An CÓRAS ANÁLAITHE & Malartú Gásach

Ag deireadh an cheacht inniú beidh eolas agaibh faoi:

• Bealadh ina malartaítar gás in orgánaigh éagsúla

• Cén fáth gur gáth leis• Malartú gás I bplandaí• Cuir síos ar an córas análaithe sa duine

Malartú Gás.

Bíonn ar orgánaigh beo gáis a mhalartú leis an timpeallacht i gcóir:

Cén fáth????

1. Eisfhearadh fuíollgháis amach as an gcorp.2. Hoiméastáis ina gcaithfear timpeallacht inmheánach

tairiseach a choimeád sa chorp.3. Riospráid (______________________________________)

ina bhfuil gá _________a thogáil isteach.

(i) Idirleatha (diffusion)Téann gás isteach & amach ó cealla trí idirleathadh.• In orgánaigh bheaga m.sh. baictéar tá sé éifeachtach & an

tapa• In orgánaigh móra m.sh. ainmhí níl idirleathadh amháin

éifeachtach go leor chun gás a mhalartú. • Dá bharr sin tá roinnt oiriúnaithe (adpatations) acu chun

cabhrú le malartú gás:*Corp plánach: Laghdaíonn sé an fad a caitheann an gás taisteal. M.sh. Leith phéist, Duilleoga.*Méadú in san dromchla ina tharlaíonn malartú. M.sh. ailbheolais sna scamhóga.*Bíonn córas ag an gcorp ina tógtar an gáis go dromchla an chorp.

(ii) Malartú Gásach I bplandaí• Tarlaíonn malartú, O2 & CO2 trí na stómaí don

chuid is mó. Is póireacha beaga ar dromchla duillí agus gas (stem) glas iad stómaí.

• I ngas adhmadach tarlaíonn gás malartú trí na lionsacháin (lenticels). Is póireacha beaga ardaithe sa coirt (bark) iad.

Oiriúnaithe Duilleoga do Idirleathadh:

• Plánach• Stómaí• Spásanna aeir

idir cealla.• Spás idir

cealla mhéisifill

(Bonn fíochán)

Cealla gardála

Ceisteanna:

Q.Ainmnigh na poill ag bonn duillí a osclaíonn chun gásanna a malartú leis an timpeallacht?A.

Q. Ainmnigh na poill a faightear sa coirt I gas plánda adhmad a faighmaíonn I slí cosuil?

A.

Q. Tabhair aon 3 feidhmeanna a bhaineann le malartú substáintí in orgánaigh?A.

Q. Riospráid= A.

Q. Ainmnigh na 2 fiochán (tissue) a faightear sa beirt soithíoch an planda?A.

(iii) Malartú Gas sa DuineSuíomh: na ailbheolais do na scámhóga• _______ isteach ón fuil chuig na ailbheolais &• _______ amach ó n’ailbheolais isteach sa an fuil

• Tarlaíonn gásmhalartú ar an dromchla riospráide – cuid speisialta den chorp. Is minic a bhíonn na dromchlaí riospráide sna horgáin riospráide m.sh. scamhóga sa duine.

• Is cuid den córas análaithe iad na scamhóga.

• Tá na scamhóga sa _________, os cionn an scairt (matán).

• Faigheann na scamhóga cosaint ó na ________.

(iv)Oiriúnaithe do malartú gásach:• Dromchla mór – an chuid teagmháil idir an

dromchla & an aeir. M.sh. i daoine tá na milliún ailbheolais sna scamhóga.

• Tais - Tá tuaslagán ag teastáil le haghaidh gásmalartú.

• Tanaí – ionas go mbeidh idirleathadh gás in ann tarlú go tapa.

• Líon mór fuileadáin – do gásmalartú idir an aer & córas imshruthuithe.

• Soláthair aer i gcónaí.(fanann an traiché ar oscailt I gcónaí)

(ribeadáin)

Tiocfaigh an fuil seo isteach sa taobh _______ don chroí trí na ____________________________.

Tiocfaigh an fuil seo ón taobh _______ don chroí anseo sa _______________________.

(v)An Córas Análaithe

Epigeagloitis

Srón/polláire(nostrils)

1.Traicé le Fáinní Loingeán

An Chroí

Easnacha

Laraing

Epigeagloitis

2.Broncas

3.Broncíní

Scámhóg

4. Ailbheolais

I Cuas an Tóracs

Codanna FeidhmPolláire Aer a ligint isteach sa srón

Srón An aer a théamh, a scagadh & a coiméad tais.

Faraing Nasc idir an srón & an bhéal & an larain

Eipeaglotas Stopann sé bia ag dul síos an traicé le linn slogadh

Laraing Fuaim a dhéanamh

1. Traicé Aer a ligint isteach sna scamhóga

Fáinní Loingeán An traicé & broncas a cóiméad ar oscailt.

2. Broncas Aer a iompar go dtí na scamhóga

3. Broincíní Aer a iompar go dtí na ailbheolais

4. Ailbheolas Suíomh gásmalartú

Scannán pleorach

Scannán tais a liginn do na scamhóga bogadh sa TORÁCS

gan frithcumilt.

(vi) Próiseas an Análaithe

• Rialaíonn an inchinn (medulla oblongata) an análú. Gníomhaíocht ainneonach is ea an análú i.e. níl sé faoi riail na tola .

• 17 anáil / nóiméad* an gnáthráta análaithe, (bunaithe ar an méid _____ I do fuil)

Dhá stáitse a bhíonn san análú

1. Ionanálú – aer a thógáil isteach sna scámhóga.

2. Easanálú – aer a scaoileadh amach as na scámhóga.

• Ionanálú:– Crapann na matáin idireasnacha

& ardáitear creath na n-easnacha.

– Crapann an scairt & íslíonn sí.– Méadaíonn sé seo toirt an

chliabhraigh (chest). – Bíonn an brú atmaisféarach

lasmuigh den chliabhrach níos mó ná an brú laistigh.

– Mar sin ritheann aer isteach & líontar na scámhóga.

– Is próiseas gníomhach é an t-ionanálú & tá gá aige le fuinneamh.

• Easanálú:- Scaoiltear na matáin idireasnacha agus íslíonn cliabh nan-easnacha.- Scaoiltear an scairt & ardaítear í.- Laghdaíonn sé seo toirt an chliabhraigh.- Bíonn an brú aeir istigh sa chliabhrach níos mó ná an brú atmaisféarach lasmuigh.- Mar sin ritheann aer amach as na scámhóga.- Is próiseas fulangach (passive), níl gá le fuinneamh

Comhshuíomh na gáis san aer

GásIonanálaithe Easanálaithe

Nitrigin 79% 79%

Ocsaigin 20.9% 16.4%

Dé-ocsaíd charbón

0.03% 4.1%

Gal Uisce athraitheach Sáithithe

Rialú an Análaithe: (árd)

• Aithníonn cealla sa mhedulla oblongata an leibhéal CO2 sa bhfuil (níl aon bhaint ag an leibhéal O2 leis).

• Ceanglaíonn néaróga an medulla oblongata leis na matáin idireasnacha & an scairt.

• Má mhéadaíonn an leibhéal CO2, seolann an medulla oblongata néar-ríog go dtí an scairt agus na matáin idireasnacha & méadaítear an ráta análaithe.

(SA & AV lastigh don chroí de gnáth)

(vii) Malartú Gás sna hAilbheolais