe siwabekele
emvakwendlu kwabo, isiguqa esimbyama sidela ngokuzenzela.
uMnguni lona nempi yakhe yonke wahamba waqonda eZihlale
waye wa•ha khona kuManyos1 waee mabatheni ka Dukezela. Lapho
uMnguni wabukanye namabutho ka Manyosi. Ngalesisi khathi ke
kungemuva kwemp1 yabe lungu eyalwa ngo 18l9. Njengoba phela u
80. Cetehwayo bamuthatha abelungu, dZibebu wasala walwa no
Ndabuko ebanganaye kanti nangu uMnguni lona nE:tbantu bakhe
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259
81
}(13} 21 )_(:; bangakakh1 nokwakha seltusuka wona urnubango, uZ1bebu usebulala
bonks laba okungesibona abakhe ababe y1z1Gqoza usebaleka uNdabuko
eya eNhl~zatshe bakhonza kuSishishili ka ilnqandi wase zlbisini
1'Qkos1 yakwa Mablase Sibisi. Kulesi sikhathi s ebehlu kene amaqembu
akwa Zulu, uStuthuluth1 zona iziGqoza azibulawa ngani. Iz1Gqoza
zona zabaleka authu lona lwasala khona e.Mfoloz1. Lusho loktl
njena usuthu lufuna ukubaleka lulandele zona iz1Gqoza belu.
Usetthi ukuflka ku8hish1shil1 Utlnguni sebez~ana Kakhulu naye
wemenza inoeku yalthe uSishishili. Kuthena ukuba 1zinceku zika
Sishish111 zibone ukuthi u!Angun1 inl<osi isiyamthanda zathultuthela
1mpela kakhulu zam.ubulala njalo u:dnguni ngomuthi ngoba
zlnengwa ukuba athandwe inkosi efika endaweni.
uMngun1 wafa waahiya uMaulusi, ~~ntombazane yakhe u
Siquntu owafela oBalule. Amanye amadodana akhe yUana
uzwangedwa no Bi:f'e. Kwathi umukakhe waha:lnlba wayogana emaBatb.eni.
Laphoke wazala uMvukazana intombaaane noBanda bobabUi kuphela
lotsholwanga lapha emaMbatbeni kwaba nga bakwa Masongo labantwana
uMvukazana ngoba waye muhle inkoai yamusa esigodlweni.
Kwathi ngelinye ilanga lezi izingane zaklre az1bh1ya
kwa Masondo zamukumbula unina zase zim.avakashela zantathu,
unina k.Wak'lngo ka Phatha, kwath11ez1 zingane zisendleleni yagula
jnye ingane kakhulu !mpela uMaltlBi nelanga lazishonela. Kuthena
ukuba babone ukuthi :3el1shone ba lala ngaphansi kwesihlahla.
Kvramqinisela impela uMalusi ukufa Vlaze wafa khona lapho ebusuku.
Zakhohlwa manjena izingane u~tath1 zizo kwenzenjani ngoba nangu
omunye esefile futhi zih~nbe ngokweqa ekhaya zahlala nasoke
1sidumbu kwaze kwasa. Kuthena ngakusas~ 1na1zwa ihamba 1yoz1•
ngela yazibona lezi zingana kodwa uMalusi eae~11e 7aphuthuma
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.
259 83.
yayob1ka ekhaya lomb1kho. /(13/21 Ngalesi sikhathi kwakwakwiwe eM:foloii izingane zaze ,J 7 1\
zak.bulela kunina e:Mamabatbeni wa Guqu kwa.thi urna aebekhul1le
baphuma umuzi wabo kwa Maaonjo. Usife uwaganwa 1nkosazana yakwa
Ntsbangose ka Madwaba. Wazala lsmadodana uSife uMashushushu
owe.ye yinosana yakhe ibutho lakhe uMbonambi kwaae kuba uBabomakhult
yena ibutbo lakhe ingoba Makhoai. Wazala namantombazana amathathu
uSi:f'e lona. Kuthena ukuba baxoshwe j.wona f~~r1 btD!ig ~~ Zibebu babaleka futhi noS1sh1sh111 wabaleka naye e,., aza uthakala nezwe us1sh1sh111 yena Wabalekela ktfue lunbu.
Viacela uba bamuthole abamhlophe ba rnutboltt.
- !D r ... :Ji:J9 J:::_ [\ . J .
Digitised by the Open Scholarship Programme in support of public access to information, University of Pretoria, 2017.