การศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท AN ANALYTICAL STUDY OF THE GRATITUDE TOWARDS

ENVIRONMENT IN THERAVADA BUDDHISM

พระสทศน กตสาโร (ประทมแกว)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการสอบวดคณสมบต รายวชา สมมนาพระไตรปฎก

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๖

การศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท

พระสทศน กตสาโร (ประทมแกว)

สารนพนธนเปนสวนหนงของการสอบวดคณสมบต รายวชา สมมนาพระไตรปฎก

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๕๖

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

AN ANALYTICAL STUDY OF THE GRATITUDE TOWARDS ENVIRONMENT IN THERAVADA BUDDHISM

Phra Suthat Katasaro (Pratoomgaew)

A Thematic Paper Concerning the Qualifying Examination in the

Specified in Seminar on the Tipitaka Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for the Award

of the Degree of Doctor of Philosophy (Buddhist Studies) Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University Bangkok, Thailand

C.E. 2013

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย อนมตใหนบสารนพนธ

เรอง “การศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท” เปน

สวนหนงของการสอบวดคณสมบต รายวชา “สมมนาพระไตรปฏก” ตามหลกสตรปรญญาพทธ

ศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

.......................................................... (พระสธธรรมานวตร,ผศ.ดร.)

คณบดบณฑตวทยาลย คณะกรรมการตรวจสอบสารนพนธ ............................................................ ประธานกรรมการ (พระมหาสรศกด ปจจนตเสโน, ดร.) ............................................................ กรรมการ (พระมหาสมบรณ วฑฒกโร, ดร.) ............................................................ กรรมการ ( ดร. แสวง นลนามะ) อาจารยทปรกษาสารนพนธ พระมหาสมบรณ วฑฒกโร, ดร. ชอผวจย ............................................................. (พระสทศน กตสาโร/ประทมแกว )

ก

ชอสารนพนธ : การศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธ ศาสนาเถรวาท ชอผวจย : พระสทศน กตสาโร (ประทมแกว) ปรญญา : พทธศาสตรดษฎบณฑต (พระพทธศาสนา) อาจารยทปรกษาสารนพนธ

: พระมหาสมบรณ วฑฒกโร, ดร., ป.ธ.๗, พธ.บ. (ภาษาองกฤษ), ศศ.ม. (พทธศาสนศกษา), พธ.ด. (พระพทธศาสนา)

วนเสรจสมบรณ : ๑๕ สงหาคม ๒๕๕๖

บทคดยอ

สารนพนธฉบบนมวตถประสงค ๑) เพอศกษาความกตญญในพทธศาสนาเถรวาท ๒) เพอศกษาการอนรกษสงแวดลอมทมตอสงคมในปจจบน และ ๓) เพอวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท วธการศกษาในครงนผศกษาไดท าการศกษาเชงเอกสาร โดยศกษาขอมลจากพระไตรปฎก เอกสาร ต ารา และหนงสอทรวบรวมค าสอนทางพระพทธศาสนา และงานเขยนตาง ๆ มาวเคราะหเพอใหไดเนอหาสอดคลองตามล าดบของงานวจย

ผลจากการวจยพบวา ค าวา กตญญ คอ ความรและการยอมรบในบญคณของบคคลทกระท าแลวทงแกตนเอง

และแกสวนรวม ตลอดถงสถาบน สตว และธรรมชาตสงแวดลอม ทมตอตวเราทงทางตรงและทางออม และพยายามกระท าตอบดวยการทดแทนพระคณ ชวยเหลออปการะ ยกยอง บ ารง รกษาใหคงอยในสภาพทดงาม เพอความสงบสขของสงคม และเพอความสมดลทางธรรมชาตสงแวดลอม

ความกตญญตอการอนรกษธรรมชาต หมายถง ทรพยอนเกดขนเองหรอมอยตามธรรมชาต ค าวา ธรรมชาต หมายถง สงทเกดมและเปนอยตามธรรมดาของสงนนๆ หรอสภาพภมประเทศ สวนค าวา สงแวดลอม หมายถง สงตางๆ ทงทางธรรมชาตและทางสงคมทอยรอบๆ มนษยทงทดและไมด

จะเหนไดวา ความกตญญเพอการอนรกษธรรมชาต คอ มนษยตองเหนคณคาของธรรมชาตสงแวดลอมซงเอออ านวยประโยชนตอมนษยทงทางตรงและทางออม มนษยจะตองชวยกนรกษาดแล และปลกทดแทนใหธรรมชาตนนกลบมาสสภาพดงเดม

ข

Thematic Paper Title : An Analytical study of the Gratitude towards environment in Theravada Buddhism

Researcher : Phra Suthat Katasaro (Pratoomgaew) Degree : Doctor of Philosophy (Buddhist Studies) Thematic Paper Supervisor : Pharmaha Somboon Vuddhikaro, Dr., Pali VII, B.A.

(English Program), M.A. (Buddhist Studies), Ph.D. (Buddhist Studies)

Date of Completion : 15 August, 2013

ABSTRACT

The purpose of this thesis were : 1) A Study of the Gratitude in Theravada Buddhism. 2) A Study of the Conservation of Environment toward Present in Societies. And 3) An Analytical Study of the Gratitude for the Conservation of Environment in Theravada Buddhism. The researcher conducted a qualitative study based the contents on the Theavada Tiptaka, Commentaies, Sub-Commentaries, and relevant documents. Then, the researcher analyzed and concluded in order to gather and obtain the outcomes. Form the research, it is found as follows : Gratitude means knowing and acknowledging certain acts that a person has done to other person, to public as well as to institution, animals and surrounded nature and such acts include those of direct and indirect nature. In addition, it includes the attempt to do something in return to pay back, support, give praise, maintain in good condition for the benefits of the social happiness and natural and environmental balance.

The gratitude towards the conservation of nature and environment refers to the wealth naturally or already occurred. Nature means things that are happened and being as the normal way of particular things according to the locations. While environment defines as things both natural and social surround human beings both good and bad. According to the basis of natural resources.

It can be seen that gratitude towards the conservation of nature and environment is that human beings need to realize the value of nature and environment. Since that these are the sources which provide benefits and advantages both directly and indirectly.

ค

กตตกรรมประกาศ

สารนพนธเรอง “การศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท” น ส าเรจลงไดดวยดเพราะไดรบความเมตตากรณาอนเคราะหสงเคราะห จากพระมหาสมบรณ วฑฒกโร, ดร. อาจารยทปรกษา ทกรณาใหค าแนะน า และใหก าลงใจดวยดตลอดมา ผวจยจงกราบนมสการขอบพระคณ มา ณ โอกาสน

ขออนโมทนาขอบคณพระมหาสรศกด ปจจนตเสโน, ดร. ประธานกรรมการ และ ดร.แสวง นลนามะ กรรมการ ผควบคมสารนพนธ ผประสทธประสาทความรทางพระพทธศาสนา ตลอดจนความรดานตางๆ ทงภาษาบาล ระเบยบวธวจย ฯลฯ และเปนแรงบนดาลใจอนมคายงตอการศกษาของผวจยตลอดมา ขอบคณเจาหนาทหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วดมหาธาต ทาพระจนทร กรงเทพมหานคร ทใหความสะดวกเกยวกบหนงสอเพอการวจยในการสบคนเอกสารขอมลตาง ๆ คณความดและบญกศลอนเกดจากความส าเรจขอสารนพนธน ขอถวายเปนพระราชกศลแดทกๆ พระองค ดวยส านกในพระมหากรณาธคณเปนลนพนอยางหาทสดมได ขออทศสวนกศลแดบรพาจารยและบรพการ ขอคณความดเหลานสกการะบชาพระพทธคณ พระธรรมคณ พระสงฆคณ คณมารดาบดา บชาพระคณ ครอาจารยทประสทธประสาทความรให ขอแผคณความดแกผมอปการะคณ และเพอนรวมงานทก ๆทาน

พระสทศน กตสาโร/ประทมแกว ๑๕ /สงหาคม/๒๕๕๖

ค ำอธบำยสญลกษณและค ำยอ

กำรใชอกษรยอ ก. ค ำยอพระไตรปฎก อกษรยอในสารนพนธฉบบน ใชอางองพระไตรปฎก ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหามกฏราชวทยาลย ฎกา ปกรณวเสส อรรถกถาปกรณ- วเสส ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เรยงตามลาดบคมภร ดงน

พระวนยปฎก ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) ว.มหา. (บาล) = วนยปฎก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) ว.จ. (ไทย) = วนยปฎก จฬวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ส.น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวาวรรค (ภาษาไทย) ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) ส.สฬา (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) อง. ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง. จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง. อฏฐก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย) อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย)

อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) ข.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ (ภาษาไทย) ข.ชา. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก (ภาษาไทย) ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ข.อต. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อตวตตกะ (ภาษาไทย) ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ข.เถร (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา (ภาษาไทย) ข.เปต. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เปตวตถ (ภาษาไทย) ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก อภ.กถา. (ไทย) = อภธรรมปฎก กถาวตถ (ภาษาไทย) อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย)

อรรถกถำพระวนยปฎก ว.มหา.อ. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงคอรรถกถา (ภาษาบาล)

อรรถกถำพระสตตนปฎก ข.ข.อ. (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถโชตกา ขททกปาฐอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.จตกก.อ. (ไทย)= ขททกนกาย มโนรถปรณ จตกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ข. กำรใชหมำยเลขยอ การใชสญลกษณยอในพระไตรปฎก จะแจง เลม/ขอ/หนา หลงคายอตามลาดบ เชน ท.ส.(บาล) ๙/๓/๓๖ หมายถง สตตนตปฏก ทฆนกาย สลขนธวคค พระไตรปฎกภาษาบาล เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๓๖, ท.ส.(ไทย) ๙/๓/๕๐ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค พระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๕๐

การใชสญลกษณยอในอรรถกถา จะแจง เลม/(ขอ)/หนา หลงคายอตามลาดบ เชน ท.ม.อ.(บาล) ๒/๑๓๒/๒๐๐ หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา ฉบบอรรถกถาภาษาบาล มหาจฬาอฏ กถา เลมท ๒ ขอ ๑๓๒ หนา ๒๐๐ การใชสญลกษณยอในปกรณวเสส จะแจง เลม/(ขอ)/หนา หลงคายอ เชน วสทธ . (บาล) ๓/๓ หมายถง ปกรณวเสสวสทธมรรค ภาษาบาล เลมท ๓ หนา ๓

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ข กตตกรรมประกาศ ค สารบญ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

บทท ๑ บทน า ๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑

๑.๒ วตถประสงคการวจย ๓ ๑.๓ ขอบเขตการวจย ๓

๑.๔ ปญหาทตองการทราบ ๔ ๑.๕ ค านยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๔

๑.๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑.๗ วธด าเนนการวจย ๑๑ ๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๒

บทท ๒ ความกตญญในพระพทธศาสนาเถรวาท ๒.๑ นยามและความหมายของค าวา “กตญญ” ๑๓ ๒.๒ ประเภทของความกตญญ ๑๕

๒.๒.๑ ความกตญญตอบคคล ๑๖ ๒.๒.๒ ความกตญญตอสงทมบญคณ ๒๐ ๒.๒.๓ ตวอยางของบคคลผมความกตญญ ๒๔

๒.๓ ลกษณะของความกตญญ ๒๘ ๒.๔ ความส าคญของความกตญญ ๓๒

๒.๔.๑ ความกตญญกตเวทเปนพนฐานของคนด ๓๒ ๒.๔.๒ ความกตญญกตเวทเปนเครองหมายของคนด ๓๔ ๒.๔.๓ กตญญกตเวทอนบคคลหาไดยาก ๓๕

๒.๔.๔ ความกตญญกตเวทกอใหเกดมงคลแกชวต ๔๐ ๒.๕ ประโยชนของความกตญญ ๔๓ ๒.๕.๑ ประโยชนทมตอตนเอง ๔๓ ๒.๕.๒ ประโยชนของความกตญญทมตอสงคม ๔๘

บทท ๓ การอนรกษสงแวดลอมทมตอสงคมในปจจบน ๓.๑ นยามและความหมายของสงแวดลอม ๕๒ ๓.๒ ประเภทของสงแวดลอม ๕๖ ๓.๓ ความส าคญของสงแวดลอม ๕๙ ๓.๔ ประโยชนของสงแวดลอม ๖๓ ๓.๔.๑ ประโยชนทางตรง ๖๔ ๓.๔.๒ ประโยชนทางออม ๖๔

๓.๕ สงแวดลอมทปรากฏในพระพทธศาสนา ๖๖ บทท ๔ วเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท

๔.๑ พทธจรยศาสตรทเออตอการอนรกษสงแวดลอม ๗๑ ๔.๒ ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมทปรากฏในพระวนยปฎก ๗๖

๔.๒.๑ พระวนยเพอการอนรกษธรรมชาต ๗๗ ๔.๒.๒ สกขาบททเกยวกบการอนรกษสงแวดลอม ๗๘

๔.๓ ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมทปรากฏในพระสตตนตปฎก ๘๒ ๔.๓.๑ ทรพยากรดน ๘๒

๔.๓.๒ ทรพยากรน า ๘๕ ๔.๓.๓ ทรพยากรอากาศ (ลม) ๘๘ ๔.๓.๔ ทรพยากรปาไม ๘๙

๔.๔ คณคาและประโยชนของความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอม ๙๒ ๔.๔.๑ ดานคณคาตอการอนรกษสงแวดลอม ๙๒ ๔.๔.๒ ดานประโยชนตอการอนรกษสงแวดลอม ๙๓ ๔.๔.๓ ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอม ๙๕

บทท ๕ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕.๑ สรปผลการวจย ๙๘ ๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๐๒ บรรณานกรม ประวตผวจย

๑

บทท ๑ บทน ำ

๑.๑ ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ พระพทธศาสนาถอไดวามบทบาทส าคญตอคนในสงคมไทยมากจากอดตจนถงปจจบน เพราะถอวาเปนศนยรวมใจของคนไทยทงประเทศ และเปนทยดเหนยวจตใจจนกลายเปนเอกลกษณทางวฒนธรรมประเพณ มความเปนเอกภาพมนคงเปนปกแผน อกทงยงมบทบาทตอสงคม เศรษฐกจ และการเมองการปกครองมาโดยตลอด หลกธรรมทางพระพทธศาสนานนมบทบาทส าคญตอการด าเนนชวตในแงของจรยธรรม คณธรรม และศลธรรม โดยเฉพาะหลกธรรมทางพระพทธศาสนาถอเปนเอกลกษณส าคญของคนไทย นนคอ ความกตญญ ความกตญญ คอ คณธรรมทส าคญยงในสงคม เปนหลกธรรมเชอมสมพนธคนในสงคมใหเกดความส านกในพระคณและตอบแทนพระคณซงกนและกน อนเปนคณธรรมส าคญทชวยสงคมใหมความมนคงและสนตสข พระพทธเจาไดตรสถงความส าคญของความกตญญไวมากมาย ดงเชนในพระสตตนตปฎก ความวา

ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยคณธรรม ๔ ประการเหมอนถกเชญมา ประดษฐานไวในสวรรค ธรรม ๔ ประการนนเปนไฉน คอ ๑. กายสจรต ๒. วจสจรต ๓. มโนสจรต ๔. ความเปนคนกตญญกตเวท ดกอนภกษทงหลาย บคคลผประกอบดวยคณธรรม ๔ ประการนแล เหมอนถกเชญมาประดษฐานไวในสวรรค๑

นอกจากน ในมงคลสตรกตรสไววา ความกตญญ เปนอดมมงคลสงสด๒ เรองราวทเกยวกบความกตญญมตวอยางมากมายทงในอดตและปจจบนอยางเชนพระอานนทกตญญรคณของพระพทธเจา ยอมเอาตนเขาขวางชางนาฬาครทพระเทวทตปลอยมาหวงจะท ารายพระพทธเจาหรอพระสารบตรกไดรบยกยองจากพระพทธเจาวาเปนผมความกตญญกตเวททร าลกถงพระอสสชเถระและอปการคณทราธพราหมณ เคยถวายอาหารทพพหนง แมพระพทธเจากทรงแสดงใหเหนถงความเปนผหนกแนนในคณธรรมขอกตญญน โดยไดเสดจโปรดพระพทธมารดา และพระพทธบดาใหไดบรรลธรรมตามวสย นอกจากน ในคราวทพระพทธบดาประชวร พระองคกทรงอปฏฐากดวยพระองคเอง ความกตญญเปนคณธรรมทสงเสรมคนใหท าความด ประพฤตตนใหเกดประโยชนตอ

๑อง. จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๑๒/๒๕๓.

๒ข.ข. (ไทย) ๒๕/๕/๓.

๒

สถาบนตางๆ ในสงคม สงคมสวนมากตางยกยองสรรเสรญบคคลทมคณธรรมคอความกตญญกตเวท และบคคลหากมความกตญญแลว กจะสงเสรมใหมคณธรรมกวางไพศาลออกไป ตงแตความกตญญตอมารดาบดา จนถงความกตญญตอชาต ศาสนา พระมหากษตรย ตลอดทงมความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอม ทคนในสงคมตางกพงพาอาศยธรรมชาตหลอเลยงชวต เพราะฉะนน ผมความกตญญยอมมสตพจารณาอยางรอบคอบ มสตยบยงเมอจะท าความไมดไมงามใด ๆ จะตองค านงถงความเดอดรอนทจะมผลตอตนเองและผอน สงคมในปจจบนก าลงเปลยนแปลงอยางรวดเรว ทงในทางวตถและจตใจ แนวโนมมทงดขนและเลวลง มลเหตของการเปลยนแปลงของคนไทย กคอ การรบเอาระบบเทคโนโลย อนกอใหเกดความตองการใหม ๆ รวมทงการไหลบาของวฒนธรรมตางชาต ท าใหคนไทยมคานยมทางดานวตถมากขน ดนรนแสวงหาวตถมาเสพบรโภค ยดถอในเรอง กน กาม เกยรต มจตใจถอยหางจากหลกค าสอนทางศาสนามากขนเรอย ๆ ความรก ความเคารพ ความกตญญตอผมพระคณ และความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมไดลดนอยถอยลง เกดชองวางระหวางบดามารดากบบตร ครอาจารยกบศษย มนษยกบธรรมชาตดงนน จงมองไมเหนคณคาความส าคญและความจ าเปนทจะตองตอบแทนพระคณ หรอมความเคารพนบถอเชอฟง ความเหนความเขาใจเชนน เปนความเหนทเปนอนตรายอยางยง ความกตญญน คนในสงคมปจจบนยงมความเขาใจความหมายหรอขอบขายของความกตญญทคลาดเคลอนเปลยนไป โดยมงเนนทการตอบแทนบญคณกบคนทท าอปการะตอตน แตไมไดเขาใจในความหมายของความกตญญในทศนะของพระพทธศาสนาอยางแทจรง จงมบางคนหลงท าทจรตผดศลธรรมเพอตอบแทนคณ เชน ท าอาชพทจรตเลยงมารดาบดาเพอเปนการตอบแทนทาน ดวยอางวาเพอแสดงความกตญญกตเวท ประชาชนลงคะแนนเสยงใหนกการเมองเพอเปนการทดแทนคณทรบเงนมาเปนตน เปนเหตใหสงคมสบสนในบทบาทหนาทของผมอปการคณและผกตญญกตเวท และคนในสงคมยงละเลยคณธรรมขอน ลกหลานทงพอแมปยาตายาย ศษยไมเคารพคร คนในสงคมเบยดเบยนกนเพราะไมระลกถงคณคาและความดของผอน ประชาชนไมเหนคณของแผนดนและธรรมชาตท าใหเกดปญหาสงคม เชน ครอบครวแตกแยก การฉอโกง การท าลายสาธารณะสมบต และเกดปญหาตอธรรมชาตและสงแวดลอมมากมาย

พทธศาสนาใหความส าคญตอการอนรกษสงแวดลอมไมวาจะเปน ปาไม แมน าล าธาร ดน อากาศ และสตวปาทงหลาย ซงเราจะพบไดจากพระสตรตางๆ ทพระพทธองคทรงตรสแกเวไนยสตว ซงสวนใหญแลวการแสดงธรรมขององคพระศาสดาลวนเกดขนจากธรรมชาต เชน แสดงธรรมตามโคนไมบาง ปาไมบาง ในพระวนยเองกมการกลาวเกยวกบธรรมชาตไววา หามมใหภกษบวนเขฬะ หรอน าลาย รวมทงหามอจจาระหรอปสสาวะลงในของเขยว ซงกหมายถงตนไม

๓

ใบหญาหรอพชพรรณนานาชนด จงเหนไดวาพระพทธศาสนาจงเปนศาสนาทมความผกพนกบธรรมชาตและสงแวดลอมเสยเปนสวนมาก การพฒนาทางวทยาศาสตรและความกาวหนาทางเทคโนโลยในปจจบนจงเปนปญหาอยางมากตอการท าลายระบบธรรมชาตใหขาดความสมดลทางระบบนเวศ ซงเปนปญหาดานความสมพนธระหวางธรรมชาตกบมนษย ตราบใดทวทยาศาสตรและเทคโนโลยเจรญ ธรรมชาตและสงแวดลอมกยงถกท าลายลงไปทกท มนษยพยายามควบคมและเปนนายตอธรรมชาต ขณะทธรรมชาตไดหลอเลยงปกปองและใหชวตแกมนษยมานบไมถวนจากอดตจนถงปจจบน ความไมกลมกลนระหวางมนษยกบธรรมชาตไดน าไปสปญหาสงแวดลอมเสอมโทรม ซงเปนภยคกคามตอมวลมนษย เชน น าทวม เกดไฟปา ความแหงแลงทเกดจากธรรมชาตทมนษยเปนคนกอขน สงเหลานเองจงเปนความไมกตญญตอการอนรกษสงแวดลอม ดงนน ผวจยจงมความสนใจในการศกษาคนควา รวบรวม และเรยบเรยงขอมล พรอมทงวเคราะหขอมลในเรองของความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในทางพระพทธศาสนา ดวยเหนความส าคญและตระหนกถงคณคาของการรจกเอาประโยชนในทางทดจากธรรมชาตอยางถกวธ ตามหลกค าสอนในทางพระพทธศาสนาทปรากฏในมงคลสตรกถอวาเปนอกประเดนหนงทตองน ามาศกษา เพราะความกตญญเปนมงคลอยางยงตอการปฏบตดงทไดกลาวมาขางตน และเพอใหเปนประโยชนตอผสนใจใครศกษาคนควาในเรองความกตญญกบการอนรกษสงแวดลอมในทางพระพทธศาสนาตอไปในอนาคต ผวจยจงมวตถประสงคทจะศกษาดงตอไปน

๑.๒ วตถประสงคของกำรวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาความกตญญในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๒.๒ เพอศกษาการอนรกษสงแวดลอมทมตอสงคมในปจจบน ๑.๒.๓ เพอวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท

๑.๓ ขอบเขตของกำรวจย

การวจยครงนเปนการศกษาเชงเอกสาร โดยแบงเนอหาออกเปน ๒ ประเดนใหญ ๆ คอ ๑.๓.๑ ศกษานยามและความหมายของความกตญญ ลกษณะของความกตญญ ประเภทของความกตญญ และประโยชนของความกตญญทปรากฏในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๓.๒ ศกษาการอนรกษสงแวดลอมทมตอสงคมในปจจบน และเพอศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท ซงจะศกษาเฉพาะการอนรกษทรพยากรดน น า อากาศ และปาไม เทานน ๑.๓.๓ ศกษาจากขอมลตางๆ เชน วทยานพนธ งานวจย พรอมทงต าราหรอเอกสารทางวชาการอนๆ

๔

๑.๔ ปญหำทตองกำรทรำบ ๑.๔.๑ ความกตญญในพระพทธศาสนาเถรวาทกลาวไวอยางไร ๑.๔.๒ การอนรกษสงแวดลอมทมตอสงคมในปจจบนเปนเชนไร

๑.๔.๓ ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมเปนอยางไร

๑.๕ ค ำนยำมศพทเฉพำะทใชในกำรวจย

กตญญ หมายถง ความรและการยอมรบรในบญคณของบคคล สตว สงของ และธรรมชาตสงแวดลอม ทมตอตวเราทงทางตรงและทางออม

กตเวท หมายถง พยายามกระท าตอบดวยการทดแทนพระคณ ชวยเหลออปการะ ยก-ยอง บ ารง รกษาใหคงอยในสภาพทดงาม เพอความสงบสขของสงคม และเพอความสมดลทางธรรมชาตสงแวดลอม

สงแวดลอม หมายถง สรรพสงทเกดขนโดยธรรมชาตและมนษยเปนผสรางขน ซงใหประโยชนและโทษ สามารถจ าแนกไดเปน ๒ ประเภท คอ

๑. สงทเกดขนโดยธรรมชาต เชน ดน น า ปาไม สตว เปนตน ๒. สงทมนษยสรางขน คอ บาน ถนน สะพาน เรอ รถ เครองบน เปนตน กำรอนรกษทรพยำกรธรรมชำต หมายถง การรจกใชทรพยากรธรรมชาตอยางชาญ

ฉลาดใหเปนประโยชนตอมหาชนมากทสด และใชเปนเวลานานทสด ทงนตองใหสญเสยทรพยากรธรรมชาตโดยเปลาประโยชนนอยทสด และจะตองกระจายการใชประโยชนโดยทวถงกนดวย

กำรอนรกษสงแวดลอม หมายถง การเกบรกษา สงวน ซอมแซม ปรบปรง และใชประโยชนตามความตองการอยางมเหตผลตอสงแวดลอม เพอเอออ านวยใหเกดคณภาพสงสดในการสนองความเปนอยของมนษยอยางถาวรตอไป

พระพทธศำสนำ หมายถง พระพทธศาสนานกายเถรวาท นกายพระพทธศาสนาฝายใต ซงถอเอาตามคตทพระอรหนตพทธสาวกไดวางหลกธรรมวนยเปนแบบแผนไวเม อครงปฐมสงคายนา และเปนทเคารพศรทธาของพทธศาสนกชนทงหลาย

๑.๖ ทบทวนเอกสำรและรำยงำนกำรวจยทเกยวของ ๑.๖.๑ เอกสำรทวไป

สมเดจพระมหำวรวงศ (พมพ ธมมธโร) ไดใหทศนะเกยวกบความกตญญตอสตววา สตวทมคณ เชน ชาง มา โค กระบอ เปนตวอยางทใชเปนพาหนะเทยมลากเขน หรอไถนา คน

๕

กตญญยอมรคณของสตวทตนไดอาศยแรงมน ไมประพฤตเหยมโหดแกมน ใชดวยความกรณาปราน ขณะใชการไมเฆยนตมนจนเหลอเกน ไมใชเกนก าลงของมน ไมปลอยใหอดอยากอดโรย บ ารงเลยงปรนปรอมนใหเปนสข ใหมนไดกนไดนอนไดพกผอนตามเวลา๓ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช)ไดใหทศนะเรองความกตญญตอบคคลวา “พระในบาน” นน คอ พอกบแม เพราะทานมความเปนพระ (ผประเสรฐ) คอ คณธรรมความดอยในตว และไดปฏบตภารกจอนเปนหนาทของตนเอง อยางครบถวนบรบรณ ทงในดานจตใจกเปยมลนดวยความรก ความปรารถนาด และความสงสาร อนเปนเหตชกจงใหทานไดเออเฟอเผอแผ เสยสละ ยอมเปนผใหอยตลอดมา๔ พระธรรมปฏก (ประยทธ ปยตโต) ไดกลาวในผลงานเรองคนกบปา พบวา “การปลกตนไมเปนสงทด จะเปนทอยอาศยของสตวปาและเปนแหลงยาสมนไพรรกษาโรค ท าใหรกษาสภาพแวดลอมใหมความสมดลทางธรรมชาต เมอเรามความสขกบธรรมชาตแลว การทจะตองดนหาความสขจากวตถมาบ ารงบ าเรอนน กจะมขอบเขตขนและเรากจะมความสมพนธทดกบธรรมชาตและสตวปาทมอยกจะมการขยายพนธ จงท าใหเกดการเปนอยอยางพอประมาณ การใชประโยชนจากธรรมชาตในแงนโดยเชอมโยงตอความเปนอยและความส าคญของสตวปาในแงของปจจยส คอ การไมเบยดเบยนสตวปาและสภาพแวดลอมมาเปนปจจยเสรมในการพฒนามนษย เปนเครองโนมจตเขาสการอนรกษธรรมชาตเพอเปนสมบตของแผนดนตอไป๕ พระเมธธรรมำภรณ (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาวไวใน ศาสนากบสงแวดลอม ไววา ปญหามลพษในสงแวดลอมเมองไทยก าลงเขาขนวกฤต เมอพระสงฆออกมารณรงคเตอนใหคนทวไปอนรกษปาไม ทานจะถกเพงเรงวายงในสงทไมใชกจของสงฆ อนทจรงการอนรกษธรรมชาตเปนการปฏบตตามค าสอนของพระพทธเจา หลกค าสอนเรองปฏจจสมปบาททวา “เพราะสงนม สงนจงม เพราะสงนดบ สงนจงดบ” ไดย าเนนถงความสมพนธของสรรพสงในโลกโดยเฉพาะอยางยง การพงพาอาศยซงกนและกนระหวางมนษยกบสงแวดลอม รวมทงมนษยและสตวโลกทงหลาย คน

๓สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๒๘), หนา ๔๕๔. ๔พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช), พระในบำน, (กรงเทพมหานคร : รงเรองสาสนการพมพ,

๒๕๔๑), หนา ๒-๖. ๕พระธรรมปฏก (ประยทธ ปยตโต), คนไทยกบปำ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท เคลดไทย

จ ากด), หนา ๑๒๑-๑๒๒.

๖

ไทยสมยโบราณตองการอธบายแนวคดปฏจจสมปบาทอนนจงกลาววา “ น าพงเรอ เสอพงปา ขาพงเจา บาวพงนาย” และในท านองเดยวกน “นายพงบาว เจาพงขา ปาพงเสอ เรอพงน า” เปนตน๖ พระรำชวรมน (ประยร ธมมจตโต) ไดกลาวไวในเรอง ธรรมะการอนรกษสงแวดลอม พบวา ปาไมมคณตอระบบนเวศมาก เพราะถาไมมปาไมสตวปากจะอยไมได เรยกวาสงเหลานสมพนธกนตลอด ความรจกบญคณของธรรมชาตแวดลอมซงโบราณไดสอนเอาไวนนสะทอนถงธรรมขอหนงขององคสมมาสมพทธเจา ธรรมขอนนกคอ ความกตญญกตเวท กตญญ คอ รคณทไดรบมาจากผอนหรอสงอน กตเวท คอ ประกาศความรคณนนใหปรากฏดวยการตอบแทนคณ ทงนเพราะการรกษาธรรมชาตและสงแวดลอมเหลานเปนประโยชนอยางมากมายตอสงคม มน เสอสงเนน ไดกลาวในเรอง อนรกษสงแวดลอม พบวา การอนรกษ หมายถง การเกบรกษาสงวนซอมแซม ปรบปรง และใชประโยชนตามความตองการอยางมเหตผลตอสงแวดลอม เพอเอออ านวยใหเกดคณภาพสงสด ในการสนองความเปนอยของมนษย หลกการอนรกษใชอยางฉลาด ประหยด ฟนฟสงแวดลอมทไมดใหดขน ใชเทคโนโลยท เหมาะสมในการพฒนา ใหการศกษาแกประชาชนทอาศยอยตามทองถนในแหลงธรรมชาต มสวนรวมในการอนรกษสตวปา เปนสงทมสวนส าคญในระบบนเวศ เพอกอใหเกดความสมดลทางธรรมชาต๘ มำนพ นกกำรเรยน กลาวในหนงสอ พระพทธศาสนากบสงแวดลอม พบวา ทรพยากรสตวปานบเปนสงทมคณคายงตอระบบนเวศ เพราะโดยบทบาทหนาท สตวปาจะชวยเกอกลและควบคมความสมดลของระบบนเวศนนๆ และดวยเหตทประเทศไทยตงอยในเขตรอนชนท าใหมความหลากหลายทางชนดพนธของสตวปาและพชพนธสง เมอเทยบกบระบบนเวศในเขตอนๆ ของภมภาค ดงนน เมอพนทปาในประเทศซงเปนถนอาศยและแหลงหากนของสตวปาลดลงอยางรวดเรว เชน สมน กระซ นกเจาฟาหญงสรนธร เปนตน ตองสญพนธไปจากเมองไทย ทว บณยเกต ไดกลาวถงความกตญญไววา ความกตญญ หมายถง การรคณ การสนองคณคน หรอ การมน าใจร าลกถงอปการคณทตนไดรบ ดวยความส านกในบญคณ ความกตญญตอ

๖พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), มองสงคมไทย, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท

อมรนทร พรนกรพ, ๒๕๓๖), หนา -๑๐๐. พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต), พระพทธศำสนำในยคโลกำภวตน, (กรงเทพมหานคร: ศยาม,

๒๕๔๑), หนา ๑ -๑๘ . ๘มน เสอสงเนน, นเวศวทยำในพระไตรปฏก, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔ ), หนา ๓๘-๓ . มานพ นกการเรยน, พระพทธศำสนำกบสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๕๔-๖๒.

พอแม นบวาเปนยอดของความกตญญ นอกจากนนแลว ยงตองมความกตญญตอผมพระคณคนอนๆ อก ผทใหความชวยเหลออปการะน ไดชอวา “ผมพระคณ” ผไดรบความชวยเหลอควรจะตองร าลกถงอยเสมอ จะลมเสยไมไดเลย และควรตองหาทางตอบแทนบญคณในเมอมโอกาส๑๐ วนดำ ตนตวทยำพทกษ ไดกลาววา มวลมนษยเปนสวนหนงของธรรมชาต วนหนงจ าตองตาย พลดพรากจากสงทรก ความเปนอนจจงของสรรพสง คอ สจธรรม อนหมายถงกฎแหงธรรมชาตไมอาจฝนได ธรรมชาต คอ แมของสรรพสง ใหก าเนดมนษยและสงแวดลอมอนงดงาม เพอใหเราใชชวตอยางมความสข และละวางจากไปอยางสงบ สงทมนษยตองทบทวนทกครงหลงเกดภยพบตและโศกนาฏกรรมใดๆ คอ หลกการและแนวทางในการด าเนนชวตของเรานนเอง สามารถท าใหสอดคลองกบกฎเกณฑของธรรมชาตไดหรอไม เราพบวาผคนจ านวนหนงทเลอกหนทางเชนน สามารถมชวตอยอยางมความสขและจากไปอยางสนต๑๑

วนย วระวฒนำนนท ไดกลาวถงจดเรมตนของแนวความคดในการอนรกษสงแวดลอมของมนษย คอ เรมเมอมนษยรจกใชไฟ เรมมการเผาปาและถางปาเพอใชในการเพาะปลก

สงแวดลอมไดถกท าลายมากยงขน ประกอบกบจ านวนประชากรเรมทวจ านวนมากขน ความตองการใชทดนกเพมขนดวย ตอมามนษยรจกการใชพลงงานตาง ๆ ไดแก พลงงานจากถานหน

พลงงานไอน า พลงงานน ามน แกส ตลอดจนพลงงานนวเคลยร ท าใหสงแวดลอมยงถกท าลายมากขนจนถงขนาดทเปนอนตรายตอชวตมนษยเอง๑๒ วทย วศทเวทย ไดจ าแนกความสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอมออกเปน ๒ ลกษณะคอ

๑. ความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตทเปนไปในลกษณะนายกบบาว โดยเหนวาธรรมชาตเปนฐานะต ากวามนษย มไวเพอมนษย มนษยมสทธอนชอบธรรมทจะดดแปลงบงคบและตกตวงผลประโยชนจากธรรมชาตไดเตมท และควรท าอยางนนใหมากทสดเทาทจะเปนไปได

๒. ความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตทเปนไปในลกษณะมตรกบมตรโดยเหนวาธรรมชาตมศกดศรเสมอมนษย ควรด ารงชวตใหกลมกลนกบธรรมชาต ควรเสพสขจากธรรมชาต

๑๐ทว บณยเกต, พอสอนลก, (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพบรรณกจ, ๒๕๒๔), หนา ๓๔-๓ . ๑๑วนดา ตนตวทยาพทกษ, ปณธำนหงหอย, ศนยฝกวปสสนากรรมฐานโกเอนกา, ๒๕๔๖, หนา

๕ -๕๘. ๑๒วนย วระวฒนานนท, สงแวดลอมศกษำ, (กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๓๐), หนา

๕๔.

๘

ในลกษณะดมด าในความงาม ความยงใหญ และความลบของธรรมชาตมากกวาทจะดดแปลงและบงคบ และตองอาศยธรรมชาตเพอด ารงชวต จงควรจะใชแตนอยทสด๑๓ ๑.๖.๒ วทยำนพนธ/สำรนพนธ พระครใบฏกำถำวร สรปญโญ (เสนสอน) ไดท าการวจยเรอง “การศกษาบทบาทพระสงฆกบการอนรกษทรพยากรปาไม : ศกษาเฉพาะกรณบทบาทจองพระนภากรโสภณ(ไกร ฐา-นสสโร) วดหนองกลบ อ าเภอหนองบว จงหวดนครสวรรค” ผลการวจย พบวา พระพทธศาสนาเหนความส าคญของธรรมชาต อนมปาเปนปจจยหลก โดยการบญญตสกขาบท หามภกษสงฆทบวชเขามาในศาสนานตดไมท าลายปา ตลอดจนถงการตรสถงความเปนอยทามกลางธรรมชาตอนสวยงาม แบบพงพาอาศยกนและกนระหวางมนษยกบสตวปา และพชพรรณตางๆ พทธด ารสเหลานตรสไวเพอสรางจตส านกใหมนษยรจกคณคา และชวยกนอนรกษธรรมชาตใหด ารงอยนานทสด หลกการในการอนรกษปาไม โดยประยกตหลกธรรมทส าคญแสดงถงเหตและผลทจะตามมาในอนาคต หนทางแกไข คอ ปฎจจสมปบาท ทกสงอยางตองมความสมพนธซงกนและกน อรยสจ ๔ ปญหาสงแวดลอม การบรรเทาทกขอนเกดจากสงแวดลอม๑๔ พระมหำประเสรฐ ญำณสโล ไดศกษาวเคราะหเรอง “แนวความคดเชงจรยศาสตรในมงคลสตร” พบวา ค าสอนในมงคลสตรไดใหแนวคดทางจรยศาสตรไวอยางกวางขวางโดยสรปไดเปน ๕ ประเดน คอ จรยศาสตรเกยวกบสงแวดลอม จรยศาสตรเกยวกบตนเอง จรยศาสตรเกยวกบครอบครวและสงคม จรยศาสตรเกยวกบการศกษา และจรยศาสตรขนสง ซงอาจกลาวโดยรวบยอดไดวา คอ จรยศาสตรขนโลกยะ และจรยศาสตรขนโลกตตระ จากแนวคดทางจรยศาสตรในมงคลสตรแสดงใหเหนวา การพฒนาชวตตามแนวพทธศาสนานน ตองด าเนนไปบนพนฐานของคณธรรม ศลธรรมทกขนตอน ตงแตระดบต าไปจนถงระดบสง แนวคดจรยศาสตรในค าสอนของมงคลสตร แสดงใหเหนวา ในกระบวนการพฒนาชวตนน พทธศาสนาใหความส าคญทงเรองความ

๑๓วทย วศทเวทย, ปรชญำทวไป มนษยโลก และควำมหมำยของชวต, (กรงเทพมหานคร : อกษร

เจรญทศน, ๒๕๒๐), หนา ๒๔. ๑๔พระครใบฏกาถาวร สรปญโญ (เสนสอน), “การศกษาบทบาทพระสงฆกบการอนรกษทรพยากร

ปาไม : ศกษาเฉพาะกรณบทบาทของพระนภากรโสภณ (ไกร ฐานสสโร) วดหนองกลบ อ าเภอหนองบว จงหวดนครสวรรค”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๕๔, หนา ๑๒.

ดงาม ความเหมาะสมของสงแวดลอม เรองศกยธรรมของตนเอง เรองการท าหนาทในครอบครว และสงคมของปจเจกบคคล ตลอดทงเรองของการศกษา๑๕ พระมหำเจม สวโจ ไดศกษางานวจยเรอง “บทบาทของพระสงฆในการอนรกษธรรมชาต” พบวา ธรรมชาตแบงได ๓ ดาน คอ ดานแนวคดและการอนรกษทรพยากรธรรมชาต ในทศนะของพระสงฆและจากหลกฐานทางพระพทธศาสนาเถรวาท ดานกระบวนการอนรกษ และดานบทบาทของพระสงฆในการอนรกษธรรมชาต ทงคน ดน น า ปา อากาศ สตว เป นสงทววฒนาการมาจากหลกการของอคญญสตร และจกรวรรดสตร มองคประกอบความสมดล คอ ดน น า ไฟ ลม เปนปจจยพนฐานในการด ารงชวต เปนสงเกอกลในการพฒนาศล สมาธ ปญญา๑๖ พระครศรสตโสภณ (เงน ชำตเมธ) ไดศกษาวจยเรอง “ความกตญญกตเวทในฐานะคณธรรมค าจนสงคมจากมมมองพระพทธศาสนา” พบวา ค าวา กตญญ หมายถง การส านกรในอปการคณหรอบญคณของผอนหรอสงอน เปนภาวะทางจตใจอนเปนมโนกรรม ค าวา กตเวท หมายถง การตอบแทนคณผอนหรอสงอน เปนการแสดงออกทางภายนอกทงการกระท าทางกายและการแสดงออกทางค าพดดวยวธการอยางใดอยางหนง กตเวท จงจดเปนทงกายกรรมและวจกรรม รวมความแลว ค าวา กตญญกตเวท หมายถง การส านกรในอปการคณหรอบญคณของผอนหรอสงอนทมแกตนแลวกระท าตอบแทนคณดวยการแสดงออกทางกายและทางวาจา ดงนน ค าวา กตญญกตเวท จงจดเปนมโนกรรม กายกรรม และวจกรรม๑ เจรญ ชยแกว ไดศกษาวจยเรอง “แนวคดจรยศาสตรสงแวดลอม ศกษาเปรยบเทยบทฤษฎตะวนตกกบพระพทธศาสนาเถรวาท พบวา ทฤษฎตะวนตกไดแยกทฤษฎออกเปน ๓ ทฤษฎ ไดแก ทฤษฎทยดมนษยเปนศนยกลาง ทฤษฎทยดชวตเปนศนยกลาง และทฤษฎนเวศวทยาแนวลก โดยเปรยบเทยบกบแนวคดจรยศาสตรสงแวดลอมของพระพทธศาสนาเถรวาท ผลจากการวจยพบวา มประเดนทแตกตางและคลายคลงกนหลายประเดน โดยทฤษฎทยดมนษยเปนศนยกลาง ถอ

๑๕พระมหาประเสรฐ ญาณสโล, “การศกษาเชงวเคราะหเรองแนวความคดเชงจรยศาสตรในมงคล

สตร”, วทยำนพนธศำสนศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย), ๒๕๔ , หนา ๑๒๒.

๑๖พระมหาเจม สวโจ, “บทบาทของพระสงฆในการอนรกษธรรมชาตปาไม : ศกษาเฉพาะกรณพระอธการพงศศกด เตชธมโม”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลง-กรณราชวทยาลย), ๒๕๔๓, หนา ๒๑.

๑ พระครศรสตโสภณ (เงน ชาตเมธ), “ความกตญญกตเวทในฐานะคณธรรมค าจนสงคมจากมมมองพระพทธศาสนา”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ-ราชวทยาลย), ๒๕๔ , หนา ๑๑๕.

๑๐

วามนษยเทานนเปนสงทมคณคาทางจรยธรรม สวนทฤษฎทยดชวตเปนศนยกลางมทาทไมเปนมตรกบสงแวดลอม และทฤษฎนเวศวทยาแนวลก ถอวาการอนรกษเปนไปเพอผลประโยชนในระยะยาวเทานน มใชเปนไปเพอสงแวดลอม แตพระพทธศาสนาเถรวาท ถอวามนษยเปนสงแวดลอมทมคณคาทางจรยธรรม มองธรรมชาตวาเปนมตร และถอการอนรกษเปนไปเพอการด ารงอยของสงแวดลอมเปนหลก”๑๘ พทธชำต แผนสมบญ ไดศกษาวจยเกยวกบ “ความกตญญกตเวทตอสงแวดลอมในมมมองพระพทธศาสนา : กรณศกษาทรพยากรน า” ผลการศกษาพบวา จากวกฤตสงแวดลอมในปจจบนทสงผลกระทบตอสงคมโลกยงทวความรนแรงมากขน หากมนษยหนมาส านกถงคณคาของสงแวดลอมและทรพยากรทางธรรมชาตทอยรอบๆ ตวเอง วามทงผลกระทบตอมนษยทงโดยตรงและโดยออม มนษยจะมวธในการจดการดแลทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางยงยน แนวคดเรองความกตญญกตเวทสามารถน ามาประยกตในการแกปญหาสงแวดลอมได และสามารถก าหนดเปนหลกในการประพฤตของสงคมไดเปนอยางด๑ พระสมตร ปยสโล (ศรแตรวงษ) ไดศกษาวจยเรอง “การอนรกษสตวปาตามแนวพระพทธศาสนา” ผลการศกษาพบวา พระพทธศาสนาเปนศาสนาทมค าสอนองอาศยกบปาและทรพยากรธรรมชาตอนๆ เพอหนนน าใหเกดปญญาดบความทกขทมอยในตวของมนษยและท าใหมนษยเขาถงความจรงของธรรมชาตดวยปญญา และท าใหเหนสรรพสงเปนเพอนรวมเกด รวมเจบ รวมแก และรวมตายในโลกใบเดยวกน เพราะธรรมชาตเปนระบบแหงความสมพนธของทกสงทกอยาง มนษยและสตวปากเปนสวนหนงของธรรมชาตนน เปนองคกรทองอาศยเปนเหตปจจยแกกน หากธรรมชาตถกท าลายมนษยและพระพทธศาสนากจะไมสามารถด ารงคงอยได๒๐ นำยชนำวทย ผน ำพล ไดศกษาวจยเรอง “การอนรกษสงแวดลอมของนกเรยนชนประถมศกษาปท ๔-๖ (ชวงชนท ๒) : กรณศกษา โรงเรยนวดพกล สงกดกรงเทพมหานคร” พบวา การอนรกษเปนหนาทททกฝายทกคนทกเพศทกวยทจะตองมความรบผดชอบตอสภาพแวดลอม

๑๘เจรญ ชยแกว, “แนวคดจรยศาสตรสงแวดลอม ศกษาเปรยบเทยบทฤษฎตะวนตกกบ

พระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยำนพนธอกษรศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล), ๒๕๔๑, หนา ง.

๑ พทธชาต แผนสมบญ, “ศกษาความกตญญกตเวทตอสงแวดลอมในมมมองพระพทธศาสนา : กรณศกษาทรพยากรน า”, สำรนพนธพทธศำสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ-ราชวทยาลย), ๒๕๕๓, หนา ๖๔.

๒๐พระสมตร ปยสโล (ศรแตรวงษ), “การอนรกษสตวปาตามแนวพระพทธศาสนา”, วทยำนพนธพทธศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๕๔, หนา ๑๖๖.

๑๑

และทรพยากร ระบบนเวศ แหลงประวตศาสตร วฒนธรรมทปรากฏอยในพนทนน โดยไมท าลายหรอท าใหทรพยากรเสอมโทรมดวยการใชเทคโนโลยทเหมาะสมเพอน ามาใชประโยชนใหม การเสาะแสวงหาวธการบ าบด การก าจด และผลผลตมาก มของเสยและมลภาวะเกดขนนอย กอใหเกดการฟนตวของทรพยากรและสงแวดลอมจนมศกยภาพในการใหผลผลตอยางถาวร๒๑ จะเหนไดวา แนวคดเกยวกบการอนรกษสงแวดลอมของนกวชาการทไดกลาวไวขางตน สามารถสรปไดวา มนษยมสวนส าคญในการอนรกษสงแวดลอมไวไมใหเกดการเปลยนแปลงสญเสยและถกท าลาย เพอทจะเอออ านวยประโยชนใหมนษยกบสงแวดลอมอยรวมกนได การปองกนไมใหสภาพแวดลอมเกดการเสอมโทรมลง การด าเนนการตองอาศยการรวมมอจากทกฝายอยางเครงครด ทงฝายรฐบาลซงเปนผวางนโยบายและประชาชนทจะตองรวมมอกนปฏบตตามมาตรการนน ๆ ความส าคญในการรกษาสมดลตามธรรมชาต ซงจะมผลตอการท าใหสงแวดลอมอยในสภาพทดนน การใหการศกษาอาจเปนประเดนหนง ทจะท าใหประชาชนเขาใจถงหลกการอนรกษสงแวดลอมอยางมประสทธภาพ ผลการศกษานจะเปนหนทางน าไปสความหวงในอนาคตวา สงแวดลอมทมนษยอาศยจะสดสวยและนาอยในอนาคตตอไป ๑.๗ วธด ำเนนกำรวจย

งานวจยเลมน เปนการศกษาเชงเอกสาร คอ มการด าเนนการศกษาจากต ารา เอกสารทางวชาการ และงานวจยทเกยวของ ดงน ๑. .๑ เอกสารปฐมภม ไดแก พระไตรปฎก และอรรถกถาของพระไตรปฎก ฉบบบาล และฉบบแปล ๑. .๒ เอกสารทตยภม ไดแก ต าราทางวชาการ และงานวจยทเกยวของ ๑. .๓ สงเคราะหและวเคราะหขอมลจากเอกสารปฐมภมและทตยภมตามวตถประสงคทตงไว ๑. .๔ เมอเรยบเรยงขอมลจากการศกษาเสรจสมบรณแลว กน าเสนอขอมลเปนล าดบตอไป

๒๑นายชนาวทย ผน าพล, “การอนรกษสงแวดลอมของนกเรยนชนประถมศกษาปท ๔-๖ (ชวงชน

ท ๒) : กรณศกษา โรงเรยนวดพกล สงกดกรงเทพมหานคร”, วทยำนพนธศลปศำสตรมหำบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยราชภฏบานสมเดจเจาพระยา), ๒๕๔ , หนา ๔๓.

๑๒

๑.๘ ประโยชนทคำดวำจะไดรบ

ผวจยคาดหวงวาจะไดรบประโยชนจากการวจย ดงตอไปน ๑.๘.๑ ท าใหทราบความกตญญทปรากฏในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๘.๒ ท าใหทราบการอนรกษสงแวดลอมทมตอสงคมปจจบน ๑.๘.๓ ท าใหทราบผลการวเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๘.๔ สามารถน าผลของการวจยมาเปนประโยชนในการศกษา และเปนขอมลส าหรบคนควา วจย ในการท าการศกษาวจยของผอนตอไป

บทท ๒

ความกตญญในพระพทธศาสนาเถรวาท ความกตญญกตเวทหรอกตญญกตเวทตาธรรมแสดงถงความสมพนธระหวางบคคลผมอปการคณทเรยกวาบพพการชน กบบคคลผรอปการคณของบคคลอนแลวตอบแทน ทเรยกวา กตญญกตเวทชน ความกตญญกตเวท คอ คณธรรมทส าคญยงประการหนงของสงคม เพอใหเกดความเขาใจทชดเจนถกตองเกยวกบคณธรรมขอน จ าเปนตองศกษาท าความเขาใจความกตญญกตเวทในประเดนตางๆ เรมตงแตนยามและความหมายของกตญญกตเวท ความส าคญของความกตญญกตเวท ประเภทของความกตญญกตเวท และประโยชนของความกตญญกตเวท โดยจะไดกลาวถงประเดนตางๆ ขางตนไปตามล าดบ ดงมรายละเอยดใหศกษาตอไปน ๒.๑ นยามและความหมายของค าวาา “กตญญ” ในพระไตรปฎกไดอธบายความกตญญไวในหลายๆ พระสตร สามารถสรปความไดวา หมายถง การรจกบญคณทผอนไดกระท าแกตน และกระท าตอบแทน เชน กรณตวอยางของพระสารบตรตอบแทนคณของราธะพราหมณ ทเคยถวายขาวทพพหนงแกตนดวยการเปนอปชฌายบวชให ซงพระพทธเจายกยองพฤตกรรมเชนนวาเปนความกตญญกตเวท หรอกรณทพระพทธเจาตรสไวในปตตสตร เกยวกบการทบตรธดาตอบแทนคณบดามารดาดวยการเลยงด ชวยกจการงาน เชอฟงในโอวาท ด ารงวงศตระกลวาเปนความกตญญกตเวท เปนทนาสงเกตวา ค าวา กตญญทใชในพระบาลมกจะมค าวา กตเวท ตามหลงหรอรวมอยดวยเสมอ ซงเทากบเปนการบงบอกถงความหมายของความกตญญวา ไมใชเพยงแครคณคนเทานน หากแตมภาระหนาทตองท าตอบแทนคณนนดวย กตญญจงจะมความหมายสมบรณ ดงนนทานจงอธบายรวมเปนค าเดยววา “บคคลผรอย ใหผอนรอยซงอปการะทบพพการท าไวกอนโดยความเปนอปการะ ใหเปนไปโดยสมควรแกอปการะทคนอนท าไวแลวชอวา กตญญกตเวท” ในคมภรอรรถกถาทานอธบายความหมายของความกตญญในลกษณะคลายคลงกน เชน “ความรจกอปการคณทผใดผหนงท ามาแลว ไมวามากหรอนอย โดยระลกนกถงเนองๆ ชอวา ว.มหา. (ไทย) ๔/๖๙/๙๗. อง.ปญจก. (ไทย) / ๙/๖๐-๖ . มหามกฎราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลาม ๔, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราช วทยาลย, ๕ ๖), หนา ๙.

๔

กตญญตา”๔ ซงหากจะพจารณาความหมายเทาทปรากฏ กอาจจะท าใหเหนวา กตญญนนมความหมายเพยงแควา “การรจกคณคน” เทานน แตความจรงหาเปนเชนนนไม เพราะค าอธบายททานขยายความตอ รวมทงตวอยางประกอบ ยอมมนยแหงการ “ตอบแทน” ตามมาดวยอยนนเอง นอกจากการอธบายความกตญญในลกษณะดงกลาวแลว ในปรมตถโชตกา อรรถกถาขททกนกาย ขททกปาฐะ ยงไดขยายความกตญญออกไปถงการระลกนกถงบญกศลทคนเราแตละคนไดท ามาแลวในอดตวา บญกศลเหลานนกมสวนชวยปองกนทกขภยตาง ๆ มความทกขในนรก เปนตน การระลกถงบญกศลในลกษณะเชนนทานกเรยกวา กตญญ๕ อนง เมอส ารวจคมภร หรอหนงสอรนหลงๆ มา ทานไดใหความหมายของความกตญญในลกษณะทคลายกบความหมายทพบในพระบาลและคมภรอรรถกถา เชน พจนานกรม มคธ-ไทย ไดใหความหมายของกตญญไววา กตญญ หมายถง ผรซงอปการะอนบคคลอนท าแลวแกตนโดยปกต ดงรปวเคราะหทวา “กต อปการ ชานาต สเลนาต กตญญ” ผมปกตรซงอปการะอนบคคลอนท าแกตน “กต ชนต สลมสสาต กตญญ” ผรซงอปการะอนบคคลอนท าแลวแกตน “กต อปการ ชานาต กตญญ” ผรคณทาน “กตปพโพ, ญา ญาเณ, ร” สวนกตเวท นนหมายถง ยงบคคลใหรซงอปการะอนบคคลอนท าแลวแกตน, ยงบคคลใหรซงคณอนบคคลท าแลวแกตน, ผประกาศซงอปการะอนบพการชนท าแลว, ผตอบแทนอปการะของทาน, ผสนองคณทาน, ผตอบแทนคณทาน กตญญกตเวท จงหมายความวา บคคลผรคณทานและตอบแทนคณทาน, ไทยตดพดเฉพาะกตญญ แตความหมาย หมายถง กตเวทดวย๖ พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายของกตญญไววา รอปการะททานท าให, (ผ) รคณทาน เปนค าคกนกบ กตเวท และไดใหความหมายของค าวา กตเวท วา (ผ)สนองคณทาน, เปนค าคกนกบ กตญญ๗ พทธทาสภกข ไดใหความหมายของกตญญไววา ความรและยอมรบรในบญคณของผอน ทมอยเหนอตนเรยกวา กตญญตา (กตญญ) การพยายามท าตอบแทนบญคณนน ๆ เรยกวา กตเวทตา (กตเวท) คนทรบญคณ เรยกวาคนกตญญ คนทท าตอบแทน เรยกวา คนกตเวท กตญญ

๔ข.ข.อ. (บาล) / / ๐ . ๕เรองเดยวกน.

๖ เรองเดยวกน, หนา ๖ – ๖๔. ๗ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕, (กรงเทพมหานคร : อกษรเจรญทศน, ๕ ๙), หนา ๕.

๕

กตเวทตา หมายถง ความรบญคณทานแลวท าตอบใหปรากฏ นเปนธรรมประคองโลกใหเปนอยได และอยไดดวยความสงบสข พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) ใหความหมายไววา กตญญ สามารถใหความหมายได อยาง คอ . กตญญ แปลวา ผรอปการคณทคนอนกระท าแลวแกตน หมายความวา ผใดท าคณใหแกตนมากกตามนอยกตาม ใหระลกถงอยบอยๆ และ . กตญญ แปลวา ผรบญตางๆ ทตนท าไวแลววาเปนของด มอปการะแท หมายความวา บญทงหลายมอปการะแกสตวทงหลายมาก เพราะน าสตวไปสสคต และปองกนทกขตางๆ เปนตน ความระลกถงอปการะของบญจงชอวา กตญญ๙ กลาวไดวา ค าวา “กตญญกตเวท” เปนค าทมาดวยกน เมอกลาวถงความกตญญ กตองกลาวถงกตเวทไปโดยปรยาย เพราะในทางปฏบตคณธรรม ขอนไมสามารถแยกจากกนได เมอกลาวโดยสรป ความกตญญ กคอ ความรและการยอมรบรในบญคณของบคคล สตว สงของ และธรรมชาตสงแวดลอม ทมตอตวเราทงทางตรงและทางออม กตเวท คอ พยายามกระท าตอบดวยการทดแทนพระคณ ชวยเหลออปการะ ยกยอง บ ารง รกษาใหคงอยในสภาพทดงาม เพอความสงบสขของสงคม และเพอความสมดลทางธรรมชาตสงแวดลอม ๒.๒ ประเภทของความกตญญ ค าวา บพการ หมายถง บคคลผท ากอนโดยปกต, บคคลผท าอปการะกอน, บพพการบคคล, ในกฎหมาย ค าวา “บพการ” หมายถง บดา มารดา ป ยา ตา ยาย ทวด (ทงสองฝาย) ในทางพระพทธศาสนา มความหมายกวางไปกวาน ๐ ซงหมายรวมไปถงอาจารยอปชฌาย และพระสมมาสมพทธเจา ตลอดจนถงบญทงหลายดวย บพการบคคลกบกตญญกตเวทบคคล กตญญกตเวทบคคล ยอมจะหาไดยากกวาบพการบคคล จากการศกษาความหมายของความกตญญทงในคมภรบาล คมภรอรรถกถา ตลอดทงคมภรรนหลง พจารณาโดยรวมแลว สรปประเภทความกตญญได ประเภท คอ

พทธทาสภกข, กตญญกตเวทเปนรามโพธรามไทรของโลก, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๕ ๖), หนา . ๙พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), มงคล ๓๘, พมพครง ๗, (กรงเทพมหานคร : คณะกรรมการวปสสนาสาร, ๕ ๖), หนา ๗๗.

๐พนตร ป. หลงสมบญ, พจนานกรม มคธ–ไทย, (กรงเทพมหานคร : อาทรการพมพ, ๕๔๐), หนา ๕๐ .

๖

. ความกตญญตอบคคล . ความกตญญตอสงทมบญคณ

๒.๒.๑ ความกตญญตาอบคคล ในคมภรทางพระพทธศาสนา ทานไดระบถงบคคลทอยในฐานะตองแสดงความกตญญ พรอมทงเหตผลประกอบดงตอไปน (๑) กตญญตาอพระพทธเจา พระพทธเจาในฐานะเปนผทรงกอตงพระพทธศาสนา ไดทรงบ าเพญบารมมาเปนเวลาอนยาวนาน เพอการขนเหลาสรรพสตวออกจากสงสารวฏ เมอครงทพระองคไดตรสรพระอนตตร-สมมาสมโพธญาณใหม ๆ ทรงมพระทยโนมไปเพอความเปนผขวนขวายนอย แตเพราะทรงอาศยความเอนดในเหลาสรรพสตว พระองคจงทรงเรมประกาศพระศาสนา ดวยทรงมงประโยชนสขแกโลกแกไวเนยนกรทจะไดพนจากทกข ดงทพระองคไดทรงบ าเพญพทธกจตลอดเวลา ๔๕ พรรษา โดยการน าหลกสจธรรมททรงคนพบประกาศใหชาวโลกไดรบรและปฏบตตาม เพอประโยชนเกอกลและความสข ดงนน พระองคจงทรงเปนผมอปการคณทรงเปนปชนยบคคลของพทธบรษทในฐานะทรงมพระปญญาธคณ พระบรสทธคณ พระมหากรณาธคณ และทรงตงพระศาสนา ประกาศสจธรรม บญญตพระวนยใหปวงชนพลโลก เวนสงควรเวน และประพฤตสงควรประพฤต พระพทธองคทรงเปนพระบรมคร ทรงเปนมนษยทมสงขารรางกายประกอบดวยสงทเปน นาม กบ รป เหมอนมนษยทวไป แตทรงเปนผมความเฉลยวฉลาดเปนสวนพระองค ทรงฝกฝนพระองคเองจนสามารถกระท าสงเหลอวสยทสามญชนจะกระท าได ทรงใหก าเนด ค าสอนทเรยกวา พระธรรมวนย หรอพระพทธศาสนา ชาวพทธเคารพนบถอพระองคในฐานะททรงเปนพระบรมคร ๔ ดงนนพระพทธองคจงเปนผมอปการคณมากมาย ดงทพทธศาสนกชนทราบกนอยางดตามแนวพทธคณ ๙ ประการ ๕คอ . เปนพระอรหนต . เปนผตรสรดวยพระองคเองโดยชอบ . เปนผเพยบพรอมดวยวชชาและจรณะ ๔. เปนผเสดจไปด ๕. เปนผรแจงโลก ๖. เปนสารถฝกผทควรฝก

มงคล. (บาล) / ๖ / ๗๖. มงคล. (บาล) / ๖ / ๗๕. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๙. (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๕๔ ), หนา ๙๐. ๔พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก, ความอศจรรยในพระธรรมวนย, (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพประดพทธ, ๕ ๖), หนา ๔๕. ๕ม.ม. (ไทย) /๗๔/๖๕–๖๖.

๗

ไดอยางยอดเยยม ๗. เปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย . เปนพระพทธเจา ๙. เปนพระผมพระภาค อยางไรกตาม แมวาพระพทธองคจะปรนพพานไปแลว พทธศาสนกชนกคงรกษาและถอปฏบตตามพระธรรมวนย จะเหนไดวา การถอพระธรรมวนย เปนสงส าคญอยางยง และพระองคตรสไววา ผใดปฏบตตามค าสอนของพระองค ผนนชอวาไดบชาพระพทธองค คอไดตอบแทนพระองคตามสมควรแลว เนองจากพระองคทรงเปนผร ผตน และผเบกบานนนเอง (๒) กตญญตาอบดามารดา

บดามารดาในบาลทานจดเปนบพพการ ๖ หมายถง ผท าอปการะกอน คอ เปนผประพฤตประโยชนแกบตรธดาเปนคนแรก เรมตงแตเปนผใหก าเนด ใหการเลยงด ใหการศกษา ในพระบาลทานจงบอกวา เปนผมอปการะมาก และเปนผแสดงโลกนแกบตรธดา ๗ มารดาบดาจงนบเปนบคคลส าคญ ในหลกทศ ๖ ทานถอบดามารดาวาเปนทศเบองหนา ซงมความหมายหลายประการ เชน

) ส าคญเปนล าดบแรก ) ทานอยเบองหนาคอยดแล ปกปองบตรธดาตลอดเวลา ) ใหบตรธดาดแลเลยงดบดามารดาใหด เพราะทานเปนเสมอนหนาตาของเรา

ในคมภรทางพระพทธศาสนาทานใชสรรพนามเรยกชอบดามารดาไวหลายประเภท เชน พรหม บรพเทพ บรพาจารย อาหไนยบคคล ๙ ซงแตละชอกสะทอนใหเหนบทบาทหนาททส าคญทบดามารดาปฏบตตอบตรธดา ในขททกนกาย ชาดก ทานไดพรรณนาถงพระคณของบดามารดาทมตอบตรธดาตงแตแรกเรมโดยล าดบ ดงตวอยางดงน

มารดาเมอหวงผลคอบตร จงนอบนอมเทวดาทงหลาย และไดถามถงฤกษยาม ฤด และปทงหลายเมอมารดานนมฤด การตงครรภจงมได เพราะการตงครรภนน มารดาจงมการแพทอง เพราะเหตนน บณฑตจงเรยกทานวา สหทา หญงผมใจด มารดาประคบประคองครรภอยหนงปหรอหยอนกวาบางแลวจงคลอดบตร เพราะเหตนน มารดาจงชอวา หญงผใหก าเนดบตร เพราะเหตนน บณฑตจงเรยกทานวา ชเนตต หญงผยงบตรใหเกด เมอบตรรองไห มารดากปลอบโยนใหยนดดวยน านมบาง ดวย

๖อภ.กถา. (ไทย) ๗/ ๕๗/๔๗๔. ๗อง.ตก. (ไทย) ๐/ / . ท.ปา. (ไทย) / ๖๖/ . ๙ข.อต. (ไทย) ๕/ ๐๖/๔ ๕.

การรองเพลงกลอมบาง ดวยการกอดไวแนบอกบาง เพราะเหตนน บณฑตจงเรยกทานวา โตเสนต หญงผยงบตรใหราเรงยนด บตรทมารดาเลยงดมาแลวดวยความยากล าบากเชนน ไมบ ารงเลยงดมารดา บตรนนชอวาประพฤตผดในมารดา ยอมเขาถงนรก บตรทบดาเลยงดมาแลวดวยความยากล าบากเชนน ไมบ ารงเลยงดบดา บตรนนชอวา ประพฤตผดในบดา ยอมเขาถงนรก ๐

ในอรรถกถา ทานไดเนนย าถงความส าคญของบดามารดาไวในฐานะสง เชน แมกระทงอาหารบณฑบาตทภกษรบมาจากชาวบานยงไมไดแตะตองหรอลงมอฉน จะยกอาหารนนใหบดามารดารบประทานกอนกได ไมมโทษทางพระวนย ทงไมเปนการท าศรทธาไทยใหตกไป คอไมท าใหวตถหรอไทยธรรมทชาวบานถวายนนมคานอยลงไปแตอยางใด ซงเปนการตอกย าถงความส าคญของบดามารดา ขณะเดยวกนกเทากบเปนการแสดงเหตผลวา ท าไมบดามารดาจงอยในฐานะเปนผทบตรธดาตองแสดงกตญญกตเวทตลอดชวต เมอกลาวโดยสรป บดามารดามฐานะเปนผท าคณประโยชนแกบตรอยางมหาศาล และอยในฐานะทเปนพระพรหม ครคนแรก เทวดาคนแรก และอาหไนยบคคลของบตร สมควรทบตรทกคนจะตองตระหนกในคณปการดงกลาว ดวยการกระท าตอบแทนตามหนาทของตน ดงนน ฐานะของบดามารดาจงเปนฐานะทสงสงส าหรบบตร (๓) คร อปชฌาย อาจารย คร อปชฌาย อาจารย อยในฐานะเปนทพงพาอาศยของศษยทตองการความรเพอพฒนาชวตของตนเองใหกาวหนา ทานจงเปรยบคร อปชฌาย อาจารย เปนเหมอนทศเบองขวา ทานเปนผทคอยเพงโทษ คอยสงสอน ตกเตอน ในสงทถกทควร ใหความร และแสดงความประพฤตทดงามใหกบศษยไดน าไปใชด าเนนชวตในทางทถกตองดงาม เชน ทานแนะน าในสงทด ใหตงใจเรยน บอกความรทกอยางทม ยกยองใหปรากฏแกคนทวไป อกทงทานคอยเปนทปรกษาใหในยามทศษยมปญหา เปนตน ซงหนาทเหลาน ยอมสะทอนใหเหนบทบาทส าคญของ “คร” ในการพฒนาคณภาพชวตของผทเปนศษย

๐ข.ชา. (ไทย) / ๖๕- / - ๔. มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลาม , (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๕๔ ), หนา ๐. ท.ปา. (ไทย) / ๖ / . ว.มหา. (ไทย) ๔/๖๔/๗๙- ๐.

๙

(๔) สมณพราหมณ

สมณพราหมณในทางพระพทธศาสนาทานจดเปนทศเบองบน ๔ เพราะเปนเพศทสง อยในฐานะเปนทเคารพกราบไหวของคนทวไป ทานจดอยในกลมของบคคลทมอปการะตอกลบตรกลธดาหลายประการ เชน หามไมท าความชว ใหตงอยในความด อนเคราะหดวยน าใจทดงาม ชทางสวรรคให ๕ เปนตน ในคมภรทางพระพทธศาสนา ทานแสดงหลกอนหนงซงสะทอนใหเหนความจรงวา คฤหสถผครองเรอน กบสมณพราหมณผละจากเรอนไปแลว อยในฐานะพงพาอาศยกนกลาวคอ สมณพราหมณพงปจจย ๔ จากชาวบาน ขณะเดยวกน ชาวบานกอาศยสมณพราหมณพอกพนกศลและทางสวรรค ตลอดจนแทงตลอดมรรคผลอยางใดอยางหนง ทงสองจงอยในฐานะมอปการะมากตอกน ๖ มองอกมมหนง สมณพราหมณอยในฐานะเปนผเสยสละความสขสวนตน มงแสวงหาความหลดพนเพอตนเองแลว ตงตนทดงามนนเพอใหเปนไปเพอการสงเคราะหอนเคราะหชาวบานใหเจรญรอยตามความดงามนนโดยไมจ ากดเฉพาะบคคลใดบคคลหนง สมณพราหมณจงอยในฐานะเปนบคคลสาธารณะ กจกรรมของทานจงเปนกจกรรมทเปนไปเพอประโยชนแกสาธารณชน ดงนนทานจงอยในฐานะมอปการคณแกชนหมมาก ซงกควรไดรบความกตญญตอบแทนเชนกน เหมอนกรณทพระเจาปสเสนทโกศลแสดงกตญญตอพระพทธเจาดวยทรงกระท าความเคารพพระพทธเจาอยางยง ๗ (๕) บพพการบคคลทวไป ค าวา บพพการบคคลทวไปนหมายความถงคนทท าคณ หรอมคณอยางใดอยางหนง ถามองในมมแคบกจะมงถงบคคลทท าคณประโยชน หรอมอปการะแกเราอยางใดอยางหนง ถามองในมมกวางกเพงถงผมอปการคณตอโลก หรอตอสงคมโดยสวนรวม แมจะไมไดท าคณ หรออปการะอยางใดอยางหนงแกเราในทางตรง แตเรากไดรบประโยชนโดยออมจากผลแหงการกระท าของทาน เชน พระเจาแผนดน ปราชญ บณฑตทงหลายทมความคดทดงามชวยสรางสรรคสงคม ประเทศชาตใหมความเจรญงอกงาม ท าใหเกดสนตสข บคคลเหลาน ในทางพระพทธศาสนาถอวาเปนบคคลทตองระลกถงบญคณ และตอบแทนคณทงสน

๔ท.ปา. (ไทย) / ๖๖/ . ๕ท.ปา. (ไทย) / ๗ / ๖. ๖ข.อต. (ไทย) ๕/ ๐๗/๔ ๖. ๗ท.ปา. (ไทย) / ๗/ .

๐

โดยทสดเราไดรบประโยชนจากใคร กควรหาโอกาส หาจงหวะตอบแทนบญคณโดยวธใดวธหนงตามสมควร ขอนองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจากทรงปฏบตเชนกน ตวอยางเชนกรณทพระองคไดรบการอปฏฐากดแลจากปญจวคคยเมอคราวบ าเพญทกกรยาครนไดบรรลธรรมแลวกทรงด าหรเหนคณของปญจวคคยวา “ภกษปญจวคคยมอปการะแกเรามากทไดเฝาปรนนบตเราผมงหนาบ าเพญเพยรมา ถากระไร เราจะพงแสดงธรรมแกปญจวคคยกอน”

สรปไดวา ความกตญญทงหมดตามทกลาวมาน ความกตญญตอพระพทธเจา เปนจดเรมตนของการท าความด และเปนแบบอยางทกอใหเกดความกตญญอนๆ เชน กตญญตอบดามารดา กลาวคอ บคคลจะไดชอวาเปนผมความกตญญนน ตองเรมตนจากการปลกฝงภายในครอบครว ขอนจงเปนภาระอนส าคญยงของผทเปนบดามารดา เพราะหากสถาบนครอบครวไมไดท าหนาทในการอบรมสงสอน หรอฝกฝนอบรมเรองความกตญญแลว เดกจะไมสามารถพฒนาความกตญญตอบคคลอน ๆ ได ดงนน เมอกลาวถงความกตญญ ทานจงมกจะกลาวเนน หรอเรมตนกลาวกนทครอบครวกอนเปนล าดบแรก ถดจากนนกเปนการกตญญตอพระสงฆ คร อาจารย และบพพการทวไปทมอปการะตอเรา ตลอดทงสงคมทมสวนชวยใหเราประสบกบสงทดงาม ๒.๒.๒ ความกตญญตาอสงทมบญคณ (๑) สตวเลยงทมคณ หลกความกตญญในทางพระพทธศาสนา ไมไดจ ากดอยแคบคคลตอบคคลเทานน แตยงครอบคลมถงสตวเลยงตาง ๆ ดวย เพราะสตวเลยงบางชนด บางประเภทกจดอยในกลมทมอปการหรอมคณตอมนษย เชน ชาง มา โค กระบอ เปนตน มนษยอาศยแรงงานจากสตวเหลานในการประกอบอาชพ การเลยง หรอการดแลเอาใจใส ไมใชงานจนเกนก าลงกสะทอนใหเหนถงความระลกนกถงบญคณของสตวเลยงเหลานดวย ดงกรณองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาทบรรยายวา เมอครงเสวยพระชาตเปนพระโพธสตว ไดเลยงดโคถกชอนนทวสาลตวหนงอยางด ขณะทโคนน-ทวสาลนนกส านกบญคณของพระโพธสตว จงหาวธการตอบแทนเชนกน ๙ ซงกรณดงกลาวน สะทอนใหเหนถงอปการคณททงคนและสตวตางกส านกรบญและกระท าตอบแทนกนและกน (๒) ทอยา ทอาศย ทอยอาศยนบเปนหนงในปจจย ๔ ทมความจ าเปนส าหรบชวต อาจกลาวไดวาเปนทกสงทกอยางส าหรบชวต ในบาลพระผมพระภาคเจาจงอปมาเปรยบเทยบการใหทอยอาศย วาเปน

ว.มหา. (ไทย) ๔/ ๐/ ๖. ๙ว.มหา.อ. (ไทย) / / .

เหมอนการใหทกสงทกอยาง ๐ ทอยอาศยจงนบเปนสงทมคณ เพราะเอออ านวยความสขให อยางนอยทสดกไดอาศยเปนทหลบนอน เปนทกนแดด กนฝน ปองกนเหลอบ ยง สตวรายตาง ๆ ได ซงหลกความกตญญตามแนวของพระพทธศาสนากคอ สถานทใดกตามทเคยไดอาศย ไดพกพงไมวาจะเปนการชวคราว หรอเปนการถาวรกตาม ทานบอกวาไมควรท าลายสถานทนน หรอไมควรท าใหเกดความเสอมเสยตอสถานทนน โดยทสดแมอาศยรมเงาไมใดเปนทหลบแดด หลบฝน กไมควรหกกงไมนน (๓) สงสาธารณะประโยชน สงสาธารณประโยชนในความหมายน ไดแกสงทเอออ านวยประโยชนแกคนโดยสวนรวม ทงทมนษยสรางขน หรอสงทเกดขนเองตามธรรมชาต เชน ศาลาสาธารณประโยชน ถนน ไฟฟา ประปา แหลงน า ปาไม เปนตน สงเหลานเออประโยชนแกมนษยทงทางตรง และทางออม หากเกดความเสยหายกยอมกระทบตอคนเปนจ านวนมากหลกของพระพทธศาสนา แมจะไมไดพดถงความกตญญตอสงสาธารณะประโยชนเหลานโดยตรง แตกมกลาวถงโดยออม อยางนอยกสามประการ ประการแรกชใหเหนวา สงเหลานเปนสงส าคญ ใครกตามทไดสราง หรอจดท าสงเหลานเพอประโยชนแกคนหมมาก ทานถอวา ผนนจะไดกศลตลอดไป เรยกวา นพทธกศล คอบญกศลทใหผลเนองนตย ทงกลางวนและกลางคน ประการทสอง ใครกตามทไมรคณคาท าลายสงสาธารณะประโยชนเหลาน ยอมประสบบาปกรรมเปนอนมาก เชน กรณเจาศากยะซงเปนพระญาตของพระพทธเจาทในอดตชาตเคยโปรยยาพษลงแมน า ชาตตอมาจงประสบผลกรรมถกฆาเชอดคอตาย ประการสดทาย หลกการของพระพทธศาสนาถอวา สรรพสงทงหลายด ารงอยไดโดยพนฐานของการองอาศยกนและกน เราจงอยในฐานะทงเปนผรบ และเปนผใหซงกนและกนอยตลอดเวลา บนพนฐานของหลกการดงกลาว เมอเราไดรบประโยชนจากสงใด ยอมตองส านกร และหาทางตอบแทนสงนนตามโอกาสอนสมควร ซงประเดนสดทายนพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดเสรมความไววา

เมอกลาวถงหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาเองแท ๆ เรองระบบของการพงพาอาศยกนนทานย ามาก แตนอกจากการพงพาอาศยกนแลว สงส าคญอยางหนงกคอ

๐ส .ส. (ไทย) ๕/๔ /๕ . ข.เปต. (ไทย) ๖/ ๕๙- ๖๔/ ๗๙- ๐. ส .ส. (ไทย) ๕/๔๗/๖ .

ความรสกทดงามตอกนระหวางมนษยตอมนษย และมนษยตอพช และสตวทงหลาย ความรสกทดงามอยางหนงไดแกคณธรรมทเรยกวา “ความกตญญ”

(๔) บญกศล พระพทธศาสนาถอวา การจะไดเกดเปนมนษยนนตองอาศยบญกศลเปนปจจยหนนน า ๔ หากไมมบญกศลหนนน า ยอมไมสามารถเกดเปนมนษยได บางครงทานจงอปมาการไดเกดมาเปนมนษยวาเปรยบเสมอนเขาโค สวนการไดไปเกดเปนสตวอน ๆ เปรยบเสมอนขนโค ซงแสดงใหเหนวา การไดเกดมาเปนมนษยจงไมใชเรองงาย ครนเกดมาแลว จะเลยงชวตใหอยรอดปลอดภยกเปนเรองยากอกเชนกน ๕ ทเปนเชนนเพราะบญกศลของคนเราแตละคนท ามาไมเหมอนกน บญกศลจงอยในฐานะเปนสงมอปการะ เพราะชวยปองกน ชวยสงเสรม หนนน าใหชวตมความสข การระลกถงบญทตนไดเคยท าไวแลวจงถอวาเปนการกตญญดวยเชนกน ๖ ความกตญญทงหมดตามทกลาวมาน จะเหนไดวา ความกตญญตอบดามารดาเปนจดเรมตน กลาวคอ บคคลจะไดชอวาเปนผมความกตญญนน ตองเรมตนจากการปลกฝงภายในครอบครว ขอนจงเปนภาระอนส าคญยงของผทเปนบดามารดา เพราะหากสถาบนครอบครวไมไดท าหนาทในการอบรมสงสอน หรอฝกฝนอบรมเรองความกตญญแลว เดกจะไมสามารถพฒนาความกตญญตอบคคลอน ๆ ได ดงนน เมอกลาวถงความกตญญ ทานจงมกจะกลาวเนน หรอเรมตนกลาวกนทครอบครวกอนเปนล าดบแรก

สวนความกตญญตอบคคลหรอสงอน ๆ เปนการศกษาตความค าสอนพระพทธศาสนาตามสภาพสงคมเพอใหสอดคลองกบทองถนนน ๆ เพราะเมอพระพทธศาสนาเขามาประดษฐานในประเทศไทย ท าใหพทธศาสนกชนคนไทยมหลกความเชอถอและการประพฤตปฏบตทสบเนองมาจากพระพทธศาสนา อนสงผลใหมเอกลกษณทโดดเดนเปนพระพทธศาสนาแบบคนไทยทไดตความความหมายของกตญญกตเวทใหกวางขวางและสอดคลองกบสภาพสงคมไทย นนกหมายความวา ความกตญญเปนสาระส าคญของมนษยชาต เพราะท าใหมความตอเนองในสงคมมนษยและเปนบอเกดแหงความรบผดชอบตอความเปนมนษยได อกทงยงเปนคณธรรมเบองตน

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), คนไทยกบปา, พมพครงท ๔ , (กรงเทพมหานคร : มลนธพทธ

ธรรม, ๕ ๗), หนา . ๔ข.ธ. (ไทย) ๕/ ๐- ๖/ - ๐. ๕ข.ธ. (ไทย) ๕/ /๙๐. ๖ข.ข.อ. (ไทย) / / ๐ .

ของมนษยทงหลาย เพราะเปนเครองท าลายความเหนแกตวซงเปนศตรส าคญของความด เปนเหตใหเกดความสขม รอบคอบ ความส านกในหนาทและความรบผดชอบโดยล าดบ ๗

ดงนน ความกตญญจงไมไดมขอบเขตอยแคมนษยกบมนษยเทานน แตมกบสงแวดลอมอน ๆ อก เชน พช สตว ปาไม แมน า ล าคลอง เพอสรางวฏจกรทดใหแกธรรมชาต ซงจะเกดผลดกบทกสงทเปนธรรมชาต ไมวาจะเปนมนษย พช สตวและสสาร ท าใหสงเหลานเออประโยชนใหแกกนและกน และในฐานะทมนษยเปนสวนยอยสวนหนงของธรรมชาต มนษยจงมความกตญญกตเวทเปนอยางยง ทงตอมนษยดวยกนเองและตอสงแวดลอมทอยรวมโลกเดยวกน เพราะความกตญญกตเวทเปนคณธรรมค าจนโลกใหอยรอด และเปนคณธรรมทสรางความรกความผกพนใหมนษย สตว สถาบน ธรรมชาตแวดลอม อยรวมกนอยางกลมกลนและสมดล

การแสดงความกตญญกตเวททกลาวมาขางตนทจะเปนฐานค าจนสงคม สรปแลวเปนการแสดงตอบคคล สถาบน และตอธรรมชาตซงสามารถเขยนเปนภาพประกอบเพอใหเกดความชดเจนยงขนได ดงน

๗อ านวย จนเงน, “การพฒนาความกตญญกตเวทตามแนวคดของพระพทธวรญาณ (ทองยอย กต-ตทนโน)”, วทยานพนธครศาสตรมหาบณฑต, (คณะอกษรศาสตร : จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๕ ๗), หนา ๐ .

๔

ภาพท . กรอบการแสดงความกตญญกตเวทเพอเปนฐานค าจนสงคมตามทศนะของ

พระพทธศาสนา ๒.๒.๓ ตวอยาางของบคคลผมความกตญญ ในวจยเลมน ไดศกษาบคคลผมความกตญญไว บคคลดวยกน คอ ๑. พระพทธเจา พระพทธเจาทรงบ าเพญพทธกจ กลาวคอ ทรงแสดงบทบาทและท าหนาทเพอประโยชนแกเหลาพระประยรญาต จรยาวตรสวนน แสดงใหเหนถงพระมหากรณาธคณและความกตญญกตเวทของพระพทธองคตอพระประยรญาตคอ ) ทรงแสดงธรรมโปรดพระเจาสทโธทนะ เมอพระพทธเจาไดตรสรลวงปท ๕ พระเจาสทโธทนะพทธบดา ไดทรงพระประชวรมพระอาการสาหส พระพทธองคเสดจไปโปรดพระ

ข.ธ. (ไทย) ๕/ ๙๗, ๙ , ๙๙/๙๔.

ความกตญญตอบคคล ความกตญญตอสงทไมใชบคคล

กตญญกตเวท

- ตอบดา มารดา - ตอคร อปชฌาย อาจารย - สมณพราหมณ - ตอบพพการชน

- ตอสตวเลยงทมคณ - ทอยอาศย - สงสาธารณประโยชน - บญกศล

ประเภทของความกตญญ

ตอทรพยากรธรรมชาต และสงแวดลอม

- การอนรกษ พฒนาสงแวดลอม - การใชใหคมคาและเกดประโยชนสงสด - การปลกปา, - การสรางทดแทน

๕

พทธบดา ในการเสดจพระพทธองคทรงด าเนนไปโปรดพระพทธบดาในคราวน ทรงเทศนาโปรดพระพทธบดาจนไดบรรลอรหตผล เปนพระอรหนตในขณะทพระบดาทรงเปนคฤหสถ ๙ ) ประทานอปสมบทใหพระนางปชาบดโคตม เหตการณในพทธประวต เมอพระพทธองคทรงอนญาตใหพระนางปชาบดโคตม (ผมอปการคณอยางมากตอพระองค) พรอมดวยบรวารประมาณ ๕๐๐ นาง ไดอปสมบทเปนภกษณ ซงเปนสตรกลมแรกทไดมโอกาสบวชในพระพทธศาสนาเปนครงแรก และเปนเหตใหกลมสตรอนๆ เชน พระนางพมพาพรอมดวยบรวารประมาณ ๕๐๐ นาง ไดเขามาบวชในพระพทธศาสนาอกในกาลตอมา๔๐ กลาวไดวา พระพทธเจา เปนมหาบรษองคแรกทเปดโอกาสใหแกสตรทงหลายไดแสดงบทบาทของตนใหมองเหนศกยภาพและคณคาของสตรทมสทธเสรภาพ และสามารถบรรลธรรมไดเชนเดยวกบบรษ สวนพระญาตทครองเรอน พระองคกไดเสดจไปพ านกทนโครธารามเปนครงคราวเพอรกษาน าใจและอนเคราะหเหลาพระญาต โดยการแสดงธรรมโปรดใหมความอาจหาญราเรงในธรรม เปนอบาสกอบาสกาทด ซงนบวาเปนประโยชนทงแกพระญาตและคนเหลาอน๔ การทพระพทธเจา ไดท าหนาทสงเคราะหพระญาต ท าใหเกดผลดตอการเผยแผพระพทธศาสนาอกประการหนง และทรงไดรบการสรรเสรญจากสงคมทงในอดตและปจจบน ซงกลาวไดวา พระองคเปนมหาบรษพระองคแรกทเปดโอกาสใหแกสตรทงหลายไดแสดงบทบาทของตน ใหมองเหนศกยภาพและคณคาของสตรทมสทธเสรภาพเทาเทยมกบบรษ คอ สามารถบรรลมรรคผล นพพานไดเชนเดยวกน๔ จะเหนไดวา พระจรยาวตรเหลาน แสดงใหเหนถงพระมหากรณาธคณและความกตญญกตเวทของพระองคตอพระประยรญาตผมพระคณตอพระองค ซงเปนจรยาประการหนงในจรยา คอ . โลกตถจรยา การบ าเพญประโยชนแกโลก . ญาตตถจรยา การบ าเพญประโยชนแกพระญาต . พทธตถจรยา การบ าเพญประโยชนโดยฐานะเปนพระพทธเจา ดงนน การแสดงความกตญญกตเวททง ระดบ จงมวตถประสงคอย ประการ คอ เพอใหเกดความเหนชอบมสมมาทฐ และเพอใหบรรลถงมรรคผลนพพาน ปฏปทาของพระพทธองคดงกลาวมาน ถอไดวาเปนบทบาทและหนาทซงสะทอนใหเหนถงความเปนผมพระมหา ๙ข.อป. (ไทย) /๔๐ /๕๐๖. ๔๐ข.อป. (ไทย) /๔๐ /๕๐๖. ๔ ม.ม. (ไทย) / / ๔. ๔ ว.จ. (ไทย) ๗/๔๐ / .

๖

กรณาธคณ และความกตญญกตเวทตอพระประยรญาตอนถอเปนอยางภาระในพทธจรยาทชาวพทธควรยดถอเปนแบบอยาง ๒. ภกษเลยงมารดา บดา เรองภกษเลยงมารดา บดา เลาวาในกรงสาวตถ บตรเศรษฐคนหนง ฟงธรรมเทศนาของพระพทธเจา ลามารดา บดา ออกบวช ศกษาเลาเรยนพระธรรมวนย เจรญวปสสนากรรมฐาน สวนมารดา บดาของทาน จ าเดมแตเวลาทลกชายบวชแลว ทรพยสมบตกรอยหรอลงตามล าดบ จนถงกบตองขอทานเปนผทนาสงสารอยางยง พระลกชายบวชได พรรษา ไดทราบขาววา มารดา บดาของตนยากจน จงคดจะลาสกไปเลยงมารดา บดา ไปทลลาพระพทธองค พระองคตรสวา เปนพระกสามารถเลยงพอแมได ตงแตนนมา เมอทานบณฑบาตไดกน าไปเลยงมารดา และบดา ไดสงฆทาน ไดผานงหม กน าไปใหแกมารดา บดา ทานปรนนบตบ ารงจนตวเองซบผอม มผวพรรณหมนหมอง เมอพระพทธองคทรงทราบ ตรสสาธการถง ครง ตรสวา ภกษนนตงอยในหนทางทพระองคด าเนนมาแลว ทรงเลาเรองสวรรณสามชาดกใหพระสงฆฟง ตรสวา ภกษทงหลาย การเลยงมารดา บดา เปนวงศของบณฑต แลวทรงประกาศสจจะ ผลสดทายภกษผเลยงมารดา บดา ไดเจรญวปสสนารแจงแทงตลอดอรยสจ ๔ ส าเรจเปนพระโสดาบน๔ จากการศกษาเรองน เราจงทราบวา ผเลยงมารดา บดายอมไดรบแตความยกยองสรรเสรญจากนกปราชญ เปนสรมงคลแกตนเองทงภพนและภพหนา สามารถเปนพลวปจจยใหผนนไดส าเรจ มรรค ผล นพพาน ในปจจบนและอนาคตตอไป ๓. พระสารบตร พระสารบตรผมความกตญญเหนอปการคณของคนทเคยถวายอาหารเพยงเลกนอย จงสงเคราะหใหเขาไดบวช และมเรองวาพระสารบตรมความกตญญตออาจารยอยางยง คอ ) อปสมบทใหราธพราหมณ มเรองวา ขณะทพระพทธองคประทบอยทเมองราชคฤห ราธพราหมณเขาไปขอบรรพชากบภกษทงหลาย แตไมไดรบอนญาตดวยเหตผลเพราะความชรา จงมรางกายซบผอมหมองคล า พระผมพระภาคเจาทอดพระเนตรเหนราธพราหมณซบผอมหมองคล าเชนนน จงตรสถามภกษ ทรงทราบเรองนน แลวตรสถามในทประชมวามใครระลกถงบญคณของราธพราหมณไดบาง พระสารบตรจงตอบวาระลกไดวา พราหมณผนนไดถวายภกษา ทพพ ขณะทตนเทยวบณฑบาตอยในเมองราชคฤหน พระผมพระภาคเจาทรงสดบดงนน จงตรสยกยองพระสารบตรวา เปนผกตญญ เปนผกตเวท๔๔

๔ มงคล. (บาล) / ๐๙/ – . ๔๔ข.ธ.อ. (บาล) ๔/ -๔.

๗

) มความกตญญเคารพในอาจารย มเรองเลาวา เมอครงทเปนคฤหสถ สารบตร (โกลตปรพาชก)ไปเทยวแสวงหาโมกขธรรม ไดพบพระอสสชเขาไปบณฑบาตในเมองราชคฤหกเลอมใส จงตดตามไปถงทพกฉนอาหารบณฑบาต และไดปอาสนะกรองน าถวาย ครนทานฉนแลวจงไตถาม พระอสสชกแจงความวาเปนพทธสาวก สารบตรจงอาราธนาใหทานแสดงธรรมใหฟง พระอสสชกแสดงธรรมเทศนา ครนจบธรรมเทสนา สารบตรกไดส าเรจพระโสดาบน จงกราบลาพระอสสชแลวจงไปหาโมคคลลานะ ตอมาทงสองพรอมทงบรวารพากนมาเฝาพระศาสดาทลขอบรรพชาอปสมบท พระศาสดาไดประทานอปสมบทให อก ๕ วนตอมาพระสารบตรไดบรรลเปนพระอรหนต จากการศกษาประวตของพระสารบตรจงทราบวา ทกคนกอนทานจะนอน หากทานทราบวาพระอสสชอยทศใด ทานจะนมสการไปทางทศนนกอนแลวจงนอนหนศรษะไปทางทศนน หรอเมอระลกถงพระอสสชผเปนอาจารยจะนมสการไปตามทศทพระอสสชอย พวกภกษเหนพระสารบตรยกมอไหวไปตามทศ จงพากนไปกราบทลพระพทธองควา พระสารบตรยงไหวทศเหมอนพวกพราหมณ พระพทธองคจงตรสถามพระสารบตร พระสารบตรกราบทลวา ทตนยกมอไหวไปตามทศ เพราะความเคารพพระอสสชผเปนอาจารย พระพทธองคจงตรสสรรเสรญวา พระสารบตรมความกตญญรคณอาจารยทมคณแกตน แลวตรสวา “บคคลรแจงธรรมทพระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงแลวจากอาจารยใด ควรนอบนอมอาจารยนนโดยเคารพ เหมอนพราหมณ นอบนอมไฟทบชา”๔๕ ) เทศนโปรดมารดากอนนพพาน มเรองเลาวา กอนจะนพพาน พระสารบตรประคองอญชลนมสการทง ๔ ทศ กราบทลลาพระพทธองคแลวทานใชเวลาเดนทาง ๗ วน กไปทบานมารดาในราตรนน พระเถระเกดอาพาธอยางแรงกลา อาเจยนและถายออกมาเปนโลหต แตกอดกลนดวยขนตธรรม ไดแสดงธรรมโปรดมารดา พรรณนาพระพทธคณ พระธรรมคณ และพระสงฆ-คณ เทศนใหมารดาผเปนมจฉาทฏฐ (ความเหนผด) ด ารงอยในโสดาปตตผล๔๖ พระสารบตรจงเปนผมความกตญญกตเวท เพราะทานกตญญรคณของราธพราหมณผเคยใสบาตรใหเพยงขาวทพพเดยว และตอบแทนคณโดยการใหอปสมบทพรอมทงใหการอบรมสงสอนแกพระราธะจนบรรลพระอรหต และมความกตญญกตเวทเปนเลศ โดยททานแมไดรบต าแหนงพระอครสาวกเบองขวาแลว ยงมความเคารพนบถอพระอสสชเปนอาจารย เพราะอปการ

๔๕ข.ธ. (ไทย) ๕/ ๙ / ๕๖. ๔๖พระครกลยาณสทธวฒน (สมาน กลยาณธมโม), เอตทคคะในพระพทธศาสนา . (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๕๔ ) , หนา – .

คณททานเขามาสพระพทธศาสนาไดดวยการฟงธรรมจากพระอสสชและในวาระสดทายกอนจะนพพานกไดแสดงธรรมโปรดมารดาใหด ารงอยในโสดาปตตผล ไดชอวาเปนผกระท าปฏการะสนองคณมารดาโดยแทจรง ๒.๓ ลกษณะของความกตญญ ลกษณะตางๆ ของความกตญญบงชใหเหนวา ทกชวตทเกดมาลวนตองพงพาองอาศยกนและกน เพราะการพงพาเกอกลกนนนน ามาซงความสข ความเปนสรมงคลแกชวต ดงมรายละเอยดตอไปน

มงคล คอ ประโยชน หรออานสงสอนเปนเหตใหเกดความสข ขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมไทย ไดสอดแทรกความกตญญไวในหลายแงมม เชน การท าบญอทศ การบวช วนสงกรานต วนลอยกระทง เปนตน ซงสงคมมนษยจะเจรญขนไดเพราะมบคคลในสงคมมลกษณะ ประการ คอ

( ) อปการะ ความอดหนนเกอกลกนและกน ( ) ปฏการะ การตอบแทนสนองอปการะของทาน ดงนน การอปการคณทบคคลอนกระท าแกตน เรยกวา “กตญญ” เพราะเปนรากฐาน

แหงการสรางความดทกอยาง๔๗ และในทางพทธศาสนาถอวาความกตญญเปนอดมมงคลอยางหนง ดงจะเหนไดจากมงคลสตร วาดวยมงคล ประการ ซงความกตญญกตเวทเปนมงคลขอท ๕ มอยดวยกน ๕ ประการ คอ

( ) ความเคารพ ๔ ( ) ความออนนอมถอมตน ( ) ความสนโดษ (๔) ความเปนผกตญญ และ (๕) การฟงธรรมตามกาล๔๙ ซงสงเหลานเกดขนไดเพราะความกตญญกตเวท เชน การอปฏฐากมารดา บดา เปน

มงคลสงสด

๔๗นวม สงวนทรพย, สงคมวทยาศาสนา, พมพครงท , (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพ โอเดยนสโตร, ๕ ๗), หนา ๕ . ๔ พ.อ.ปน มทกนต, มงคลชวต, (กรงเทพมหานคร : พบลเคชน เซนเตอร จ ากด, ๕ ๙), หนา ๐ - ๔. ๔๙ข.ข. (ไทย) ๕/๙/ .

๙

ความกตญญเปนคณธรรมส าคญทเปนคณเครองใหเกดการประพฤตดประพฤตสจรตทงทางกาย วาจา ใจ ดงนนจงเปนเหตใหเกดมงคลหรออานสงสชวต ดงน . ความกตญญเปนเหตใหไดรบการยกยองสรรเสรญ คนเราในโลกนมสถานะเปนผท าอปการะกอนและเปนผตอบแทนคณ หรอเปนผทตองสมพนธเกยวของในบญคณของกนและกน การทไดรบการเลยงดจากมารดาบดาหรอไดรบอปการคณอนๆ จากผอนแลวตอบแทนคณ ยอมไดรบการยกยองสรรเสรญ นบวาเปนคนด กลาวคอ คนทมคณธรรมคอความกตญญเปนคนมเสนห ยอมประกอบไปดวยการประพฤตทางกายวาจาและใจทออนนอม ออนโยน เออเฟอเกอกล มจตทประกอบดวยความซอสตยและภกด มความประพฤตสจรตและเปนประโยชน ยอมใหเกดความอมใจและภมใจแกคนในสงคม ดงเปนทประจกษวาสงคมเมอจะนบถอยกยองวาใครเปนคนดหรอไมกยดเอาความกตญญกตเวทเปนทตง จดมงหมายของการสรรเสรญ และยกยองคนทมความกตญญ กเพอจะไดเปนแบบอยาง ขณะเดยวกนการต าหนคนทอกตญญ กเพอแสดงใหเหนวา คนอกตญญนนเปนบคคลนารงเกยจ ไมควรคบคาสมาคมดวย ซงบางครงทานกลาวถงคนกตญญวา เปรยบเหมอนถกจบโยนลงสนรก๕๐ ดงนนความกตญญกตเวทจงกอใหเกดมงคลหรออานสงสแกผปฏบตคอการไดรบการยกยองสรรเสรญ

. ความกตญญเปนเหตใหไดรบความเจรญรงเรอง โดยทคนมความกตญญนน ตระหนกวาความกตญญ คอ การประพฤตตนเปนคนด ยอมมงแสวงหา หรอสรางสรรคสงทเปนประโยชนแกชวตเปนทตง เชน การตงใจศกษาศลปะวทยา การไมประพฤตตนเสอมเสย การท าหนาทของลก มการเลยงดอปถมภมารดาบดาใหเปนสขเปนตน ยอมใหประสบการงานทด ไดรบการสนบสนนในหนาทกจการงานตาง ๆ คอประสบความส าเรจในชวตโดยงายและมความมนคงในชวตดวยหนาทการงานของตน กลาวคอ คนทมคณธรรมกตญญกตเวทนนเปนผทสรางหลกฐานและความมนคงแกชวตได ถงทสดแมประสบภยตาง ๆ กสามารถผานพนยอมไดประสบมงคลหรออานสงสคอความเจรญรงเรองในชวต

. ความกตญญเปนเหตใหประสบความสขในโลกนและโลกหนา๕ ความกตญญใหเกดมงคลคอ การไดรบการยกยองนบถอ มความเจรญรงเรองในชวตแลว ยอมใหเกดมงคลแกผมคณธรรมนอกประการหนงคอเปนผมความสขในโลกนและในโลกหนา ดวยวาผมความกตญญกตเวทนนประพฤตตนดวยมงหมายตอบแทนคณบพพการชนยอมประพฤตเปนประโยชน เวนการ ๕๐อง.จตกก. (ไทย) / / . ๕ โกวทย ราชวงค, “หลกค าสอนเรองความกตญญกตเวทในพระพทธศาสนา : กรณศกษาทศนะของคนชราวาดวยการทอดทงบพการในสงคมไทย”, วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๕๔๕), หนา ๙๕.

๐

ทจรตทงปวง เมอมความขยนหมนเพยรกแสวงหาทรพยได เมอไดทรพยมายอมรจกรกษาเพอเลยงดตนเองและตอบแทนบพพการบคคล ยอมเลอกคบกลยาณมตร และรจกเลยงชวตตามก าลงแหงทรพย รคณคาแหงทรพยทหามา เชนนชอวาไดความสขทเกดจากความมนคงแหงชวตมความสขใจภมใจในทรพยสนและความมหลกฐานมนคงของตน มความสขและภมใจในการใชจายทรพยทไมขดสนของตน มความสขและความภมใจในการไมเปนหนของตนและมความสขและภมใจในการมกจการงานทไมมโทษของตน อนนเปนความสขในสวนปจจบนทคนมกตญญกตเวทพงไดรบในสวนความสขในโลกหนานนหมายเอาความเปนผไปสสคตเปนทตง คนมความกตญญกตเวทเมอมความมนคงแหงชวตดงกลาวแลว ยอมสงสมประโยชนชนสงขนไป กลาวคอความตงมนในศรทธาความเชอทวาท าความดไดด ท าความชวไดชว ความเปนผถงพรอมดวยศล รกษากายวาจาเรยบรอยมระเบยบวนยในการด าเนนชวต ความเปนผถงพรอมดวยจาคะ คอมความเออเฟอเผอแผ เฉลยความสขแกผอน สรางอปการคณแกคนและสงคม ถงพรอมดวยปญญา คอเปนผตระหนกในเหตผล รดรชวตงในหลกโยนโสมนสการในการด าเนนชวต ระลกขางหลง ระวงขางหนา มนคงในคณธรรมเชนนยอมมสคตเปนเบองหนาอนนเปนความสขในสวนโลกหนาทคนมกตญญกตเวทพงไดรบเปนมงคลหรออานสงสแกชวต จากการศกษาลกษณะของคนมความกตญญ เราทราบไดดวยอาการทแสดงออกตอผมพระคณ ลกษณะ๕ ดงน . ประกาศคณทาน คอ การประกาศวาผมพระคณของเราดอยางไรบาง เชน ถาผมพระคณเปนพอแม จะตองกลาวสรรเสรญยกยองพอแมใหคนอนฟงวา ทานดกบเราอยางไร ทคนนยมท ากนมากคอ เขยนประวตประกาศคณของพอแมในหนงสองานศพ วธนแมจะใชได แตมใชวธทดทสด วธประกาศคณพอแมทดทสด คอ ประกาศทตวเราเอง คนเราทกคนคอตวแทนของพอแมตนทงนน เพราะเลอดของตนเปนเลอดเนอเดยวกบพอแม ตลอดจนนสยใจคอและความประพฤต กไดรบการอบรมถายทอดมาจากทาน ฉะนน ความประพฤตของเราเองนแหละจะเปนตวประกาศคณทาน หรอประจานทานอยางโจงแจงทสด ไมวาเราจะตงใจหรอไมกตาม . ตอบแทนคณทาน คอ เมอรวาทานมคณหรอมอปการะ ตองตอบแทน เชน ถาผมพระคณเปนพอแม บตรธดาสามารถตอบแทนไดดงน ) ทานเลยงเรามาแลว เลยงทานตอบ

๕ สมคด เหลาฉลาด, “ความเชอเรองบญและบาปกบพฤตกรรมเชงจรยธรรมของนกเรยนระดบมธยมศกษาตอนปลาย เขตกรงเทพมหานคร”, วทยานพนธหลกสตรพฒนาชมชนมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๕๔ ), หนา ๕๐.

) ชวยท ากจธระการงานของทาน ) ด ารงวงศตระกล ๔) ประพฤตตนใหเหมาะสมกบความเปนทายาท ๕) เมอทานลวงลบไปแลว ท าบญอทศใหทาน๕ หรอถาทานผมพระคณเปนครหรออาจารย ศษยสามารถตอบแทนคณไดดงตอไปน

) ลกขนยนรบ ) เขาไปคอยรบใช ) เชอฟง ๔) ดแลปรนนบต ๕) เรยนศลปวทยาโดยเคารพ๕๔

ในพระไตรปฎกไดยกยองคนกตญญไวอกนยหนง คอ . เปนสตบรษ ไดแก คนด มคณธรรม เปนบณฑตในทางพระพทธศาสนา เพราะความ

กตญญกตเวทเปนภมของสตบรษ๕๕ . เปนบคคลทหาไดยาก เพราะบคคลทมความกตญญกตเวท ตองฝกฝนตนมาด

สามารถยกจตใจของตนใหสงสงได ซงมใชจะเกดขนกบคนทกคนได๕๖ . ประสบแตความสข เนองจากประพฤตตนถกตอง ชวตจงมแตความเจรญ และยงน า

ความสขมาใหแกบคคลอน ๆ ดวย๕๗ ๔. ควรแกการยกยองสรรเสรญ เพราะเปนผมจตใจสงสง ประกอบดวยคณธรรมอนด

และเปนแบบอยางแกคนอน ๆ ได จงสมควรไดรบการยกยองชมเชย๕ ๕. ประพฤตสงทเปนอดมมงคลแกชวต เพราะความกตญญเปนขอปฏบตทกอใหเกด

สวสดมงคลแกชวต เปนอดมมงคลในชวต๕๙ สรปไดวา ความกตญญ ม ลกษณะ คอ กตญญตอผมคณแกตนโดยตรง และกตญญตอผมคณหรอผท าประโยชนแกสวนรวม สวนลกษณะของกตเวท กคอ การรคณผทมอปการะแก

๕ ท.ปา. (ไทย) / ๖๗/ . ๕๔ท.ปา. (ไทย) / ๖ / . ๕๕อง.ทก. (ไทย) ๐/ /๗๗. ๕๖อง.ทก. (ไทย) ๐/ ๐/ ๔. ๕๗อง.จตกก. (ไทย) / /๗๗. ๕ ข.อป. (ไทย) / / . ๕๙ข.ข. (ไทย) ๕/๙/ .

ตนหรอแกสวนรวม เมอรแลวกประกาศใหผอนไดรบทราบ และตอบแทนทานดวยการใหวตถสงของ ดวยการชวยเหลอดวยก าลงและดวยความเคารพ และอกนยหนงความกตญญกตเวทเปนภมของสตบรษ เปนบคคลทหาไดยาก ควรแกการยกยองสรรเสรญ เพราะสงเหลานเปนมงคลแกชวตทท าใหประสบแตความสขความเจรญในการด าเนนชวตสบไปในวนขางหนา ๒.๔ ความส าคญของความกตญญ ความกตญญกตเวทเปนคณธรรมทส าคญส าหรบมนษยชาต เปนคณธรรมพนฐานของมนษย ท าใหมความสมพนธกนในสงคมมนษยและเปนบอเกดแหงความรบผดชอบตอความเปนมนษย และเปนคณธรรมเบองตนของมนษยธรรมทงหลาย เพราะเปนเครองท าลายความเหนแกตวซงเปนศตรส าคญของความด เปนเหตใหเกดความสขม รอบคอบ ความส านกในหนาทและความรบผดชอบโดยล าดบ๖๐ พระพทธศาสนาไดกลาวถงความส าคญของความกตญญกตเวทไวหลายแงมม คอ ความกตญญกตเวทในฐานะเปนคณธรรมอนเปนพนฐานของคนด เปนเครองหมายของคนด กตญญกตเวทอนบคคลหาไดยาก และเปนคณธรรมกอใหเกดมงคลชวต ดงจะไดกลาวในรายละเอยดตามล าดบ ดงน ๒.๔.๑ ความกตญญกตเวทเปนพนฐานของคนด ประเดนคอความกตญญกตเวทในฐานะเปนพนฐานของคนดน มจดมงหมายเพอคนหาค าตอบของค าถามเหลาน คอ ความกตญญกตเวทเปนพนฐานของคนด จรงหรอไม และเพราะเหตใด ความกตญญกตเวทจงไดชอวาเปนพนฐานของคนด ความกตญญกตเวททไดชอวาเปนพนฐานของคนดนน เพราะวาคณธรรมขอนเปนมารดา เปนตนก าเนดหรอเปนรากฐานของคณธรรมอนๆหากจะเปรยบกบตนไม ความกตญญกตเวทเปนดจรากไม คณธรรมอนกเปรยบกบล าตน กงกานสาขาของตนไมทเจรญงอกงามขนไดเพราะอาศยรากฉนใด ความกตญญกตเวทกเปนตนก าเนดหรอเปนรากฐานแหงความเจรญงอกงามของคณธรรมอนฉนนน และคนทมความกตญญกตเวทเปนรากฐาน จะเปนผฝกใฝในการท าความดมากขนเพราะธรรมชาตของความกตญญกตเวทจะกอใหเกดส านกด มหรคอความละอายใจตนเองในการท าผดศลธรรมและกฎหมายบานเมอง โอตปปะ ความสะดงกลวตอความผดดวยส านกถงผลคอความทกขทจะไดรบจากการท าผดนนๆ รวมทงเปนฐานแหงคณธรรมทงหลายทคอยสงเสรม

๖๐อ านวย จนเงน, “การพฒนาความกตญญกตเวทตามแนวคดของพระพทธวรญาณ” (ทองยอย กต-ตทนโน)”, วทยานพนธครศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : จฬาลงกรณมหาวทยาลย), ๕ ๗, หนา ๐ .

และเกอหนนใหคณธรรมขออนๆเจรญขน กลาวโดยสรปคอ เปนบาทฐานของการกาวเขาสความเปนมนษยทประเสรฐหรอมจตใจทสงขน ธรรมเหลานคอ . สปปรสบญญต หมายถง ขอปฏบตของคนด ประกอบดวย ( ) ทาน การใหแบงปน การเออเฟอเผอแผ ( ) ปพพชชา การเวนจากการเบยดเบยนกน ( ) มาตาปตอปฏฐาน การปฏบตดแลมารดาบดาใหเปนสข . คารวธรรม ๖ หมายถง ความเคารพและย าเกรงในธรรม ประกอบดวย ( ) พทธคารวตา ความเคารพนบถอในพระพทธเจา ( ) ธมมคารวตา ความเคารพนบถอพระธรรมดวยการตงใจศกษาเลาเรยน ( ) สงฆคารวตา ความเคารพนบถอตอพระสงฆ (๔) สกขาคารวตา ความเคารพเออเฟอในการศกษา ดวยการตงใจศกษา (๕) อปปมาทคารวตา ความเคารพเออเฟอ ในความไมประมาทเลนเลอ (๖) ปฏสนถารคารวตา ความเคารพเออเฟอในการปฏสนถาร . สงคหวตถธรรม ๔ หมายถง ธรรมอนเปนทตงแหงความยดเหนยวจตใจของกนและกน อนเปนไปเพอการสงเคราะหกน ประกอบดวย ( ) ทาน การให คอ เออเฟอเผอแผ เสยสละ แบงปน ซงกนและกน ( ) ปยวาจา วาจาเปนทรก คอกลาวค าสภาพไพเราะออนหวานสามคค ( ) อตถจรยา การประพฤตประโยชน คอ ขวนขวายชวยเหลอกจการ (๔) สมานตตตา ความมตนเสมอ คอ ท าตนเสมอตนเสมอปลาย๖ ๔. ฆราวาสธรรม ๔ หมายถง หลกธรรมส าหรบพฒนาชวตคนในสงคม เปนคณธรรมทมความจ าเปนส าหรบคนทเกยวของกน คนทจรงใจตอกนยอมสามารถปรบความเขาใจกนไดงายและมกจะประสบความส าเรจทงในการงานและการคบหาสมาคมกน ประกอบดวย ( ) สจจะ ความซอสตย เทยงธรรมเทยงตรงในหนาท จรงใจตอมตร กตญญกตเวทตอผมพระคณ ( ) ทมะ ความขมใจ ขมอารมณ ( ) ขนต ความอดทน อดกลน ไมหวนไหวตออปสรรคปญหา

๖ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๐, (กรงเทพมหานคร : บรษท สอตะวน จ ากด, ๕๔๕), หนา ๔ .

๔

(๔) จาคะ ความเสยสละ ไมใจแคบ ไมตระหน เปนตน จะเหนไดวา ความกตญญกตเวทเปนคณธรรมพนฐานทสงเสรมเกอกลกนและกน เวนจากการเบยดเบยนกน และเคารพย าเกรงตอธรรมทงหลาย เชน เคารพตอพระพทธเจา ตอพระธรรม พระสงฆ ตลอดจนเออเฟอตอการศกษาไมประมาทเลนเลอ และทส าคญเออเฟอในการปฏสนถาร ดวยการไมท าตนใหเปนคนใจแคบ มความซอสตย เทยงธรรมเทยงตรงในหนาท รจกขมใจ อดกลนไมหวนไหวตออปสรรคปญหาทมารมเราจตใจใหเกดทกขตางๆ ดงนน หลกธรรมทกลาวมานจะชวยสงเสรมและพฒนาคณภาพชวตคนในสงคมใหเจรญขน และสงเสรมใหเกดความกตญญกตเวทตอบคคลรอบขาง เสรมสรางความดมากยงๆขนในการด าเนนชวต จงกลาวไดวา ความกตญญกตเวทจงเปนพนฐานของคนดอยางแทจรง ๒.๔.๒ ความกตญญกตเวทเปนเครองหมายของคนด ค าวา “เครองหมาย” เปนค านามหมายถง สงทท าขนแสดงความหมายเพอจดจ าหรอก าหนดร๖ หรอเครองหมายทเปนสงก าหนดร เปนคนดหรอไมอยางไร ทางพระพทธศาสนามเกณฑพจารณามากมายแตทเนนอยางหนงกคอกตญญกตเวทตาธรรมเปนสงบงบอกคณสมบตความเปนคนดของบคคล กลาวอกนยหนง สตบรษหรอคนดทงหลายมความกตญญกตเวทเปนเครองหมาย ดงพทธพจนทปรากฏในสรภงคชาดก ความวา “บคคลใดเปนคนกตญญกตเวท เปนปราชญ มกลยาณมตร และมความภกดมนคง ชวยกระท ากจของมตรทตกยากดวยความเตมใจบณฑตเรยกคนเชนนนวา สตบรษ”๖ และดงพทธพจนทปรากฏในสปปรสสตร ความวา “สตบรษผมปญญาอยครองเรอน เปนผไมเกยจครานทงกลางคนและกลางวนยอมเกดเพอประโยชนแกคนหมมากเมอระลกถงอปการคณทมารดาบดาท าไวกอนยอมบชามารดาบดาโดยชอบธรรม”๖๔

นอกจากน พระพทธศาสนายงไดกลาวไวอกวา ความเปนคนกตญญกตเวทเปนภมสตบรษ คอ เปนพนชนแหงจต หรอระดบจตใจของคนทมคณธรรม ดงพทธพจนทปรากฏในคมภรองคตตรนกาย ความวา “สตบรษเปนคนกตญญ เปนคนกตเวท ความเปนคนกตญญ ความเปนคนกตเวท สตบรษทงหลายสรรเสรญ ความเปนคนกตญญและความเปนคนกตเวททงหมดนเปนภมสตบรษ”๖๕

๖ ราชบณฑตสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.๒๕๔๒, พมพครงท ๖,(กรงเทพมหานคร : บรษท นานมบคสพบลเคชน จ ากด, ๕๔๖), หนา ๖ . ๖ ข.ชา. (ไทย) ๗/ ๗ /๖๐ .

๖๔อง.อฏฐก. (ไทย) / / ๙ . ๖๕อง.ทก. (ไทย) ๐/ /๗๗.

๕

สรปไดใจความวา ความกตญญกตเวทเปนเครองหมายของสตบรษหรอคนดบคคลไมวาจะมความรความสามารถหรอประสบความส าเรจในหนาทการงานอยางไรกตาม หากไมมความกตญญกตเวทกเปนคนดไมไดเพราะขาดสญลกษณแหงความดนนเอง ความกตญญจะสรางคนใหเปนคนทมความรก เหนใจผอน มเมตตา กรณา ตอบคคลอนโดยไมคดรงเกยจถงฐานะการเปนอยของผใด จงไดชอวา “กตญญกตเวท” ๒.๔.๓ กตญญกตเวทอนบคคลหาไดยาก การแสวงหาทรพยสมบตหรอบรวารสมบตนนหาไดไมยากนก และการแสวงหาคนดทมคณธรรมอนกหาไดไมยากเชนเดยวกน แตการแสวงหากตญญกตเวทบคคลหาไดยาก ดงพทธพจนทปรากฏในอาสาทปปชหวรรค ความวา บคคล จ าพวกนหาไดยากในโลก คอ . บพพการ(ผท าอปการะกอน) . กตญญกตเวท(ผรอปการะทเขาท าแลวและตอบแทน)๖๖ อปสรรคของบพพการชนคอตณหาหรอความอยาก เพราะเหตวาตณหานนท าใหคนเหนแกตวเมอบคคลเหนแกตวแลวกเปนการยากทจะท าอปการะใหแกคนอนจะชวยเหลอใครจะท าการงานใด ๆ กมกคดถงผลตอบแทนไวกอนเมอไมมผลตอบแทนใดๆ กยอมไมท าอปการะใดๆ ฉะนน ตณหาจงถอวาเปนอปสรรคของบพพการชน ปฏปกษหรอสงเปนอปสรรคของความกตญญกตเวทไดแกอวชชาคอความไมร ความโง ความเขลา ความจนปญญา การไมรจกบาป ไมรจกบญ ไมรจกคณ ไมรจกโทษไมรวาอะไรเปนประโยชน ไมเปนประโยชน ไมรจกรบผดชอบชวด เมอไมรอยางนแลวกยอมไมรจกคณของผอนหรอสงอนทมแกตนและไมตอบแทนคณนน ตณหาและอวชชาจงเปนเหตส าคญท าใหบพพการชนและกตญญกตเวทบคคลหาไดยาก ในทลลภสตร (วาดวยบคคลหาไดยาก) ไดกลาวถงบคคลหาไดยาก จ าพวก คอ . ตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ทกลาววา พระสมมาสมพทธเจาเปนบคคลทหาไดยากนน กหมายความวา พระองคเปนผปราศจากกเลส ผตรสรดวยพระองคเอง ผมความรและความประพฤตถงพรอม ผเสดจไปดวยด ผรแจงโลก ผฝกคนไดด ไมมผใดเทยมเทา ตลอดทงพระองคยงเปนศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนตนดวย ซงมพทธพจนกลาววา

ดกรภกษทงหลาย บคคลผเอก เมอเกดขนในโลก ยอมเกดขนเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกชนเปนอนมาก เพออนเคราะหโลก เพออตถะประโยชนเกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย บคคลผเอกเปนไฉน คอ พระตถาคตอรหนต

๖๖อง.ทก.(ไทย) ๐/ ๐/ ๔.

๖

สมมาสมพทธเจา ดกรภกษทงหลาย บคคลผเอกนแล เมอเกดขนในโลก ยอมเกดขนเพอประโยชนเกอกล เพอความสขแกชนเปนอนมาก เพออนเคราะหโลก เพออตถะประโยชนเกอกล เพอความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย ฯ๖๗

. บคคลผแสดงธรรมวนยทตถาคตประกาศไว กลาวคอ ผทประกาศค าสอนของพระตถาคต ไดชอวาเปนบคคลทหาไดยากในโลก พระตถาคตทรงเตอนเอาไวแลวตรสบอกวธปองกนและแกไขเหตเสอมแหงธรรมเหลานแกพทธสาวก คอ ) พระองคทรงสามารถก าหนดสมาธ เมอจะพด ทกถอยค าจงไมผดพลาด๖ ) แตละค าพดเปนอกาลโก คอ ถกตองตรงจรงไมจ ากดกาลเวลา๖๙ ) ค าพดทพดมาทงหมดนบแตวนตรสรนน สอดรบไมขดแยงกน๗๐ ๔) ทรงบอกเหตแหงความอนตรธานของค าสอนเปรยบดวยกลองศก๗ ๕) ทรงก าชบใหศกษาปฏบตเฉพาะจากค าของพระองคเทานน อยาฟงคนอน๗ ๖) ทรงหามบญญตเพมหรอตดทอนสงทบญญตไว๗ ๗) ส านกเสมอวาตนเองเปนเพยงผเดนตามพระองคเทานน ถงแมจะเปนอรหนตผเลศทางปญญากตาม๗๔ ) ตรสไววาใหทรงจ าบทพยญชนะ และค าอธบายอยางถกตอง พรอมขยนถายทอดบอกสอนกนตอไป๗๕ ๙) ทรงบอกวธแกไขความผดเพยนในค าสอน๗๖ ๐) ทรงตรสแกพระอานนท ใหใชธรรมวนยทตรสไวเปนศาสดาแทนตอไป๗๗

๖๗อง.ตก.(ไทย) ๐/ ๙/ ๖. ๖ ม.ม. (ไทย) /๔๕ /๔ ๐. ๖๙ม.ม. (ไทย) /๔ ๕/๔๕ . ๗๐ข.อต. (ไทย) ๕/ / ๙ . ๗ ส .น. (ไทย) ๖/ /๖๗ - . ๗ อง.ทก. (ไทย) ๐/๙ / ๙ . ๗ ท.ม. (ไทย) ๐/๙๐/๗๐. ๗๔ส .ข. (ไทย) ๗/ / ๖. ๗๕อง.จตกก. (ไทย) / ๙๗/ ๖๐. ๗๖ท.ม. (ไทย) ๐/ ๔๔/ . ๗๗ม.ม. (ไทย) /๔ ๗/๔๖ , ท.ม. (ไทย) ๐/ ๗ / ๔ .

๗

จะเหนไดวา บคคลผทน าหลกค าสอนของพระตถาคตมาประกาศแกสตวทงหลายนน สมควรอยางยงทตองระมดระวงในค าพดทจะสอออกไป บคคลเหลานจงไดชอวา เปนบคคลทหาไดยาก เนองจากการตรสรของพระพทธเจาเปนสงทหายากแลว การน าเอาหลกธรรมทพระพทธองคตรสรมาบอกกลาวใหชนรนหลงทราบกเปนเรองทหนกและยากยง เพราะค าสอนของพระพทธองคตองไมคลาดเคลอนจากพระบญญตของพระพทธองค สมดงพทธพจนทกลาวไววา

ดกอนภกษทงหลาย บคคลบางคนในโลกนไดเหนพระตถาคตหรอไมเหนกตาม ไดฟงธรรมวนยทพระตถาคตประกาศแลว หรอไมไดฟงกตาม ยอมไมหยงลงสความถกตองและความแนนอนมนคงในกศลธรรมทงหลาย บคคลบางคนในโลกน ไดเหนพระตถาคตหรอไมเหนกตาม ไดฟงธรรมวนยทพระตถาคตประกาศแลว หรอไมไดฟงกตาม ยอมหยงลงสความแนนอนมนคงและความถกตองในกศลธรรมทงหลายเอง บคคลบางคนในโลกน ไดเหนพระตถาคต..ไดฟงธรรมวนยทพระตถาคตประกาศแลว จงหยงลงสความแนนอนมนคงและความถกตองในกศลธรรมทงหลาย เมอไมไดเหน..ไมไดฟง...ยอมไมหยงลงสความแนนอนมนคงและความถกตอง ดกอนภกษทงหลาย บรรดาบคคล จ าพวกนน เพราะเหนแกบคคลผไดเหนพระตถาคต ไดฟงธรรมวนยทพระตถาคตประกาศแลว จงหยงลงสความแนนอน....ถกตองในกศลธรรม เมอไมไดเหน... ไมไดฟง... ยอมไมหยงลง.... เราจงอนญาตการแสดงธรรมไว และกเพราะอาศยบคคลน จงควรแสดงธรรมแมแกบคคลอน ๆ ดวย๗

. กตญญกตเวทบคคล๗๙ กตญญ หมายถง ผรซงอปการะอนบคคลอนท าแลวแกตน สวนกตเวท หมายถง ยงบคคลใหรซงอปการะอนบคคลอนท าแลวแกตน, ยงบคคลใหรซงคณอนบคคลท าแลวแกตน, ผประกาศซงอปการะอนบพการชนท าแลว, ผตอบแทนอปการะของทาน, ผตอบแทนอปการคณของทาน, ผสนองคณทาน, ผตอบแทนคณทาน อยางไรกตาม ค าวากตญญกตเวท เปนค าทมาดวยกน เมอกลาวถงความกตญญ กตองกลาวถงกตเวทไปโดยปรยาย เพราะในทางปฏบตคณธรรม ขอนไมสามารถแยกจากกนได เมอกลาวโดยสรป ความกตญญกคอ ความรและการยอมรบในบญคณของบคคล สตว สงของ และธรรมชาตสงแวดลอม ทมตอตวเราทงทางตรงและทางออม กตเวท คอ พยายามกระท า

๗ อง.ตก. (ไทย) ๐/๔๖ / . ๗๙อง.ตก.(ไทย) ๐/ ๕/ ๕ .

ตอบดวยการทดแทนพระคณ ชวยเหลออปการะ ยกยอง บ ารง รกษาใหคงอยในสภาพทดงาม เพอความสงบสขของสงคม และเพอความสมดลทางธรรมชาตสงแวดลอม ในปงคยานสตร กไดแสดงไวเชนวา การปรากฏของบคคล ๕ จ าพวกเปนเรองยากคอ ) ความปรากฏแหงตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจาหาไดยากในโลก ) บคคลผแสดงธรรมวนยทตถาคตประกาศไว หาไดยากในโลก ) บคคลผรแจงธรรมวนยทตถาคตประกาศไวซงผอนแสดงแลวหาไดยากในโลก ๔) บคคลผรแจงธรรมวนยทตถาคตประกาศไวซงผอนแสดงแลวเปนผปฏบตตามสมควรแกธรรม หาไดยากในโลก ๕) บคคลผรแจงธรรมวนยทตถาคตประกาศไวซงผอนแสดงแลวเปนกตญญกตเวทอนบคคลหาไดยากในโลก ๐ จะเหนไดวา เหตทบพพการบคคลและกตญญกตเวทบคคลหาไดยากเพราะมอวชชาและตณหาเปนเจาเรอนดงกลาวนน กเพราะผเปนบพพการและกตญญกตเวทเปนเพยงผสงเคราะห อนเคราะหตอบแทนคณกนดวยความจ าเปนและจ าใจ ดวยวาเมอไมท ากเกรงจะถกนนทา หรอท าดวยความปรารถนาใหโลกสรรเสรญ ยากจะหาผทด าเนนตามธรรม ดงนนโลกจงไดบพพการหรอกตญญกตเวทในลกษณะ บพพการเทยม และกตญญกตเวทเทยม เชนกบการแสวงหาทรพย งายส าหรบคนทหาไดแตเปนการยากทจะไดมาโดยสะดวกและคลองใจในทางสจรต จงกลาวไดวาบพพการบคคลและกตญญกตเวทบคคลหาไดยาก เพราะเปนการยากทจะประจวบเหมาะกนทงสองฝาย ทพระพทธเจาแสดงไววา กตญญกตเวทบคคลหาไดยากนน พอจะแยกใหเหนชดเจนไดดวยเหตผล ประการ คอ ( ) การรคณแตไมตอบแทนคณ ( ) การตอบแทนคณดวยหวงสงตอบแทน ( ) การตอบแทนคณทไมถกกฎหมายและไมถกธรรม ซงแยกอธบายได ดงน

๑. การรคณแตาไมาตอบแทนคณ ปถชนมจตทประกอบดวยอวชชาและตณหา จงตงอยในความเหนแกตวไมเหนแกคนอน ดงกลาวมา เมอเหนทางไดดกยอมฉวยโอกาส เมอไดแลวกไมอยากแบงปนใหใคร ประกอบกบความมงหมายในสขแหงชวต เมอยามเปนเดกกเหนแกการเลนสนกสนาน เตบโตกมงศกษาศลปวทยา เมอประกอบอาชพมทรพยสมบตกมงไปทางแสวงหาครอบครว มสามภรรยาแลวตางกหลงในกนและกนมงหาความสขใหกนและกน มากกวาจะคดตอบแทนคณของมารดาบดาหรอ

๐อง.ปญจก. (ไทย) / ๙๕/ ๔.

๙

อปการชน อวชชาและตณหาเปรยบเชนแมน าทคอยขวางกนปฏการคณของปถชน เพราะตางมงแสวงหาประโยชนสขสวนตนฝายเดยว จงท าใหขาดการตอบแทนคณเชน การทรคณของยาแตเมอตวเองไมไดใชกไมรคาหรอประโยชนในการก าจดโรคภยของตน เกษตรกรรวาแผนดนมคณในการท าไรท านา แตกมงหมายเพยงผลผลตจากนา ไมบ ารงรกษาผนดน คนทวไปด ารงชวตดวยปจจยส รวาปจจยสมคณแกตนในดานใด ในกาลใด กเหนคณเฉพาะในดานนนในกาลนนเทานนไมไดตอบแทนดวยการบ ารงรกษาหรอพฒนาใหดขน กเพราะอวชชาและตณหากนไว ๒. การตอบแทนคณดวยหวงสงตอบแทน ดงทกลาววา ปถชนนนมอวชชาและตณหาเปนเจาเรอน ดงนนจตของปถชนจงเจอดวยอกศลมล คอ โลภะ โทสะ โมหะ อนเปนแรงผลกใหมงเสวยผลแหงโลกยสข คอ ทรพย ยศ สข สรรเสรญ วาเปนสงพงปรารถนาและเปนสญลกษณแหงความส าเรจในชวตหรอเปนเครองหมายของคนด กลาวคอ มงในเรอง กน กาม เกยรต นนเอง เพราะตณหาเปนเครองยดใหคนตดอยกบโลกยสข ดวยเหตนโดยทวไปการตอบแทนคณจงเปนเรองการแสวงหาผลประโยชน เชน ลกแสรงท าดเพราะหวงการสนบสนนจากมารดาบดา ลกศษยแสรงท าดเพราะหวงความส าเรจการศกษา ลกนองแสรงท าดเพอเอาใจเจานาย หรอเพอไดยศต าแหนง นกการเมอง ขาราชการ พนกงานของรฐแสรงท าดเพอหวงผลทางการเมองหรอผลตอบแทนในหนาทของตน คนในสงคมแสรงท าดตอกนดวยมงหมายใหโลกสรรเสรญ ใหสงคมยอมรบนบถอวาเปนคนด จงท าอปการะตอบแทน คอไมไดท าปฏการคณจากมโนส านกดวยความบรสทธใจ จงท าอะไรกตามตองมประโยชนแฝงอยหรอทเรยกวามผลประโยชนทบซอนในการท าอปการคณและตอบแทนคณ ทงนเพราะปถชนมจตเจอดวยตณหานนเอง ๓. การตอบแทนคณทไมาถกกฎหมายและไมาถกธรรม เพราะความมงหมายทางโลกยสข และการตอบแทนคณกนโดยมงหมายซงผลประโยชนเปนทตง จงกอใหเกดการตอบแทนคณทไมชอบธรรม และผดกฎหมายดวยเหตทไมรแจงในความหมายของการตอบแทนคณ และไมสามารถตานกระแสแหงตณหาได จงมขอสรปการตอบแทนคณวา เปนความด เปนสงทโลกยกยองสรรเสรญ และเปนสงทตองกระท าไมเชนนนจะกลายเปนคนเนรคณ อกตญญ เพราะตองการความด อยางนจงมการตอบแทนคณกนผดหลกธรรมและหลกกฎหมาย เชนลกยอมท าทจรตประพฤตผดศลธรรมกฎหมายเพอไดเงนเลยงดพอแม ครอบครว ลกนองยอมกระท าความผดเพอเจานาย คนทวไปยอมท าความผด หรอประพฤตทจรตดวยมงหมายประโยชนแกคนทมอปการะแกตน เพราะมแตความรวาการตอบแทนคณเปนความด แตขาดหรและโอตตปปะ และขาดปญญาอนเปนสมมาทฏฐในการพจารณาตรองเหตผล ดวยถกอวชชาและตณหาครอบง าจตนนเอง

๔๐

อนงโดยธรรมดาคนทวไป มกจะรคณมากกวาตอบแทนคณ ในลกษณะของการแลกเปลยนผลประโยชนซงกนและกน คอ ท าอปการะหรอประโยชนตอกนโดยมงหมายผลตอบแทน ในรปของผลงาน ชอเสยง เกยรตยศ การยอมรบทางสงคม มใชท าอปการะหรอประโยชนตอกนดวยมงหมายใหเกดประโยชนสขดวยความบรสทธใจประกอบกบสงคม ถกกระแสบรโภคนยม ทนนยมและประโยชนนยมครอบง า ท าใหการท าอปการคณตอกนเปนไปในลกษณะของการมงประโยชนตอบแทน มใชอปการะทเปนการสรางประโยชนตอกน ดงนนคนในสงคมจงมลกษณะความเปนผกตญญคอรคณแตไมตอบแทนคณหรอตอบแทนคณ กเปนลกษณะของการตอบแทนผลประโยชนทตนเองไดรบ และบางครงการตอบแทนกไมถกธรรม ไมถกกฎหมาย เพราะฉะนนกตญญกตเวทบคคลทแทจรงจงหาไดยาก ๒.๔.๔ ความกตญญกตเวทกาอใหเกดมงคลแกาชวต มงคล คอประโยชน หรออานสงสอนเปนเหตเครองเจรญสข ซงเกดขนไดเพราะความกตญญกตเวท เชน การอปฏฐากดแลมารดา บดาเปนมงคลสงสด ดงพทธพจนปรากฏในพระสตตนตปฎก องคตตรนกายวา “ดวยการปรนนบตในมารดาบดาทงสองนน บณฑตทงหลายยอมสรรเสรญบคคลนน ในโลกนนนแล เขาละจากโลกนไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค” ความกตญญกตเวทเปนคณธรรมส าคญท เปนคณเครองใหเกดการประพฤตด ประพฤตเปนสจรตทงทางกาย วาจา ใจ ดงนนจงเปนเหตใหเกดมงคลหรออานสงสชวต ดงน

. ความกตญญกตเวทเปนเหตใหไดรบการยกยองสรรเสรญ คนเราในโลกนมสถานะเปนผท าอปการะกอนและเปนผตอบแทนคณ หรอเปนผท

ตองสมพนธเกยวของในบญคณของกนและกนอยตลอดเวลา การทไดรบการเลยงดจากมารดาบดา หรอไดรบอปการคณอนๆ จากผอนแลวตอบแทนคณ ยอมไดรบการยกยองสรรเสรญนบวาเปนคนด กลาวคอ คนทมคณธรรมคอความกตญญเปนคนมเสนห ยอมประกอบไปดวยการประพฤตทางกาย วาจา และใจ ทออนนอม ออนโยน เออเฟอเกอกล มจตทประกอบดวยความซอสตยและภกด มความประพฤตสจรตและเปนประโยชน ยอมใหเกดความอมใจและภมใจแกคนในสงคม ดงเปนทประจกษวาสงคมเมอจะนบถอยกยองวาใครเปนคนดหรอไมกยดเอาความกตญญกตเวทเปนทตง ดงนนความกตญญกตเวทจงกอใหเกดมงคลหรออานสงสแกผปฏบตคอการไดรบการยกยองสรรเสรญ

อง.ตก. (ไทย) ๐/๔๗๐/ ๕๐. อง.จตกก. (ไทย) / / .

๔

. ความกตญญกตเวทเปนเหตใหไดรบความเจรญรงเรอง โดยทคนมความกตญญกตเวทนน ตระหนกวาความกตญญกตเวท คอ การประพฤตตนเปนคนด ยอมมงแสวงหา หรอสรางสรรคสงทเปนประโยชนแกชวตเปนทตง เชน การตงใจศกษาศลปะวทยา การไมประพฤตตนเสอมเสย การท าหนาทของลก มการเลยงดอปถมภมารดาบดาใหเปนสขเปนตน ยอมใหประสบการงานทด ไดรบการสนบสนนในหนาทกจการงานตาง ๆ คอประสบความส าเรจในชวตโดยงายและมความมนคงในชวตดวยหนาทการงานของตน กลาวคอคนทมคณธรรมกตญญกตเวทนนเปนผทสรางหลกฐานและความมนคงแกชวตได ถงทสดแมประสบภยตาง ๆ กสามารถผานพนยอมไดประสบมงคลหรออานสงสคอความเจรญรงเรองในชวตได . ความกตญญกตเวทเปนเหตใหประสบความสขในโลกนและโลกหนา ความกตญญกตเวทใหเกดมงคลคอ การไดรบการยกยองนบถอ มความเจรญรงเรองในชวตแลว ยอมใหเกดมงคลแกผมคณธรรมนอกประการหนงคอ เปนผมความสขในโลกนและในโลกหนา ดวยวาผมความกตญญกตเวทนนประพฤตตนดวยมงหมายตอบแทนคณบพพการชนยอมประพฤตเปนประโยชน เวนการทจรตทงปวง เมอมความขยนหมนเพยรกแสวงหาทรพยได เมอไดทรพยมายอมรจกรกษาเพอเลยงดตนเองและตอบแทนบพพการบคคล ยอมเลอกคบกลยาณมตร และรจกเลยงชวตตามก าลงแหงทรพย รคณคาแหงทรพยทหามา เชนนชอวาไดความสขทเกดจากความมนคงแหงชวต มความสขใจภมใจในทรพยสนและความมหลกฐานมนคงของตน มความสขและภมใจในการใชจายทรพยทไมขดสนของตน มความสขและความภมใจในการไมเปนหนของตน และมความสขและภมใจในการมกจการงานทไมมโทษของตน อนนเปนความสขในสวนปจจบนทคนมกตญญกตเวทพงไดรบ ในสวนความสขในโลกหนานนหมายเอาความเปนผไปสสคตเปนทตง คนมความกตญญกตเวทเมอมความมนคงแหงชวตดงกลาวแลว ยอมสงสมประโยชนชนสงขนไป กลาวคอความตงมนในศรทธาความเชอทวาท าความดไดด ท าความชวไดชว ความเปนผถงพรอมดวยศล รกษากายวาจาเรยบรอยมระเบยบวนยในการด าเนนชวต ความเปนผถงพรอมดวยจาคะ คอมความเออเฟอเผอแผ เฉลยความสขแกผอน สรางอปการคณแกคนและสงคม ถงพรอมดวยปญญา คอเปนผตระหนกในเหตผล รดรชวตงในหลกโยนโสมนสการในการด าเนนชวต ระลกขางหลง ระวงขางหนา มนคงในคณธรรมเชนนยอมมสคตเปนเบองหนาอนนเปนความสขในสวนโลกหนาทคนมกตญญกตเวทพงไดรบเปนมงคลหรออานสงสแกชวต จะเหนไดวา ความส าคญของความกตญญกตเวทกลาวมาในเบองตนนน สามารถสรปประเดนส าคญไดดงน คอ

๔

. ความกตญญกตเวทเปนวฒนธรรมทดงาม ขนบธรรมเนยมประเพณและวฒนธรรมไทยไดสอดแทรกความกตญญกตเวทไวเกอบทกเรอง เชน การท าบญอทศสวนกศลใหกบผตาย การบวช วนขนปใหม วนสงกรานต วนลอยกระทง เปนตน . ความกตญญกตเวท ท าใหสถาบนครอบครวและสงคมมนคง ซงนบวาเปนหลกธรรมพนฐานทท าใหมนษยรจกการกระท าหนาทอนเหมาะสมของตนเอง โดยเรมจากความรบผดชอบตอตนเอง ความรบผดชอบตอหนาทในสถาบนครอบครว โดยบดามารดาท าหนาทในฐานะบพการ และบตรธดาปฏบตหนาทตอบดามารดาในฐานะผมความกตญญกตเวทอนจะขยายผลในระดบสงคมทกวางออกไป ความกตญญชวยใหโลกอยรอดไมมปญหา ปญหาคนชราไมมคนเลยง ปญหาสงคราม ปญหาความโหดรายทารณ ปญหาการเมอง ปญหาเศรษฐกจ ฯลฯ กจะหมดไป . สภาวะสงแวดลอมทางธรรมชาตจะสมดลไมถกท าลาย คนมความกตญญยอมระลกถงบญคณของปาไม ทงนา แมน า ล าธาร ถนนหนทาง และสงสาธารณประโยชนอน ๆ ฯลฯ ชวยกนอนรกษ บ ารง รกษาใหสงเหลานนคงอยรวมกบมนษยอยางสมดลและกลมกลน ๔. ความกตญญกตเวทเปนเครองหมายของคนด ความกตญญกตเวทจงเปนคณธรรมและเปนสญลกษณของคนด เปนวฒนธรรมทดงาม และเปนคณธรรมค าจนครอบครว สงคม และโลกใหเกดความสขมสนตภาพ สรปไดวา ความกตญญกตเวทเปนฐานในการประพฤตด ประพฤตสจรต ตามหลกกศลกรรมบถ เปนเครองหมายแหงความดทางกายคอไมประพฤตชวทางกาย ไดแก ฆาสตว ลกขโมย หรอประพฤตผดในกาม ทางวาจา คอ ไมพดเทจ ไมพดค าหยาบ ไมพดสอเสยด ไมพดเพอเจอ และทางใจ คอ ไมโลภอยากไดของผอน ไมเพงโทษ และไมมความเหนผดจากคลองธรรม ใหคนทงหลายรไดวา การประพฤตเชนนเปนคนด เชนนชอวา ความกตญญกตเวทเปนเครองหมายแหงคนด ความกตญญกตเวทเปนคณธรรมทเปนพนฐานหรอรากฐานแหงคณธรรมอน ๆ ทกอใหเกดการประพฤตด เปนอปการะ เปนประโยชนกอใหเกดส านกด มหร โอตตปปะ มความละอายใจและสะดงกลวตอความชวและผลแหงความชวนน อนจะท าใหตงอยในหลกสปปรสบญญต คอขอปฏบตของคนดเปนตน เชนนจงถอวาความกตญญกตเวทเปนพนฐานแหงคนด ความกตญญกตเวทเปนเหตแหงความเจรญสขในชวตในลกษณะเปนอานสงสแกผมกตญญกตเวทคอ ไดรบการยอมรบนบถอยกยองสรรเสรญ ไดรบความเจรญรงเรองในชวตและเปนเหตใหประสบสขทงในปจจบนและอนาคต เชนนชอวาความกตญญกตเวทกอใหเกดมงคลแกชวต

๔

๒.๕ ประโยชนของความกตญญ บคคลผมความกตญญ ยอมไดรบผลบญคอความดและความสข ทกอใหเกดเปนประโยชนทงตอตนเองและสงคม วธการแสดงความกตญญทปรากฏในคมภร และอรรถกถา อาจสรปหลกการใหญไดแตเพยงวา ผใดกตาม สงใดกตามทมอปการะ หรอมคณตอมนษย ไมวาจะโดยทางตรงหรอทางออม มนษยจะตองร ตระหนกร ใหความส าคญตอผนน หรอสงนน พรอมหาทางท าตอบแทนอปการะดวยวธการอยางใดอยางหนงตามสมควรแกสถานะ และโอกาส ซงตวอยางดงกลาวน อาจเหนบอยมากในคมภรทางพระพทธศาสนา ทเออประโยชนตอตนเองและสงคม ดงน คอ

๒.๕.๑ ประโยชนทมตาอตนเอง ประโยชนของความกตญญเมอกลาวโดยละเอยดแลว ความกตญญสามารถเกดขนไดในบรบททแตกตางกน ดงปรากฏในคมภรทฆนกาย ปาฏกวรรค ทานไดแสดงวธการตอบแทนบญคณมความสมพนธทางสงคมทง ๖ ประการทเรยกวา ทศ ๖ ดงน (ประการท ) บตรพงบ ารงมารดาบดาผเปนทศเบองหนาโดยหนาท ๕ ประการ ๔ คอ . ทานเลยงเรามา เราจกเลยงทานตอบ . จกท ากจของทาน . จกด ารงวงศตระกล ๔. จกประพฤตตนใหเหมาะสมทจะไดเปนทายาท ๕. เมอทานลวงลบไปแลว ท าบญอทศสวนกศลใหทาน มขอความควรแทรกเขามาในขอความนเลกนอยวา วธการตอบแทนคณของบดามารดานน พระพทธเจาตรสวา ไมใชเปนเรองทจะกระท าไดงาย ๆ ดงทมพระพทธพจนตรสไวในคมภรองคตตรนกาย ทกนบาตวา

การตอบแทนแกทานทงสองเราไมกลาววาเปนการท าไดโดยงาย ทานทงสองคอใคร คอ มารดาและบดา ถงบตรจะมอาย ๐๐ ป มชวตอย ๐๐ ป ประคบประคองมารดาดวยบาขางหนง ประคบประคองบดาดวยบาขางหนง ปฏบตทานทงสองดวยการอบกลน การนวด การใหอาบน า และการบบนวด และแมทานทงสองนนจะถายอจจาระและปสสาวะลงบนบาทงสองของเขานนแล การกระท าอยางนนยงไมชอวาอนบตรไดท า หรอท าตอบแทนแกมารดา และบดาเลย ถงบตรจะสถาปนามารดาและ

ท.ปา. (ไทย) / ๖๖- ๗ / - ๖. ๔อง.ปญจก. (ไทย) / ๙/๖ .

๔๔

บดาไวในราชสมบตซงเปนเจาเหนอหวแหงแผนดนใหญทมรตนะ ๗ ประการมากมายน การกระท านนยงไมชอวาอนบตรไดท า หรอท าตอบแทนแกมารดาและบดาเลย ขอนนเพราะเหตไร เพราะมารดาและบดามอปการะมากบ ารงเลยง แสดงโลกนแกบตรทงหลาย สวนบตรคนใดใหมารดาและบดาผไมมศรทธา สมาทาน ตงมน ด ารงอยในสทธาสมปทา ใหมารดาและบดาผทศล สมาทาน ตงมน ด ารงอยในสลสมปทา ใหมารดาและบดาผตระหน สมาทาน ตงมน ด ารงอยในจาคสมปทา ใหมารดาและบดาผไมมปญญา ใหสมาทานตงมน ด ารงอยในปญญาสมปทา ดวยเหตเพยงเทานแล การกระท าอยางนชอวาอนบตรไดกระท าและกระท าตอบแทนแกมารดาและบดา ๕

มารดาบดาผเปนทศเบองหนา บตรบ ารงโดยหนาท ๕ ประการนแล ยอมอนเคราะหบตรดวยหนาท ๕ ประการ คอ . หามไมใหท าความชว . ใหตงอยในความด . ใหศกษาศลปวทยา ๔. หาภรรยา (สาม) ทสมควรให ๕. มอบทรพยสมบตใหในเวลาอนสมควร ๖ (ประการท ) ศษยพงบ ารงอาจารยผเปนทศเบองขวา โดยหนาท ๕ ประการ คอ . ลกขนยนรบ . เขาไปคอยรบใช . เชอฟง ๔. ดแลปรนนบต ๕. เรยนศลปวทยาโดยเคารพ อาจารยผเปนทศเบองขวา ศษยบ ารงโดยหนาท ๕ ประการนแล ยอมอนเคราะหศษยดวยหนาท ๕ ประการ คอ . แนะน าใหเปนคนด . ใหเรยนด . บอกความรในศลปวทยาทกอยางดวยด

๕อง.ทก. (ไทย) ๐/ ๔/๗๗. ๖ท.ปา. (ไทย) / ๖๗/ - .

๔๕

๔. ยกยองใหปรากฏในมตรสหาย ๕. ท าความปองกนในทศทงหลาย ๗ (ประการท ) สามพงบ ารงภรรยาผเปนทศเบองหลงโดยหนาท ๕ ประการ คอ . ใหเกยรตยกยอง . ไมดหมน

. ไมประพฤตนอกใจ ๔. มอบความเปนใหญให ๕. ใหเครองแตงตว ภรรยาผเปนทศเบองหลง สามบ ารงโดยหนาท ๕ ประการนแล ยอมอนเคราะหสามดวยหนาท ๕ ประการ คอ . จดการงานด . สงเคราะหคนขางเคยงด . ไมประพฤตนอกใจ ๔. รกษาทรพยทสามหามาได ๕. ขยนไมเกยจครานในกจทงปวง (ประการท ๔) กลบตรพงบ ารงมตรสหายผเปนทศเบองซายโดยหนาท ๕ ประการ คอ . การให (การแบงปนสงของให)

. กลาววาจาเปนทรก . ประพฤตตนใหเปนประโยชน ๔. วางตนสม าเสมอ ๕. ไมพดจาหลอกลวงกน มตรสหายผเปนทศเบองซาย กลบตรบ ารงโดยหนาท ๕ ประการนแล ยอมอนเคราะหกลบตรดวยหนาท ๕ ประการ คอ . ปองกนมตรผประมาทแลว . ปองกนทรพยของมตรผประมาทแลว . เมอมภยกเปนทพงพ านกได ๔. ไมละทงในยามอนตราย

๗ท.ปา. (ไทย) / ๖ / . ท.ปา. (ไทย) / ๖๙/ ๔.

๔๖

๕. นบถอตลอดถงวงศตระกลของมตร ๙ (ประการท ๕) นายพงบ ารงทาส กรรมกรผเปนทศเบองลางโดยหนาท ๕ ประการ คอ . จดการงานใหตามสมควรแกก าลง . ใหอาหารและคาจาง . ดแลรกษายามเจบไข ใหอาหารมรสแปลก ๕. ใหหยดงานตามโอกาส ทาสกรรมกรผเปนทศเบองลาง นายบ ารงโดยหนาท ๕ ประการนแล ยอมอนเคราะหนายดวยหนาท ๕ ประการ คอ . ตนขนท างานกอนนาย . เลกงานเขานอนทหลงนาย . ถอเอาแตของทนายให ๔. ท างานใหดขน ๕. น าคณของนายไปสรรเสรญ๙๐ (ประการท ๖) กลบตรพงบ ารงสมณพราหมณผเปนทศเบองบนโดยหนาท ๕ ประการ คอ . จะท าสงใด กท าดวยเมตตา . จะพดสงใด กพดดวยเมตตา . จะคดสงใด กคดดวยเมตตา ๔. เปดประตตอนรบ ๕. ถวายปจจยเครองยงชพ สมณพราหมณผเปนทศเบองบน กลบตรบ ารงโดยหนาท ๕ ประการนแล ยอมอนเคราะหกลบตรดวยหนาท ๖ ประการ คอ . หามไมใหท าความชว . ใหตงอยในความด . อนเคราะหดวยน าใจอนดงาม ๔. ใหไดฟงสงทยงไมเคยฟง ๕. อธบายสงทเคยฟงแลวใหเขาใจแจมแจง

๙ท.ปา. (ไทย) / ๗๐/ ๔– ๕. ๙๐ท.ปา. (ไทย) / ๗ / ๕– ๖.

๔๗

๖. บอกทางสวรรคให๙ จากตวอยางวธการแสดงความกตญญตอผมคณในหลกทศ ๖ น กลาวถงเฉพาะในแงของวธแสดงความกตญญตอบคคล ไมครอบคลมถงสงมคณอน ๆ เชน สตวเลยง บญกศล วตถ สงของ สถานท เปนตน แสดงใหเหนวา วธแสดงความกตญญ ดงกลาวน เปนเพยงวธหนงในหลาย ๆ วธ และเมอบคคลทมความกตญญกตเวทสนชวตไป ยอมไปเกดในสคตโลกสวรรค ดงพระพทธพจนวา

มารดาบดาผอนเคราะหประชา ทานเรยกวาพรหม บรพาจารย และอาหไนยบคคลของบตรทงหลาย เพราะเหตนน บณฑตพงนมสการและสกการะมารดาบดานนดวยขาว น า ผา ทนอน การอบกลน การใหอาบน า และการช าระเทา เพราะการปรนนบตมารดาบดานนแล บณฑตทงหลายจงสรรเสรญเขาในโลกนเอง เขาตายไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค๙

บคคลทมความกตญญ ปฏบตชอบในพอแม ตอพระสมมาสมพทธเจา หรอสาวกของตถาคต ยอมดแลตนไมใหถกก าจด ไมใหถกท าลาย ไมมความเสยหาย ไมถกผรตเตยน และประสบบญเปนอนมาก ดงพระพทธพจนวา “นรชนผปฏบตชอบในมารดาบดา ตถาคตสมมาสมพทธเจา หรอสาวกของตถาคตนน ยอมประสบบญเปนอนมาก เพราะการประพฤตธรรมในมารดาบดานน บณฑตทงหลายจงสรรเสรญนรชนนนในโลกนแล เขาจากโลกนไปแลว จงบนเทงในสวรรคสบบญเปนอนมาก”๙

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) กลาววา บคคลผมความกตญญกตเวทยอมไดรบประโยชนหรออานสงส ดงน . ท าใหรกษาคณความดเดมไวได . ท าใหสรางคณความดใหมเพมไดอก . ท าใหเกดสต ไมประมาท ๔. ท าใหเกดหรโอตตปปะ ๕. ท าใหเกดขนต ๖. ท าใหจตใจผองใส มองโลกในแงด ๗. ท าใหเปนทสรรเสรญของคนด . ท าใหมคนอยากคบหาสมาคม ๙. ท าใหทงมนษยและเทวดาอยากชวยเหลอ ๐. ท าใหไมมเวรไมมภย . ท าใหลาภผลทงหลายเกดขนโดยงาย และ . ท าใหบรรลมรรคผลนพพานโดยงาย๙๔

จะเหนไดวาหลกธรรมทไดกลาวมาในเบองตนนน เปนหลกธรรมเปนเครองอนเคราะหกนและกน ทบคคลในสงคมควรเกยวของสมพนธใหถกตอง ดวยวธปฏบตทแตกตางกนไปตามสถานะแหงความสมพนธกบตวบคคลดงทไดกลาวมา เปนการสงเสรมใหบคคลทกคนม ๙ ท.ปา. (ไทย) / ๗ / ๖.

๙ อง.จตกก. (ไทย) /๖ / ๐๗– ๐ . ๙ อง.จตกก. (ไทย) /๔/๗. ๙๔พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), มงคล ๓๘, หนา ๐– .

๔

ความกตญญ โดยบคคลประเภทตาง ๆ ทเกยวของสมพนธกนทางสงคม แตละฝายจะไดปฏบตตอกนในฐานะบพการบคคล และกตญญกตเวทบคคล ซงเปนคณธรรมพนฐานของมนษยทตองพงอาศยซงกนและกน อนจะน ามาซงความสขความเจรญ และความรมเยนเปนสขตราบนานเทานาน

๒.๕.๒ ประโยชนของความกตญญทมตาอสงคม ความกตญญแมจะไมใชหลกธรรมทเปนหวใจส าคญของพระพทธศาสนาเมอเทยบกบอรยสจ ๔ หรอ ปฏจจสมปบาท แตในแงโครงสรางทางสงคม ความกตญญกมบทบาทส าคญไมนอย และถอเปนหลกธรรมทมการน ามาพดน ามากลาวกนมากทสดในบรรดาหลกธรรมทงหลายทางพระพทธศาสนา ทงนเพราะถอวาเหนหลกธรรมทจะชวยใหเกดความสงบสขของคนในสงคม ไมวาจะระดบครอบครว ระดบองคกรหรอสถาบน หรอแมแตในระดบปจเจกชนตอปจเจกชน ดงจะเหนวา ไดมการน าพทธพจนทวา “ความกตญญเปนภมของสตบรษ”๙๕ มาขยายความเปนเกณฑตดสนทางจรยธรรมในสงคมตอมาวา บคคลทมความกตญญกตเวท ยอมท าใหบคคลผเกยวของคบหาสมาคมไดรบแตประโยชนสขโดยสวนเดยว ความกตญญจงเปรยบเหมอนเสาหลกของสงคม ถาเสาหลกแขงแรง สงคมกด ารงอยได ถาเสาหลกไมแขงแรง สงคมกมปญหา ความกตญญจงเปนสงจ าเปนทขาดไมได ซงสะทอนใหเหนบทบาทส าคญของความกตญญทมตอสงคม ดงขอความททานไดแสดงไววา “ในสงคมไทย ความกตญญนเปนธรรมะทคนไทยเราเขาใจไดไมยาก เพราะไดมการสงสอนลกหลานกนมาใหลกหลานมความกตญญ”๙๖

ในพระพทธศาสนาใหความส าคญของการคบหาสมาคมไวมากมาย เชน “การไมคบคนพาล การคบบณฑต และการบชาคนควรบชา นเปนอดมมงคล”๙๗

“คบคนเชนใด กเปนเชนคนนน”๙ “ผใดหอกฤษณาดวยใบไม ใบไมนนยอมพลอยมกลนหอมฟง, การเสวนากบ

นกปราชญยอมมผลอยางนน”๙๙ “ปราชญยอมแนะน าสงทควรแนะน า ไมชวนท าสงไมเปนเรอง” ๐๐

๙๕อง.ทก. (ไทย) ๐/ /๗๗. ๙๖พ.สถตวรรณ (นามแฝง), อดมมงคลในพระพทธศาสนา เลาม ๒, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา จดพมพ, ๕๔ ), หนา ๖.

๙๗ข.ข. (ไทย) ๕/ /๗. ๙ ข.อต. (ไทย) ๕/ ๕๔/ . ๙๙ข.อต. (ไทย) ๕/ ๕๔/ . ๐๐ข.ชา. (ไทย) ๗/ ๙/ ๕๕.

๔๙

“พงมองเหนคนมปญญา ทชอบชโทษ พดจาขมข เสมอนเปนผบอกขมทรพย คนเชนนนเปนบณฑต ควรคบได, คบคนเชนนน มแตดขน ไมเลวลง” ๐

“พงแนะน าตกเตอนเถด พงพร าสอนเถด พงหามปรามจากความชวเถด, คนทท าเชนนนยอมเปนทรกของสตบรษ ไมเปนทรกของอสตบรษ” ๐

“ธรชน ผรวมดวยเปนสข เหมอนสมาคมแหงญาต” ๐

“เดนรวมกน ๗ กาว กนบวาเปนมตร, เดนรวมกน กาว กนบวาเปนสหาย, อยรวมกนสกเดอนหนงหรอครงเดอน กนบวาเปนญาต, ถานานกวานนไป กเหมอนเปนตวเอง” ๐๔

“มญาตพวกพองมาก ยอมเปนการด เหมอนหมไมมากหลายในกลางปา, ตนไมทขนอยโดดเดยว ถงจะงอกงามใหญโตเทาใด ลมกพดใหโคนลงได” ๐๕

“ถาไดสหายผมปญญาปกครองตน พงพอใจมสตเทยวไปกบเขา, ถาไมไดสหายทมปญญาปกครองตน พงเทยวไปคนเดยว และไมพงท าความชว” ๐๖

“ควรคบมตรทเปนพหสต ผทรงธรรม ผโอฬารดวยความด มปฏภาณ, ครนรจกประโยชนทมงหมาย ก าจดความสงสยไดแลว จงควรเทยวไปผเดยว เหมอนนอแรด” ๐๗

“การฟงธรรมตามกาล…การสนทนาธรรมตามกาล นเปนอดมมงคล” ๐

จากขอความขางตน นบวาเปนแนวความคดทกอใหเกดประโยชนตอผทคบหาสมาคมเกยวของกบบคคลผมความกตญญกตเวท ผอยในฐานะกลยาณมตร ซงจะกอใหเกดประโยชนมากมายมหาศาลแกสงคมสวนรวม เปนธรรมดาวาคนเราทเกดมาในโลกน ยอมจะมการคบหาสมาคมกนเปนธรรมดา และการไดคบหาสมาคมกบบคคลผเปนกลยาณมตรนน พระพทธองคถอวามความส าคญเปนอยางยง ตรสวา “ความเปนผมมตรด มสหายด มเพอนด เปนพรหมจรรยทงหมดทเดยว” ๐๙

๐ ข.ธ. (ไทย) ๕/๗๖/๕ . ๐ ข.ธ. (ไทย) ๕/๗๗/๕ . ๐ ข.ธ. (ไทย) ๕/ ๐๗/๙๗. ๐๔ข.ชา. (ไทย) ๗/ / ๕. ๐๕ข.ชา. (ไทย) ๗/๗๔/ . ๐๖ข.ธ. (ไทย) ๕/ – ๐/ ๕– ๖. ๐๗ข.ส. (ไทย) ๕/๕ /๕ . ๐ ข.ข. (ไทย) ๕/๙/ . ๐๙ส .ม. (ไทย) ๙/ / .

๕๐

สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร) กลาววา ความเปนคนกตญญกตเวทในฐานะกลยาณมตร เปนประหนงรมโพธในโลก ใหผขามโลกอนแสนจะขามยาก ไดอาศยเปนทบรรเทาทกข และเปนประดจรมไทรในทะเลทรายททรกนดาร ใหผขามไดอาศยเปนทพกรอนหยอนใจ ผไมมงท าดแกใครกอน กบผรบอปการะจากใครแลวไมส านกในอปการะของผมคณ ท าเปนลมคณทานเสย คนดถอวาเขาเปนคนละเมดวถจรรยาของมนษย อนทจรงโลกมความสงบสขอยได เพราะอาศยคนดเปนสวนใหญ เมอการท าดตอและการสนองดตอบของคนด ยงเปนไปในโลกโดยสม าเสมออยเพยงใด โลกกยงมความสงบสขชนบานสราญรมยอยเพยงนน ๐

บคคลผมความกตญญกตเวท เมอมบคคลท าความดใหตนแลว ยอมจะรสกส านกในอปการคณทผ อนกระท าแลว และพรอมทจะหาทางตอบแทนคนทกเมอทกเวลาทมโอกาส เพราะฉะนน ความดทบคคลท าแลวแกบคคลผมความกตญญกตเวท นบวาไมเสยหาย ซ ายงกอใหเกดประโยชนมากมายทงแกตนเอง และผอน ดงขอความในนโครธชาดกวา “ความดทท าในคนผมความกตญญ มศล มความประพฤตอนประเสรฐ ยอมไมเสยหาย เหมอนเมลดพชในนาทด” พทธทาสภกข กลาววา บคคลผมความกตญญกตเวท รคณของผมพระคณหรอสงทมบญคณ ยอมท าใหโลกสงบ เยอกเยนงดงาม ยากทจะเปรยบได เขาสามารถท ามารใหกลายเปนพระ ท ายกษใหกลายเปนมนษยทด ท าคนตระหนใหกลายเปนคนใจบญสนทรทาน ท าคนรษยาใหกลายเปนคนใจกวาง แลวจะไมท าใหโลกนกลายเปนสวรรคไดอยางไร จะเหนไดวา บคคลผมความกตญญ ไมเพยงแตรคณของผมพระคณและสนองคณเทานน ยงมคณธรรมอยางอนอกดวย คอ เปนผใหญกมความเมตตากรณาปรานโอบออมอาร เผอแผแกผนอยทท าดแกตน เปนผนอยกมสมมาคารวะซอสตยสจรตจงรกภกดตอผใหญทมพระเดชพระคณแกตน ยกยองเชดชไวในทมบญคณ บคคลผมความกตญญจะด าเนนชวตตนเพอประโยชนสขและความดงามรวมกนของสงคม ถาเขาจะแสวงหาประโยชนของตน เขาจะค านงถงผลกระทบกระเทอนความสขและความเสยหายตอสวนรวมกอน เขาจะปฏบตใหเกดประโยชนสขโดยชอบ ทงแกตนและผอน ถาหากทกคนในโลก ยอมรบรถงความจรงอนประเสรฐสด คอ ความทมนษยทกคนเปนหนบญคณตอกนและกน แมแตคนทเปนศตรของกนและกน โลกนจะเตมไปดวยการแขงขนกนท าความด เพอปลดเปลองหนบญคณของตนๆ ใหพนหนอนน และถาหวใจของคน

๐สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร), มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร : ชวนการพมพ, ๕ ๗), หนา ๔๔ –๔๔๙.

ข.ชา. (ไทย) ๗/๗ / ๕. พทธทาสภกข, กตญญกตเวทเปนรามโพธรามไทรของโลก, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๕ ๖), หนา ๕.

๕

ทกคนในโลกน เตมไปดวยความกตญญจรงๆ แลว โลกนจะเปนโลกทงดงามยงกวาเทวโลก นาอยยงกวาเทวโลก ปลอดภยยงกวาเทวโลก และนาบชา นาปรารถนายงกวาเทวโลกแนแท

บทท ๓

การอนรกษสงแวดลอมทมตอสงคมในปจจบน ในการน าเสนอแนวคดเรองการอนรกษสงแวดลอมในสงคมปจจบน ผวจยไดศกษาความหมายของสงแวดลอม ประเภทของสงแวดลอม ความส าคญของสงแวดลอม ประโยชนสงแวดลอม และสงแวดลอมทปรากฏในพระพทธศาสนา กลาวไดวา มนษยสมพนธกบธรรมชาตในสองลกษณะ คอ ๑. การพยายามเอาชนะธรรมชาต เพอน าประโยชนจากธรรมชาตมาใช ๒. การพยายามก าหนดความส าคญของธรรมชาตอยางลมลก มนษยสามารถมองเหนความสงบและความรมเยนไดจากธรรมชาต ซงสามารถใหความหมายไดวา มนษยกบธรรมชาตตององอาศยซงกนและกน โดยนกวชาการไดใหนยามและความหมายของสงแวดลอมไวดงน ๓.๑ นยามและความหมายของสงแวดลอม ค าวา “สงแวดลอม” แปลมาจากค าวา “Environment” มค าอธบายวา Surroundings : the condition that you live or work in and the way that they influence how you feel or how you can work.๑ หมายถง สงตางๆทอยรอบตวมนษย และมอทธพลตอความรสกและการกระท ากจกรรมทงปวงของมนษย จากความหมายดงกลาวกมลกษณะเชนกนวาสงตางๆ เปนเพยงสวนประกอบทเกดขนมาเพอลอมรอบตวมนษยเทานน๒

“สงแวดลอม” ตามความหมายของพระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. ๒๕๓๕ นยามวา หมายถงสงตางๆ ทมลกษณะทางกายภาพและชวภาพทอยรอบตวมนษยซงเกดขนโดยธรรมชาตและสงทมนษยไดท าขน๓ จากการวเคราะหจรยธรรมใน

๑Cambridge International Dictionary of English, Cambridge University, 1995, p.859. ๒พระสงเสรม แสงทอง, “แนวคดการจดการสงแวดลอมตามหลกทางพทธศาสนา”, วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม), ๒๕๔๑, หนา ๙.

๓ธระพล อรณะกสกร และคณะรวบรวม, พระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. ๒๕๓๕. (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพวญญชน, ๒๕๔๒), หนา ๘.

๕๓

วธการทางพระพทธศาสนานน ปญหาสงแวดลอมในพทธศาสนาเรมมการพฒนาในชวงสองทศวรรษทผาน มทงการสนบสนนและขดแยงทางดานสงแวดลอมเรอยมา๔

เจ.เอ. สมซน และ อ.เอช.ช. วนเนอร (J.A. Simpson และ E.S.C. Weiner) ไดใหค าจ ากดความของสงแวดลอมวา หมายถง การกระท าของปจจยแวดลอม สถานภาพทถกแวดลอม เงอนไขแวดลอมตามทบคคลหนงบคคลใดหรอสงมชวตไดรบการพฒนา ผลรวมของอทธพลทปรบเปลยนและก าหนดพฒนาการของชวตหรอบคลกภาพ๕

อ. เอฟ. ชมารกเกอร (E.F. Schumacher) กลาววา มนษยสามารถมอสรภาพและด าเนนชวตไดอยางถกตองเหมาะสม พระพทธเจาไมไดทรงพจารณาวามนษยเปนผเกดมาโดยบงเอญหรอก าหนดใหเกดขนมาลอยๆ แตมนษยมอสรภาพทจะสรางโลกในธรรมชาตของตน รวมทงชวตทางศลธรรมและชวตชนสงใหสอดคลองกบกฎ แตความมเหตผลดงกลาวถามนษยมชวตอยอยางไมสอดคลองกบกฎดงกลาวแลว มนษยกจะไดชอวา “ท าลายตวเองในทสด”

บญตา อคจนทร กลาววา แนวคดในการอนรกษธรรมชาต คอ ปาไมหรอตนไมนน พระพทธเจาทรงแสดงไวอยางเพยงพอและเหมาะสม หากน าไปสการปฏบตไดสามารถท าใหมนษยเขาถงธรรมชาตไดอยางสมบรณ ทงระดบโลกยะและโลกตตระไดในทสด โดยเฉพาะธรรมชาต คอ ตนไมทปรากฏในพทธประวตหรอเกยวของกบพระพทธเจาดวยแลว ชาวพทธกจะยงใหเกยรตเปนพเศษ อยางเชน ตนโพธ เกยวกบการตรสรของพระพทธเจา กไดรบเกยรตจากชาวพทธเปนพเศษ ไมยอมตดแมกง และใหความเคารพนบถอตนโพธ ซงเปนเสมอนพทธอนสาวรย (ประวตตนพระศรมหาโพธและความเชอทมตอตนโพธของชาวพทธ)

๔J. Baird Callicott and Roger T. Ames (eds) Nature in Asian Traditions of Thought : Essays in Environmental Philosophy, New York : State University of New York Press, 1989; reprinted as Indian edition (Delhi : Sri Satguru Publications, 1991), pp.183–209. ๕J.A. Simpson and E.S.C. Weiner, The Oxford English Dictionary, second edition, Volume 5, (The United states of America :Rand McNally@Company, Taunton Mass.), Clarendon Press. Oxford, 19…, p. 315. E.F.Schumacher, Small is Beautiful : A Study of Economics as if People Mattered, (London : Biond & Briggs, 1973), p.72.

บญตา อคจนทร, “ตนไมในพระพทธศาสนา : กรณศกษาตนไมทปรากฏในพทธประวตและตนไมทใชเปนยา”, วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล), ๒๕๓๙, หนา ๕๔.

๕๔

เดวด เจ. กลปหานะ (David J. Kalupahana) มองวา พทธศาสนาในโลกสมยใหมมพนฐานอยบนความเขาใจทคลาดเคลอนในเรองของธรรมชาต มนษยเปนสวนหนงของธรรมชาต และมความสมพนธอยางมนยส าคญระหวางธรรมชาตกบมนษย๘ ในบางกรณมนษยไมค านงถงผลรายอนจะเกดขนในระยะยาว เชน ปญหามลพษของส งแวดลอม ปญหาการท าลายทรพยากรธรรมชาตจนหมดสนไป ปญหาความเสอมสลายของชมชนในชนบท และปญหาการเจรญเตบโตของชมชนเมองทมอนตรายอยรอบดาน ปญหาเหลานทงหมดลวนแตเกดจากมนษยเปนคนกอขาดจตส านกทดตอธรรมชาต๙

ปรชา เปยมพงศสานต ใหทศนะเกยวกบจรยธรรมทางสงแวดลอมแบบพทธอนสอดคลองกบความกตญญกตเวทตอทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมวา “ในพระพทธศาสนา มค าสอนทส าคญขอหนงคอ “สงมชวตทงหลายยอมเกยวพนกนเชอมโยงกน และผกพนซงกนและกน” ค าสอนขอน อาจเรยกไดวาเปนพนฐานส าคญของจรยธรรมทางธรรมชาตแนวพทธ”๑

พงษวฒ สทธผล ใหคาจากดความสงแวดลอมวา สงแวดลอมคอทกสงทอยแวดลอมรอบๆ คนเรา ทงทมชวตและไมมชวต ทงทเปนรปธรรมและนามธรรมมอทธพลเกยวโยงถงกน เปนปจจยเกอหนนกนและกน ผลกระทบจากปจจยหนงจะเกดผลเสรมสรางหรอทาลายสงอนๆ อยางหลกเลยงไมได สงแวดลอมเปนวงจรและวฏจกรทเกยวของสมพนธกนทงระบบ๑๑

ดนย บวรเกยรตกล ใหนยามความหมายสงแวดลอมวา คอทกสรรพสง ไมวาจะเปนสงทเปนรปธรรม หรอนามธรรม และยงมความสมพนธเกยวเนองกนในฐานะทตองการพงพงอาศยกนและกน๑๒

๘David J. Kalupahana, “Toward a Middle Path of Survival,” in J. Baird Callicott and Roger T. Ames (eds) Nature in Asian Traditions of Thought : Essays in Environmental Philosophy, New York : State University of New York Press, 1989; reprinted as Indian edn (Delhi : Sri Satguru Publications, 1991), p. 247.

๙Padmasiri de Silva, Value Orientation and Nation Building, (Colombo : Lake House Investment, Ltd., 1976), p. 71.

๑ ปรชา เปยมพงศสานต และคณะ, วถใหมแหงการพฒนา : วธวทยาศกษาสงคมไทย, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร : จฬาลงกรณมหาวทยาลย,๒๕๔๓), หนา ๓๔ . ๑๑พงษวฒ สทธผล, การจดการสงแวดลอมเบองตน, (กรงเทพมหานคร : บรษท สกายบคส จากด, ๒๕๔ ), หนา ๑ . ๑๒ดนย บวรเกยรตกล, ผลกระทบสงแวดลอมและปญหาสขภาพจากการทองเทยวและนนทนาการ, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๕ ), หนา ๔๕.

๕๕

แมแตในศาสนาฮนดเองกเชนกน ดงปรากฏในเศวตาศวตโรปนษท มโศลกซงเปนการแสดงถงความเคารพในสงแวดลอมทเปนอนหนงเดยวกนกบความเปนจรงสงสด ความวา “ขาแตพระผเปนเจา ผซงแผซานอยในไฟ ผซงอาศยอยในน า ผซงซมซาบอยในสากลจกวาล แดพระองคผซงอาศยอยในพชสมนไพร ผซงถายเทชวตลงสพชทงหลาย แดพระผสองประกายพระองคนน ขาฯ ขอถวายสดด ขาฯ นอมดวยความเคารพ”๑๓

ขอความเบองตนไดใหความรสกอยางหนงทคนไมวาจะอยแหงหนต าบลใด ลวนใหความจงรกตอสงทตนไดอาศย ในคมภรพระเวทไดระบถงเทพเจาทเกยวกบธรรมชาตมากมาย เชน การระบถงปฐว คอ พระแมธรณ พระนางสรตสวต เทพเจาแหงน า พระอคน เทพเจาแหงไฟ และเทพวาย เทพเจาแหงลม เทพเหลานลวนแสดงใหเหนถงอ านาจทางธรรมชาต กลาวอกนยหนงวา เทพเจาคอบคลาธษฐานอนเกดจากปรากฏการณทางธรรมชาต

นอกจากน โนอาห เวบเตอร และ จน แอล. แมคคานทนก (Noah Webster and Jean L. Mckechnie) ไดกลาวถงค าวา “Environment” ไวในหนงสอ Webster’s New Twentieth Century Dictionary of the English Language วา Environment มความหมายถง สงแวดลอมหรอสงทถกแวดลอม เงอนไขสถานการณและอทธพลโดยรอบทงหมดทมผลกระทบตอการพฒนาของสงมชวตหรอสงมชวต ซงมกจะมการถายทอดทางพนธกรรม๑๔ จะเหนไดวา สงแวดลอมเปนสงทมความส าคญเนองจากธรรมชาตชวยสรางความสมดลใหกบระบบนเวศ แตในปจจบนนมนษยมกมองธรรมชาตวาเปนเพยงเครองมอในการอ านวยความสะดวกสบาย มองธรรมชาตแบบไมเปนมตร จงเกดการเบยดเบยนธรรมชาต ตลอดทงปญหาทตามมาในอนาคต ไมไดมองวาแทจรงแลวมนษย สตว ปาไม และสงมชวตอนๆ ตางกพงพาอาศยกนและกน และทส าคญคอความรสกทดตอกนระหวางมนษยกบมนษย มนษยกบสตว มนษยกบพชทงหลาย และมนษยกบสงแวดลอมอนๆ ถาธรรมชาตเปนสงทมนษยปรารถนา และโลภอยากจะไดครอบครอง ธรรมชาตจะตกเปนเหยอแหงความปรารถนาของมนษยไปทนท มนษยจะพฒนาทศนคตในเชงรกราน เอารดเอาเปรยบ และรนแรงตอธรรมชาตไมมทสนสด สามารถกลาวไดวา สงแวดลอม หมายถงสงตางๆ ทอยรอบตวมนษยไมวาจะเปนสงทสามารถสมผสจบตองได

๑๓Pandharinath H.Prabhu, Hindu Social Organization, ดรายละเอยดใน, กลวร ประภาพรพพฒน, ศาสนาฮนดกบธรรมชาต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๔๓), หนา ๑๓. ๑๔Noah Webster and Jean L. Mckechnie, Webster’s New Twentieth Century Dictionary of the English Lanuage, Second Edition, (The United states of America : copyright by the world publishing company, 1957), p. 609.

๕

หรอรบรได ทางประสาทสมผสทง ๕ และมอทธพลตอความรสกและการกระทากจกรรมทงปวงของมนษย เปนสงทมอทธพลเกยวโยงถงกน และเปนเหตปจจยในการเกอหนนซงกนและกน ๓.๒ ประเภทของสงแวดลอม สงแวดลอมทส าคญของโลกเหนจะเปนปาไมทเปนทรพยากรของโลก ปาไมมความผกพนตอการด ารงชวตของมนษยตงแตอดตจนถงปจจบน ปาไมจงมประโยชนตอมนษยมากมาย เชน มนษยใชไมในการสรางทอยอาศย ชวยปรบสภาพภมอากาศ เปนแนวปองกนพาย ลดความรนแรงของน าทวม และทส าคญเปนยาในการรกษาโรค๑๕ ดงนน ปาไมจงเปนทรพยากรธรรมชาตทใหประโยชนทงทางตรงและทางออม โดยแบงตามลกษณะทน ามาใชได ๒ ประเภทใหญ ๆ คอ ๑. ทรพยากรธรรมชาตประเภทใชแลวไมหมดสน ไดแก (๑) ประเภททคงอยตามสภาพเดมไมมการเปลยนแปลงใด ๆ เลย เชน พลงงาน จากดวงอาทตย ลม อากาศ ฝน ใชเทาไรกไมมการเปลยนแปลงไมรจกหมด (๒) ประเภททมการเปลยนแปลงได เนองจากถกใชในทางทผด เชน ทดน น า ลกษณะภมประเทศ ฯลฯ ถาใชไมเปนจะกอใหเกดปญหาตามมา ไดแก การปลกพชชนดเดยวกนซ า ๆ ซาก ๆ ในทเดม ยอมท าใหดนเสอมคณภาพ ไดผลผลตนอยลงถาตองการใหดนมคณภาพดตองใสปยหรอปลกพชสลบและหมนเวยน ๒. ทรพยากรธรรมชาตประเภทใชแลวหมดสนไป ไดแก (๑) ประเภททใชแลวหมดไป แตสามารถรกษาใหคงสภาพเดมไวได เชน ปาไม สตวปา ประชากรโลก ความอดมสมบรณของดน น าเสยจากโรงงาน น าในดน ปลาบางชนด ทศนยภาพอนงดงาม ฯลฯ ซงอาจท าใหเกดขนใหมได (๒) ประเภททไมอาจท าใหมใหมได เชน คณสมบตธรรมชาตของดน พร สวรรคของมนษย สตปญญา เผาพนธของมนษยชาต ไมพม ตนไมใหญ ดอกไมปา สตวบก สตวน า ฯลฯ (๓) ประเภททไมอาจรกษาไวได เมอใชแลวหมดไป แตยงสามารถน ามายบให กลบเปนวตถเชนเดม แลวน ากลบมาประดษฐขนใหม เชน โลหะตาง ๆ สงกะส ทองแดง เงน ทองค า ฯลฯ (๔) ประเภททใชแลวหมดสนไปน ากลบมาใชอกไมได เชน ถานหน น ามนกาซ อโลหะสวนใหญ ฯลฯ ถกน ามาใชเพยงครงเดยวกเผาไหมหมดไป ไมสามารถน ามาใชใหมได

๑๕วชย เทยนนอย, การจดการทรพยากรธรรมชาต, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพอกษรวฒนา, ๒๕๔๒), หนา ๑๑๔-๑๑ .

๕

ทรพยากรธรรมชาตหลกทส าคญของโลก และของประเทศไทยไดแก ดน ปาไม สตวปา น า แรธาต และประชากร (มนษย) ดงนน ทรพยากรธรรมชาต (Natural resources) จงหมายถง สงทเกดขนเองตามธรรมชาตมประโยชนสามารถสนองความตองการของมนษยได หรอมนษยสามารถน าไปใชประโยชนได เชน บรรยากาศ ดน น า ปา สตวปา แรธาตตางๆ ๑ อกนยหนง การรกษาปา กคอ การรกษาธรรมะในสวนทเปนรปธรรมหรอทางกายภาพใหมความสมดล เพอเกอกลแกสรรพสง ความอยรอดของปาขนอยกบการเปลยนทศนคตของบคคลทเกยวของกบปา ปาจงมไดหมายถงเพยง ทรพยากร หรอสงอนๆ เทานน แตปาคอตวสรางและรกษาความสมดลของธรรมชาต เปนผผลตดน น า อากาศ ซงเปนพนฐานของความอยรอดของทกชวตในผนแผนดน๑

จะเหนไดวา ปาไมเปนทรพยากรทมคณคาและประโยชนมากมาย ตองใชเวลานานเปนหลายรอยป พนทปาจงจะสมบรณได สมควรททกฝายตองตระหนกถงความส าคญของปาและชวยอนรกษไวเพอใหมนษยและสรรพสงทอาศยปา ไมสญหายไปจากโลกน และยงคงสมบรณเปนปกตเหมอนอยางทเคยเปนมาแตครงในอดตจนถงปจจบน การอนรกษทรพยากรปาไมทดนน จะตองมการท านบ ารงรกษาสภาพธรรมชาตดงเดมเอาไว เพอเปนแหลงขอมลในการศกษาของผทสนใจใฝเรยนร เปนตน สงแวดลอม หมายถง สงแวดลอมของมนษยทอยรอบ ๆ ตว ทงสงทมชวตและไมมชวต ซงเกดจากการกระท าของมนษยแบงออกเปน ๒ ประเภท๑๘ คอ ๑. สงแวดลอมทางธรรมชาต ๒. สงแวดลอมทางวฒนธรรม หรอสงแวดลอมประดษฐ หรอมนษยเสรมสรางก าหนดขน ดงนน ผวจย จงไดศกษาและแบงประเภทของสงแวดลอมเปน ๒ ประเภท คอ (๑) สงแวดลอมทางธรรมชาต ประกอบดวย ดน นา อากาศ พช สตว อนๆ และ (๒) สงแวดลอมทางสงคม ประกอบดวย บาน โรงเรยน วด ถนน โบราณวตถ อนๆ ดงน

๑ นวต เรองพานช, การอนรกษทรพยากรปาไมและสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร : เฉลมชยการพมพ, ๒๕๔๒), หนา ๓๘. ๑ พระมหาเจม สวโจ, “บทบาทของพระสงฆในการอนรกษทรพยากรปาไม : ศกษาเฉพาะกรณพระอธการพงษศกด เตชธมโม”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬา-ลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๔๓, หนา ๕๑.

๑๘โกศล จงเสถยรทรพย และโกเมธ นาควรรณกจ, Healing Environment, (นนทบร : สถาบนรบรองคณภาพสถานพยาบาล (องคการมหาชน), ๒๕๕๔), หนา ๑๕. ๑๙http://www.4090917.ob.tc/type.htm เขาถงเมอวนจนทรท ๒๑ มนาคม ๒๕๕ .

๕๘

๑) สงแวดลอมทางธรรมชาต ( Natural Environment) แบงออกเปน ๒ ประเภทยอย คอ สงแวดลอมทางกายภาพ (หรอสงแวดลอมทไมมชวต) และสงแวดลอมทมชวต (๑) สงแวดลอมทางกายภาพ ไดแก อากาศ ดน ลกษณะภมประเทศ ลกษณะ ภมอากาศ ทศนยภาพตาง ๆ ภเขา หวย หนอง คลอง บง ทะเลสาบ ทะเล มหาสมทรและทรพยากรธรรมชาตทกชนด (๒) สงแวดลอมทางชวภาพหรอชวภมศาสตร ไดแก พชพนธธรรมชาตตาง ๆ สตวปา ปาไม สงมชวตอน ๆ ทอยรอบตวเราและมวลมนษย ๒) สงแวดลอมทางวฒนธรรม หรอสงแวดลอมประดษฐ หรอมนษยเสรมสรางก าหนดขน สงแวดลอมทางวฒนธรรม กหมายถง สงทท าใหเกดขน เจรญขน๒ หรอสงแวดลอมประดษฐ หรอมนษยเสรมสรางขน ไดแก สงแวดลอมทางสงคมทมนษยเสรมสรางขนโดยใชกลวธสมยใหม ตามความเหมาะสมของสงคม เศรษฐกจ การเมอง ศาสนา และวฒนธรรม เชน เครองจกร เครองยนต รถยนต พดลม โทรทศน วทย ฝนเทยม เขอน บานเรอน โบราณสถาน โบราณวตถ อน ๆ ไดแก อาหาร เครองนงหม ทอยอาศย คานยม และสขภาพอนามย กลาวคอ (๑) มนษย เปนตวการเปลยนแปลงสงคมเพอผลประโยชนของตนเอง มากกวาสง อน เชน ชอบจบปลาในฤดวางไข ใชเครองมอถเกนไปท าใหปลาเลก ๆ ตดมาดวย ลกลอบตดไมท าลายปา เพอน ามาสรางทอยอาศย สงเปนสนคา หรอเพอใชพนทเพาะปลกปลอยของเสยจากโรงงานและไอเสยจากรถยนตท าใหสงแวดลอมเปนพษ (น าเนา อากาศเสย) (๒) ธรรมชาตแวดลอม ธรรมชาตแวดลอม สวนใหญมการเปลยนแปลงอยางชา ๆ เชน แมน าทพดพาตะกอนไปทบถมบรเวณน าทวม และปากแมน าตองใชเวลานานจงจะมตะกอนมาก การกดเซาะพงทลายของดนกเชนเดยวกน สวนการเปลยนแปลงอยางรวดเรวนนเกดจากแรงภายในโลก เชน แผนดนไหว ภเขาไฟระเบด อน ๆ ไดแก อทกภยและวาตภย ไฟปา เปนตน ซงภยธรรมชาตดงกลาวจะไมเกดบอยครงนก เมอคนทกคนรจกการอนรกษทรพยากรธรรมชาต ซงสงเหลานจะจดเปนการพฒนาทยงยนได กอนอนจะตองเรมจากตนเองกอน โดยการพฒนาสงแวดลอมในบาน สงแวดลอมภายในชมชน และสงแวดลอมในสงคม โดยใหความรความเขาใจ การอบรมใหทราบถงปญหา สาเหตของปญหา และผลกระทบของปญหาสงแวดลอม การรกษาทรพยากรธรรมชาต การปองกนและแกไขปญหาสงแวดลอม เพอใหเกดความรอบร รวา

๒ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, พมพครงท , (กรงเทพมหานคร : นานมบคพบลเคชน, ๒๕๔ ), หนา ๑ ๕๘.

๕๙

สงใดผดสงใดถก สงใดควรท า สงใดไมควรท า มจตส านกเพอประโยชนสวนรวมยงกวาประโยชนสวนตน๒๑ สรป ประเภทของสงแวดลอมแบงเปน ๒ ประเภท คอ (๑) สงแวดลอมทางธรรมชาต แบงออกเปน ๒ ประเภทยอย คอ สงแวดลอมทางกายภาพ (หรอสงแวดลอมทไมมชวต) และสงแวดลอมทมชวต (๒) สงแวดลอมทมนษยสรางขน แบงได ๒ ประเภทยอยคอ สงแวดลอมทเปนรปธรรม และ สงแวดลอมทเปนนามธรรม ๓.๓ ความส าคญของสงแวดลอม สงแวดลอมมความหมายกวางขวาง ครอบคลมทกอยางทงสงทอยรอบ ๆ ตวเราซงเกดขนเองตามธรรมชาตและสงทมนษยเสรมสรางขน มนษยมความสมพนธกบสงแวดลอมอยางใกลชด เพราะมนษยมก าเนดอยภายใตสงแวดลอม ฉะนนสงแวดลอมจงมความส าคญและความจ าเปนในการด ารงชวตของมนษยและสงมชวตทกชนด ถาสงแวดลอมดกสงผลใหมนษยมความเปนอยสบายไมเดอดรอน จตใจแจมใส หากสงแวดลอมเปนพษยอมสงผลกระทบตอมนษยและสงมชวตทกชนด ทงทางตรงและทางออม การอยในสงแวดลอมทเหมาะสมจะชวยพฒนาชวตใหมธรรม เมอมนษยมธรรม สงแวดลอมกจะพฒนาตาม แตถามนษยอยอยางไมมธรรมกจะรกษาสงแวดลอมนนไมไดและจะท าลายสงแวดลอม ถาเราจดการกบสงแวดลอมไมถกตองสตวโลกรวมทงมนษยจะอยไมได๒๒ สาระส าคญของสงแวดลอมทผวจยน ามาศกษาในทนประกอบดวยสงแวดลอมดงนคอ ๑. ทรพยากรดน ๒. ทรพยากรน า ๓. ทรพยากรอากาศ และ ๔. ทรพยากรปาไม พอประมวลไดดงน ๑) ทรพยากรดน ดน เปนทรพยากรธรรมชาตทส าคญอยางหนง เปนทอยอาศยของสรรพสงทอยบนโลกน แมทะเลกอาศยแผนดนรองรบเอาไว มนษยและสตวอาศยแผนดนเปนทอยอาศย สรางบานเรอน ท าการเกษตร ท าเขอนอางเกบน า เครองใชในครวเรอน เครองปนดนเผา ภาชนะตาง ๆ ลวนท าจากดน สถาปตยกรรมตาง ๆ เชน ธาตเจดยกท าจากดน แมรางกายของมนษย

๒๑พระครใบฎกาถาวร สรปญโญ (เสนสอน), “การศกษาบทบาทพระสงฆกบการอนรกษทรพยากรปาไม: ศกษาเฉพาะกรณบทบาทของพระนภากรโสภณ (ไกร ฐานสสโร) วดหนองกลบ อ าเภอหนองบว จงหวดนครสวรรค”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๕๔, หนา ๑๔-๑๕. ๒๒พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ธรรมะกบการอนรกษสงแวดลอม (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษทสหธรรมก จ ากด, ๒๕๓๘), หนา ๒ .

และสตวรวมทงพชกมธาตดนเปนสวนประกอบ ดนนบวาเปนทรพยากรทมคณคาและมประโยชนตอมนษยและสงมชวตในโลกนเกดกวาจะพรรณนาได แตถงอยางไรกตาม ถาหากมนษยรจกใชประโยชนของดนอยางถกวธ ดนกจะมประโยชนตอมนษยและสงมชวตตอไปอกนาน การอนรกษทรพยากรดนทส าคญๆ มดงนคอ (๑) ไมท าลายปาไม (๒) ไมท าไรเลอนลอย (๓) ปลกพชใหถกวธ เชน ปลกพชคลมดน ปลกพชหมนเวยน (๔) ปรบปรงดนโดยยงใชปยทผลตจากธรรมชาตเพอเพมความอดมสมบรณ การตดไมท าลายปา การจดไฟเผาปา การท าไรเลอนลอย เปนการท าใหดนเสอมคณภาพ จะสงผลใหการเกษตรเสยหาย และท าใหดนขาดความอดมสมบรณ๒๓ ๒) ทรพยากรน า น า เปนทรพยากรธรรมชาตทมความส าคญตอการด ารงชวตทงมนษย สตวและพช ลวนตองอาศยน า น ามอยมากมายทกคนทกแหง ทงบนดน ใตดน ในอากาศ หรอแมในรางกายของสงมชวต กมน าเปนสวนประกอบ มนษยใชประโยชนจากน ามาตงแตสมยดกด าบรรพจนถงปจจบน เชน ใชในการอปโภค บรโภค สาธารณปโภค มการใชอาบ ดม ปรงอาหาร ซกลาง ท าความสะอาด ใชในการเกษตรกรรม กสกรรม เลยงสตว เพาะพนธและการประมง ใชในการคมนาคมขนสงทางน าเพอท าการคาขาย ใชในการอตสาหกรรม และการผลตไฟฟา ใชในการพกผอนหยอนใจ และใชเปนแหลงทองเทยวเพอท ารายไดใหกบประเทศ เพออนรกษน าไวใชท าประโยชนตอการด าเนนชวต มนษยตองรจกใชอยางชาญฉลาด และถกวธ การอนรกษทรพยากรน าทส าคญๆ มดงนคอ ๑. การพฒนาแหลงน า ไดแก การขดลอกหนองคลองบง และแมน าทตนเขน เพอใหสามารถกกเกบน าไดมากขน ตลอดจนการสรางเขอนและอางกกเกบน า ๒. การใชน าอยางประหยด ไมปลอยใหน าสญเสยไปโดยปลาวประโยชน และสามารถน าน าทใชแลวกลบมาหมนเวยนใชไดใหมอก ๓. การควบคมรกษาตนน าล าธาร ไมมการอนญาตใหมการตดตนไมท าลายปาอยางเดดขาด

๒๓ดร. ประพนธ ศภษร, วนยกบการอนรกษสงแวดลอม, รวมบทความประชมวชาการทางพระพทธศาสนานานาชาต ครงท ๘ เนองในวนวสาขบชา วนส าคญสากลของโลก ๑๒-๑๔ พฤษภาคม ๒๕๕๔ ประเทศไทย, (กรงเทพมหานคร : บรษท ๒๑ เซนจร จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๔๓๔.

๑

๔. ควบคมมใหเกดมลพษแกแหลงน า มการดแลควบคมมใหมการปลอยสงสกปรกลงไปในแหลงน า นอกจากนแลวทกคนตองมจตส านกในการใชน าอยางประหยด มวนยในการรกษาความสะอาด ไมทงขยะมลฝอยลงในแมน า ไมท าลายตนก าเนดของน า ไมตดไมท าลายปา ไมใชสารเคมเกนอตราทก าหนดไว ฝกนสยใหลกหลานเปนคนเหนแกประโยชนสวนรวมไมมกงาย หากทกคนชวยกนอยางจรงจงแลว น ากจะไมเปนพษ จะมคณคาและมประโยชนตอชวตมนษย สตว พช ตลอดไป ๓) ทรพยากรอากาศ อากาศ เปนทรพยากรธรรมชาตอยางหนงทมความจ าเปนตอการด ารงชวตของมนษย สตวและพช อากาศทมนษยหายใจเขาไปเปนอากาศทบรสทธ ประกอบดวยออกซเจน ๒ .๙๔% ไนโตรเจน ๘. ๙% คารบอนไดออกไซด . ๓% และกาซอน ๆ อก . ๑% มนษยและสตวสามารถอดอาหารและน าไดหลายชวโมง แตไมสามารถขาดอากาศไดเลย อากาศมอยทวไป ทงบนบก ในน า และในรางกายของสงมชวต เปนสวนประกอบของรางกายอยางหนง เรยกวา อากาศธาต หรอวาโยธาต (ธาตลม) นอกจากมนษยใชอากาศในการหายใจแลว มนษยยงใชประโยชนจากอากาศอกหลายอยาง เชน การหงตม การอตสาหกรรมน าอดลม การพกผอนหยอนใจ การเลนกฬา การทองเทยว เปนตน ถาอากาศบรสทธยอมสงผลใหรางกายของมนษยแขงแรง สขภาพจตด หากอากาศเปนพษยอมมผลกระทบตอสภาพแวดลอมทงหมดและน าอนตรายมาสมนษยและสตว เนองจากโลกเรามความกวางใหญ การแกไขปญหาซงเกดขนกบบรรยากาศ จงเปนเรองทท าไดยาก ดงนน หลกส าคญในการอนรกษจงไดแก การปองกนมใหเกดปญหา อยางไรกตาม หลกและวธการอนรกษทรพยากรอากาศรวมถงการแกไขปญหา มดงนคอ (๑) งดหรอลดกจกรรมทกอใหเกดมลสาร ๑) ลดปรมาณมลสารทท าใหอากาศเสย เชน ฝนละอองและสารพษ ๒) ลดปรมาณกาซเรอนกระจก เชน ไมเผาปา ฟางขาว หรอขยะมลฝอยเพอลดปรมาณกาซ คารบอนไดออกไซด ๓) ลดปรมาณกาซทท าลายชนโอโซน (๒) อนรกษปาไมเพอชวยลดปญหาอากาศเสยและวาตภย ทงน เพราะตนไมจะใชกาซคารบอนไดออกไซด เพอการสงเคราะหแสง การมตนไมมากจงชวยลดปญหาภาวะเรอน กระจกทเกดจากกาซนได นอกจากน ตนไมยงชวยกรองฝนผงและละอองตางๆ ทท าใหอากาศเสย รวมทงชวยปะทะและลดความรนแรงของลมพายอกดวย

๒

(๓) ตรวจสอบอากาศเพอเตรยมแกไขปญหา การตรวจสอบคณภาพอากาศอยางตอ-เนอง เพอใหสามารถทราบ และหาทางแกไขปญหาไดรวดเรวขน นอกจากนแลวหนวยงานตาง ๆ ทงภาครฐและเอกชนตองเอาใจใส โดยถอเปนหนาททจะตองชวยกนปองกนมลพษทางอากาศ สรางจตส านกใหกบผประกอบการทตองใชเชอเพลงในการท าธรกจ ประชมสมมนา หาแนวทางปองกนและแกไข มมาตรการทเขมงวดกบผฝาฝน ถาหากทกคนรวมมอรวมใจแลว เรากจะมอากาศบรสทธหายใจ ๔) ทรพยากรปาไม ปาไม นบเปนทรพยากรธรรมชาตทมประโยชนตอมนษยและสตว รวมทงสงมชวตอน ๆ มนษยไดอาศยปาไมท าเปนทอยอาศย สตวกอาศยปาไมเปนทอยอาศยและเปนทหลบภย ปาไมชวยสรางความอดมสมบรณใหแกสรรพสตว ท าใหฝนตกตามฤดกาล ชวยอมน าไมใหน าปาทวมอยางฉบพลน ปองกนการไหลเซาะของน า เปนแหลงอาหารของมนษยและสตว มนษยไดรบประโยชนจากปาไมเปนจ านวนมหาศาล เชน ใชเปนเชอเพลงในการหงตม ชวยปรบอณหภมในฤดกาล ใชในการอตสาหรรม ใชเปนอาหารของคนและสตว โดยการน าเอาดอกผล ใบ เมลด หนอ หวของพช และน าผง มาท าเปนอาหาร ใชเปนยารกษาโรค เปนสมนไพรทปลอดภย ใชท าเครองนงหม โดยใชเสนใยจากเปลอกเถาวลย ใชยาง น ามนมาท าประโยชนในการท าเครองเขน เครองหอม ท ากระดาษ สบ ยาขดรองเทา ฯลฯ นอกจากนแลวยงไดรบประโยชนทางออมจากปาไม เชน ชวยบรรเทาความรายแรงของพาย ปองกนและบรรเทาอทกภย เปนทอยอาศยของสตวปานานาชนด เปนทพกผอนหยอนใจ และเปนเสมอนปอดของประเทศ วธการอนรกษทรพยากรปาไมทส าคญ มดงนคอ (๑) การคมครองปาไม (๒) การควบคมการตดไม (๓) การปลกปา (๔) การปองกนไฟปาและแมลงท าลายตนไม (๕) การใชไมอยางประหยด ใชวสดอนแทนไม หรอการน าเศษไมกลบมาใชประโยชนใหม ( ) การปรามปราบผลกลอบตดไมท าลายปา ( ) การรณรงคปลกจตส านกใหประชาชนเหนความส าคญของปาไม (๘) มนโยบายเปดปาสมปทานการท าปาไมเพอชวยอนรกษปา ปาไมเปนทรพยากรทมคณคาและประโยชนมากมาย ตองใชเวลานานเปนหลายรอยปพนทปาจงจะสมบรณได สมควรททกฝายตองตระหนกถงความส าคญของปาและชวยอนรกษไวเพอใหมนษยและสรรพสงทอาศยปา ไมสญหายไปจากโลกน

๓

จะเหนไดวา ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมมความส าคญตอชวตของมวลมนษย สตวและพช การด าเนนชวตของมนษยตองสอดคลองสมพนธกบธรรมชาตและสงแวดลอมอยเสมอ จะแยกจากกนไมได ฉะนน มนษยจ าตองรกษาและอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยการไมท าลายใหเสยความสมดลทางระบบนเวศวทยา ดงนน สามารถประมวลการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม พอสรปไดดงน คอ ๑. ในการทจะใชทรพยากรธรรมชาตในสงแวดลอม จ าเปนอยางยงทจะตองมความร ในการรกษาทรพยากรธรรมชาตทจะใหประโยชนตอมนษยทกแงมม และทจะมผลกระทบตอ สงแวดลอมอยางนอยทสด ตองค านงถงความสญเปลา อนอาจเกดจากการใชทรพยากรธรรมชาต

๒. รกษาทรพยากรธรรมชาตทจ าเปน และหายากดวยความระมดระวง รวมทงจะตองตระหนกเสมอวา การใชทรพยากรธรรมชาตทมากเกนไปนนจะไมปลอดภยตอสภาวะแวดลอม

๓. ตองรกษาทรพยากรธรรมชาตททดแทนไดนน โดยใหมอตราผลต (เพมพน) เทากบอตราใช หรออตราเกดเทากบอตราตายเปนอยางนอย

๔. ประชากรเปนปจจยอนส าคญทท าใหเกดภาวะแวดลอมทเปลยนไป ดงนน จ าเปนอยางยงทจะตองประมาณอตราเกดและการเปลยนแปลงของพลเมองตลอดเวลา โดยพจารณาจากความตองการในการใชทรพยากรธรรมชาตเปนส าคญ

๕. ใชทรพยากรอยางมประสทธภาพ อกทงพยายามคนควาสงใหม ๆ เพอใหประชากรไดมใชอยางพอเพยง

. ใหการศกษาแกประชาชนใหเขาใจถงความส าคญในการรกษาสมดลตามธรรมชาต ซงจะมผลตอการท าใหสงแวดลอมอยในสภาพทด การใหการศกษาอาจเปนทงในและนอกโรงเรยน เพอใหประชาชนเขาใจหลกการอนรกษสงแวดลอมอยางมประสทธภาพ ผลการศกษานจะเปนหนทางไปสความหวงในอนาคตวา สงแวดลอมทมนษยอาศยจะสดสวยและนาอยในอนาคต ๓.๔ ประโยชนของสงแวดลอม ส าหรบประโยชนของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทมความส าคญอยางยงในการอ านวยประโยชนแกมนษยชาตทงทางตรง และทางออม เราจะไมสามารถด ารงชวตอยไดหากขาดสงเหลาน ประโยชนของสงแวดลอมสามารถแบงออกได ๒ ทาง๒๔ คอ

๒๔พระครใบฎกาถาวร สรปญโญ (เสนสอน), “การศกษาบทบาทพระสงฆกบการอนรกษทรพยากรปาไม : ศกษาเฉพาะกรณบทบาทของพระนภากรโสภณ (ไกร ฐานสสโร) วดหนองกลบ อ าเภอหนองบว จงหวดนครสวรรค”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, หนา ๓๕-๓ .

๔

๓.๔.๑ ประโยชนทางตรง ๑. ไม ใชสรางบานเรอน ท าเครองเรอนและการกอสรางอน ๆ ท าเกวยน ตอเรอ เครองมอกสกรรม เครองมอในการประมง เปนตน ๒. ไดเชอเพลง เชน ฟน ถาน และเชอเพลงจรวด ๓. วตถเคม เชน ไหมเทยม วตถระเบด น าตาล แอลกอฮอล ยสต น าหอม เครองส าอาง ยารกษาโรค เปนตน นอกจากนนการกลนไมยงไดกรดน ามนดบ เปนตน ๔. อาหาร จากใบ ดอก ผล เมลด หนอไม เหด หวมน แมลง และสตวปา ๕. ยารกษาโรค ไดจากสตวปาและสมนไพรตาง ๆ . เสนใย ไดจากเปลอกไมและเถาวลย . ชน น ามนไมและยางไม ไดจากตนไมบางชนด ๘. ฝาดฟอกหนงและส ไดจากเปลอก แกน ผลและชนไมบางชนด ๙. อาหารสตว เชน หญา ใบไม เปลอกไม ผลและเมลดไมบางชนด นอกจากน มนษยยงไดผลตผลของปาอยางอน ๆ เชน หวาย ปอ ไมไผ ครง รวงผง ใบลาน ไมหอม เครองเทศ และสมนไพร ซงมประโยชนมากมาย ๓.๔.๒ ประโยชนทางออม ๑. ท าใหมฝนตกเพมขน และความชมชนในอากาศสม าเสมอ ๒. ท าใหอากาศไมรอนจด และไมหนาวจด ๓. บรรเทาความรนแรงของลมพาย ความเรวของลมพายทพดผานบรเวณปาไมจะลดลงประมาณ ๑๑-๔๔ % ตามลกษณะของปาแตละชนด เชน ปาไมทมการตดฟน เอาไมออกหมดปา ปาไมทตดฟนเอาไมออกเสยครงหนง และปาทมการตดไมออกหมด อตราความเรวของลมจะเปน .๑ .๔ และ . เมตรตอวนาท ตามล าดบ การปลกตนไมเปนแนวปองกนลมพาย จะท าใหลมพายลดก าลงลงเหลอ ๒ % และจะปองกนลมไดในระยะ ๒๕ เทาของความสงของตนไมนนในดานใตลม และ ๓ เทา ในดานเหนอลม อทธพลของปาไมในทางทมประโยชนอยางยงในการปองกนบานเมองใหพนจากวาตภย บรรเทาการระเหยของน าจากผวดน และอนรกษผวดนทอดมสมบรณของพนทกสกรรม ๔. ปองกนการกดชะดน ทจะเกดจากน าฝนกดชะ และลมพายพดพาออกไป เปนการปองกนและรกษาความอดมสมบรณของพนทกสกรรม ปองกนดนถลม ภเขาทลาย ปองกนการตนเขนของล าหวย ล าน า อางเกบน า และเขอนตาง ๆ ๕. ปองกนอทกภย โดยปาไมสามารถบรรเทาการไหลเลอนของดน และปองกนการตนเขนของแมน าล าธารตาง ๆ นอกจากนยงเปนเสมอนเขอนธรรมชาตทคอยปองกนมใหน าฝน

๕

ทตกลงมาไหลบาไปตามผวดนอยางรวดเรวอกดวย จงเปนการปองกนและควบคมระดบน าตามแมน าล าหวย ไมใหเพมปรมาณสงขนอยางรวดเรว จนลนฝงกลายเปนอทกภยไปได . ท าใหมน าไหลสม าเสมอตลอดป และเปนประโยชนตอมนษยทสามารถด ารงชวต และประกอบกสกรรม อตสาหกรรมไดเปนอยางด เพราะปาไมสามารถรองรบและดดซบน าฝนทตกลงมาไดด อตราดดซบน าฝนของพนทปาไมจะสงกวาในทโลงเตยน ตงแต ๒- เทา ตามลกษณะของดน ปาไมทขนอยตามล าดบและปรมาณน าฝน น าจะคอย ๆ ซมลงไปในดนน ผวดนหลอเลยงล าหวยล าธารใหมน าไหลอยเสมอ โดยเฉพาะอยางยงน าในแถบภเขาอนเปนแหลงก าเนดของแมน าล าธารทงหลาย . เปนทอยอาศยของสตวปา สตวปาทงหลายรวมทงนก แมลง และสงมชวตขนาดใหญ เลก และอน ๆ ไดอาศยปาไมเปนทอยและทท ากน มนษยไดสตวปาชนดตางๆ เปนอาหาร ท าเปนเครองนงหม เครองใชไมสอยตาง ๆ นกและแมลงบางชนดชวยท าลายศตรพช สตวปาบางชนดน ามาใชในการศกษาคนควา และทดลองวทยาศาสตร และในการรกษาโรคตาง ๆ หากไมมปาไมแลว สตวปาเหลานกจะสญพนธไป ๘. เปนทพกผอนหยอนใจ เชน อทยานแหงชาต วนอทยาน สถานทพกผอนหยอนใจในปา และทสวนหางไกลคมนาคม ใชเปนทพกผอนหยอนใจหาความส าราญ และความสงบของผคนพลเมอง หลงจากคร าเครงกบการประกอบธรกจประจ าวน และมชวตอยอยางแออด จ าเจ ทามกลางความอกทกครกโครมในเมอง ชวยใหจตใจผองใสมพลานามยทดขน ๙. ประโยชนในทางยทธศาสตร ปาไมจะเปนเสมอนเครองกดขวางทธรรมชาตประทานมาให เพอปองกนขดขวางการบกรกของศตรทางภาคพนดน และเปนเครองอ าพรางการรวมพล และการเคลอนไหวของกองทหาร จากการสงเกตการณทางอากาศ ไดเปนอยางด จะเหนไดวา ประโยชนทเกดขนจากการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมสามารถชวยใหมนษยด ารงชวตอยดวยความรมเยน ปราศจากภยคกคามทางธรรมชาต เนองมาจากสงแวดลอมสามารถชวยบรรเทาความรนแรงของลมพาย ปองกนอทกภย ท าใหมน าไหลสม าเสมอตลอดป เปนทอยอาศยของมนษยและสตวปา เปนทพกผอนหยอนใจ และเปนประโยชนในทางยทธศาสตร ดงนน ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมจงใหคณประโยชนมากกวาทจะใหโทษแกมนษย มนษยเองกควรตระหนกรทจะเออประโยชนตอธรรมชาต ไมท าลายเพอผลประโยชนทจะไดรบจนเกนงาม จนในทสดธรรมชาตเองกยอนตอบสองมนษยดวยการท าใหเกดภยพบตตามมาในอนาคตดวย

๓.๕ สงแวดลอมทปรากฏในพระพทธศาสนา ในทางพระพทธศาสนาใหนยามและความหมายของ “สงแวดลอม” วาหมายถง สงตางๆทอยรอบตวมนษย และมอทธพลตอความรสกและการกระท ากจกรรมทงปวงของมนษย เปนการใหค านยามทค านงถงสวนประกอบของชวต ๒ สวน คอ “รป” กบ “นาม” หรอ “กาย” กบ “ใจ” มขอความจ านวนมากในคมภรพระพทธศาสนา ทกลาวถงสงแวดลอม ทแสดงถงความเชอมโยงกนของวถชวตมนษย และธรรมชาตรอบๆ ตวมนษย ไมวาจะเปนสงทมชวต หรอสงทไมมชวต การกลาวถงสถานททเหมาะส าหรบการบ าเพญเพยร ทมลกษณะเปนปานารนรมย อดมสมบรณมสายน าไหลไปตามซอกหน มดอกไมบานสะพรง เปนทเหมาะแกการพกผอนหยอนใจ และเปนททเหมาะสมส าหรบการปฏบตธรรม หรอการฝกตนเพอบรรลถงเปาหมายสงสดของพระพทธศาสนานนคอ นพพาน ดงทปรากฏในภาษตของพระเอกวหารยเถระ ความวา

เราผเดยวมงประโยชนเปนส าคญ จะรบเขาปาใหญทท าปตใหเกดแกผบ าเพญเพยร นารนรมย ซงชางซบมนอาศยอย จะอาบน าทซอกภเขาอนเยอกเยนในปารมรน มดอกไมบานสะพรง จงกรมแตผเดยว เมอไรเราจะไดอยปาใหญทนารนรมยแตผเดยว ไมมเพอน ไดส าเรจกจ ไมมอาสวะ ขอความประสงคของเราผตองการจะท าอยางนนจงส าเรจเถด เราจกท าใหส าเรจไดเอง ผอนไมอาจท าใหผอนได เรานสวมเกราะคอความเพยรอยจะเขาปาใหญ ยงไมถงความสนอาสวะ กจกไมออกจากปาใหญนน เมอลมเยน พดเอากลนดอกไมหอมฟงมา เราจะนงบนยอดเขาท าลายอวชชา จกไดรบความสข รนรมยดวยวมตตสข ทเงอมภเขามพนเยนในปา ซงดารดาษดวยดอกโกสม แนแท๒๕

อกตวอยางหนง ไดกลาวถงสงแวดลอมทเหมาะกบการบ าเพญเพยร ฝกกายฝกใจในการเขาถงความจรงอนสงสด วาหากจะหาสถานททเหมาะแกการปฏบตเพอแสวงหาความสงบแลว นาจะเปนสถานททมความสะดวกสบายในดานอาหาร เสนทางสญจร และใหรมเงาในการนงปฏบตบาเพญเพยร ดงปรากฏขอความในปาสราสสต กลาววา

ภกษทงหลาย เรานนแสวงหาวาอะไรเปนกศล ขณะทแสวงหาทางอนประเสรฐคอ ความสงบซงไมมทางอนยงกวา เมอเทยวจารกไปในแควนมคธโดยล าดบไดไปถงต าบลอรเวลาเสนานคม ไดเหนภมประเทศทนารนรมย มราวปานาเพลดเพลนใจ มแมน าไหลรนไมขาดสาย มทาน าสะอาดดนารนรมย มโคจรคามอยโดยรอบ เราจงคดวา “ภมประเทศเปนทนารนรมย มราวปานาเพลดเพลนใจมแมน าไหลรนไมขาดสาย ม

๒๕ข.เถร. (ไทย) ๒ /๕๓๙-๕๔๕/๔๓๔.

ทาน าสะอาดด นารนรมย มโคจรคามอยโดยรอบเหมาะแกการบาเพญเพยรของกลบตรผปรารถนาจะบาเพญเพยร” เราจงนง ณ ทนนดวยคดวา “ทนเหมาะแกการบ าเพญเพยร”๒

กลาวไดวา สงแวดลอมทเหมาะแกการบ าเพญเพยรคอ เปนสถานททนารนรมย มแมน าไหลรนไมขาดสาย มทาน าสะอาดด มโคจรคามอยโดยรอบ จากขอความดงกลาว นอกจากสถานททนารนรมย มทาน าสะอาด มโคจรคามอยโดยรอบ และมลกษณะเปนปาใหญ ทเหมาะส าหรบการบ าเพญเพยร เพอการบรรลธรรมแลว ตนไมทมรมเงา ใหความสงบเยนสบาย แมเพยงตนเดยวทไมไดมลกษณะเปนปากสามารถเปนสถานททเหมาะสมแกการบ าเพญเพยรได ดงปรากฏใน พระสตรมหาสจจกสตร๒ ทกลาวถง การนงใตตนหวาทรมเยน ท าใหบรรลปฐมญาณได นอกจากนยงมการกลาวถง ความอดมสมบรณของสวน ทมสตวนานาชนดไดอาศยรมเงา และผลของตนไมเปนอาหารท าใหมสตวมาอาศยอย ณ ทนนเปนจ านวนมาก ดงขอความพรรณนาสภาพแวดลอมในสวนมะมวงแหงหนงทปรากฏในกมภชาดก ความวา

ขอเดชะพระองคผทรงขมอรราชศตร สวนมะมวงนนเซงแซไปดวยหมนกทมวเมาดวยรสดอกไม ทพยสกณปกษ คอ นกกระเรยน นกยง นกเขา และนกสาลกากมอยในสวนมะมวงน และในสวนนยงมฝงหงสสงเสยงรองระงม นกดเหวาเรารองกกกองปลกเหลาสตวใหตนอย ณ สวนมะมวงน ตนมะมวงทงหลายมปลายกงโนมลง ดวยพวงผลดกดนเชนรวงขาวสาล มทงตนค า ตนสน ตนกระทม และผลตาลสกหอยยอยอยเรยงราย๒๘

สภาพแวดลอมบางกรณเปนแหลงของยารกษาโรค เชน ทปรากฏในมลาทเภสชชกถา วาดวยทรงอนญาตเครองยามรากไมเปนตน ความวา สมยนน ภกษทงหลายผเปนไข ตองการรากไมทเปนยา ภกษทงหลายจงน าเรองนไปกราบทลพระผมพระภาคเจาใหทรงทราบ พระผมพระภาคเจารบสงวา “ภกษทงหลาย เราอนญาตรากไมทเปนยา คอ ขมน ขงสด วานน า วานเปราะ อตพต ขา แฝก แหวหม หรอรากไมทเปนยาชนดอนทมอย ซงไมใชของเคยวของฉนรบประเคนแลวเกบไวไดจนตลอดชพเมอมเหตจ าเปนภกษจงฉนได เมอไมมเหตจ าเปนภกษฉนตองอาบตทกกฎ”

๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒ ๙/๓ ๓. ๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๘๑/๔๑ . ๒๘ข. ชา. (ไทย) ๒ /๒ /๕๔๒. ๒๙ว.ม. (ไทย) ๕/๒ ๓/๔

๘

นอกจากนพระพทธเจายงทรงอนญาตพชทเปนยาจากธรรมชาตอกหลายชนด เชนน าฝาดสะเดา น าฝาดโมกมน น าฝาดขกา น าฝาดบอระเพด น าฝาดกระถนพมาน หรอน าฝาดทเปนยาชนดอนทมอย ยงมผลไมทเปนยา เชน ลกพลงคะ ดปล พรก สมอไทย สมอพเภก มะขามปอม ผลโกฐ หรอผลไมทเปนยาชนดอนทมอย และยางไมทเปนยา เชน หงคยางเคยวจากหงค ยางเคยวจากเปลอกหงค ยางจากยอดตนตกะ ยางจากใบตนตกะ ยางเคยวจากกานตนตกะ ก ายาน หรอยางทเปนยาชนดอนทมอย เปนตน๓ ขอความดงกลาว ท าใหทราบไดวา สภาพแวดลอมทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนานน หมายความรวมถงสภาพแวดลอมทางธรรมชาต และสภาพแวดลอมทมนษยไดสรางขน และสภาพแวดลอมในแตละแหง มความส าคญทแตกตางกน เชน สภาพแวดลอมทมลกษณะสงบ เงยบสงด เหมาะเปนทบาเพญเพยร สภาพแวดลอมทประกอบดวยพชหลากหลายชนด กเปนแหลงของยารกษาโรค โดยเหตทผวจยจงไดกลาวถง ปฏรปเทสวาสะวา เปนสงแวดลอมของมนษยเพราะ ปฏรปเทสวาสะมความหมายครอบคลมถงถนทอยทเหมาะสม ทอยรอบตวมนษย และเปนสถานททเกอกลตอการพฒนาตน โดยในปฏรปเทสวาสะ ไดกลาวถง สถานทนนๆ ตองประกอบไปดวยกลยาณมตร หรอคนด หากสถานทใดไมเหมาะสม และไมมคนดหรอกลยาณมตร สถานทนนกไมไดชอวา ปฏรปเทสวาสะ นกวชาการหลายทานใหค านยามและความหมายของสงแวดลอมทสอดคลองตามทศนะทางพทธศาสนา ดงน ตช นท ฮนท (Thich Nhat Hanh) กลาวถงสงแวดลอมตามทศนะของปรชญาไววา พวกเราทกคนทงเดก และผใหญลวนเปนดอกไมทสวยงาม เปลอกตาของเรานนคอ กลบกหลาบนนเอง โดยเฉพาะในยามทเราหลบตา หของเราจะเปนดงรศมในยามเชา ซงก าลงสดบฟงเสยงนกรอง รมฝปากของเรากจบเปนดอกไมทสวยงามทกครงทเราแยมยม สวนมอของเราทงสองขางนนกคอดอกบวทมกลบหากลบ๓๑ สมพร เทพสทธา ไดใหความหมายของสงแวดลอมไววา สงแวดลอมคอ ทกสงทกอยางทอยรอบตวมนษยทงทมชวต และไมมชวต ทงทเปนรปธรรมและนามธรรม๓๒

๓ ว.ม. (ไทย) ๕/๒ ๓/๔ . ๓๑ตช นท ฮนท (Thich Nhat Hanh), ศานตในเรอนใจ, แปลโดย ธระเดช อทยวทยารตย, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร : มลนธโกมลคมทอง, ๒๕๕ ), หนา ๑๔.

๓๒สมพร เทพสทธา, ศาสนากบสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร : สมชายการพมพ, ๒๕๓ ), หนา ๓.

๙

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต)๓๓ ใหทศนะสงแวดลอมไววา เปนสงทใกลชดกบชวตมนษยไมวาจะเปนสงแวดลอมตามธรรมชาต เชน ปาไม ภเขา แมน า หรอสงแวดลอมทมนษยสรางขน เชน ชมชน อาหาร ยานพาหนะ เปนตน๓๔

พระมหาจรรยา สทธญาโณ ไดใหความหมายของสงแวดลอมไววา เปนสวนประกอบหนงของธรรมชาต ซงตองประกอบดวยมนษย และสตว เปนตน หมายถงทกสงทกอยางลวนเปนสวนประกอบของกนและกน และสวนประกอบนนกคอสงแวดลอมนนเอง๓๕

มานพ นกการเรยน ไดใหความหมายวา ค าวา สงแวดลอม เปนศพทบญญตส าหรบใชแทนค าวา Environment ในภาษาองกฤษ ซงมาจากรากศพทภาษาฝรงเศสวา Environ แปลวา รอบๆ (around) ฉะนน Environment จงหมายถงทกสงทกอยางทอยรอบตวมนษย (Totality of man’s surroundings)๓ นายโกศล จงเสถยรทรพย ไดใหความหมายของสงแวดลอมวา สงแวดลอม หมายถงสงตางๆ ทอยรอบตวมนษยไมวาจะเปนสงทสามารถสมผสจบตองได หรอรบรได ทางประสาทสมผสทง ๕ และมอทธพลตอความรสกและการกระท ากจกรรมทงปวงของมนษย เปนสงทมอทธพลเกยวโยงถงกน และเปนเหตปจจยในการเกอหนนซงกนและกน๓ ดงนน ค าวา “สงแวดลอม” ในภาษาบาลไมไดระบไวโดยตรง แตมค าทใกลเคยงทปรากฏความหมายในลกษณะของสภาพแวดลอม เนองจากค าวา สงแวดลอมนนไมไดเปนค าทปรากฏในพระไตรปฎก แตเปนสงทสามารถชไดวาเปนสงแวดลอม โดยพจารณาจากลกษณะของสภาพแวดลอมหรอสภาวะแวดลอมของสงตางๆ ตามทด ารงอย มความสมพนธกบสงอน ในลกษณะพงพงอาศยกน รวมถงการตความตามศพททปรากฏในพระไตรปฎก ซงมความสอดคลองกบนกวชาการศาสนาไดก าหนดไว

๓๓ราชทนนามในปจจบน, ทพระพรหมบณฑต (ประยร ธมมจตโต), อธการบด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ๓๔พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ธรรมะกบการอนรกษสงแวดลอม, หนา ๙. ๓๕พระมหาจรรยา สทธญาโณ, พทธศาสนากบสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓ ), หนา ๑ . ๓ มานพ นกการเรยน, พระพทธศาสนากบสงแวดลอมศกษา, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔ ), หนา ๓. ๓ นายโกศล จงเสถยรทรพย , “สงแวดลอมเพอการเยยวยาผปวยในสถานพยาบาล ตามแนวทางพระพทธศาสนาเถรวาท” , วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๕๔, หนา ๑๕.

สงแวดลอมในทางพระพทธศาสนา มศพทวา ปฏรปเทสวาสะ หมายถงการอยในประเทศหรอถนทเหมาะทควร ในภาษาสมยใหมกคอ การอยในสงแวดลอมทด๓๘ หรอการอยในประเทศอนควร ชอวา ปฏรปเทสวาส บรษท ๔ ยอมเทยวไป บญกรยาวตถมทานเปนตน ยอมเปนไป ค าสอนของพระศาสดามองค ๙ ยอมรงเรองในประเทศใดประเทศนน ชอวาประเทศอนควร การอาศยอยในประเทศอนสมควรนน พระพทธเจาตรสวา เปนมงคล เพราะเปนปจจยแหงการท าบญแหงสตวทงหลาย๓๙ ดงนน กลาวไดวา ความหมายของสงแวดลอม คอ สงทใกลชดกบชวตมนษย๔ รวมทงการอยในถนทเหมาะ๔๑ แมนยามและความหมายของค าวาสงแวดลอมในพระพทธศาสนา จะไมมเดนชด แตกสามารถทจะกลาวไดวา ในคมภรพระพทธศาสนาไดปรากฏขอความทแสดงถงบรรยากาศ ทผวจยสามารถอนมานไดวาเปนค านยามของสงแวดลอม โดยในคมภรทางพระพทธศาสนาจะกลาวถงสงแวดลอมโดยออมๆ เพอใหเกดความเขาใจและเหนภาพสงแวดลอมทางพระพทธศาสนาชดเจนขน จากขอความทกลาวมาแลวขางตน สรปไดวา ความหมายของสงแวดลอมในพระพทธศาสนา คอ สงทสมพนธกบชวตมนษย ทงในดานการด ารงชวต เปนทอยอาศย เปนแหลงอาหาร เปนแหลงยารกษาโรค และเปนสถานททเหมาะสมแกการอบรมพฒนาตนเองเพอบรรลเปาหมายสงสดของพระพทธศาสนา รวมทงเปนสงทสามารถสมผสไดและสมผสไมไดทงทางประสาทสมผสและทางใจ ดงนนสามารถสรปไดวา ความหมายของ “ปฏรปเทสวาสะ” หมายถงการอยในประเทศหรอถนทเหมาะทควร หรอการอยในประเทศอนสมควร และการอยในสงแวดลอมทด ซงสงแวดลอมแตละแหงจะมบทบาทและท าหนาทแตกตางกน เชน เปนทเหมาะแกการบ าเพญเพยร เปนแหลงอาหาร เปนแหลงยารกษาโรค เปนทอยอาศยของสตวนานาชนด และเปนสงทมทงเกดขนเองตามธรรมชาต ไดแก ปาไม ตนไม แมน า สตวตางๆ รวมทงพชสมนไพรตางๆ นอกจากนยงมสงทมนษยสรางขนไดแกปราสาท อาคาร บานเรอน เปนตน

๓๘พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ธรรมะกบการอนรกษสงแวดลอม, หนา ๓. ๓๙คณะกรรมการแผนกต ารา, มงคลตถทปนแปล เลม ๑, พมพครงท ๑๕, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๕ ), หนา ๑๒ . ๔ พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ธรรมะกบการอนรกษสงแวดลอม, หนา ๑๙. ๔๑อง.จตกก.อ. (ไทย) ๒/๑๑ .

บทท ๔ วเคราะหความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาท

ในการศกษาวเคราะหเรองความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมในพระพทธศาสนาเถรวาทนน ในเบองตนผวจยไดแบงการวเคราะหออกเปน ๔ หวขอ คอ (๑) พทธจรยศาสตรทเออตอการอนรกษสงแวดลอม (๒) ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมทปรากฏในพระวนยปฎก (๓) ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมทปรากฏในพระสตตนตปฎก และ (๔) คณคาและประโยชนของความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอม ดงน

๔.๑ พทธจรยศาสตรทเออตอการอนรกษสงแวดลอม

ธรรมชาตมความส าคญตอชวตสตว ชวตมนษยและสงมชวตทกชวตในโลกน หลกธรรมทางพระพทธศาสนาทเปนสงเตอนใจในเรองเกยวกบการคมครองโลก ธรรมเปนโลกบาล คอ ธรรมคมครองโลก อนไดแก หร และโอตตปปะ จะท าใหมนษยไมกลาท ารายกน ไมกลาท าลายธรรมชาต หลกธรรมทวาดวยความกตญญจะเปนตวกระตนใหมนษยเหนคณคาของมนษยดวยกน๑ รวมทงเหนความส าคญของสงแวดลอม จะน าไปสความรวมมอรวมใจความเมตตาและปรารถนาดตอกน แนวคดเกยวกบการใหความส าคญตอป า ไมวาจะเปนการอยปา การแสวงหาความวเวกจากปา การบ าเพญเพยรทตองอาศยความสงดจากปา จะน าไปสการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอม จะน าไปสการปลกปาทดแทนอนเปนการฟนฟระบบนเวศวทยาใหกลบมาสความเปนปกตดงเดม ดงปรากฏในองกรเปตวตถ ความวา พราหมณพอคาคนหนงเหนของทพยออกจากมอรกขเทวดา จงเกดความโลภขน ไดบอกแกองกรพาณชวา จะน าทรพยทไดไปเพอประโยชนอนใด สเอารกขเทวดาผใหของทพยไดนไปจะไมดกวาหรอ เมอไดฟงเชนนน องกรพาณชจงหามเพอนไวแลวกลาววา

บคคลอาศยนงหรอนอนทรมเงาของตนไมใด แมแตกงของตนไมนนกไมควรหก เพราะผประทษรายมตรเปนคนเลวทราม บคคลอาศยนงหรอนอนทรมเงาของตนไมใด แมแตใบของตนไมนนกไมควรท าลาย เพราะผประทษรายมตรเปนคนเลวทราม ดวย

ผศ.ดร. สมชย ศรนอก, “พระพทธศาสนากบการอนรกษสงแวดลอม”, ใน รวมบทความประชม

วชาการทางพระพทธศาสนานานาชาต ครงท ๘ เนองในวนวสาขบชา วนส าคญสากลของโลก ๑๒-๑๔ พฤษภาคม ๒๕๕๔ ประเทศไทย , รวบรวมจดพมพโดย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . (กรงเทพมหานคร : บรษท ๒๑ เซนจร จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๔๒๙-๔๓๐.

๗๒

วาบรษพกอยในเรอนของบคคลใดเพยงหนงคน หรอไดขาวไดทอยของบคคลใด ไมควรมจตคดรายตอบคคลนน ความเปนผกตญญสตบรษทงหลายสรรเสรญแลว๒

ตนไมใหอะไรหลายๆ อยางแกมนษย แมจะไมมชวตจตใจตามความเขาใจของคนหลายๆ คน แตมสงหนงทมนษยไดรบ คอ หลกธรรมเพอการด ารงชวตอยเหมอนมนษย ทเรยกวา รกขธรรม แปลวา ธรรมส าหรบเออเฟอตอตนไม ดงทพระโพธสตวไดแสดงธรรมแกเหลาเทวดาในรกขธมมชาดกตอนหนงวา “ญาตยงมากยงด แมตนไมทเกดในปายงมมากยงด ตนไมทยนตนอยโดดเดยว ถงจะใหญโต ลมยอมพดใหหกโคนได”๓ ธรรมชาตโดยเฉพาะอยางยงปาไม มความส าคญตอพระพทธศาสนาซงมเหตการณส าคญในพทธประวตหลายครง ไมวาจะเปนการประสต การคนพบพระสจธรรมของพระพทธเจาใตตนโพธ ซงนบเปนการคนพบหวใจหรอแกนแทของพระพทธศาสนาทพระสงฆไดปฏบตตามอยางตอเนองมาจนถงปจจบน๔ พระสงฆมการด าเนนชวตอยรวมกบทกสรรพสง โดยอาศยปจจยในการด าเนนชวตเพอปฏบตตามพระธรรมวนยและปฏบตศาสนกจตามหนาทของพระสงฆในแตละวน ตองมสวนเกยวของกบธรรมชาตและสงแวดลอม โดยไดอาศยประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตในรปของปจจยส ไดแก เครองนงหม อาหาร ทอยอาศย และยารกษาโรค ภายใตกฎระเบยบขอบงคบของพระสงฆทเรยกวา พระวนยบญญต๕ ในทางพระพทธศาสนาไดเสนอแนวทางในการจดการสงแวดลอมโดยการปลกผงจตส านกคนใหมความกตญญตอธรรมชาตและสงแวดลอมทงมวล ดงมเรองเลาไวในมหาวาณชชาดกวา พวกพอคาหลงทางในปา ไมมอาหารและน าเหลอเลย แตเมอไดเหนตนไทรใหญซงมกงไมชมฉ า จงหกกงไม แลวน ากไหลพงออกมา เมอตดกงไม กไดอาหาร พวกเขามความโลภตดโคนตนไมถอนรากขน เพอจะไดสงของมากกวาเดม พระโพธสตวตกเตอนเหลาพอคาวา “บคคลนงก

๒ข.เปต. (ไทย) ๒๖/๒๕๙/๒๐๙. ๓ข.ชา. (ไทย) ๒๗/๗๔/๓๑. ๔วรพจน ทองใบ, “การศกษาเชงวเคราะหบทบาทของพระสงฆกบการอนรกษปาไม : ศกษา

เปรยบเทยบเฉพาะกรณ พระพงษศกด เตชธมโม วดผาลาด อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม กบการปลกปาสมนไพรของพระสมนก นาโถ วดปลกไมลาย อ าเภอก าแพงแสน จงหวดนครปฐม”, วทยานพนธอกษรศาสตร- มหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล), ๒๕๓๗, หนา ๙๐.

๕พระมหาอทย มลแกว, “การจดการสงแวดลอมตามหลกพระธรรมวนยปฎก”, วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม), ๒๕๔๑, หนา ๑.

๗๓

ตาม นอนกตามทรมเงาของตนไมใด แมแตใบของตนไมนนกไมควรท าลาย เพราะผประทษรายมตรเปนคนเลวทราม”๖

ดงนน เมอมนษยรวาธรรมชาตสงแวดลอมมคณคาและมประโยชนหรอมอปการคณตอมนษยอยางมากมายมหาศาล และยงท าหนาทเปนระบบคมกนภยใหกบมนษยแลว มนษยเองกจะตองคมกนภยใหกบธรรมชาตดวย มนษยกบธรรมชาตจงเปนสงทตององอาศยกนและกนด ารงอย โดยธรรมชาตไดใหอะไรหลาย ๆ อยางตามทมนษยตองการ มนษยจะมชวตอยรอดไดดวยดจะตองปฏบตตอธรรมชาตสงแวดลอมดวยความกตญญกตเวทในอปการคณของธรรมชาตสงแวดลอม โดยการมทศนคตและทาททถกตองตอธรรมชาต๗ เมอมนษยมทศนคตและการปฏบตดวยทาททถกตองตอธรรมชาตดงทกลาวมา บคคลนนชอวาเปนผมความกตญญกตเวทตอธรรมชาตและสงแวดลอมทตนไดอาศยเปนการรกษาและอนรกษธรรมชาตสงแวดลอมดวย ดวยเหตน พระพทธศาสนาจงสอนใหมนษยเออเฟอตอพชพนธทงหลาย กรณทพระ -พทธองคทรงใหภกษสงฆตองเขาอยจ าพรรษาในระยะเวลา ๓ เดอนของฤดฝน เมอวเคราะหอยางละเอยดจะพบประเดนบางอยางทพระพทธองคทรงเออเฟอตอการอนรกษธรรมชาต ดวยเหตทในชวงฤดฝนนน เปนเวลาทพชพนธ ตนไมใบหญาตางๆ ก าลงแตกหนอออกใบ สตวทงหลายไดแพรพนธขยายประชากร ในชวงฤดนภกษสงฆจงไมควรอยางยงในการเทยวสญจรไปยงทตางๆ เพราะอาจไปกระทบหรอเหยยบย าหกราญกงไมใบหญา ของพชทก าลงเกดหนอออกใบ หรอสตวเลกสตวนอยโดยทไมไดตงใจ ดงปรากฏในตอนหนงวา “ไฉนพระสมณะเชอสายศากยบตรจงไดเทยวจารกไปทงฤดหนาว ฤดรอน และฤดฝน ย าตณชาตอนเขยวสด เบยดเบยนสงมชวตซงมอนทรยเดยว เหยยบสตวเลกๆ จ านวนมากใหถงความวอดวายเลา” ดงนนพระพทธองคจงประสงคใหภกษสงฆอยจ าพรรษาตลอดระยะเวลา ๓ เดอน และทรงไดบญญตสกขาบทขนในการเขาอยจ าพรรษา

จากการศกษาค าสอนตางๆ กมปรากฏในมงคลสตรเชนเดยวกน มงคลสตรไดใหแนวคดในทางความประพฤตไวหลายดาน กลาวคอ ดานสงแวดลอมทสงผลตอการพฒนาพฤตกรรมของมนษย ดานการพฒนาปจเจกบคคล ในมงคลสตรแสดงใหเหนวา ความกาวหนา

๖ข.ชา. (ไทย) ๒๕/๑๙๖/๔๕๔. ๗พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), คนไทยกบสตวปา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๒), หนา ๑๑๙–๑๒๑. ว.มหา. (ไทย) ๔/๑ ๔/๒๙๒.

๗๔

ความเจรญรงเรองของชวตขนอยกบอทธพลของปจจยทางสงแวดลอมมาชวยเปนปจจยหลก ดงทปรากฏในมงคลสตร คอ

๑. การไมคบคนพาล ๒. การคบบณฑต ๓. การบชาคนทควรบชา ๔. การอยในถนทเหมาะสม๙

สงแวดลอมเปนปจจยส าคญในการพฒนาสงตางๆ ตงแตการพฒนาทางดานวตถไปจนถงการพฒนาคณภาพชวต แมกระทงการพฒนาจตวญญาณ ยอมลวนมสงแวดลอมมาเปนปจจยทงสน สงแวดลอมแบงออกเปน ๒ ประเภท คอ ๑) สงทมชวต ๒) สงทไมมชวต สงทมชวตนนไดแก สตวทงหลาย ซงบรรดาสตวเหลานน มนษยถอวาเปนสตวทประเสรฐทสด เพราะวาเปนผทสามารถจะพฒนาคณภาพชวตและจตใจใหสงขนไดดวยคณธรรมและจรยธรรม เนองจากมนษยเปนสตวสงคมทมใจสงกวาสตวประเภทอน ดงนนปจจยอนเปนสงแวดลอมทส าคญตอการพฒนาคณภาพมนษยกคอ มนษยดวยกนนนเอง ในอาทจจสตร พระพทธองคตรสถงกลยาณมตรวา เปรยบเสมอนแสงอรณอนเปนบพนมตของดวงอาทตยอทย ดงพทธพจนทวา

ดกรภกษทงหลาย เมอพระอาทตยนจะขนกอน สงทเปนนมตมากอน คอ แสงเงนแสงทอง สงท เปนเบองตนเปนนมตมากอน เพอความบงเกดแหงอรยมรรคอนประกอบดวยองค ของภกษ คอ ความเปนผมมตรด ฉนนนเหมอนกน ดกรภกษทงหลาย อนภกษผมมตรด พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคอนประกอบดวยองค ๑๐

ปจจยอนเปนเครองกระตนหรอชกจงใหมนษยท าความด องคประกอบภายนอกไดแกปจจยทางสงคม โดยการถายทอด ชแจง อธบาย จากผรทงหลายทเปนกลยาณมตร ซงพทธพจนตรสถงความส าคญของบคคลผเปนกลยามตรไวในสารปตตสตร วา

กภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด ยอมเจรญอรยมรรค ประกอบดวยองค ยอมกระท าใหมากซงอรยมรรคมองค อยางไรเลา ดกรสารบตร ภกษในธรรมวนยน ยอมเจรญสมมาทฏฐ อนเปนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ ฯลฯ ยอมเจรญสมมาสมาธ อนเปนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในการสละ

๙ข.ข. (ไทย) ๒๕/๓๑ /๒ .

ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๒/๓๐.

๗๕

ดกรสารบตร ภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด ยอมเจรญอรยมรรค ประกอบดวยองค ยอมกระท าใหมากซงอรยมรรคมองค อยางนแล๑๑

จะเหนไดวา สงคมมนษยยอมมทงคนดและคนไมดปะปนกนไป การเลอกคบคนเปนสงส าคญและจ าเปนตอการด าเนนชวต เพราะวาการคบคนดจะท าใหบคคลทคบมความเจรญกาวหนา ท าใหไมประมาทในชวต เนองจากคนดจะคอยชแนะในทางทเปนมงคล ชกชวนท าแตในสงทเปนประโยชนมสาระ ดงนน ค าวา “คนพาล” จงหมายถงคนไมดในสายตาของบณฑต เพราะ “พาล” แปลวา “ออน” ไดแก คนออนความคด ไมอาจทจะคดรเรมสรางสรรคหรอพฒนาคณภาพชวตตวเองใหเจรญ เปนคนออนสต ไมสามารถรสกวาตวเองนนก าลงประพฤตสงใดอย ไมรเหตรผลในกจทตวเองกระท า เปนตน กลาวคอ มนษย สตว และธรรมชาตตางๆ ทกอเกดขนมาบนโลกอนกวางใหญนลวนแลวตองอาศยกนเปนระบบนเวศวทยา หรอเรยกอกอยางหนงวาหวงโซของกนและกน ซงประกอบดวย ดน แมน าล าธาร ปาไม และอากาศ ทงหมดนสามารถน ามาวเคราะหใหเหนภาพทชดเจนขน ไดดงน ๑. ทรพยากรทเกดจากดน ดนเปนทรพยากรธรรมชาตทส าคญอยางหนง เปนทอาศยของสรรพสงบนโลกน มนษยและสตวอาศยแผนดนเปนทพกพง ท าไรไถนา ปลกพชผกสวนครวไวหลอเลยงชวต ดงนน ดนจงนบวาเปนทรพยากรทมคณคาและมประโยชนตอมนษยและสตวทงหลาย แตถงอยางไรกตาม ถาหากมนษยรจกใชประโยชนของดนอยางถกวธ ดนกจะเปนประโยชนตอมนษยทงชาต และสงมชวตอนอกมากมาย ๒. ทรพยากรน า น าเปนทรพยากรธรรมชาตทส าคญตอการด ารงชวตของมนษยและสตวทงหลาย ตลอดทงพชตางๆ กไดอาศยน าหลอเลยงเชนเดยวกน หากสรรพสงทเก ดมาบนโลกใบนขาดน ายอมด ารงอตภาพอยในธรรมชาตนไดคอนขางยาก เพราะมนษย สตวและสงอนๆ ตองอาศยน าเปนปจจยส าคญ เพราะน ามมาตงแตสมยดกด าบรรพจนมาถงยคปจจบน เชนใชในการเกษตรกรรม กสกรรม เลยงสตว เพาะพนธและการประมง เปนตน ๓. ทรพยากรปาไม ปาไมนบเปนทรพยากรธรรมชาตทมประโยชนตอมวลมนษยชาต ตลอดทงสตวและสงทมชวตอนๆ มนษยไดอาศยปาไมเปนทอยอาศย สตวกอาศยปาไมเปนทหลบภยและเปนแหลงในการหาเลยงชวตของสตวทงหลาย ปาไมชวยใหความรมรน อดมสมบรณท าใหฝนตกตองตามฤดกาล ชวยอมน าไมใหน าปาไหลหลากทวมบานเมอง มนษยไดรบประโยชนจากปาอยางมากมาย เชน ใชเปนเชอเพลงในการหงตม ชวยปรบอณหภมในฤดกาล ใชในการอตสาหกรรม

ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐/๓.

๗๖

ใชเปนยารกษาโรค ท าเปนเครองนงหม ท าเปนกระดาษ เปนตน นอกจากนแลวยงไดรบประโยชนทางออมจากปาไมอกทางหนงดวย เชน ชวยบรรเทาความรอน ปองกนการเกดอทกภย เปนทพกผอนหยอนใจของสรรพสงทงหลาย ๔. ทรพยากรอากาศ อากาศเปนทรพยากรอยางหนงทมความจ าเปนตอการด ารงชวต อากาศทมนษยหายใจเขาลวนแลวท าใหเรามความรสกด ถาอากาศนนเปนอากาศทบรสทธ ทกชวตไมสามารถขาดอากาศได ในตวของมนษยเราเรยกวา อากาศธาต หรอวาโยธาต (ธาตลม) นอกจากนมนษย ยงใชประโยชนจากอากาศอกหลายดาน เชน การหงตม การอตสาหกรรมน าอดลม การพกผอนหยอนใจ การเลนกฬา เปนตน ถาอากาศบรสทธยอมสงผลใหรางกายมนษยแขงแรง และสขภาพด

จะเหนไดวา เหตผลหลายประการทกลาวมาลวนเปนสาเหตหนงทท าใหคน สตว และสงมชวตอนๆ อย รวมกนอยางสนต ดวยการไมเบยดเบยนกน พระพทธองคจงทรงไดบญญตสกขาบทตางๆ ไวเพอมใหมนษยไดลวงเกนธรรมชาต แมกระทงภกษสงฆทบวชเขามาในพระพทธศาสนาเองกตองรกษาและมหนาทส าคญในการดแลธรรมชาต การบญญตพระธรรมวนยกเพอประโยชนแกพระศาสนา คอความตงมนอยนานแหงพระสทธรรม เมอพระสงฆปฏบตตามหลกทวางไวแลวกยงท าใหพระธรรมวนยมนคงสบไป ๔.๒ ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมทปรากฏในพระวนยปฎก พระพทธเจาและพระสาวกทงหลายมความสมพนธกบธรรมชาตมาโดยตลอด เหนไดจากตอนทพระพทธองคทรงประสต ตรสร ปรนพพาน สถานทแสดงธรรมลวนอยในปา สถานทพ านกของพระพทธเจาและพระสาวกคอ ปา ภเขา โคนไม ถ า ซอกเขา ปาชา ลอมฟาง และยงมขอปฏบตส าหรบอยปาใหเหมาะสมอกหลายขอ เชน ธดงคทถอการอยปาเปนวตร ถออยโคนตนไมเปนวตร เปนตน ปาสวนทพระพทธเจาประทบอยกบพระสาวก กมค าวาปา เชน ปาอสปตนมฤคทายวน เมองพาราณส ปาอนธวน เมองสาวตถ ปาสงคาลสาลวน หมบานนาทกะ ปามหาวน กรงกบลพสด เชตวน เมองสาวตถ ปารกขตวน เมองโกสมพ นอกจากนแลวยงประทบอยถ า เชน ถ าอนทสาละ ถ าสตตบรรณคหา คชฌกฏ ถ าสกรขาตา เปนตน และทส าคญทรพยากรปาไมยงใชเปนยาในการรกษาโรคภยไขเจบตางๆไดอกดวย ซงมปรากฏในคมภรทางพระพทธศาสนา วา

สมยหนงขณะทพระพทธเจาประทบอย ณ พระเชตวน เมองสาวตถ ภกษจ านวนมากเปนไขไมสบาย ตองการรากไมทเปนยา พระพทธองคจงรบสงวา “ภกษทงหลาย เราอนญาตรากไมทเปนยา คอ ขมน ขงสด วานน า วานเปราะ อตพต ขา แหวหม หรอ

๗๗

รากไมทเปนยาชนดอนทมอย ซงไมใชของเคยวของฉน รบประเคนแลวเกบไดตลอดชวต เมอมเหตจ าเปนภกษจงฉนได เมอไมมเหตจ าเปน ภกษฉนตองอาบตทกกฎ๑๒

เมอการด าเนนชวตมการเกยวของกบธรรมชาตและสงแวดลอมอยางแยกจากกนไมได พระพทธเจาผตรสรกฎของธรรมชาตอนสงสด พระองคทรงมองเหนประโยชนและความส าคญของธรรมชาตและสงแวดลอม จงไดทรงวางหลกพระธรรมวนยใหพระสาวกศกษาและปฏบตตามโดยใชอปกรณทหาไดงายจากธรรมชาตมาเปนเครองมอในการเผยแผศาสนา จนท าใหพทธศาสนาเปนทยอมรบของสงคม การทพระสงฆปฏบตตามพระวนยทพระพทธเจาทรงบญญตไวแลวนน นอกจากจะเปนการปฏบตตามหนาทของพระสาวกแลว ยงชวยรกษาสภาพแวดลอมไดอกทางหนงดวย ความส าคญของพระวนยตอการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอม ผวจยเองขอยกประเดนหลกๆ น ามาอธบายพอสงเขป ดงน

๔.๒.๑ พระวนยเพอการอนรกษธรรมชาต พระวนยเปนพทธบญญตทพระพทธเจาทรงบญญตไวแกพระสงฆ เพอใหพระสงฆได

ยดเปนหลกปฏบตส าหรบฝกกายและวาจาของตน อนจะเปนพนฐานในการบรรลคณธรรมชนสงสดตอไป และเพอประโยชนเกอกลแกสงคมมนษย ธรรมชาตและสงแวดลอม ดงทพระพทธเจาตรสไววา ภกษทงหลาย โดยอาศยอ านาจประโยชน ๑๐ ประการ คอ (๑) เพอความยอมรบวาดแหงสงฆ (๒) เพอความผาสกแหงสงฆ (๓) เพอความขมบคคลผเกอยาก (๔) เพอความอยผาสกแหงเหลาภกษผมศลดงาม (๕) เพอปดกนอาสวะทงหลายทจะบงเกดในปจจบน (๖) เพอปดก าจดอาสวะทงหลายทจะบงเกดในอนาคต (๗) เพอความเลอมใสของชมชนทยงไมเลอมใส ( ) เพอความเลอมใสยงขนของชมชนทเลอมใสแลว (๙) เพอความตงมนแหงสทธรรม (๑๐) เพอเออเฟอพระวนย๑๓ พระพทธเจาทรงบญญตพระวนยใหเกอกลตอธรรมชาต เพอการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอม ไมเบยดเบยนสรรพสตว ดงปรากฏในพระไตรปฎกตอนหนง ความวา สมยหนง

๑๒ว.ม. (ไทย) ๕/๒๖๓/๔๖-๔๗. ๑๓ว.มหา. (บาล) ๑/๓๙/๒๖.

๗

พระพทธเจาเสดจลงจากภเขาคชฌกฏพรอมกบหมภกษสงฆ ทอดพระเนตรเหนกฎอนงดงามทพระธนยะกมภการบตรกอสรางขนเพออยจ าพรรษาส าหรบตน พระองคตรสถามวา “นนอะไร นาดนาชม สเหมอนแมลงคอมทอง” ภกษทงหลายกราบทลเรองนนใหทรงทราบ พระพทธเจาทรงต าหนวา

ภกษทงหลาย การกระท าของโมฆบรษนน ไมสมควร ไมคลอยตาม ไมเหมาะสม ไมใชกจของสมณะ ใชไมได ไมควรท า ไฉนโมฆบรษจงขย าโคลนกอกฎดนลวนเลา โมฆบรษนนชอวาไมมความเอนด ความอนเคราะห ความไมเบยดเบยนสตวทงหลาย พวกเธอจงไปท าลายกฎนนเสย อยาใหเพอนพรหมจารในภายหลงเบยดเบยนหมสตวเลย ภกษไมพงท ากฎดนลวน ภกษใดท าตองอาบตทกกฏ๑๔

กลาวไดวา พระวนยขอนมความมงหมายทจะอนรกษดน และปองกนไมใหภกษฆาสตว นอกจากนแลวยงชวยปองกนมลพษทางอากาศดวย เพราะการท ากฎจะตองท าการเผาดนใหแขงตว ดนนนจงจะคงทน ไมแตกงาย นบวาพระพทธเจาทรงมวสยทศนทกวางไกล ตอการน าหลกพระวนยมาเปนขอบญญตใหพระสงฆไดประพฤตและปฏบตตามแมแตฆราวาสเองกตามตองปฏบตตามๆ กฎทพระพทธองคทรงวางเอาไว ๔.๒.๒ สกขาบททเกยวกบการอนรกษสงแวดลอม

พระวนยของภกษม ๒๒๗ ขอ บางขอกไมไดเกยวของกบการอนรกษสงแวดลอม บางขอเกยวของโดยตรง บางขอเกยวของโดยออม ในทนจะขอน ามาวเคราะหในสวนทเกยวของกบการอนรกษสงแวดลอม คอ

๑) ปฐวขนนสกขาบท สกขาบทเกยวกบการขดดน สกขาบทนมสาเหตมาจากภกษชาวเมองอาฬว พวกหนงท าการกอสราง จงพากนขดดน พวกชาวบานพากนต าหน ประณามวา พระสมณะเชอสายศากยบตรเบยดเบยนชวะซงมอนทรย เหลาภกษผมกนอยน าความกราบทลพระพทธเจาพระองคจงรบสงใหประชมสงฆสอบสวนหาสาเหต เมอภกษชาวเมองอาฬวรบสารภาพวาไดท าอยางนนจรง พระองคจงทรงบญญตสกขาบทหามวา “ภกษใดขดดนเอง หรอใชใหคนอนขดดน ตองอาบตปาจตตย” การตองอาบตในสกขาบทน ภกษผตองจะตองแสดงความผดของตนตอหนาภกษดวยกน โดยสญญาวาจะไมท าอก ภกษนนจงจะบรสทธ พระพทธเจาทรงบญญตสกขาบทน เพอมงรกษาชวตสตวและรกษาสภาพดน ทงรกษาศรทธาของประชาชน เพราะประชาชนสมยนนเชอวาดนมชวต หากภกษกระท าเชนนนกเปนการท าลายชวตของดน ไมสมกบเปนสมณะ เมอพจารณาสภาพความเปนจรงแลว พนดนทอดมสมบรณมกมพวกสตวเลก ๆ อาศยอย

๑๔ว.มหา. (บาล) ๑/ ๕/๕๖.

๗๙

เมอภกษขดดนจงเปนการท าลายชวตสตวและท าใหสภาพดนเสอม นบไดวาสกขาบทนเปนการอนรกษดนและรกษาชวตสตวโดยออม

๒) ภตคามสกขาบท สกขาบทเกยวกบการตดตนไม สกขาบทนมสาเหตมาจากพวกภกษชาวเมองอาฬวท าการกอสรางจงไดตดตนไมมาท าการกอสราง และไดท าความเดอดรอนแกเทวดาผสถตอยบนตนไม เมอเทวดาไดรบความเดอดรอนจงเขาเฝาพระพทธเจากราบทลความทกขของตน พระพทธเจารบสงใหประชมสงฆสอบถามหาสาเหต เมอภกษเหลานนยอมรบวาไดท าเชนนนจรง พระองคทรงตเตยนการกระท าเชนนนแลวทรงบญญตสกขาบทหามวา “ภกษตองอาบตปาจตตย เพราะพรากภตคาม”

ภตคาม ไดแก พชพนธ ๕ ชนด คอ (๑) พชพนธเกดจากเหงา ไดแก ขมน ขง วานน า แฝก แหวหม ฯลฯ (๒) พชพนธเกดจากล าตน ไดแก ตนโพธ ตนไทร ตนดปล ฯลฯ (๓) พชพนธเกดจากตา ไดแก ออย ไมไผ ไมออ ฯลฯ (๔) พชพนธเกดจากยอด ไดแก ผกบงลอม แมงลก เถาหญานาง ฯลฯ (๕) พชพนธเกดจากเมลด ไดแก ถว งา ขาว ฯลฯ๑๕ จะเหนไดวา ภตคามในทนมความหมายครอบคลมพชพนธในปาทงหมด สกขาบทขอ

นนบวาไดชวยอนรกษปาไมไดอยางกวางขวาง หากมการปฏบตตามอยางเครงครด พระสงฆจะมคณคาตอพระศาสนาและสงคมไมนอยเลย สกขาบททน ามาเสนอในทนลวนมความส าคญตอทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางเหนไดชด พระพทธเจาทรงมงหวงใหพระสงฆเปนบคคลตวอยางทดแกสงคม มการด ารงชวตอยางเรยบงายเกอกลตอธรรมชาตอนเปนเหมอนเวทส าหรบฝกกายและวาจาใหเรยบรอยดงาม พระองคจงทรงบญญตสกขาบทใหมความสอดคลองสมพนธกบธรรมชาตและสงแวดลอม เพราะถาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมด ยอมสงผลตอจตใจใหดไปดวยอนจะชวยใหการปฏบตบรรลเปาหมายเรวยงขน ฉะนน พระวนยแตละสกขาบทดงทไดยกมากลาวในทน จงมความเกยวของกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทงโดยตรงและโดยออม ถงแมวาพระวนยน พระพทธเจาไดบญญตขนเพอใชปกครองคณะสงฆสมยพทธกาลกตาม แตกสามารถน ามาใชกบสมยปจจบนไดเปนอยางด ๓) สปปานกสกขาบท สกขาบทนเกยวกบสงมชวต ซงมสาเหตมาจากภกษชาวเมองอาฬว โดยภกษเหลาก าลงชวยกนกอสราง รอยวาน ามสงมชวตอาศยอยกเอารดหญา รดดน เหลาภกษผมกนอยตเตยนประฌามการกระท าดงกลาว และไดน าเรองนกราบทลพระผมพระภาคเจาให

๑๕ว.มหา. (ไทย) ๒/๓๕๔/๓๔๗-๓๔๙.

๐

ทรงทราบ พระองคจงรบสงใหประชมสงฆสอบถามสาเหต เมอภกษเหลานนยอมรบวาไดกระท าเชนนนจรง ทรงตเตยนการกระท านน แลวทรงบญญตสกขาบทวา “หามมใหภกษใชน าทมตวสตวรดลงบนหญาหรอดน หรอใชผอนรดน านน หากละเมดตองอาบตปาจตตย ๑๖ อกหนงตวอยาง พระสมมาสมพทธเจาทรงตเตยนพระภกษสตตรสวคคย ซงเลนน าอยในแมน าอจรวดความวา “ภกษทงหลาย ไฉนเลา พวกเธอจงไดเลนน ากน การกระท าของพวกเธอนน ไมเปนไปเพอความเลอมใสของชมชนทยงไมเลอมใสแลว หรอเพอความเลอมใสของชมชนทเลอมใสแลวทรงบญญตสกขาบทวา เปนปาจตตย” ๑๗

นอกจากนพระพทธเจายงไดทรงบญญตสกขาบทถงเรองอนๆ อกวา “ภกษพงท าการศกษาวา เราจกไมถายอจจาระ ปสสาวะ หรอปวนเขฬะลงในน า” ตอเมอเกดเหตสดวสยกบภกษอาพาธ พระองคทรงวางอนบญญตวา “ภกษพงท าการศกษาวาเราไมอาพาธ จกไมถายอจจาระ ปสสาวะ หรอ บวนเขฬะลงในน า”๑ และมสกขาบททสอนใหภกษส ารวมกรยาและรกษามารยาททางสงคม เชน สกขาบทหามมใหภกษเทน าทใชลางบาตรแลวลงในละแวกทอยอาศยของคฤหสถ๑๙เปนตนดวย สกขาบทนมจดประสงคชดเจนในการรกษาน าใหบรสทธเอาไวใหเพอนมนษยไดใชนานๆ หากมองตามบทบญญตกจะพบวา พระภกษโดยปกตกไมมทรพยอนใดหรอกจกรรมใดๆ ทจะสรางมลพษใหกบธรรมชาตและสงแวดลอมได คงมกแตสงสกปรกอนมอยตามธรรมชาตภายในกายทจะตองถายออกมาทงขางนอกเทานน สถานทถายจงตองเปนททเหมาะสม หามถายลงแมน าเปนอนขาด ในกรณทภกษอาพาธหรอปวยไดรบการยกเวน เพราะผทปวยไขหรออาพาธนน บางครงระบบการขบถายของรางกายไมสามารถจะควบคมได เชน ฉนยาถายแลวนงเร อมาในแมน าจะขนฝงกคงจะไมทนการ ตองตดสนใจปลอยไปในแมน าเพราะความจ าเปน แลวจะไดระมดระวงไมใหเกดขนอก การใชน าควรใชอยางระมดระวง โดยเฉพาะน าทใชแลว โดยปกตจะคดแตเพยงวาเปนน าสกปรก น าเนาเสย ควรระบายทง ลกษณะของการบญญตสกขาบทแตละขอนน พระพทธองคมไดบญญตไวเปนบทตายตว ในบางครงกทรงดเหตการณทเกดทางฝายบานเมองดวยเชนกนวา สงทไมขดตอธรรมพระพทธองคกทรงยดหยนไมปรบโทษ จงอนญาตใหพระสาวกกระท าได เรยกวาเปนการอนญาตพเศษ เชน ในคราวเกดอทพภกขภย บางครงทรงเหนวายงมขอบกพรองพระพทธองคกทรงบญญตเพมเตม

๑๖ว.มหา.(บาล) ๒/๔๐๒/๒๖๓. ๑๗ว.มหา. (ไทย) ๒/๕ ๖-๕ ๗.

๑ ว.มหา. (ไทย) ๒/๙๒๕-๙๒๗. ๑๙ว.มหา.(บาล) ๒/ ๕๖/๕๕๗.

๑

อก เรยกวา “อนบญญต” ในการบญญตสกขาบทแตละครงพระพทธองคจะมการรบสงใหมการประชมสงฆ หาสาเหตของการกระท าผดวาไดท าจรงหรอไมจรง ถาเหนวาไมขดตอสงคมและธรรมวนย พระพทธองคกไมทรงบญญตและกทรงบญญตในสวนทผดตอสงคมทบคคลหรอภกษนนไดลวงละเมด ทงนกเพอวตถประสงคคอการอนเคราะหชาวโลก และเพอประโยชนเกอกลแกมนษย สตว และทวยเทพทงหลายใหอยเปนสขสบจนถงยคปจจบน๒๐ ในบทบญญตท เปนวนยของภกษสงฆนน ผวจยวเคราะหสรปจากทกลาวมาในเบองตนได ๒ นย ทวาดวยความเออเฟอตอการอนรกษธรรมชาต เชน ภตคามวรรค มขอความแสดงความเออเฟอ ดงน ๑. หามภกษตดหรอเดดภตคาม ภกษใดฝาฝนท า ตองอาบตปาจตตย (ศลขาดเพราะละเมดสกขาบท) ดงขอความทปรากฏในสกขาบทขอท ๑ วา “ภกษตองอาบตปาจตตยเพราะพรากภตคาม”๒๑ ๒. หามภกษใชน าทมสงมชวตอยรดหญาหรอดน ภกษใดฝาฝน ตองอาบตปาจตตย ดงขอความในสปปปาณกสกขาบทท ๑๐ วา “กภกษใดรอยวาน ามสงมชวต รดหรอใชใหคนอนรดหญาหรอดนตองอาบตปาจตตย”๒๒ แมกระทงในเสขยวตร ยงแสดงความเออเฟอตอการอนรกษธรรมชาตโดยหามภกษถายอจจาระ ปสสาวะ หรอบวนน าลายลงบนของเขยว น า ภกษใดฝาฝนท า ตองอาบตทกกฎ ดงปรากฏในสกขาบทตอนหนงวา “พงท าความส าเหนยกวา เราไมเปนไข จกไมถายอจจาระ ปสสาวะ หรอบวนน าลายลงบนของเขยว พงท าความส าเหนยกวา เราไมเปนไข เราจกไมถายอจจาระ ปสสาวะ หรอบวนน าลายลงน า”๒๓ กลาวไดวา มนษยมความเกยวเนองกบธรรมชาตและสงแวดลอมตงแตเกดมา ในขณะด ารงชวตอย ปจจยเครองอาศยของชวต ทงอาหาร ทอยอาศย เครองนงหม ยารกษาโรคหรอการจะสรางฐานะหลกฐาน สรางความมนคงแกชวตกลวนอาศยทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมตาง ๆ เปนส าคญ ดงนน จงตองตระหนกวาปาไมและธรรมชาตสงแวดลอมเปนสงจ าเปนของชวต เปนผผลตอาหารและปจจยเครองอาศยทกอยาง ความส าเรจความผาสกรมเยนในชวตความมงคงมนคงของชวตเกดจากธรรมชาต มนษยขาดทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ยอมขาดแคลน ขดสนและขาดความสข จงจ าเปนทจะตองกตญญรคณคา และแสดงกตเวทดวยการดแล รกษาและอนรกษ

๒๐ว.ม. (บาล) ๔/๓๒/๒๗. ๒๑ว.มหา. (ไทย) ๒/๙๐/๒๗ . ๒๒ว.มหา. (ไทย) ๒/๑๔๐/๓๑๔. ๒๓ว.มหา. (ไทย) ๒/๖๕๒-๖๕๔/๗๓๒-๗๓๔.

๒

ใหมนคง ยงยนในฐานะมตรแทผประกนความอยรอดแหงชวตของมนษยและของโลก เชนนชอวาไดเกอกล อดหนนค าจนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และนนคอความอยรอดความมนคงของมนษยและสงคมนนเอง พระสงฆแมในอดตหรอปจจบนยอมมบทบาทส าคญในการอนรกษธรรมชาตเพราะการเปนอยของพระสงฆกสบเนองมาจากการพงพาอาศยธรรมชาตในการเปนแหลงปฏบตและเปนผน าในการรกษาปา เขา ล าเนาไพร ใหคงอยสบไป ๔.๓ ความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอมทปรากฏในพระสตตนตปฎก

ในทนผวจยมงศกษาสงแวดลอมทปรากกฎในพระสตตนตปฎก โดยกลาวถงทรพยากรดน ทรพยากรน า ทรพยากรอากาศ และทรพยากรปาไม ดงมรายละเอยดดงน คอ

๔.๓.๑ ทรพยากรดน พระผมพระภาคตรสกบภกษทงหลาย ถงมลเหตแหงธรรม ก าเนดภมตามนยท ๑ วา

ดวยปถชน ดงน “ภกษทงหลาย ปถชนในโลก...หมายรปฐว (ดน)โดยความเปนปฐว”๒๔ ในมชฌม-นกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา ไดอธบายความหมายของค าวา ปฐว หมายถง ดน ๔ ชนด คอ

(๑) ลกขณปฐว เปนสงทแขงกระดาง หยาบเฉพาะตนในตวของมนเอง (๒) สสมภารปฐว เปนสวนแหงอวยวะมสวนแหงผมเปนตน และวตถภายนอกม

โลหะเปนตน พรอมทงคณสมบตมสเปนตน (๓) อารมมณปฐวเปนปฐวธาตทน ามาก าหนดเปนอารมณของปฐวกสณ นมตต-

ปฐว กเรยก (๔) สมมตปฐว เปนปฐวธาตทปฐวเทวดามาเกดในเทวโลกดวยอ านาจปฐวกสณ

และฌาน ในทน ปฐวหมายถงทง ๔ ชนด๒๕ และทส าคญดนกเปรยบเสมอนโลกใบหนงทมนษย

และสตวหรอสงไมมชวตอนๆไดพงพาอาศย เนองจาก โลก หมายถง แผนดนเปนทอาศย หมสตวผอาศยโลกทง ๓ คอ (๑) สงขารโลก โลก คอ สงขาร (๒) สตวโลก โลก คอ หมสตว (๓)โอกาสโลก โลก คอ แผนดน

๒๔ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒/๒.

๒๕ม.ม.อ. (บาล) ๑/๒/๒๗.

๓

ดน หมายถง ปจจยส าคญของการเกดโลก เปนองคประกอบส าคญของการเกดโลก เปนปจจยส าคญในการด ารงอยของโลก๒๖ จะเหนไดวา ดน ในพระพทธศาสนา มความหมายและลกษณะส าคญทนาสนใจ ครอบคลมถงการเกดของชวต โลก จกรวาลและนพพาน เป นองคประกอบส าคญของชวต โลกและจกรวาล เปนแหลงการเรยนรชวต การบรหารจดการชวต และการสรางเสรมประสบการณชวต ท าใหประจกษแจงในความเปนจรงของสจธรรมไดอยางถกตอง อาจเปนเหตเปนปจจยไปสผลแหงพระนพพานได

ดนแบงออกเปน ๒ ประเภท ไดแก ๑. ดนในสงมชวต๒๗ ไดแก มนษยและสตว สงมชวตในพระพทธศาสนา หมายถง

รปทมใจครอง ทเรยกวา “อปาทนกรป”๒ คอ กนอาหารได ถายของเสยได เจรญเตบโตได และทส าคญสามารถสบพนธได โดยเฉพาะมนษยจะมคณธรรมจรยธรรมทตางจากสตว มการปฏสมพนธกนระหวางมนษยและสงแวดลอม มระบบสงคม มระเบยบวฒนธรรม และเปาหมายของชวต

๒. ดนในสงไมมชวต๒๙ เปนธรรมชาตทมสภาวะเปนความแขงกระดาง ไมประกอบไปดวยการยดถอของทฎฐและตณหา ทเรยกวา “อนาทนกรป”๓๐ หมายถง รปทไมมใจครอง ไมมจตใจ เชน เหลก โลหะเงน แรธาต ตนไม เปนตน

ดงนน ดนในทศนะของพระพทธศาสนา เปนการใชรวมทงสงทมชวตและสงไมมชวต ทงทเปนรปธรรมและนามธรรม สามารถเขยนเปนแผนภมใหเหนโดยสงเขปดงน

๒๖ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๑๙-๑๓๐/ -๙๗. ๒๗ม.ม.(ไทย) ๑๒/๓๐๒/๓๓๐, อภ.สง.(ไทย) ๓๔/๕ ๖/๑๗๖-๑๗ , อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๓๒/๒๐. ๒ อปาทนกรป หมายถง รปมกรรมเปนสมฏฐาน ค านเปนชอของรปทด ารงอยภายในสรระ ทยดถอ จบตอง ลบคล าได เชน ผม ขน ฯลฯ อาหารใหมอาหารเกา, ดรายละเอยดใน ข.ข.(ไทย) ๒๕/๓/๔. ๒๙ม.ม.(ไทย) ๑๒/๒/๒, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๗๒/๑๓๔-๑๓๕. ๓๐พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๙, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๗๓.

๔

ภาพท ๓.๑ โครงสรางแนวคดเรองดนในพระพทธศาสนา

จากขอมลส าคญดงกลาวจะเหนวา สงมชวตและสงไมมชวต มความสมพนธเชอมโยงกนโดยอาศยดนทเปนปจจยภายในและดนทเปนปจจยภายนอก กอใหเกดสมพนธภาพระหวางสรรพสง สรรพธาต สรรพวตถ ปรากฏใหเหนในรปธรรมของความสมพนธระหวางกายกบจต ในมนษย มนษยและสตว ซงประกอบจากสงมชวตและสงไมมชวต ทเปนปจจยภายในและปจจยภายนอก โดยมลกษณะทปรากฏใหเหนเดนชดสมผสไดโดยอาศยองคประกอบของดนในรางกายมนษยและสตวทงสงมชวตและสงไมมชวตตองสมพนธโดยตรงกบดน แผนดนบนพนโลก และโลกนกสมพนธองอาศยกบจกรวาล ดงนน ดนในสงมชวตและสงไมมชวตจงเปนปจจยซงกนและกน สมพนธกนและองอาศยกนอยตลอดเวลา เปนเหตและเปนผลของกนและกน มความเปนเอก-ภาพ คอ มความเปนหนงเดยวกนทเกดจากการหลอหลอมจากธรรมชาต

จะเหนไดวา การอนรกษทรพยากรดนน ถอวาส าคญไมแพทรพยากรน า ทกชวตทเกดมาไดอาศยดนในการหาเลยงชพ สรางทอยอาศย และเปนทท ามาหากนของเกษตรกร หากไรซงพนดนแลวมนษยและชวตสตวอนๆ คงไรทอยอาศย ในทางตรงกนขามดนยงท าหนาทเปนอปกรณสอนธรรม ซงหลกธรรมบางขอมความยากในการเขาถง จ าเปนตองมขออปมาเปรยบเทยบธรรม

ดน

สงมชวต+สงไมมชวต

มนษย+สตว+ พช

มนษย

กายกบจต

๕

เพอใหบรษทเกดความเขาใจในธรรมงายขน ดนจงเปนเครองมอทส าคญประการหนงในการเผยแผศาสนาหรอสอนธรรมในพระพทธศาสนา

๔.๓.๒ ทรพยากรน า น าเปนทรพยากรทมความส าคญตอชวตคน พช และสตวมากทสดแตกมคานอยทสด

เมอเปรยบเทยบกบทรพยากรธรรมชาตอน ๆ น าเปนปจจยส าคญในการด ารงชวตของมนษยและเปนองคประกอบทส าคญของสงมชวตทงหลายพระผมพระภาคเจาตรสวา “ดกรอานนท มหาปฐพนตงอยบนน า น าตงอยบนลม ลมตงอยบนอากาศ”๓๑ ค ากลาวทวานเมอวเคราะหแลวจะเหนไดวา เมอดจากลกโลกแลว จะเหนวาพนดนบรเวณชมพทวป หรอแถบประเทศอนเดย และเนปาลในปจจบนนนน จะเปนดงในภาพขางลางน

คนยนตงฉากกบผวโลก ทวปอเมรกาเหนอ

ชมพทวป เมกซโก เสนผาศนยกลาง มหาสมทรแปซฟก จดศนยกลางโลก ลม แอนตารกตกา (ขวโลกใต) อากาศ

ภาพท ๓.๒ แสดงการเกดของน าในมหาปฐพ

จะเหนวา คนทอยบรเวณชมพทวปนน ถาสามารถมองทะลพนดนลงไปได แนวสายตานนกจะทะลผานจดศนยกลางของโลก (ทใจกลางโลก) ลงไป จนถงผวโลกอกดานหนง ทงนเพราะไมวาคนจะยนอยจดไหนของผวโลก ถาเขายนตวตรงแลว ล าตวของเขาจะตงฉากกบผวดนทเปนพนราบเสมอ (ผวดนทไมมความชน)

๓๑ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๗๑/๑๑๗, ดเทยบ อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๗๐/๓๗๖-๓๗ .

๖

เมอดจากลกโลกแลว จะเหนวาผวโลกฝงตรงขามกบชมพทวปนน กคอมหาสมทรแปซฟก ซงอยทางตอนใตของทวปอเมรกาเหนอและประเทศเมกซโก และอยเหนอทวปแอนตารกตกา บรเวณขวโลกใต

ดงนน ผทอยทชมพทวป และสามารถมองทะลพนดนลงไปได (ดภาพดานลางประกอบ) กจะเหนวาพนดนตงอยบนน า (มหาสมทรแปซฟก) และเหนวาน าตงอยบนลม (ลมทพดทผวน าทะเล) และเหนวาลมตงอยบนอากาศ (อากาศทถดจากลมออกไป)

ดงในภาพขางลางน (ซงคนจะรสกวาตนเองอยบนดน ไมใชยนตะแคงอยขางโลกดงภาพขางบน จงตองหมนโลกใหเหมอนคนอยขางบน ตามความรสกของคนจรงๆ)

คนยนตงฉากกบผวโลก แผนดน ผวดนดานชมพทวป

จดศนยกลางโลก กนมหาสมทรแปซฟก (ทใจกลางของโลก) (ทอยอกดานของโลก) มหาสมทรแปซฟก ผวน า ลม

อากาศ

ภาพท ๓.๓ แสดงการตงอยของแผนดน

ซงจะเหนวาตรงกบทพระพทธเจาตรสไวทกประการ บางทานอาจจะแยงไดวา การทจะคดวาพนดนตงอยบนน านนไมใชเรองแปลก เพราะพนดนมมหาสมทรลอมรอบอยแลว การทจะจนตนาการไปวาแผนดนเปนกอน ลอยอยในน า เหมอนเรอใหญลอยอยในทะเล กเปนเรองทจะเปนไปไดเชนกน

ค าแยงเชนนกฟงดมเหตผลทเปนไปได แตถาพจารณาถงสวนตอไป คอ น าตงอยบนลม และลมตงอยบนอากาศแลว จะเหนวาถาไมรไมเหนจรงๆ แลว (โดยเฉพาะดวยความรพนฐานทางวทยาศาสตรเทาทคนทวไปมอยในสมยนน ซงคงจะไมรเรองแรงดงดดของโลก และแรงดงดดระหวางมวล) กคงจะเปนไปไมไดเลย ทจะมคนจนตนาการไดวาน าจะสามารถตงอยบนลม โดยทลมนนตงอยบนอากาศได เพราะถาเปนเชนนนกคงจะตองคดวา น ากจะรวงไหลลงไปอยางไมตอง

๗

สงสย และแผนดนกจะตองรวงหลนตามไปดวย ใครเลาจะคดวาน าจะสามารถลอยนงอยไดบนลม และบนอากาศ

จากเหตผลขางตน กนาจะพอสรปไดวาพทธพจนทวา “มหาปฐพนตงอยบนน า น าตงอยบนลม ลมตงอยบนอากาศ” น นาจะเกดไดจากพระสพพญญตญาณของพระพทธเจาโดยแท

น าอนเปนสายเลอดของมนษยและสตว ไดใชสอยและดมกนหากขาดน าชวตมนษยและสตวทงหลายคงด ารงชวตอยไมได ดงปรากฏในทฆนกาย มหาวรรค วาดวยการรบสงน าดมจากพระอานนท๓๒ วา

อานนท เธอชวยปสงฆาฏซอนกน ๔ ชน เราเหนดเหนอยจะนงพก” ทานพระอานนททลรบสนองพระด ารสแลวปสงฆาฏซอนกน ๔ ชน พระผมพระภาคประทบบนอาสนะททานพระอานนทปลาดถวายไว รบสงเรยกทานพระอานนทมาตรสวา “อานนท เธอชวยไปน าน าดมมา เรากระหายจะดมน า” เมอพระผมพระภาครบสงอยางน ทานพระอานนทไดกราบทลพระผมพระภาค ดงนวา “ขาแตพระองคผเจรญ เกวยนประมาณ ๕๐๐ เลม เพงขามไป เมอกนน านนมนอย ถกลอเกวยนย าจนขนเปนตมไหลไป ขาแตพระองคผเจรญ แมน า กกธาอยไมไกลแคนเอง มน าใส จดสนท เยนสะอาด มทาเทยบนารนรมย ขอพระผมพระภาคเสดจไปทรงดมและสรงสนานพระวรกายในแมน ากกธานเถด” แมครงท ๒ พระผมพระภาครบสงเรยกทานพระอานนทมาตรสวา “อานนท เธอชวยไปน าน าดมมา เรากระหายจะดมน า” แมครงท ๒ ทานพระอานนทไดกราบทลพระผมพระภาคดงนวา “ขาแตพระองคผเจรญ เกวยนประมาณ ๕๐๐ เลม เพงขามไป เมอกน น านนมนอย ถกลอเกวยนย าจนขนเปนตมไหลไป ขาแตพระองคผ เจรญ แมน ากกธาอยไมไกลแคนเอง มน าใส จดสนท เยนสะอาด มทาเทยบนารนรมย ขอพระผมพระภาคเสดจไปทรงดมและสรงสนานพระวรกาย ในแมน ากกธานเถด” แมครงท ๓ พระผมพระภาคกรบสงเรยกทานพระอานนทมาตรสวา “อานนท เธอชวยไปน าน าดมมา เรากระหายจะดมน า” ทานพระอานนทจงทลรบสนอง พระด ารสแลว ถอบาตรเดนเขาไปยงล าธารนน ขณะนน ล าธารนน มน านอย ถกลอเกวยนย าจนขนเปนตมไหลไป แตเมอทานพระอานนทเขาไปใกลกกลบใสสะอาดไมขน ไหลไป ทานพระอานนทจงคดวา “นาอศจรรยจรง ไมเคยปรากฏ พระตถาคตทรงมฤทธมาก มอานภาพมาก ล าธารนมน านอย ถกลอเกวยนย าขนเปนตมไหล

๓๒ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๙๑/๑๓๙-๑๔๐.

ไปเมอเราเขามาใกล กกลบใสสะอาด ไมขน ไหลไป จงใชบาตรตกน าแลวเขาไปเฝาพระผมพระภาคถงทประทบแลว กราบทลพระผมพระภาคดงนวา “ขาแตพระองค ผเจรญ นาอศจรรยจรง ไมเคยปรากฏ พระตถาคตทรงมฤทธมาก มอานภาพมาก เดยวนเอง ล าธารนนมน านอย ถกลอเกวยนย าจนขนเปนตมไหลไป เมอขาพระองค เดนเขาไปใกล กกลบใสสะอาด ไมขน ไหลไป ขอพระผมพระภาคทรงดมน าเถด ขอพระสคตทรงดมน าเถด” ล าดบนน พระผมพระภาคทรงดมน าแลว

จะเหนไดวา น าเปนสวนหนงของชวตมนษยและสตวทงหลาย ดงนนสรรพชวตควรเหนความส าคญของทรพยากรน า สรางความกตญญใหเกดขนกบตวเอง เพราะเปนอกวธหนงทจะชวยแกปญหาสงแวดลอมใหอยไดนานทสด สรางพฤตกรรมในการรจกการอนรกษ ไมวาจะเปนทรพยากรดานอน สวนหนงนนรฐเองกควรมบทบาทในการดแลสนบสนนชวยกนปกปองใหความชวยเหลอเพอเปนการแบงเบาภาระของชมชนในการรกษาทรพยากรน าอนเปนสายเลอดของมนษยและสตว ไดใชสอยและดมกน

๔.๓.๓ ทรพยากรอากาศ (ลม) ในสมมาทฏฐสตร๓๓พระพทธเจาทรงแสดงเรองนามรป๓๔ ซงลมเปนสวนประกอบชวตทส าคญ ตอจากนนพระองคไดแสดงหลกปฏจจสมปบาททเกยวของนามรป คอ “เพราะวญญาณเกด เหตเกดแหงนามรปจงม เพราะวญญาณดบ ความดบแหงนามรปจงม”๓๕ จากพระสตรนจะเหนวา พระพทธเจาทรงแสดงสวนประกอบของรปและนาม ซงมธาตลมเปนสวนประกอบหนงในรปซงเปนองคประกอบทส าคญของชวต องคความรนท าใหเกดสมมาทฎฐมองเหนวา ลมเปนองคประกอบพนฐานทส าคญของชวตแลวกยงมเหตปจจยสมพนธกบการเกดและดบของวญญาณซงกคอการมชวตอยหรอดบของมนษย ในกงสโกปมสตร๓๖ พระพทธเจาทรงเปรยบเทยบลมวาเปนสวนประกอบของรป มความส าคญเปรยบเสมอนทอยของเจาเมอง๓๗

โดยมเจาเมองคอ วญญาณ สวนชวต หมายถงเมอง๓ ดงนน ผวจยสามารถวเคราะหความรจากพระสตรนวา ทงวญญาณและสวนประกอบหนงในชวตคอ ลม มความส าคญตอชวต เพราะทงคเปรยบ

๓๓ม.ม.(ไทย) ๑๒/ ๙/ ๑. ๓๔ม.ม .(ไทย) ๑๒/๑๐๐/๙๕. ๓๕ม.ม.(ไทย) ๑๒/๑๐๐/๙๕. ๓๖ส .สฬา.(ไทย) ๑ /๒๔๕/๒๕๕. ๓๗ส .สฬา.(ไทย) ๑ /๒๔๕/๒๕ . ๓ ส .สฬา.(ไทย) ๑ /๒๔๕/๒๕๙.

๙

ไดกบเจาเมองและทอยของเจาเมอง ตางกตองพงพาอาศยซงกนและกน หากแยกจากกนกเปรยบไดกบเมองทราง หรอเมองทไมมเจาเมองครอง ซงไมมความหมายในการด ารงอยของชวต เมอกลาวโดยสรปแลว ลมเปนองคประกอบพนฐานของชวตทส าคญ รางกายมนษยจะตองมลมเปนสวนประกอบจงจะมชวตอยได ถาขาดลมความมชวตกมไมได และถาไมมชวต กไมมลมในรางกายเชนเดยวกน

จะเหนไดวา ลม เปนสงทมนษยทกคนใชในการหายใจ หากอากาศเปนพษกจะน ามาสการสญเสยบางอยางในรางกายเกดผลกระทบตามมา เชน โรคภยไขเจบเบยดเบยน การหายใจไมสะดวก ไดรบสารพษทเกดจากควน และสารเคมตางๆ ทสงกลนเหมน ดงนน รฐควรมบทบาทในการเขามามสวนรวมในการแกไขปญหาน อยาเหนวาสงนเปนเรองไมส าคญ หากอากาศดชวตสตวตางๆ กจะมความเปนอยทดขน

๔.๓.๔ ทรพยากรปาไม หลกค าสอนของพระพทธศาสนาเกยวกบปาไม ซงปาไมถอวาเปนหวใจของ

สงแวดลอมทมความส าคญและเกยวโยงกบทรพยากรน า ดน อากาศ สตวปา ท าใหเกดความสมดลของธรรมชาตและการด ารงชพของมนษย การทภกษไมตดตนไมยอมชวยรกษาความสมดลทางธรรมชาตไดมากมาย เพราะสงมชวตทอาศยตนไมตงแตรากถงยอดมอยอยางชกชม เชน สตวจ าพวกแมลง หนอน ผเสอ เปนตน ตางกอาศยตนไมเปนเสมอนบานของพวกมน เปนทหลบภย เปนทพกผอน ยงตนไมใหญเทาไรกยงมสตวอาศยมากเทานน

ตนไมเปนหวงโซอาหารทหมนเวยนหลอเลยงชวตทงของคนและสตว พระธดงคกตองอาศยผกและผลไมตามปาเปนอาหารยงชพ ภาพทคนและสตวอาศยปาไม และตนไมมใหเหนในชาดกมากมาย บางครงกเกบมาท าอาหาร เชน ฤาษเกบใบหมากเมามานงเปนอาหาร ดงนนพระวนยทเกยวของกบธรรมชาตและสงแวดลอมจงนบวามประโยชนมากทงแกคนและสตว มพทธสภาษตไดแสดงถงความเออเฟอตอการอนรกษธรรมชาตวา “บคคลนงหรอนอนใตรมเงาของตนไมใด ไมพงหกราญกงกานของตนไมนน เพราะผประทษรายมตร คอคนเลว”๓๙ ตนไมในสายตาของมนษยอาจเปนสงทไมมชวตจตใจ แตมนษยเรากควรแสดงความกตญญรคณของตนไมนน เหมอนดงทปรากฏในสกชาดก วาดวยนกแขกเตารคณของตนไม ทครงหนงตนไดอาศยดอกผลเปนอาหาร

ครงหนงเมอเทาสกกะถามวา : “หมตนไมมใบเขยวชอม มผลดาษดน มอยเปนจ านวนมาก ท าไมหนอ ใจของนกแขกเตาจงยนดกบตนไมแหงเปนโพรงไมสรางซา”

๓๙ข.ชา. (ไทย) ๒๗/๑๔๖๙/๒๙ .

๙๐

นกแขกเตาตอบวา : “ผลของตนไมน ขาพเจาอาศยกนอยหลายป แมไมมผล ขาพเจารแลวแตกยงรกษาไมตรนนไวเหมอนเดม นกเหลาใดตองการผลไมจงคบหารวาไมมผลกละทงตนไมนนไป นกเหลานนเปนพวกเหนแตประโยชนสวนตน โงเขลา เปนผท าลายพวกพอง”๔๐

และอกประโยคหนงซงในชาดกไดกลาวไวถงการเออเฟอตอการอนรกษธรรมชาต วาธรรมชาตมความเชอมโยงกบวถชวตและสตวโลกประเภทอนๆ ในทกมต ซงมปรากฏในปลาสช-ชาดก วาดวยพราหมณขยนกวาดใบไม เปนประจ าวา

พราหมณ ทานกรอยวา ใบไมตนนไมมจตใจ ไมไดยนเสยง และไมมความรสก เพราะเหตไร ทานจงไมลมเพยรพยายามถามอยเปนนตยถงการนอนเปนสข

พราหมณตอบวา ตนไมใหญปรากฏไดในทไกล ตงอยในภมประเทศทราบเรยบ เปนทสถตของเทพยดา เพราะเหตนน ขาพเจาจงนอบนอมใบไมตนน และเทพยดาผสถตอยในตนไมตนน เพราะเหตแหงทรพย

และกเปนเชนนนจรงๆ เพราะรกขเทวดาโพธสตวกลาวตอบตอนหนงวา ไมเลยบตนใดขนอยเบองหนาตนมะพลบ เขาลอมรวไวแลว เปนทบชากนมากอน เปนตนไมใหญ ขมทรพยฝงไวทโคนตนไมเลยบนน ไมมเจาของมอย ทานจงไปขดเอาขมทรพยนนเถด๔๑

ตวอยางทงสองนแสดงใหเหนวา ธรรมชาตใหประโยชนแกมนษยและสตวมากมายโดยการอาศยพงพาซงกนและกน ไมควรเลยทจะไปรบกวนหรอเบยดเบยน เพราะตนไมมคณอนนตตอชวตมนษย เปนทผอนคลายอารมณ เปนทพกผอน และเปนแหลงของยารกษาโรค นอกจากน พระพทธองคยงทรงอนญาตยาจากธรรมชาตอกหลายชนด เชน น าฝาด มน าฝาดสะเดาเปนตน ใบไมมใบสะเดาเปนตน ผลไมกมผลสมอเปนตน น ามาใชในการเปนยาระบายเมอรางกายมอาการผดปกต ขบถายไมสะดวก สภาพแวดลอมทางธรรมชาตทงหลายนน เปนแหลงของยารกษาโรคนานาชนด ซงถอเปนสงทมคณคาตอมนษยอยางมหาศาล เมอส ารวจดโดยละเอยดแลว พบวา ตนไมใบหญา เถาวลย พชพรรณตางๆ หรอแมกระทงเหดทเกดจากดนทงหมด ยงมคณสมบตเปนยารกษาโรคได ดงนน เมอมนษยรวาธรรมชาตมคณคาและมประโยชนหรอมอปการคณตอมนษยอยางมากมายมหาศาล และยงท าหนาทเปนระบบคมกนภยใหกบมนษยแลว มนษยเองกจะตองคมกนภยใหกบธรรมชาตดวย มนษยกบธรรมชาตจงเปนสงทตององอาศยกนและกนด ารงอย โดยธรรมชาตไดใหอะไรหลาย ๆ อยางตามทมนษยตองการ

๔๐ข.ชา. (ไทย) ๒๗/๓๐-๓๓/๓๐๕-๓๐๖. ๔๑ข.ชา. (ไทย) ๒๗/๒๕-๒ /๑๖๑-๑๖๒.

๙๑

มนษยและธรรมชาต ตองพงพาองอาศยกนตามกฎอทปปจจยตา คอ สภาพทอาศยปจจยเกดขน หรอการทสงทงหลายอาศยกนและกนจงเกดมขน๔๒ คอทกสงมสาเหตหรอเปนปจจยทสมพนธสงผลสบทอดกนมา ในลกษณะของผใหอปการะและผท าปฏการะ อาจกลาวไดวา ธรรมชาตคอบอเกดแหงชวตและสรรพสง มนษยและสตวอาศยอาหาร เครองนงหม ทอยอาศย ยารกษาโรค ตลอดทงอากาศ และน า๔๓ ตลอดถงเปนแหลงศกษาเรยนรเปนสถานทส าหรบพฒนาจตดงเชนพระพทธเจาทกพระองคตรสรเพราะอาศยตนไมและธรรมชาตกลาวยกเอาพระพทธเจาเปนตวอยางการสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตแลวยอมเปนทปรากฏชดวา พระพทธเจาประสตทสวนลมพนวน ตรสรทโคนตนโพธ ณ ต าบลอรเวลาเสนานคม ทรงแสดงธรรมกณฑแรกชอธรรมจกรกปปวตตนสตรทปาอสปตนมฤคทายวน ทรงแสดงธรรมกณฑสดทายชอมหาปรนพพานสตร และเสดจปรนพพานทสาลวโนทยาน แมทอาศยของเหลาภกษในสมยพทธกาลกคอโคนตนไมดงอนศาสนขอวา รกขมลเสนาสน นสสาย ปพพชชา ตตถ เต ยาวชว อสสาโห กรณโย๔๔ ทอยอาศยทเรยกวาเปนวดกมค าวาปาตอทาย เชน เวฬวน เชตวน หรอมค าวาอารามทแปลวา สวน ตอทาย เชน บพพาราม นโครธาราม เปนตน

เมอกลาวโดยรวมแลวทรพยากรธรรมชาตบางอยางสามารถใหทงคณและโทษในเวลาเดยวกนได หากแตวาผน าไปใชนนจะรคณคาของสงนนๆ หรอไมอยางไร ทรพยากรดน น า อากาศ และปาไม เปนระบบนเวศทางวทยาทมประโยชน นอกจากส งทกลาวไปแลวน ยงมสตวตางๆ ทคอยสงเสรมใหเกดความสมดลทางธรรมชาต ซงเปนวฏจกรหมนเวยนทคอยพงพาอาศยกนและกน มนษยมความผกพนอยกบสตว สตวมความผกพนอยกบธรรมชาตและสงมชวตอนๆ ทกอยางไดเกดมาอาศยกน ดงนน ไมวามนษยหรอสตวตองมความกตญญตอกน โดยเฉพาะอยางยงมนษยควรตระหนกอยเสมอวาเราไดอาศยทรพยากรธรรมชาตในการหาเลยงชวต ไมควรไปท ารายหรอเบยดเบยนสตวอนๆ เชนกน และทส าคญมนษยทกชวตแมแตหนวยงานรฐ ชาวบาน และพระสงฆเองตองชวยกนรกษาเผยแผใหความรแกประชาชน ชแนะแนวทางในการแกไขปญหาสภาวะแวดลอม เพอใหทกสวนไดมบทบาทตอสงคมมากขน ซงมกรอบแนวคด ดงนคอ

๔๒พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๗,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๔๓ ๔๓Edward Hoffman, The Right to be Human : a Biography of Abraham Maslow, ดรายละเอยดใน, ประเวศ อนทองปาน, พทธศาสนากบสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร : ภาควชาปรชญาและศาสนา มหาวทยาลนเกษตรศาสตร, ๒๕๔๗), หนา ๑๒๐

๔๔พระธรรมวโรดม (บญมา คณสมปนโน ป.ธ.๙ ), คมอพระอปชฌาย, พมพครงท ๖, (กาญจนบร : สหายพฒนาการพมพ, ๒๕๔๐), หนา ๕๖.

๙๒

แผนภมท ๓.๒ แสดงกรอบแนวคดการอนรกษและพฒนาปาไม

๔.๔ คณคาและประโยชนของความกตญญตอการอนรกษสงแวดลอม

จากการศกษาความหมาย ประเภท ความส าคญ และประโยชนของการอนรกษสงแวดลอมไมวาจะเปนทรพยากรดน ทรพยากรน า ทรพยากรอากาศ และทรพยากรปาไม ผวจยเลงเหนคณคาและประโยชนทจะเกดขนกบมนษยทงหลาย จากการศกษาวเคราะหผวจยไดแบงออกเปน ๒ ดานดวยกน คอ

๔.๔.๑ ดานคณคาตอการอนรกษสงแวดลอม ทรพยากรดน เปนทรพยากรทส าคญอกประเภทหนงทเราไมสามารถหลกเลยงได

เพราะดนเปนสวนหนงทส าคญตอการด ารงชวตของมนษยและสตว ในทศนะพระพทธศาสนาไมไดมองแตเพยงวา ดน คอทอยอาศยเพยงอยางเดยว แตถาพจารณาลกๆ ไปถงสงทสมพนธกบสงอนๆ นนคอชวตของสตวทงหลายไดอาศยดนเปนแหลงหากน พกผอน และหลบนอน ไมเฉพาะแตเพยงมนษยเทานน

ทรพยากรน า นบว า เปนทรพยากรธรรมชาตท มความจ า เปนตอมนษยมาก ประวตศาสตรทบนทกเกยวกบการท าสงครามน ามใหตดตามอยมากมาย แมแตในพระพทธศาสนาเราเองกตาม ยงเหนมปรากฏการท าสงครามแยงชงน าของเหลาพระญาตทงสองฝายของ

การอนรกษปาไม

ภาครฐบาล ภาคศาสนา ภาคชาวบาน/ชมชน

มทศนะตอปาไมทถกตอง มทศนะตอปาไมทถกตอง มทศนะตอปาไมทถกตอง

สนบสนนดานงบประมาณ เครองมอในการพฒนาผนปาเพอพนฟธรรมชาต

ใหพระสงฆมหนาทใหค าแนะน าทงภาครฐและภาคประชาชน ในการรกษาปาไม

ปาไมคนสสภาพทสมบรณเปนธรรมชาต

ชวยดแลและรกษาปาไมไมใหสญพนธ

๙๓

พระพทธเจา สงนจงกลายเปนกรณศกษาทส าคญ ในทศนะพระพทธศาสนามองวาน าเปนแหลงอาศยของสตวมชวตอนๆ เชนเดยวกบดน

ทรพยากรอากาศ เปนทรพยากรธรรมชาตอยางหนงทสมพนธกบชวตมนษย ธรรมชาตชนดนไมมรปรางใหสมผส แตจะรวาอากาศก าลงท างานกตอเมอมสงหนงสงใดมากระทบ ทเราเรยกวา “ลม” ชองวางๆ ทเราเรยกวาอากาศนน กลายเปนคลนชนดหนงทมองดวยตาเปลาไมเหน แตกลบมพลงทสามารถเคลอนไหวไปมาได มนษยและสตวไมสามารถขาดสงนได นอกจากมนษยจะใชอากาศหายใจแลว มนษยยงใชประโยชนจากอากาศไดอกหลายอยาง เชน การหงตม การอตสาหกรรม การพกผอนหยอนใจ การเลนกฬา การทองเทยว เปนตน

ทรพยากรปาไม ในระบบนเวศของปาไม นบเปนทรพยากรธรรมชาตทมประโยชนตอมนษยและสตว รวมทงสงมชวตอนๆ มนษยไดอาศยปาไมท าเปนทอยอาศย สตวกอาศยปาไมเปนทอยอาศยและเปนสถานทหลบภย ปาไมชวยสรางความอดมสมบรณใหแกธรรมชาต ท าใหฝนตกตามฤดกาล ชวยอมน าไมใหน าปาไหลหลากเขาทวมหมบานทอยอาศย เปนแหลงอาหารของมนษยและสตว เปนยารกษาโรค ซงมนษยเองไดใชประโยชนจากปาไมมากมายมหาศาล เชน ใชเปนเชอเพลงในการหงตม ชวยปรบอณหภมในฤดกาล ใชเปนอาหารของคนและสตว ใชท าเครองนงหม และทส าคญใหความรมรน และรมเยนเหมาะสมแกการปฏบตธรรมของบคคลผรกความสงบ เพราะปาเปนแหลงก าเนดของปจจย ๔ ทจ าเปนตอการด ารงชวต เปนแหลงพลงงาน เปนสถานทพกผอนหยอนใจ๔๕ มนษยไมมชวตอยไดหากปราศจากปา ค าวา “ปา” ในระบบนเวศนอกจากจะหมายถง ตนไมนานาพนธแลว ยงรวมไปถง ดน น า อากาศ และความหลากหลายของสตวปา ตลอดทงหนวยชวตเลกๆ และพชพนธอนๆ๔๖ เปนตน

๔.๔.๒ ดานประโยชนตอการอนรกษสงแวดลอม การทตกอยใตอ านาจของกฏปฎจจสมปบาทหรอเรยกอกอยางหนงวากฎของธรรมชาต ณ ปจจบนนยงทวความรนแรงเพมมากขน เนองจากมนษยสวนหนงเลงเอาประโยชนทเกดจากธรรมชาตมาใชอยางไมรคณคา เมตตาธรรม ค านเปนสงทมคณคามาก พระพทธศาสนาสอนใหมนษยมเมตตาทงตอมนษยและสตวทงหลาย ถาเรามลกษณะหรอทาทของความเมตตา เราทงหลายจะอยรวมกนกบธรรมชาตอยางสงบสข ไมท ารายซงกนและกน ธรรมชาตกจะไมท าราย

๔๕อแกว ประกอบไวทยกจ บเวอร , มนษย-ระบบนเวศและสภาพนเวศในประเทศไทย ,

(กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๓๑), หนา ๒๐๗. ๔๖The World Conservation Union (IUCN), Caring for the Earth; : A Strategy for Sustainable

Living, (Swilzerland : Gland, Swilzerland, 1991), p.122.

๙๔

มนษยเชนเดยวกน พระพทธเจาเมอออกผนวชเขาสรมผากาสาวพสตพระพทธองคกทรงออกแสวงหาทสงด บ าเพญเพยรเพอการบรรลธรรม ซงพระพทธองคไดตรสถงธรรมชาตวา

เรานนแสวงหาอะไรเปนกศล ความสงบซงไมมสงอนยงกวา เมอเราเทยวจารกไปในแควนตางๆ จนถงมคธ ไดเหนภมประเทศทนารนรมย มราวปา ธรรมชาตและสงแวดลอมทด นาเพลดเพลนใจยงหนก มแมน าไหลรนไมขาดสาย มโคจรคามอยโดยรอบ เหมาะแกการบ าเพญเพยรของภกษและกลบตรผปรารถนาจะบรรลธรรมอนเปนทสดแหงทกข เราจงนง ณ ทนนดวยคดวาทนเหมาะแกการบ าเพญตบะ๔๗

พระพทธเจาเองกทรงแสวงหาสถานททมธรรมชาตทสวยงามนารนรมย เพราะพระพทธองคทรงเหนวาธรรมชาตใหความสข ใหความสบายใจ มผลเกอกลตอการพฒนาจตใจของตวเองใหสงขน มพระภกษรปหนง ชอวา วนวจฉเถระไดเขาไปอยในปาแลวปรารภถงความรสกวา “ภเขาทงหลาย อนลวนแลวดวยศลา มสเขยวทะมนดงเมฆ ดรจเรขงามด มธารวารเยนใสสะอาด ดารดาษไปดวยแมลงคอมทอง ภเขาเหลานน ยอมท าใหเรารนรมยใจ”๔ อกองคหนงคอ พระจตตะเถระ ไดกลาวเปนคาถาไววา “นกยงทงหลายมขนเขยว ขนคองาม หงอนงาม พากนร ารองอยในปาการว นกยงเหลานนระเรงรองทามกลางลมหนาวอนเจอดวยฝน ยอมปลกบคคลผเจรญฌานซงหลบอยใหตนจากการพกผอน”๔๙

กฎระเบยบทพระพทธเจาทรงบญญตขนเพอใชปกครองคณะสงฆใหเปนสงคมตวอยางทดแกประชาชนในดานการด าเนนชวตทเรยบงาย ไมฟมเฟอย ฉนนอย นอนนอย แตท างานเพอสงคมมากและในขณะเดยวกนกเปนการจดระเบยบสงคมสงฆใหสอดคลองสมพนธกบกฎของธรรมชาตและสภาพแวดลอม ดงนน การทพระสงฆปฏบตตามพระวนยจงเปนการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมไปดวย ทงปฏบตตนใหบรรลคณธรรมดวย จงไดประโยชนทงสองทาง คอ

๑) ประโยชนตอพระวนย มดงน (๑) ชวยปองกนไมใหภกษตดไมท าลายปา รวมทงพชพนธทกชนด (๒) ชวยปองกนไมใหภกษฆาสตว (๓) ชวยปองกนไมใหภกษท าลายดน (๔) ชวยสรางจตส านกในการรกษาสภาพแวดลอมใหคงความสมดลทางธรรมชาต

๔๗ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๗๓/๔๐๙. ๔ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๑๓/๓๐ . ๔๙ข.เถร (ไทย) ๒๖/๒๒/๓๑๑.

๙๕

(๕) ชวยปองกนมลพษทางอากาศ (๖) เปนตวอยางในการด าเนนชวตแบบเรยบงาย ไมท าลายธรรมชาต ๒) ประโยชนตอสงคม เมอพระสงฆปฏบตดปฏบตชอบตามพระธรรมวนยแลวยอมท าใหสงคมนน ๆ อยอยาง

สงบ ไมเดอนรอน จงพอประมวลประโยชนของพระวนยทมตอสงคมดงน (๑) ชวยสรางความมระเบยบวนยใหแกสงคม โดยพระสงฆปฏบตเปนตวอยาง (๒) เมอภกษไมตดไมท าลายปากสงผลใหสงคมอยอยางสงบสข (๓) ท าใหประชาชนเกดศรทธาเลอมใสในการประพฤตปฏบตของพระสงฆและ

ปฏบตตาม ในทางพระพทธศาสนา การใชประโยชนในแงนกคอการน าธรรมชาตสงแวดลอมมาเปนปจจยสงเสรมในการพฒนามนษยเปนเครองโนมนาวจตใจเขาสวเวกการบ าเพญภาวนาเพอการพฒนาจตใจ และคณธรรม เรมตงแตการท าใหเกดเทาทความรสกทดควรประณต ความละมนละไม การมความรสกออนโยนเปนมตรตอสภาพแวดลอมตลอดจนการพฒนาปญญาใหรเขาใจความจรงของธรรมชาต จนเขาถงสจธรรม แตตามทปฏบตกนอยในโลกของการพฒนา ไมไดมองถงประโยชนดานจตใจถงขนน มนษยสวนมากมองหาแตความสขทางดานผสสะจากธรรมชาต มารบใชสนองความตองการของมนษย หรอเปนเครองบ ารงบ าเรอความสขของมนษยเทานน ชาวพทธทแทจรงจงตองด าเนนตามพระพทธจรยา และมความกตญญตออนรกษธรรมชาตและสงแวดลอม โดยน าหลกการเบองตนมาวเคราะห ดงน ๔.๔.๓ ความกตญญตออนรกษสงแวดลอม สงแวดลอม หมายถง สงเกดขนและเปนอยตามธรรมดาของสงนน ๆ สวนค าวา สงแวดลอม หมายถง สงตาง ๆ ทงทางธรรมชาตและทางสงคมทแวดลอมมนษย๕๐ ไดแก ของทเกดเองตามวสยของโลก เชน คน สตว ตนไม๕๑ สงแวดลอม โดยเฉพาะอยางยงปาไม มความส าคญตอพระพทธศาสนาอยางยง เหตการณส าคญในพทธประวตหลายครง ไมวาจะเปนการประสต การคนพบพระสจธรรมของพระพทธเจาใตตนโพธ ซงนบเปนการคนพบหวใจหรอแกนแทของพระพทธศาสนาทพระสงฆได

๕๐ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕, พมพครงท ๔,(กรงเทพมหานคร : อกษรเจรญทศน, ๒๕๓๑), หนา ๔๒๐. ๕๑พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๐๗.

๙๖

ปฏบตตามอยางตอเนองมาจนถงปจจบน๕๒ พระสงฆมการด าเนนชวตอย รวมกบทกสรรพสงแวดลอม โดยอาศยปจจยในการด าเนนชวตเพอปฏบตตามพระธรรมวนยและปฏบตศาสนกจตามหนาทของพระสงฆในแตละวน ตองมสวนเกยวของกบธรรมชาตและสงแวดลอม โดยไดอาศยประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมในรปของปจจยส ไดแก เครองนงหม อาหาร ทอยอาศย และยารกษาโรค ดงนน มนษยจะมชวตอยรอดไดดวยดจะตองปฏบตตอธรรมชาตสงแวดลอมดวยความกตญญกตเวทในอปการคณของธรรมชาตสงแวดลอม โดยการมทศนคตและทาททถกตองตอธรรมชาต๕๓ ความกตญญตอการอนรกษธรรมชาต จงหมายถงการรคณคาตอธรรมชาตทอยรอบๆ ตวเรา วาธรรมชาตมคณคาและประโยชนตอสรรพสตวอยางไร หรออาจกลาวไดวาการรส านกในบญคณทธรรมชาตไดสรางสรรคใหแกผบรโภคทงหลาย บคคลเหลานนควรเหนคณคาทธรรมชาตไดจกสรรให สงเหลานจงเรยกวา เปนความกตญญตอการอนรกษธรรมชาต เพราะมนษยจะมความผกพนกบทรพยากรธรรมชาต ไดแก มนษยกบสตว มนษยกบปาไม๕๔ พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต) กลาวถงความกตญญวา ความกตญญไมไดมเฉพาะมนษยเทานน ความกตญญรคณของวตถสงของกเปนความกตญญ กตญญตอธรรมชาตทเราอาศยอย กเปนความกตญญ ทกสงลวนมบญคณตอกนและกน๕๕ การอนรกษ เปนการรจกใชทรพยากรอยางชาญฉลาด ใหเปนประโยชนตอมหาชนมากทสด และจะตองกระจายการใชประโยชนจากทรพยากรโดยทวถงกน๕๖ การใชสงแวดลอมเพอ

๕๒วรพจน ทองใบ, “การศกษาเชงวเคราะหบทบาทของพระสงฆกบการอนรกษปาไม : ศกษาเปรยบเทยบเฉพาะกรณ พระพงษศกด เตชะธมโม วดผาลาด อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม กบการปลกปาสมนไพรของพระสมนก นาโถ วดปลกไมลาย อ าเภอก าแพงแสน จงหวดนครปฐม”, หนา ๙๐. ๕๓พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), คนไทยกบสตวปา, พมพครงท ๒, หนา ๑๑๙–๑๒๑. ๕๔Pragati Sahni, Environmental Ethics in Buddhism, (London and New York : Rout ledge Taylor & Francis Group, 2007), p.1.

๕๕พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ธรรมะและการอนรกษสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร: บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๓ ), หนา ๑๒. ๕๖นวต เรองพานช, การอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร : เฉลมชยการพมพ, ๒๕๔๒), หนา ๔.

๙๗

จะไดเอออ านวยใหคณภาพสง ในการสนองความเปนอยของมนษยตลอดไป หรออกความหมายหนงคอ เปนการใชตามความตองการและประหยดไวเพอใชในอนาคต๕๗ การอนรกษ ควรมการกระท าความเขาใจและคาดหวงในพฤตกรรมของคนในพนทใหมากทสดโดยการด าเนนการ ดงน ๑. ใหประชาชนในพนทเปนผตดสนใจในลกษณะวนตอวน ดงนน การแกปญหาสวนใหญจงควรอยในความรบผดชอบของคนในพนทเอง ๒. การยอมรบผดชอบหรอไมของประชาชนขนอยกบทศนคต และความสามารถในการเขาใจความสมพนธเกยวของระหวางการตดสนใจและผลทเกดขน ๓. โดยปกตไมมเหตผลใดๆ ทประชาชนในพนทตองการอนรกษ เนองจากการกระท าดงกลาวอาจไมไดชวยเพมเตมผลผลตใหแกพวกเขาแตประการใด ๔. ประชาชนบางกลมอาจใหความสนใจในการอนรกษ แตมอาจลงมอท าไดเนองจากไมมทน ไมมเวลา๕ จะเหนไดวา การอนรกษ คอ การเกบรกษา สงวน ซอมแซม ปรบปรงและใชประโยชนตามความตองการอยางมเหตผลตอสงแวดลอม เพอเอออ านวยใหเกดคณภาพสงสดในการสนองความเปนอยของมนษยอยางถาวร เนองจากมนษยกบสงแวดลอมมความสมพนธกนอยางใกลชด มนษยจงจ าเปนทจะตองตระหนกถงพฤตกรรมของตนเองทจะประพฤตปฏบตตอธรรมชาตสงแวดลอม นอกจากนนจะตองค านงถงความอยรอดของตนเองและสวนรวมในอนาคต พฤตกรรมทไมเอออ านวยตอการอนรกษสงแวดลอมควรมการเปลยนแปลง เพราะมนษยไมไดมอ านาจเหนอธรรมชาตอยางทไดเขาใจกนมา หากแตมนษยเปนเพยงสวนหนงของธรรมชาตเทานน ดงนน ความกตญญจงเปนคณธรรมพนฐานของมนษย การแสดงความกตญญกตเวทมใชมขอบเขตอยแคมนษยกบมนษยเทานน แตรวมไปถงสงอน ๆ เชน พช สตว แมน า ล าคลอง เพอสรางวฏจกรทดใหแกธรรมชาต ซงจะเกดผลดกบทกสงทเปนธรรมชาตแวดลอม ไมวาจะเปนมนษย พช สตว ท าใหสงเหลานเออประโยชนใหแกกนและกน ผทไมมความกตญญ คอผเนรคณ ความกตญญเปนพฤตกรรมเชงจรยธรรมทมอยในทกสงคมทกชาตทกประเทศในโลก การทสงคมจะอยรวมกนและด าเนนชวตตอไปดวยความสงบสขตองอาศยคณธรรมและจรยธรรมเปนเครองหลอเลยงหลายประการทจะสงเสรมใหเกดความกตญญรวมกน

๕๗เกษม จนทรแกว, วทยาศาสตรสงแวดลอม, (กรงเทพมหานคร : อกษรสยามการพมพ, ๒๕๓๗),หนา ๙๙-๑๐๐.

๕ Keenleyside, C, Voluntary Action in Conservation In Joan De (Jan D) and Richard Loyed (eds.), Conservation and Agriculture, (Chichester : John Wiley & Sons, 1977), pp. 174-175.

๙๘

บทท ๕

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ พระพทธศาสนาเกยวของกบธรรมชาต ดน น า ปาไม อากาศ เปนตน มหลกคาสอนทสาคญในพทธศาสนามากมาย พทธศาสนามองมนษยเปนสวนหนงของธรรมชาต “ธรรมชาตรอบตวมนษยกคอชวตทอยในตวมนษยนนเอง” ไดแสดงถงวธการทเปนอยกลมกลนกบธรรมชาต เปนเพอนกบธรรมชาต ไมกาวราวและพชตธรรมชาต จาการศกษาในบททผานมาพอประมวลสรปไดดงน ๕.๑ สรปผลการวจย

สรปความหมาย ความสาคญ ประเภท และประโยชนของความกตญญกบการอนรกษสงแวดลอม จากการศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอมทปรากฏในพระพทธศาสนาและในสงคมปจจบน พบวา คาวา กตญญ หมายถง การสานกรในอปการคณหรอบญคณของผอนหรอสงอน เปนภาวะทางจตใจอนเปนมโนกรรม คาวา กตเวท หมายถง การตอบแทนคณผอนหรอสงอน เปนการแสดงออกทางภายนอกท งการกระทาทางกายและการแสดงออกทางคาพดดวยวธการอยางใดอยางหนง กตเวท จงจดเปนท งกายกรรมและวจกรรม รวมความแลว คาวา กตญญกตเวท หมายถง การสานกรในอปการคณหรอบญคณของผอนหรอสงอนทมแกตนแลวกระทาตอบแทนคณดวยการแสดงออกทางกายและทางวาจา ดงน น คาวา กตญญกตเวท จงจดเปนมโนกรรม กายกรรม และวจกรรม ดงทไดกลาวมา

ในอกนยหนง คาวา กตญญ คอ ความรและการยอมรบในบญคณของบคคลทกระทาแลวท งแกตนเองและแกสวนรวม ตลอดถงสถาบน สตว และธรรมชาตสงแวดลอม ทมตอตวเราท งทางตรงและทางออม และพยายามกระทาตอบดวยการทดแทนพระคณ ชวยเหลออปการะ ยกยอง บารง รกษาใหคงอยในสภาพทดงาม เพอความสงบสขของสงคม และเพอความสมดลทางธรรมชาตสงแวดลอม

ประโยชนของความกตญญ และโทษของการไมมความกตญญท งตอตนเองและตอสงคม บคคลผมความกตญญเปนคนดและรกษาความดไวได เปนผนาคบคาสมาคม ไดรบการยกยองสรรเสรญ ความกตญญยงทาใหคนในสงคมชวยเหลอกน พงพาอาศยอยกนดวยด มความรมเยนเปนสข สวนโทษของการไมมความกตญญ ยอมทาใหตนเองและสงคม มแตความทกข ความ

๙๙

เดอดรอน ความเสอม หาคนคบคาสมาคมไดยาก เมอเปนเชนน ท งตนเองและสงคม ยอมจะไดรบโทษของการไมมความกตญญ

กลาวไดวา ความกตญญ เปนความสานกรในอปการคณหรอบญคณของผอน สงอนทมตอตน แลวกระทาตอบแทนอยางถกตองเหมาะสม โดยนยน คาวา กตญญเปนภาวะทางจตใจ ความกตญญมหลกการสาคญคอการรอปการคณและการตอบแทนคณ อยางถกตองตามทานองครองธรรม กฎหมาย และธรรมเนยมประเพณ ความกตญญเปนฐานในการประพฤตด ประพฤตสจรต ตามหลกกศลกรรมบถ เปนเครองหมายแหงความดทางกาย คอ ไมประพฤตชวทางกาย ไดแก ฆาสตว ลกขโมย หรอประพฤตผดในกาม ทางวาจา คอ ไมพดเทจ ไมพดคาหยาบ ไมพดสอเสยด ไมพดเพอเจอ และทางใจ คอ ไมโลภอยากไดของผอน ไมเพงโทษ และไมมความเหนผดจากคลองธรรม ใหคนท งหลายรไดวา การประพฤตเชนน เปนคนด เชนน ชอวา ความกตญญเปนเครองหมายแหงคนด ความกตญญเปนคณธรรมทเปนพ นฐานหรอรากฐานแหงคณธรรมอน ๆ ทกอใหเกดการประพฤตด กอใหเกดสานกด มหร โอตตปปะ มความละอายใจและสะดงกลวตอความชวและผลแหงความชวน น อนจะทาใหต งอยในหลกสปปรสบญญต คอขอปฏบตของคนดเปนตน เชนน จงถอวาความกตญญกตเวทเปนพ นฐานแหงคนด ความกตญญกตเวทเปนเหตแหงความเจรญสขในชวตในลกษณะเปนอานสงสแกผมกตญญกตเวทคอ ไดรบการยอมรบนบถอยกยองสรรเสรญ ไดรบความเจรญรงเรองในชวตและเปนเหตใหประสบสขท งในปจจบนและอนาคต เชนน ชอวาความกตญญกอใหเกดมงคลแกชวตทปรากฏในมงคลสตร

สรปความกตญญตอการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอม ตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน คาวา ทรพยากรธรรมชาต หมายถง ทรพยอนเกดข นเองหรอมอยตามธรรมชาต คาวา ธรรมชาต หมายถง สงทเกดมและเปนอยตามธรรมดาของสงน นๆ หรอสภาพภมประเทศ สวนคาวา สงแวดลอม หมายถง สงตางๆ ท งทางธรรมชาตและทางสงคมทอยรอบๆ มนษยท งทดและไมด ตามหลกวชาการจดทรพยากรธรรมชาตออกเปน ๓ ประเภท ดงน

๑. ทรพยากรทใชแลวไมหมด หรอไมสญหายไป เราสามารถใชทรพยากรประเภทน ไดอยางไมจากด เนองจากธรรมชาตสรางใหมใชอยตลอดเวลาไดแก บรรยากาศ น าทอยในวฏจกร ซงเกดจากการหมนเวยนเปลยนแปลงของน า กลาวคอ เมอน าตามทตางๆ ไดรบความรอนจากดวงอาทตยกจะระเหยกลายเปนไอน าลอยข นไปบนบรรยากาศเมอกระทบกบความเยนรวมตวเปนละอองน าเลกๆ ลอยจบตวกนเปนกลมเมฆ เมอจบตวกนมากข น และกระทบกบความเยนกจะกลนตวกลายเปนหยดน าตกลงสพ นโลกแลวไหลลงสแมน า ลาธาร และไหลออกสทะเล เปนลกษณะของการเปลยนแปลงหมนเวยนตอเนองกนตลอดเวลา ทาใหมน าเกดข นบนผวโลกอยสมาเสมอ ทรพยากรธรรมชาตประเภทน รวมท งแสงแดด ลม และทศนยภาพทสวยงามตามธรรมชาต อกดวย

๑๐๐

๒. ทรพยากรธรรมชาตทใชแลวหมดแตสรางทดแทนได เชน ปาไม ดน แหลงน า ทงหญา และสตวปา เปนตน ทรพยากรธรรมชาตประเภทน เมอใชแลวจะสามารถสรางข นมาทดแทนไดตามธรรมชาตของสงน นๆ อยางไรกดการใชประโยชนกตองเปนไปอยางเหมาะสม ไมควรใชมากเกนความตองการและเกนกวาทธรรมชาตจะสรางข นมาทดแทนได มฉะน นทรพยากรธรรมชาตชนดน นกจะรอยหรอเสอมโทรมลงและสญส นไป การเสอมโทรมและสญส นกอใหเกดผลกระทบตอทรพยากรธรรมชาตชนดอน ๆ ทมความสมพนธและอยในสภาพแวดลอมเดยวกน

๓. ทรพยากรธรรมชาตทใชแลวหมดไปสรางทดแทนไมได เชน แรธาต น ามน เมอนามาใชประโยชนกจะหมดส นไปโดยธรรมชาตไมอาจจะสรางข นทดแทนไดในชวอายของคนรนปจจบน ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมท งหลายในโลกน ลวนมความสาคญยงตอมนษยท งหลายในรปแบบตางๆ

กจกรรมของมนษยทจดเปนการแสดงความกตญญกตเวทตอทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เชน การรวมกนจดกจกรรมโครงการอนรกษพฒนาสงแวดลอมในชมชนหรอในสงคมทตนอาศยอยโดยการชวยกนกาจดขยะมลฝอยสงปฏกลท งหลายชวยกนทาความสะอาดใหชมชนนาอยอาศย รวมกนจดกจกรรมปลกปาเพอทดแทนปาไมทถกตดไปดวยฝมอมนษยหรอเสยหายไปจากภยธรรมชาต เชน ไฟไหม น าปาไหลหลาก รวมกนจดกจกรรมบวชปา เปนการชวยกนปองกนรกษาปาไมไมใหถกทาลายนอกจากน ในองกรเปตวตถ ไดแสดงทศนะเกยวกบความกตญญตอธรรมชาตสงแวดลอมไว ความวา บคคล อาศย นง หรอนอน ทรมเงาของตนไมใดแมแตกงของตนไมน นกไมควรหก เพราะผประทษรายมตรเปนคนเลวทรามบคคลอาศยนงหรอนอนทรมเงาของตนไมใดแมแตใบของตนไมน นกไมควรทาลายเพราะผประทษรายมตรเปนคนเลวทราม

ตนไมน นถอวาเปนสงทมคณ เพราะชวยบาบดความรอนและใหความเยนแกคนทเขาไปพก อาศยและตนไมเปนมตรของมนษยเมอบคคลไดรบประโยชนจากตนไมจงไมควรทาอนตรายแกตนไมดวยการทาบรเวณใหสกปรกหรอหกรานกงไมอนใดอนหนงใหเสยหายเพราะหากกระทาเชนน นกเปนการขาดความกตญญกตเวทตอธรรมชาตทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมมมากมาย เชน ตนไม ปาไม พนธพชชนดตางๆ แมน าลาธารทรพยากรธรรมชาตคอน ามน แกสธรรมชาต เปนตน สงเหลาน ลวนมคณอนสงยงตอชวตของมนษยและสตวโลกท งหลาย มนษยจงควรมความกตญญกตเวท คอ มจตสานก ระลกถงความสาคญ คณคา คณประโยชนของทรพยากรธรรมชาต บรโภคใชสอยทรพยากรธรรมชาต โดยเฉพาะทรพยากรธรรมชาตทใชหมดไป เชน กาซธรรมชาต น ามน บรโภคใชสอยอยางคมคา ไมใชสอยอยางฟมเฟอย ตองบรโภคอยางประหยด คานงถงอนชนทเกดมาภายหลงวากมสทธทจะไดบรโภคใชสอยทรพยากรธรรมชาตทมอยในปจจบนดวยมนษยมความเกยวเนองกบธรรมชาตและสงแวดลอมต งแตเกดมา ในขณะ

๑๐๑

ดารงชวตอย ปจจยเครองอาศยของชวต ท งอาหาร ทอยอาศย เครองนงหม ยารกษาโรคหรอการจะสรางฐานะหลกฐาน สรางความมนคงแกชวตกลวนอาศยทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมตาง ๆ เปนสาคญ ดงน น จงตองตระหนกวาปาไมและธรรมชาตสงแวดลอมเปนสงจาเปนของชวตเปนผผลตอาหารและปจจยเครองอาศยทกอยาง ความสาเรจความผาสกรมเยนในชวตความมงคงมนคงของชวตเกดจากธรรมชาต มนษยขาดทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ยอมขาดแคลน ขดสนและขาดความสข จงจาเปนทจะตองกตญญรคณคา และแสดงกตเวทดวยการดแล รกษาและอนรกษใหมนคง ยงยนในฐานะมตรแทผประกนความอยรอดแหงชวตของมนษยและของโลก เชนน ชอวาไดเก อกลอดหนนค าจนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และนนคอความอยรอดความมนคงของมนษยและสงคมนนเอง

พระวนยกบการอนรกษสงแวดลอมกเปนอกสาเหตหนงทมนษยควรตระหนก จากการวเคราะห พบวา พระวนยกบการอนรกษสงแวดลอมน น เปนการเนนย าใหพระสงฆมองเหนสาระสาคญของพระวนยแตละขอทมตอการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ใหพระสงฆตระหนกถงความจาเปนทจะตองประยกตพระวนยมาใชใหเปนประโยชนตอการอนรกษใหมากทสดเทาทจะทาได โดยเนนใหศกษาปรบทของสงคมสมยพทธกาลแลวนามาเปรยบเทยบกบสมยปจจบน จะเหนไดวาพระพทธเจาและพระสาวกลวนใชชวตอยกบธรรมชาต ไมทาลายระบบนเวศวทยา ท งยงบญญตพระวนยใหเก อกลตอธรรมชาตและสงแวดลอมแมประชาชนเองตางกมองเหนความสาคญของทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ถงกบเชอวาแผนดนและตนไมมชวต ใครทาลายจะตองถกครหาหรอถกลงโทษ ปจจบนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมถกทาลายอยางยอยยบจนเกดวกฤตการณสภาวะแวดลอมเปนพษทวโลก ทาใหกลมนกอนรกษธรรมชาตตองรบออกมารณรงคเรองน เปนการใหญ การสงเสรมความตระหนกและจตสานกในการอนรกษวา เปนสงสาคญประการหนงในการพฒนาทเกยวของในอนาคต และสงเสรมรกษาคณภาพของทรพยากรและสงแวดลอมใหดารงอย และสามารถนาไปใชประโยชนไดในระยะยาว โดยกระบวนการทางสงแวดลอมศกษา มงเนนพฒนาจากพฤตกรรมสวนบคคลไปสประชากรทกระดบใหมความสานกถงความสมพนธระหวางมนษยและสงแวดลอม การสรางจตสานก เพอใหทกคนมความตระหนกในความสาคญตอปญหาสงแวดลอมน น มข นตอนตาง ๆ ดงน ๑. ขนการรบรขนอยกบประสบการณของแตละบคคล เชน บคคลทอาศยอยในบรเวณหมบานกะทนใน จ. นครศรธรรมราช ยอมรบรในการอทกภยอนเนองมาจากการตดไมทาลายปามากกวาประชาชนในบรเวณอน

๑๐๒

๒. ขนความใสใจและเหนคณคาในเรองทจะเรยนร เมอบคคลรบรแลวกเกดความสนใจ และ เมอเกดความสนใจแลวกเรมเหนคณคา เหมอนนกอนรกษทนยมทเรมตนจากการรบรและสนใจในเรองสภาพแวดลอมและเหนคณคาในสงน น ๆ เชน เหนคณคาของแมน าลาคลองและบานเมองทสะอาด

จากแนวความคดดงกลาว อาจกลาวไดวาการสงเสรมจตสานกในการอนรกษ สามารถพฒนาใหเกดข นได โดยผานกระบวนการเรยนรทเกดจากสภาพการณทางธรรมชาตโดยมบคคลทมบทบาทสาคญในการเปลยนแปลงพฤตกรรมของเดกและเยาวชน ใหดาเนนไปตามความเปนจรงอนเปนพ นฐานของการตระหนกในความเปนเจาของในทรพยากรและสงแวดลอมน น ๆ การไดเหนไดยนไดฟงและเขาใจความเปนไปในทน นๆ อยางแทจรงโดยไมทาลายใหเกดความเสยหายจงเปนสานกทสาคญทสดตอการพฒนาการอนรกษทรพยากรสงแวดลอมใหไปสความยงยน และกระบวนการพฒนาใหบคคลมจตสานกในการทองเทยวอยางอนรกษทนามาใชไดผลทสดกคอ การใหการศกษาในรปแบบของสงแวดลอมศกษาท งทบานและโรงเรยนน นเอง

ในทศนะของผวจยเหนวา กระบวนการเรยนรทเกดจากสภาพการณทางธรรมชาต อาจสงผลตอการปรบเปลยนพฤตกรรมและเปนการสรางจตสานกดานการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมของเยาวชน ผวจยจงไดนามาเปนกรอบในการศกษาคร งน

องคประกอบตางๆ เหลาน จะนาไปสการมพฤตกรรม ทแสดงถงการมจตสานกในการอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอมนนเอง และการแสดงถงการมจตสานกในการอนรกษทรพยากรและสงแวดลอมน นมแนวทางในการปฏบตในการประหยดการใชไฟฟา และน าหรอใชอยางคมคาและไดรบประโยชนอยางสงสด การกาจดขยะมลฝอยอยางมประสทธภาพ

จากแนวคดเกยวกบการอนรกษสรปไดวา การอนรกษเปนหนาทททกฝาย ทกคน ทกเพศทกวย ทจะตองมความรบผดชอบตอสภาพแวดลอมและทรพยากร ระบบนเวศ แหลงประวตศาสตร วฒนธรรมทปรากฏอยในพ นทน น โดยไมทาลายหรอทาใหทรพยากรเสอมโทรมดวยการใชเทคโนโลยทเหมาะสมเพอนามาใชประโยชนใหม การเสาะแสวงหาวธการบาบด การกาจด และผลผลตมาก มของเสยและมลภาวะเกดข นนอย กอใหเกดการฟนตวของทรพยากรและสงแวดลอมจนมศกยภาพในการใหผลผลตอยางถาวร

๕.๒ ขอเสนอแนะ จากการวจยคร งน ไดพบความจรงอยางหนง คอ ชวตทกชวตของมนษยและสตวโลก

ตองดาเนนไปอยางเก อกลและสอดคลองกบธรรมชาต และไดพบปญหาและอปสรรคมากมาย ในหลกมงคลสตรไดใหทศนะแนวคดตามหลกศาสตรตางๆ ไว เพอการพฒนาชวต ไมวาจะเปน

๑๐๓

ศาสตรแหงความรทางดานธรรมชาตและสงแวดลอม ความกตญญตอธรรมชาตตามหลกของมงคลสตรกไดกลาวไวอยางชดเจน ถงคณและโทษทมนษยจะไดรบสงเหลาน พอสรปเปนขอสงเกต และขอเสนอแนะไดดงตอไปน

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะเชงนโยบาย ๑) พระสงฆควรศกษาพระวนยใหเขาใจถงพทธประสงคอยางแทจรง แลวนามาประยกตใชกบการอนรกษใหเปนรปธรรมใหมากกวาน เพราะเทาทผานมาพระสงฆไมไดเอาใจใสพระวนยเทาทควร สกแตวารกษาพระวนยตามประเพณเทาน น เมอเปนเชนน พระวนยยอมหมดคณคาตอสงคม ๒) พระสงฆควรจดทาแผนอนรกษทรพยากรธรรมชาตและส งแวดลอม โดยประสานงานกบภาครฐและเอกชน เพอใหโครงการบรรลวตถประสงคทต งไว เพราะทผานมา พระสงฆกบภาครฐตางฝายตางทาไมประสานการทางาน จนบางคร งภาครฐไมเขาใจการทางานของพระสงฆ ทาใหเกดปญหาข น และพระสงฆกขาดความรดานการอนรกษทถกวธ จงทาใหการทางานไมบรรลเปาหมาย ๓) พระสงฆควรจดใหมการประชมสมมนา ช แจงปญหาและอปสรรคในการดาเนนงาน และประชาสมพนธใหประชาชนเขาใจ เพอจะไดชวยกนท งสองฝาย ๔) พระสงฆควรประยกตหลกพระวนยเพอการอนรกษใหสอดคลองกบธรรมะเปนไปในแนวเดยวกบธรรมะ เพราะในอดตกาล พระพทธเจาทรงบญญตพระวนยแกพระสงฆกเพอใหเปนระเบยบสาหรบฝกกาย วาจา ใหมความประพฤตเรยบรอยดงาม เพอนาใหเขาถงธรรม เปนการจดระเบยบชวตใหพฒนายงข นโดยอาศยพระวนยดงกลาว ๕) รฐบาลควรเอาใจใสดแลอานวยความสะดวกในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมของพระสงฆ อาจจดเจาหนาทใหไปอบรมพระสงฆใหมความรความเขาใจในการอนรกษและพฒนาใหทนสมย ๖) รฐบาลควรสงเสรมสนบสนนพระสงฆนกพฒนา นกอนรกษ โดยการประกาศเกยรตคณเพอใหเปนแบบอยางแกสงคม หากพระสงฆไดทาหนาทของตนอยางสมบรณ ศกษาและเขาใจพระวนยอยางถองแท ประยกตพระวนยใหเปนประโยชนตอการอนรกษไดอยางสอดคลองกลมกลนกบธรรมะ และภาครฐกใหความรวมมอประสานงาน อานวยความสะดวกดาเนนกจกรรมทกอยางดวยดแลว กเชอไดวา พระวนยทพระพทธเจาทรงบญญตไวเปนเวลา ๒๕๕๖ ป กยงมคณคาและประโยชนตอสงคมไทยและสงคมโลกสบไป

๑๐๔

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะเพอการวจยครงตอไป (๑) ศกษาวเคราะหความกตญญกตเวทของบตร-ธดาทมตอบดา มารดาผเปนพระอรหนตของลกในพทธศาสนาเถรวาท (๒) ศกษาเปรยบเทยบการอนรกษธรรมชาตในสงคมไทยกบสงคมตะวนตกวามความเหมอนหรอตางกนอยางไร (๓) ศกษาความกตญญกตเวท : กรณศกษาเฉพาะในสถาบนการศกษาตางๆ ท งภาครฐและเอกชน (๔) ศกษาวเคราะหความกตญญตอการอนรกษธรรมชาตทปรากฏในพระสตตนตปฎก

บรรณานกรม

๑. ขอมลปฐมภม มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎก ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราช-

วทยาลย. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎก ภาษาไทย ฉบบมหาวทยาลยมหามกฏราช-

วทยาลย. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙. ๒. ขอมลทตยภม ๑) หนงสอทวไป เกษม จนทรแกว. วทยาศาสตรสงแวดลอม. กรงเทพมหานคร : อกษรสยามการพมพ, ๒๕๓๗. กลวร ประภาพรพพฒน. ศาสนาฮนดกบธรรมชาต. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๔๓. โกศล จงเสถยรทรพย และโกเมธ นาควรรณกจ. Healing Environment. นนทบร : สถาบนรบรอง คณภาพสถานพยาบาล (องคการมหาชน), ๒๕๕๔. คณะกรรมการแผนกต ารา. มงคลตถทปนแปล เลม ๑. พมพครงท ๑๕. กรงเทพมหานคร : มหามกฏ ราชวทยาลย, ๒๕๕๐. ทว บณยเกต. พอสอนลก. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพบรรณกจ, ๒๕๒๔. ธระพล อรณะกสกร และคณะรวบรวม. พระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอม

แหงชาต พ.ศ. ๒๕๓๕. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพวญญชน, ๒๕๔๒. ปรชา เปยมพงศสานต และคณะ. วถใหมแหงการพฒนา : วธวทยาศกษาสงคมไทย. พมพครงท ๓.

กรงเทพมหานคร : จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๓. ประชา หตานวตร. การเมองสเขยว. กรงเทพมหานคร : มลนธเดก, ๒๕๒๒. ประเวศ อนทองปาน. พทธศาสนากบสงแวดลอม. กรงเทพมหานคร : ภาควชาปรชญาและ ศาสนา มหาวทยาลนเกษตรศาสตร, ๒๕๔๗. ทว บณยเกต. พอสอนลก. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพบรรณกจ, ๒๕๒๔. ดนย บวรเกยรตกล. ผลกระทบสงแวดลอมและปญหาสขภาพจากการทองเทยวและนนทนาการ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๕๐. นวม สงวนทรพย. สงคมวทยาศาสนา. พมพครงท ๑. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพ โอเดยนส- โตร, ๒๕๓๗.

นวต เรองพานช. การอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม. กรงเทพมหานคร : เฉลมชยการ พมพ, ๒๕๔๒. พ.อ.ปน มทกนต. มงคลชวต. กรงเทพมหานคร : พบลเคชน เซนเตอร จ ากด, ๒๕๑๙. พ.สถตวรรณ (นามแฝง). อดมมงคลในพระพทธศาสนา เลม ๒. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา

จดพมพ, ๒๕๔๘. พนตร ป. หลงสมบญ. พจนานกรม มคธ–ไทย. กรงเทพมหานคร : อาทรการพมพ, ๒๕๔๐. พทธทาสภกข. กตญญกตเวทเปนรมโพธรมไทรของโลก. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓๖. พงษวฒ สทธผล. การจดการสงแวดลอมเบองตน. กรงเทพมหานคร : บรษท สกายบคส จากด, ๒๕๔๗. พระครกลยาณสทธวฒน (สมาน กลยาณธมโม). เอตทคคะในพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๓. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๗.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖. พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช). พระในบาน. กรงเทพมหานคร : รงเรองสาสนการพมพ,

๒๕๔๑. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๙. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓.

. คนไทยกบปา. พมพครงท ๔ . กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม, ๒๕๓๗.

. คนไทยกบสตวปา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๒.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ). มงคล ๓๘. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : การ พมพพระนคร, ๒๕๓๖. พระธรรมวโรดม (บญมา คณสมปนโน ป.ธ.๙ ). คมอพระอปชฌาย. พมพครงท ๖. กาญจนบร : สหายพฒนาการพมพ, ๒๕๔๐. พระมหาจรรยา สทธญาโณ. พทธศาสนากบสงแวดลอม. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓๖. พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก. ความอศจรรยในพระธรรมวนย. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพ ประดพทธ, ๒๕๓๖. พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). มองสงคมไทย. กรงเทพมหานคร : บรษท อมรนทร พรนกรพ, ๒๕๓๖.

. ธรรมะและการอนรกษสงแวดลอม, กรงเทพมหานคร : บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๓๘.

พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต). พระพทธศาสนาในยคโลกาภวตน. กรงเทพมหานคร : ศยาม, ๒๕๔๑.

มหามกฎราชวทยาลย. มงคลตถทปนแปล เลม ๔. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฎราช วทยาลย, ๒๕๓๖.

มน เสอสงเนน. นเวศวทยาในพระไตรปฏก. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

มานพ นกการเรยน. พระพทธศาสนากบสงแวดลอม. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖. ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕. กรงเทพมหานคร : อกษร

เจรญทศน, ๒๕๓๙. . พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: บรษท นานมบคสพบลเคชนส จ ากด, ๒๕๔๖.

วนดา ตนตวทยาพทกษ. ปณธานหงหอย. ศนยฝกวปสสนากรรมฐานโกเอนกา, ๒๕๔๖. วนย วระวฒนานนท. สงแวดลอมศกษา. กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๓๐. วทย วศทเวทย. ปรชญาทวไป มนษยโลก และความหมายของชวต. กรงเทพมหานคร : อกษรเจรญ

ทศน, ๒๕๒๐. วชย เทยนนอย. การจดการทรพยากรธรรมชาต. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพ อกษรวฒนา, ๒๕๔๒. สมเดจพระมหาวรวงศ (พมพ ธมมธโร). มงคลยอดชวต ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๒๘. สมพร เทพสทธา. ศาสนากบสงแวดลอม. กรงเทพมหานคร : สมชายการพมพ, ๒๕๓๗. อแกว ประกอบไวทยกจ บเวอร. มนษย-ระบบนเวศและสภาพนเวศในประเทศไทย. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๓๑.

๒) วทยานพนธ/สารนพนธ โกวทย ราชวงค. “หลกค าสอนเรองความกตญญกตเวทในพระพทธศาสนา : กรณศกษาทศนะของ

คนชราวาดวยการทอดทงบพการในสงคมไทย”. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตร- มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๕.

เจรญ ชยแกว. “แนวคดจรยศาสตรสงแวดลอม : ศกษาเปรยบเทยบทฤษฎตะวนตกกบ

พระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๑.

นายชนาวทย ผน าพล. “การอนรกษสงแวดลอมของนกเรยนชนประถมศกษาปท ๔-๖ (ชวงชนท ๒) : กรณศกษา โรงเรยนวดพกล สงกดกรงเทพมหานคร”. วทยานพนธศลปะศาสตร มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยราชภฏบานสมเดจเจาพระยา, ๒๕๔๗.

นายโกศล จงเสถยรทรพย . “สงแวดลอมเพอการเยยวยาผปวยในสถานพยาบาล ตามแนวทาง พระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔. บญตา อคจนทร. “ตนไมในพระพทธศาสนา : กรณศกษาตนไมทปรากฏในพทธประวตและตนไม

ทใชเปนยา”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๙.

พทธชาต แผนสมบญ. “ศกษาความกตญญกตเวทตอสงแวดลอมในมมมองพระพทธศาสนา : กรณศกษาทรพยากรน า”. สารนพนธพทธศาสตรดษฎบณฑต, บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓.

พระครใบฏกาถาวร สรปญโญ (เสนสอน). “การศกษาบทบาทพระสงฆกบการอนรกษทรพยากรปา ไม : ศกษาเฉพาะกรณบทบาทของพระนภากรโสภณ (ไกร ฐานสสโร) วดหนองกลบ อ าเภอหนองบว จงหวดนครสวรรค”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต วทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระครศรสตโสภณ (เงน ชาตเมธ). “ความกตญญกตเวทในฐานะคณธรรมค าจนสงคมจากมมมอง พระพทธศาสนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

พระมหาเจม สวโจ. บทบาทของพระสงฆในการอนรกษธรรมชาตปาไม : ศกษาเฉพาะกรณพระ อธการพงศศกด เตชธมโม. วทยานพนธพทธศาสนามหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓. พระมหาประเสรฐ ญาณสโล. “การศกษาเชงวเคราะหเรองแนวความคดเชงจรยศาสตรในมงคล

สตร”. วทยานพนธศาสนศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหามงกฎราชวทยาลย) ๒๕๔๗.

พระมหาอทย มลแกว. “การจดการสงแวดลอมตามหลกพระธรรมวนยปฎก”. วทยานพนธศลป- ศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๑.

พระสมตร ปยสโล (ศรแตรวงษ). “การอนรกษสตวปาตามแนวพระพทธศาสนา”. วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔.

พระสงเสรม แสงทอง. “แนวคดการจดการสงแวดลอมตามหลกทางพทธศาสนา”. วทยานพนธ ปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๑. วรพจน ทองใบ. “การศกษาเชงวเคราะหบทบาทของพระสงฆกบการอนรกษปาไม : ศกษา

เปรยบเทยบเฉพาะกรณ พระพงษศกด เตชธมโม วดผาลาด อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม กบการปลกปาสมนไพรของพระสมนก นาโถ วดปลกไมลาย อ าเภอก าแพงแสน จงหวด นครปฐม”. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหด, ๒๕๓๗.

สมคด เหลาฉลาด. “ความเชอเรองบญและบาปกบพฤตกรรมเชงจรยธรรมของนกเรยนระดบ มธยมศกษาตอนปลาย เขตกรงเทพมหานคร”. วทยานพนธหลกสตรพฒนาชมชน มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๔๒. อ านวย จนเงน. “การพฒนาความกตญญกตเวทตามแนวคดของพระพทธวรญาณ (ทองยอย กตตทน-

โน)”. วทยานพนธครศาสตรมหาบณฑต. คณะอกษรศาสตร : จฬาลงกรณมหาวทยาล, ๒๕๓๗.

๓) บทความ ผศ.ดร. สมชย ศรนอก. “พระพทธศาสนากบการอนรกษสงแวดลอม”. ใน รวมบทความประชม

วชาการทางพระพทธศาสนานานาชาต ครงท ๘ เนองในวนวสาขบชา วนส าคญสากลของโลก ๑๒-๑๔ พฤษภาคม ๒๕๕๔ ประเทศไทย. รวบรวมจดพมพโดย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร : บรษท ๒๑ เซนจร จ ากด, ๒๕๕๔.

ดร. ประพนธ ศภษร. วนยกบการอนรกษสงแวดลอม. รวมบทความประชมวชาการทาง พระพทธศาสนานานาชาต ครงท ๘ เนองในวนวสาขบชา วนส าคญสากลของโลก ๑๒-๑๔ พฤษภาคม ๒๕๕๔ ประเทศไทย. กรงเทพมหานคร : บรษท ๒๑ เซนจร จ ากด, ๒๕๕๔.

๔) หนงสอแปล ตช นท ฮนท (Thich Nhat Hanh). ศานตในเรอนใจ. แปลโดย ธระเดช อทยวทยารตย. พมพครงท ๕. กรงเทพมหานคร : มลนธโกมลคมทอง, ๒๕๕๐.

๕) ภาษาองกฤษ

Cambridge International Dictionary of English. Cambridge University, 1995. David J. Kalupahana. “Toward a Middle Path of Survival”. in J. Baird Callicott and Roger T. Ames

(eds) Nature in Asian Traditions of Thought: Essays in Environmental Philosophy, New York : State University of New York Press, 1989; reprinted as Indian edn Delhi: Sri Satguru Publications, 1991.

E.F. Schumacher. Small is Beautiful : A Study of Economics as if People Mattered. London : Biond & Briggs, 1973. J. Baird Callicott and Roger T. Ames (eds) Nature in Asian Traditions of Thought : Essays in Environmental Philosophy. New York:State University of New York Press, 1989;

reprinted as Indian edition (Delhi : Sri Satguru Publications, 1991. J.A. Simpson ]and E.S.C. Weiner, The Oxford English Dictionary, second edition, Volume 5,

(The United states of America :Rand McNally@Company, Taunton Mass.), Clarendon Press. Oxford, 19…,

Keenleyside, C. Voluntary Action in Conservation In Joan De (Jan D) and Richard Loyed (eds.). Conservation and Agriculture. Chichester : John Wiley & Sons, 1977. Noah Webster and Jean L. Mckechnie. Webster’s New Twentieth Century Dictionary of the English Lanuage. Second Edition, The United states of America : copyright by the world publishing company, 1957. Pragati Sahni. Environmental Ethics in Buddhism. (London and New York : Routledge Taylor &

Francis Group, 2007. Padmasiri de Silva. Value Orientation and Nation Building. Colombo : Lake House Investment, Ltd., 1976. Pandharinath H.Prabhu. Hindu Social Organization. Bomday : Ram Printograph, 1991. The World Conservation Union (IUCN). Caring for the Earth; : A Strategy for Sustainable Living. Swilzerland : Gland, Swilzerland, 1991.

๖) สออเลกทรอนกสออนไลน http://www.4090917.ob.tc/type.htm เขาถงเมอวนจนทรท ๒๑ มนาคม ๒๕๕๖.

ประวตผวจย

ชอ : พระสทศน กตสาโร (ประทมแกว) วน/เดอน/ปเกด : ๒๖ ตลาคม ๒๕๒๔ สถานทเกด : ๘๐ หมท ๓ ต าบลบานชบ อ าเภอสงขะ จงหวดสรนทร การศกษา :

พ.ศ. ๒๕๕๐ สอบไลไดนกธรรมชนเอก พ.ศ. ๒๕๕๑ พธ.บ. (พทธศาสตรบณฑต) มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

วทยาเขตอบลราชธาน บธ.บ. (บรหารธรกจบณฑต) สาขาคอมพวเตอรธรกจ วทยาลยเฉลมกาญจนา

พ.ศ ๒๕๕๒ ประกาศนยบตรบณฑตวชาชพคร มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย วทยาเขตรอยเอด ศนยการศกษาศรสะเกษ

พ.ศ. ๒๕๕๓ ศน.ม (พทธศาสนาและปรชญา) มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย วทยาเขตรอยเอด ศนยการศกษาศรสะเกษ

ประสบการณ : ครพระสอนศลธรรมในโรงเรยน โรงเรยนราษไศล ต าบลเมองคง อ าเภอ ราษไศล จงหวดศรสะเกษ อปสมบท : เมออาย ๒๓ ป วนท ๕ เดอน กรกฎาคม พ.ศ ๒๕๔๘ เวลา ๑๐.๔๔ วดโพธาราม ต าบลสงขะ อ าเภอสงขะ จงหวดสรนทร ๓๒๑๕๐ สงกด : วด ใต ต าบลเมองคง อ าเภอราษไศล จงหวดศรสะเกษ ๓๓๑๖๐ ทอยปจจบน : วดศรสวางบานคอ ต าบลระเวยง อ าเภอโนนนารายณ จงหวดสรนทร ๓๒๑๓๐