ang usapin ng hacienda sa calamba final

ANG USAPIN NG ANG USAPIN NG HACIENDA SA CALAMBA HACIENDA SA CALAMBA

(1887-1891):(1887-1891):ANG PAMILYA RIZAL ANG PAMILYA RIZAL

SA GITNA NG TUNGGALIANSA GITNA NG TUNGGALIAN

JEROME A. ONGJEROME A. ONG

University of the Philippines ManilaUniversity of the Philippines Manila

PanimulaPanimula

bibihirang pag-usapan o kung hindi bibihirang pag-usapan o kung hindi man ay pahapyaw na pagtalakay sa man ay pahapyaw na pagtalakay sa usapin sa kabila ng kahalagahan ng usapin sa kabila ng kahalagahan ng mga pangyayari sa buhay ni Jose Rizalmga pangyayari sa buhay ni Jose Rizal

layunin ng pagtatanghal ay mailahad layunin ng pagtatanghal ay mailahad ang mga kaganapan sa panahong ang mga kaganapan sa panahong nabanggitnabanggit

mga pagkilos ni Jose Rizal at saloobin mga pagkilos ni Jose Rizal at saloobin ng pamilya Rizal ukol ditong pamilya Rizal ukol dito

pagbabasa ng mga lihampagbabasa ng mga liham

PanimulaPanimula

may malaking impluwensya sa may malaking impluwensya sa katauhan, kaisipan, pananaw, at mga katauhan, kaisipan, pananaw, at mga naging hakbangin ni Jose Rizalnaging hakbangin ni Jose Rizal

naging katunggali ng mga naging katunggali ng mga kinauukulan hindi lamang si Jose kinauukulan hindi lamang si Jose Rizal kung hindi maging ang kanyang Rizal kung hindi maging ang kanyang buong kaanakbuong kaanak

paglalaro ng iba’t ibang pwersa sa paglalaro ng iba’t ibang pwersa sa lipunang ginalawan ni Jose Rizallipunang ginalawan ni Jose Rizal

Ang Sistema ng HaciendaAng Sistema ng Hacienda

mga pangkat relihiyosong mayroong mga pangkat relihiyosong mayroong kakarampot na interes sa lupa: kakarampot na interes sa lupa: mistulang mga mistulang mga absentee landlordsabsentee landlords

pangungupahan ng mga inquilino: pangungupahan ng mga inquilino: leaseholders-cum-landownersleaseholders-cum-landowners

pagkuha ng mga kasama o aparcero: pagkuha ng mga kasama o aparcero: ang mga ang mga tenant farmerstenant farmers

mga hacienda: mga mahahalagang mga hacienda: mga mahahalagang pananim sa kapuluanpananim sa kapuluan

Ang Sistema ng HaciendaAng Sistema ng Hacienda

mga hacienda: humikayat sa mga hacienda: humikayat sa pagtungo ng mga inquilino at pagtungo ng mga inquilino at kasama upang linangin ang lupakasama upang linangin ang lupa

isyu ng sigalot sa Calamba: hindi isyu ng sigalot sa Calamba: hindi lang dahil sa pagtaas ng upa sa lupa lang dahil sa pagtaas ng upa sa lupa kung hindi maging dahil sa kung hindi maging dahil sa pagmamay-ari ng lupa ng mga pagmamay-ari ng lupa ng mga prayleprayle

Calamba noong ika-19 DantaonCalamba noong ika-19 Dantaon

1798: ang bayan ay halos walang 1798: ang bayan ay halos walang pakinabangpakinabang

1818: mayroong 1,675 katao lamang1818: mayroong 1,675 katao lamang 1846: nadoble na halos ang populasyon1846: nadoble na halos ang populasyon pagtatapos ng 19 dantaon: halos triple pagtatapos ng 19 dantaon: halos triple

ang populasyon ng 1846ang populasyon ng 1846 paglaki ng populasyon: pagpasok ng paglaki ng populasyon: pagpasok ng

mga inquilino (asukal) mula Biñan na mga inquilino (asukal) mula Biñan na nagbigay daan sa pagtungo ng mga tao nagbigay daan sa pagtungo ng mga tao rito upang linangin ang luparito upang linangin ang lupa

Ang Lalawigan ng Laguna

Ang mga PrayleAng mga Prayle

nagtataglay ng tatlong hacienda sa nagtataglay ng tatlong hacienda sa Laguna: 1) Biñan, 2) Calamba, at 3) Laguna: 1) Biñan, 2) Calamba, at 3) Santa RosaSanta Rosa

orihinal na hacienda sa Calamba: orihinal na hacienda sa Calamba: bayan mismo ng Calamba at bahagi bayan mismo ng Calamba at bahagi ng baybayin ng look ng Lagunang baybayin ng look ng Laguna

1759: nakuha ng mga Heswita1759: nakuha ng mga Heswita 1768: pinalayas sa kapuluan ang 1768: pinalayas sa kapuluan ang

mga Heswitamga Heswita 1803: binili ng isang Espanyol sa 1803: binili ng isang Espanyol sa

halagang 44,507 pisohalagang 44,507 piso


1883: nabili ng mga Dominikano1883: nabili ng mga Dominikano 1885: 48 inquilino ng palay at 17 1885: 48 inquilino ng palay at 17

inquilino ng asukal inquilino ng asukal Heswita: buwis para sa lupang Heswita: buwis para sa lupang

kinatitirikan ng kanilang tahanan kinatitirikan ng kanilang tahanan paligid ng bayang hindi sakop: bayad paligid ng bayang hindi sakop: bayad

lamang para sa paggamit ng patubig lamang para sa paggamit ng patubig Dominikano: naningil ng buwis sa Dominikano: naningil ng buwis sa

loob at labas ng kanilang lupain loob at labas ng kanilang lupain


isang malaking suliranin: sa kabila ng isang malaking suliranin: sa kabila ng paglaki ng buwis na binabayad at paglaki ng buwis na binabayad at nalilikom ng mga prayle ay nalilikom ng mga prayle ay nanatiling pareho lamang ang nanatiling pareho lamang ang rentang ibinibigay nila sa rentang ibinibigay nila sa pamahalaan (o tulad lamang ng pamahalaan (o tulad lamang ng binabayaran sa panahon ng mga binabayaran sa panahon ng mga Heswita)Heswita)

isang masalimuot na usapin: bunsod isang masalimuot na usapin: bunsod ng samu’t saring mga salik ng samu’t saring mga salik

Pag-igting ng SigalotPag-igting ng Sigalot

pagbagsak ng presyo ng asukal sa pagbagsak ng presyo ng asukal sa pandaigdigang pamilihan kalagitnaan pandaigdigang pamilihan kalagitnaan ng 1880ng 1880

pagbaba ng ani sa hacienda bunsod pagbaba ng ani sa hacienda bunsod ng mga pagbaha ng mga pagbaha

pagliit ng kita noong 1886 at pagliit ng kita noong 1886 at pagdoble ng bayad sa upa nang pagdoble ng bayad sa upa nang sumunod na taonsumunod na taon

pagtaas ng ipinapataw na upa sa lupapagtaas ng ipinapataw na upa sa lupa

Pag-igting ng SigalotPag-igting ng Sigalot Gobernador-Heneral Emilio Terrero: Gobernador-Heneral Emilio Terrero:

humiling ng isang pagsisiyasat ukol sa humiling ng isang pagsisiyasat ukol sa mga upa ng mga hacienda sa kapuluan mga upa ng mga hacienda sa kapuluan

layunin: tunay na kalagayang pang-layunin: tunay na kalagayang pang-ekonomiko sa harap ng hindi pagtaas ng ekonomiko sa harap ng hindi pagtaas ng upang nalilikom ng pamahalaan sa lupaupang nalilikom ng pamahalaan sa lupa

Disyembre 1887: ang gobernador-sibil Disyembre 1887: ang gobernador-sibil ng Laguna ay opisyal na humiling sa ng Laguna ay opisyal na humiling sa mga taga-Calamba ng isang ulatmga taga-Calamba ng isang ulat

Enero 1888: naghanda ng ulat ang mga Enero 1888: naghanda ng ulat ang mga taga-Calamba sa pangunguna ni Jose taga-Calamba sa pangunguna ni Jose RizalRizal


1) kalabisan sa sakop na lupain ng 1) kalabisan sa sakop na lupain ng mga praylemga prayle

2) pagtaas ng kita ng mga prayle 2) pagtaas ng kita ng mga prayle dahil sa pagtaas ng upa sa lupadahil sa pagtaas ng upa sa lupa

3) hindi makatarungang pagtaas ng 3) hindi makatarungang pagtaas ng upa para sa lupaupa para sa lupa

4) pananakot na pagpapaalis kapag 4) pananakot na pagpapaalis kapag hindi nakapagbayad ng upa sa lupahindi nakapagbayad ng upa sa lupa


hiniling ng mga taga-Calamba sa hiniling ng mga taga-Calamba sa gobernador-heneral: pangasiwaan ang gobernador-heneral: pangasiwaan ang pagbubuo ng isang bagong kasunduan pagbubuo ng isang bagong kasunduan sa pagitan ng mga prayle at inquilinosa pagitan ng mga prayle at inquilino

naantala ang pagdating ng kahilingang naantala ang pagdating ng kahilingang ito kay Gobernador Terreroito kay Gobernador Terrero

Gobernador-Heneral Valeriano Weyler: Gobernador-Heneral Valeriano Weyler: mahalaga ang mga prayle para sa mahalaga ang mga prayle para sa mahigpit na pangangasiwa ng kolonya; mahigpit na pangangasiwa ng kolonya; tinutulan ang kahilingantinutulan ang kahilingan

Mabilis at Marahas na HakbanginMabilis at Marahas na Hakbangin kasong sibil sa kasong sibil sa Justicia de PazJusticia de Paz ng ng

Calamba upang mapaalis ang mga taga-Calamba upang mapaalis ang mga taga-Calamba: natalo ang mga prayleCalamba: natalo ang mga prayle

pag-apela sa pag-apela sa Primera InstanciaPrimera Instancia sa Santa sa Santa Cruz: nanalo ang mga prayleCruz: nanalo ang mga prayle

pag-apela sa pag-apela sa Real AudienciaReal Audiencia sa Maynila sa Maynila noong Mayo 1888: natalo ang mga taga-noong Mayo 1888: natalo ang mga taga-CalambaCalamba

Tribunal SupremaTribunal Suprema sa Madrid: wala pang sa Madrid: wala pang desisyon ay umaksyon na ang desisyon ay umaksyon na ang pamahalaanpamahalaan

Mabilis at Marahas na HakbanginMabilis at Marahas na Hakbangin

Agosto 1890: sinimulan ang Agosto 1890: sinimulan ang pagpapaalis sa mga taga-Calambapagpapaalis sa mga taga-Calamba 400 katao: nawalan ng trabaho400 katao: nawalan ng trabaho

Enero at Pebrero 1891: pagpapaalisEnero at Pebrero 1891: pagpapaalis 300 nawalan ng tahanan300 nawalan ng tahanan nanirahan sa kalye, puno, at tabing-lawananirahan sa kalye, puno, at tabing-lawa

Oktubre 1891: nagpadala si Weyler Oktubre 1891: nagpadala si Weyler ng malaking hukbo sa Calamba ng malaking hukbo sa Calamba upang magsagawa ng mga upang magsagawa ng mga karagdagang pagpapaalis karagdagang pagpapaalis

Mabilis at Marahas na HakbanginMabilis at Marahas na Hakbangin ang hukbo: 300 artilyero, maliban pa sa ang hukbo: 300 artilyero, maliban pa sa

100 sundalong Pilipino at 200 100 sundalong Pilipino at 200 kabalyeriya kabalyeriya alisin ang mga nanggugulo sa kapayapaan alisin ang mga nanggugulo sa kapayapaan

at kaayusan ng Calamba at kaayusan ng Calamba ginamit ang serbisyo ng mga guwardia ginamit ang serbisyo ng mga guwardia

sibil buhat Biñan at Calauan sibil buhat Biñan at Calauan dahilan: muling ibangon ang tila nabuwal dahilan: muling ibangon ang tila nabuwal

na dangal ng kolonyal na pamahalaan na dangal ng kolonyal na pamahalaan dulot ng pagsalungat ng mga taga-dulot ng pagsalungat ng mga taga-Calamba sa mismong kaayusan ng Calamba sa mismong kaayusan ng sistemasistema

Ang Pamilya RizalAng Pamilya Rizal

katapangan at katatagan ng bawat isakatapangan at katatagan ng bawat isa

““……Don’t come, we are very much Don’t come, we are very much persecuted. With the present ministry and persecuted. With the present ministry and this governor general, God knows where we this governor general, God knows where we are going to end. However, are going to end. However, we have more we have more than enough couragethan enough courage; ; all this here does not all this here does not frighten us, come what mayfrighten us, come what may. We are not . We are not doing any thing bad. doing any thing bad. Our objective is the Our objective is the welfare of the country and the government welfare of the country and the government and we trust in Godand we trust in God……””

Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal (Manila, 1887?)Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal (Manila, 1887?)


Manuel Hidalgo: ipinatapon sa Manuel Hidalgo: ipinatapon sa Tagbilaran, Bohol noong 1888Tagbilaran, Bohol noong 1888

““...I am banished as a preventive measure ...I am banished as a preventive measure by decree of the Superior Government to by decree of the Superior Government to the town of Tagbilaran, capital of the the town of Tagbilaran, capital of the province of Bohol province of Bohol for being a filibusterofor being a filibustero, , your representativeyour representative, , and other things that and other things that they have piled upon methey have piled upon me……””

Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal

(Cebu, 15 October 1888)(Cebu, 15 October 1888)


Manuel Hidalgo: makalipas ang isang Manuel Hidalgo: makalipas ang isang taon ay muling ipinatapon sa nasabing taon ay muling ipinatapon sa nasabing lugarlugar

““……they are banishing me again to the same they are banishing me again to the same town of Tagbilaran, Bohol, as the governor of town of Tagbilaran, Bohol, as the governor of our province notified me in advance, in our province notified me in advance, in fulfillment of the decree of the governor fulfillment of the decree of the governor general. This decree is based on the ground general. This decree is based on the ground that having had enough time to gather my that having had enough time to gather my sugar crop and settle my business, I should sugar crop and settle my business, I should return to that place...return to that place...””

Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal Letter of Manuel T. Hidalgo to Jose Rizal (Calamba, 28 November 1889)(Calamba, 28 November 1889)


““……I imagine he has been banished without I imagine he has been banished without due process of law, for otherwise my due process of law, for otherwise my parents would have written me something parents would have written me something about the matter. General Weyler and all about the matter. General Weyler and all the generals exile anyone against whom the generals exile anyone against whom some friars file an administrative charge… some friars file an administrative charge… May not that be the beginning of the May not that be the beginning of the revenge against me?revenge against me?......

Letter of Jose Rizal to Ferdinand Blumentritt Letter of Jose Rizal to Ferdinand Blumentritt

(London, 13 October 1888) (London, 13 October 1888)

Ang Pamilya RizalAng Pamilya Rizal panggigipit sa mga Rizal at mga taga-panggigipit sa mga Rizal at mga taga-

CalambaCalamba““……At present time At present time there are thirteen or sixty there are thirteen or sixty tenants sued in the court of the justice of the tenants sued in the court of the justice of the peacepeace by the administrator of the Hacienda. by the administrator of the Hacienda. If they lose the case, they will be expelled, If they lose the case, they will be expelled, and the warehouse, the sugar-mill, and and the warehouse, the sugar-mill, and everything above ground, they say, will be everything above ground, they say, will be demolished… demolished… They are suing Lucia at the They are suing Lucia at the court of Lagunacourt of Laguna, the accusation being that , the accusation being that she is constructing a new house in another’s she is constructing a new house in another’s lot, asking that the work be suspended and lot, asking that the work be suspended and the construction demolished…the construction demolished…””

Letter of Silvestre Ubaldo to Jose Rizal Letter of Silvestre Ubaldo to Jose Rizal (12 January 1889)(12 January 1889)


““……Do not write us directly, Do not write us directly, because here because here they intercept all your lettersthey intercept all your letters. Send them . Send them to Basa at Hong Kong and he will take care to Basa at Hong Kong and he will take care of sending them to us through Mr. of sending them to us through Mr. Ramos…Ramos…””


(Manila, 31 December 1889)(Manila, 31 December 1889)


““……I’m deeply grieved to read in your last I’m deeply grieved to read in your last letter about the sufferings of your family letter about the sufferings of your family due to the barbarities of the Spaniards and due to the barbarities of the Spaniards and the friars. the friars. This cries to the skyThis cries to the sky; ; this asks this asks for revengefor revenge. We should take advantage of . We should take advantage of this opportunity to expose to the peoples of this opportunity to expose to the peoples of Europe and America the injustice and Europe and America the injustice and harshness of the government in the harshness of the government in the Philippines…Philippines…””

Letter of Ferdinand Blumentritt to Jose Rizal Letter of Ferdinand Blumentritt to Jose Rizal

(Leitmeritz, 15 October 1890)(Leitmeritz, 15 October 1890)


kawalan ng pag-asa batay na rin kawalan ng pag-asa batay na rin sa mga salik na hindi kontrolado sa mga salik na hindi kontrolado ng mga Rizalng mga Rizal“…“…Lastly, it is probable that in the courts Lastly, it is probable that in the courts of first and second instance we may lose of first and second instance we may lose the case, for the judges fear the intrigues the case, for the judges fear the intrigues of our opponents… of our opponents… My stand will probably My stand will probably cost me dearly, for the friars of the Estate cost me dearly, for the friars of the Estate told some Biñan residents that I don’t told some Biñan residents that I don’t consider or pity our parents who are consider or pity our parents who are already very oldalready very old……””

Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal (27 May 1890)(27 May 1890)


pagsasangkot pagsasangkot kay Paciano kay Paciano Rizal bilang Rizal bilang tagapagbigay tagapagbigay ng armas sa ng armas sa mga tulisan mga tulisan


mungkahing solusyon ni Paciano mungkahing solusyon ni Paciano RizalRizal““……The most just and equitable settlement of The most just and equitable settlement of this case is to this case is to define the boundaries of the define the boundaries of the EstateEstate, so that all land not included in the , so that all land not included in the original sale or cession, can be declared free original sale or cession, can be declared free from the payment of rent, and the amount of from the payment of rent, and the amount of rent unjustly collected for it be returned. rent unjustly collected for it be returned. This This is what should be done for the sake of justiceis what should be done for the sake of justice, , although it leaves much to be desired with although it leaves much to be desired with respect to the tranquility of both sides…respect to the tranquility of both sides…””

Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal Letter of Paciano Rizal to Jose Rizal (27 May 1890)(27 May 1890)


Paciano Rizal, Silvestre Ubaldo, Paciano Rizal, Silvestre Ubaldo, Antonino Lopez: ipinatapon sa Calapan, Antonino Lopez: ipinatapon sa Calapan, MindoroMindoro““……I’m now getting used to the pains of I’m now getting used to the pains of separationseparation, and especially when I think that , and especially when I think that these cruelties and misfortunes would result these cruelties and misfortunes would result in the welfare of all the more my faith in in the welfare of all the more my faith in everything you said to me is strengthened… everything you said to me is strengthened… Don’t come home until things clear up. Don’t come home until things clear up. We We are very much persecuted noware very much persecuted now……””

Letter of Saturnina Rizal to Jose Rizal Letter of Saturnina Rizal to Jose Rizal (Manila, 6 September 1890)(Manila, 6 September 1890)

Saturnina Rizal (1850-1913)


pagpapalayas sa mga taga-pagpapalayas sa mga taga-CalambaCalamba““……The act of eviction was very painfulThe act of eviction was very painful… And … And in proof of this, in proof of this, there was one of them who there was one of them who lost two teeth as a result of the blow he lost two teeth as a result of the blow he received on the mouth from the butt of a gunreceived on the mouth from the butt of a gun. . There were others who at times f There were others who at times fell ell unconscious because of such dreadful unconscious because of such dreadful punishmentspunishments. In view of these ferocious . In view of these ferocious abuses, the unfortunate ones are almost abuses, the unfortunate ones are almost without means to earn their daily breadwithout means to earn their daily bread. . Believe me, if this outrage continues, Believe me, if this outrage continues, Calamba is going to dieCalamba is going to die……””

Letter of Narcisa Rizal to Jose Rizal Letter of Narcisa Rizal to Jose Rizal (Calamba, 10 March 1891)(Calamba, 10 March 1891)

Narcisa Rizal

1852-1939


Nobyembre 1891, 25 katao ang Nobyembre 1891, 25 katao ang itinakdang itapon sa Jolo sa Mindanaoitinakdang itapon sa Jolo sa Mindanao kabilang dito sina Francisco Mercado, Paciano kabilang dito sina Francisco Mercado, Paciano

Rizal, at Silvestre Ubaldo na nakatakas Rizal, at Silvestre Ubaldo na nakatakas patungong Hong Kongpatungong Hong Kong

sina Josefa, Lucia, Trinidad, at Doña Teodora ay sina Josefa, Lucia, Trinidad, at Doña Teodora ay sumunod sa Hong Kong bago matapos ang sumunod sa Hong Kong bago matapos ang buwan ng Disyembrebuwan ng Disyembre

isang amnestiya ang iginawad ni isang amnestiya ang iginawad ni Alfonso XIII ng España sa mga taong Alfonso XIII ng España sa mga taong itoito

Francisco Mercado Rizal

(1848-1898)

Teodora Alonso (1826-1911)

Trinidad Rizal (1868-1951)

Lucia Rizal (1857-1919)

Mga Resulta ng KaguluhanMga Resulta ng Kaguluhan

marahas ang mga naging hakbangin marahas ang mga naging hakbangin ng kolonyal na pamahalaan para sa ng kolonyal na pamahalaan para sa mga taga-Calamba mga taga-Calamba

tinuligsa ng pahayagang tinuligsa ng pahayagang La La SolidaridadSolidaridad, partikular ang pagpapaalis , partikular ang pagpapaalis sa mga tao at pagpapatapon sa mga sa mga tao at pagpapatapon sa mga malalayong lugar malalayong lugar

nakapagpabago sa isip ni Rizal mula sa nakapagpabago sa isip ni Rizal mula sa pagiging isang repormista patungo sa pagiging isang repormista patungo sa pagiging radikalpagiging radikal


isang pamayanang Pilipino sa Borneo isang pamayanang Pilipino sa Borneo (Kalimantan) ang kanyang binalak (Kalimantan) ang kanyang binalak itatag habang siya ay nasa Hong itatag habang siya ay nasa Hong Kong mula Nobyembre 1891Kong mula Nobyembre 1891

hindi pinahintulutan ni Gobernador-hindi pinahintulutan ni Gobernador-Heneral Eulogio Despujol ang bagay Heneral Eulogio Despujol ang bagay na itona ito

tutol din ang ilang mga Pilipino sa tutol din ang ilang mga Pilipino sa planong itoplanong ito


““....The Borneo project is not goodThe Borneo project is not good. Shall . Shall we leave the Philippines, this beautiful we leave the Philippines, this beautiful country of ours? And what will they say? country of ours? And what will they say? For what have sacrifices been madeFor what have sacrifices been made? ? Without having exhausted all our forces Without having exhausted all our forces for the welfare of the land that has for the welfare of the land that has sustained us since the cradle, shall we sustained us since the cradle, shall we leave for a foreign land? leave for a foreign land? You decide You decide itit……””


(18 December 1891)(18 December 1891)

PagtataposPagtatapos

isang pagpapakita kung sino ang isang pagpapakita kung sino ang patuloy na naghahari sa lipunan sa patuloy na naghahari sa lipunan sa mga panahong iyon: paggamit ng mga panahong iyon: paggamit ng malaking pwersa at pagpapatupad malaking pwersa at pagpapatupad ng mararahas na mga hakbangng mararahas na mga hakbang

isang pagpapatibay sa damdaming isang pagpapatibay sa damdaming anti-prayle at anti-Espanyol sa anti-prayle at anti-Espanyol sa pangkalahatanpangkalahatan

matinding epekto sa kaisipan ni Rizalmatinding epekto sa kaisipan ni Rizal


““……Now I tell you: Now I tell you: I I have lost my hope in have lost my hope in SpainSpain. For that . For that reason, I shall not reason, I shall not write one more word write one more word for La Solidaridad. for La Solidaridad. It It seems to me it is in seems to me it is in vainvain……” ”

Letter of Jose Rizal Letter of Jose Rizal

to Ferdinand Blumentritt to Ferdinand Blumentritt

(Hong Kong, 31 January 1892)(Hong Kong, 31 January 1892)


““……I risk my life with I risk my life with pleasure to save pleasure to save many innocent many innocent personspersons, so many , so many nephews, so many nephews, so many children of friends children of friends and not friends, who and not friends, who are suffering because are suffering because of me…of me…””

Letter of Jose Rizal to his family Letter of Jose Rizal to his family

(20 June 1892)(20 June 1892)

Maraming salamat po. Maraming salamat po.

Ating ipagbunyi ang Ating ipagbunyi ang nasyonalismong nasyonalismong

Pilipino!Pilipino!

ang usapin ng hacienda sa calamba final

Documents