ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü sanat tarihi anabilim
TRANSCRIPT
-
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SANAT TARH ANABLM DALI
XVIII. VE XIX. YZYILLARDA ANADOLU DUVAR RESMLER
DOKTORA TEZ
DLEK ENER
ANKARA, 2011
-
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
SANAT TARH ANABLM DALI
XVIII. VE XIX. YZYILLARDA ANADOLU DUVAR RESMLER
DOKTORA TEZ
DANIMAN
PROF. DR. KIYMET GRAY
HAZIRLAYAN
DLEK ENER
ANKARA, 2011
-
Olum Emre Umuta.
-
NDEKLER
NSZ
1.GR. 1
2.OSMANLI DNEM DUVAR RESMLER ZERNE 16
3.XVIII. ve XIX. YZYILLARDA ANADOLU DUVAR RESMLER (KATALOG) 38
3.1. Bat Anadolu (Ege) Blgesinde Duvar Resimleri.... 38
3.1.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri.. 51
3.1.1.1.Afyon, Dazkr, iftlik Ky Camii. 51
3.1.1.2.Afyon, Dazkr, Kzlren Ky Camii.... 54
3.1.1.3.Afyon, Sandkl Ulu Camii.. 60
3.1.1.4.Aydn, Koarl Cihanolu Camii.. 65
3.1.1.5.Aydn, Koarl, Cincin Ky (Abdlaziz Efendi) Camii.... 72
3.1.1.6.Denizli, Acpayam, Yazr Ky (Hac mer) Camii.. 78
3.1.1.7.Denizli, Baklan, Boazii Kasabas Eski Camii...... 86
3.1.1.8.Denizli, ivril, Savran Ky Camii..... 93
3.1.1.9.Denizli, Akky, Belenard (Toraman) Ky Camii.......... 98
3.1.1.10.zmir (Merkez) adrvanalt Camii ........... 103
3.1.1.11.zmir, Kemalpaa, Yukar Kzlca Ky (Halil Aa) Camii..... 107
3.1.1.12.zmir, demi, Bademli Klczade Mehmet Aa Camii................ 111
3.1.1.13.Manisa (Merkez) Sultan (Valide Mesir) Camii...... 119
3.1.1.14.Manisa, Akhisar, Zeytinliova Kara Osman-Olu (Hac Mustafa Aa) Camii.......... 127
3.1.1.15.Manisa, Krkaa iftehanlar Camii.. 130
3.1.1.16.Manisa, Kula Kurunlu (Hoca Seyfeddin) Camii.. 138
3.1.1.17.Manisa, Kula, Emre Ky Camii....... 141
3.1.1.18.Manisa, Soma Damgac Camii.. 149
3.1.1.19.Manisa, Soma Hzr Bey Camisi 157
3.1.1.20.Mula (Merkez) Kurunlu Camii... 177
3.1.1.21.Mula (Merkez) eyh Camisi. 181
3.1.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri...... 183
3.1.2.1.zmir, demi, Birgi akraa Kona 183
3.1.2.2.zmir, demi, Birgi Sandkeminolu Evi... 194
3.1.2.3.zmir, Urla Hac Turhan Kapan Camii adrvan.... 196
3.1.2.4.Manisa (Merkez) Bayram Tatepe Evi. 198
3.1.2.5.Manisa, Kula Beyazolu Evi 200
3.1.2.6.Manisa, Kula Kaklar Evi 202
3.1.2.7.Manisa, Kula Mehmet Klah Evi.. 204
3.1.2.8.Mula, Data (Readiye) Mehmet Ali Kk/Kona.. 205
3.1.2.9.Mula, Milas Bahaeddin Aa Kona.. 209
3.2.Orta () Anadolu Blgesinde Duvar Resimleri........ 214
3.2.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri... 224
-
3.2.1.1.Konya, Beyehir Advanck Camii 224
3.2.1.2.Konya, Bozkr Hisarlk (Asarlk) Cami 226
3.2.1.3.Konya, Hyk, avu Ky Cami... 228
3.2.1.4.Yozgat (Merkez) Baavu Camii. 230
3.2.1.5.Yozgat (Merkez) Ulu (apanolu) Camii. 235
3.2.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri... 241
3.2.2.1.Karaman (Merkez) Hac Sami Tartan Evi 241
3.2.2.2.Konya (Merkez) elebi Dairesi (Misafirhanesi).. 242
3.2.2.3.Konya (Merkez) Mevlana Dergah, Meydan- erif (Mevlana Mzesi Mdr) Odas 246
3.2.2.4.Nevehir, Avanos hsan Balta Evi 249
3.2.2.5.Nevehir, Avanos Yazclar Kona (Mehmet Nuri Yazan Evi)... 250
3.2.2.6.Sivas (Merkez) Kangalaas (Ferudun Kangal) Kona... 251
3.2.2.7.Yozgat (Merkez) Nizamolu Kona........... 253
3.3.Marmara Blgesinde Duvar Resimleri.. 266
3.3.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri... 275
3.3.1.1.Edirne (Merkez) Muradiye Camii. 275
3.3.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri... 277
3.3.2.1.Bursa (Merkez) Sipahi ars. 277
3.3.2.2.Bursa, Yeniehir emaki Evi... 280
3.3.2.3.Edirne (Merkez) slam Eserleri Mzesindeki Edirne Evi Duvar Resmi. 284
3.3.2.4.Edirne (Merkez) Meri Kprs (Yeni Kpr) Tarih Kk.......... 285
3.4.Akdeniz Blgesinde Duvar Resimleri 288
3.4.1.Sivil Mimaride Duvar Resimleri....... 288
3.4.1.1.Antalya (Merkez) Tekeliolu Evi. 288
3.5.Karadeniz Blgesinde Duvar Resimleri. 291
3.5.1.Dini Mimaride Duvar Resimleri... 295
3.5.1.1.Amasya (Merkez) Gml (Defterdar Ahmet Bey) Camisi... 295
3.5.1.2.Amasya, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii... 300
3.5.1.3.Tokat, Zile Musa Fakih (Beyazd- Bestami)Trbesi (eyh Edhem elebi Tekkesi)..... 304
3.5.1.4.Tokat, Zile, Teke Ky eyh Nusreddin (Nusret)Trbesi... 307
3.5.1.5.Tokat, Zile, Yeilce Ky eyh Eyk (eyh Mehmet) Trbesi... 316
3.5.2.Sivil Mimaride Duvar Resimleri... 319
3.5.2.1.Amasya (Merkez) Sultan II. Bayezid Camisi adrvan.......... 319
3.5.2.2.Amasya (Merkez) Sultan II. Bayezid Klliyesindeki Muvakkithane.. 327
3.5.2.3.Amasya, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii adrvan.. 333
3.5.2.4.Tokat (Merkez) Latifolu Kona............ 340
3.5.2.5.Tokat (Merkez) Madmaklar (Madman Celalin) Evi. 343
3.5.2.6.Tokat(Merkez) Yacolu Kona. 346
3.6.Dou Anadolu Blgesinde Duvar Resimleri.. 348
3.6.1.Sivil Mimaride Duvar Resimleri........... 348
3.6.1.1.Elaz, Harput, Ulukent (Hseynik) Ky Havuzba Kk.. 348
3.7.Gneydou Anadolu Blgesinde Duvar Resimleri........... 351
3.7.1.Sivil Mimaride Duvar Resimleri....... 355
-
3.7.1.1.Gaziantep Abdlkadir Kimya Evi.. 355
3.7.1.2.Gaziantep Abdlkadir-Ali amaz Evi............. 363
3.7.1.3.Gaziantep Abdlgani zhalepli Evi.. 365
3.7.1.4.Gaziantep Cokun Uurlu Evi.. 367
3.7.1.5.Gaziantep Faruk Ahi Evi.. 368
3.7.1.6.Gaziantep l Tzel Kiilii Evi.. 369
3.7.1.7.Gaziantep Hayriye Elin ve Hayriye Dilim Evi. 371
3.7.1.8.Gaziantep Ahmet Hurit Dai Evi... 375
3.7.1.9.Gaziantep Antlar ve Mzeler Genel Mdrlne Ait Ev.. 376
3.7.1.10.Gaziantep Glgn Evi.. 378
3.7.1.11.Gaziantep L Tipi Ev... 379
3.7.1.12.Gaziantep Mehmet Tayhan Evi. 382
3.7.1.13.Gaziantep Mustafa Bac Evi.. 385
3.7.1.14.Gaziantep Nadire Kllkolu Evi. 388
3.7.1.15.Gaziantep 441 Envanter Numaral Ev......... 391
4.KARILATIRMA VE DEERLENDRME.. 393
4.1.Duvar Resimlerinin Uyguland Mimari Trleri. 393
4.2.Duvar Resimlerinin Mimaride Yeri ve Konumu. 395
4.3.Duvar Resimlerinin Konular 411
4.3.1.Manzara Tasvirleri. 411
4.3.1.1.Mimari-Manzara Konulu Tasvirler 414
4.3.1.1.1.ehir Tasvirleri.. 416
4.3.1.1.2.Hayali Tasvirler.. 425
4.3.1.2.Deniz Konulu Tasvirler.. 428
4.3.1.3.Kr ve orman Manzaral Tasvirler. 430
4.3.2.Mimari Tasvirler. 436
4.3.2.1.Camiler 437
4.3.2.2.Trbeler......... 441
4.3.2.3.Kaleler.... 444
4.3.2.4.Saraylar, Kkler, Evler, Konaklar 446
4.3.2.5.emeler ve havuzlar. 450
4.3.3.Natrmortlar.... 452
4.3.3.1.iekler.. 453
4.3.3.2.Meyveler. 459
4.3.4.Figr Tasvirleri veya Figrl Kompozisyonlar... 461
4.3.5.Tat Tasvirleri. 469
4.3.5.1.Gemiler... 469
4.3.5.2.Trenler. 472
4.3.6.Sembolik Tasvirler.............................. 477
4.4.Duvar Resimlerinde slup zellikleri. 483
4.5.Duvar Resimlerinde Teknik ve Malzeme. 492
4.6.Duvar Resimlerinde Tarihlendirme ve Sanat Sorunu.. 495
5.SONU.. 511
-
6.BBLYOGRAFYA 516
7.ZET..... 533
8.SUMMARY... 535
FOTORAFLAR... 537-688
-
NSZ
Osmanl Mimarisinde XVIII. ve XIX. yzyllar, bir taraftan geleneki tutum
ve anlayn srdrld bir taraftan da yeniliklerin denendii ve uygulamalar
bulduu bir dnemi yanstmasyla Trk Sanatnn gelimesinde nemli bir yere
sahiptir. Bakent stanbul dnda, dier tm Osmanl corafyasnda olduu gibi
Anadoluda da bu deiimlerin yansmalarn mimari elamanlar yan sra mimari
sslemenin nemli bir parasn oluturan duvar resimlerinde de grmekteyiz. Bu
dorultuda almamz, zaman dilimi XVIII. ve XIX.yy ile, alan olarak Anadolu
snrlarnda kalan blgedeki Osmanl Mimarisine ait dini ve sivil mimari eserlerdeki
duvar resimlerini ele alarak tanmak ve tantmak, hem de bu rnekler zerinde
srdrlen aratrmalarda olduu gibi Trk Sanatna brakt izleri belirlemede katk
salamay amalamaktadr.
Byle bir alma nerimizi kabul ederek almann tamamlanmas
aamalarna kadar neri ve ynlendirmeleri ile desteini esirgemeyen Hocam Prof.
Dr. Kymet Giraya teekkr ederim.
Ayrca, konunun seilmesinde nclk ederek tm almalarmzda deerli
katklaryla bizi destekleyen Do Dr. Mehmet Tunele, aratrmann deiik
aamalarnda yardmlar iin Prof. Dr. nci Kuyulu Ersoya, Prof. Dr. Hakk Acuna,
Do. Dr. Kenan Biliciye, Yard. Do. Dr. Rstem Bozere, Prof. Dr. Halit ala,
Yard.Do.Dr. Serkan Sunaya, r. Gr. Muhrarrem ekene ve Ara.Gr. Halil
zyiite; ayrca Yard.Do.Dr. Tarkan Okuluna, r.Gr.A.P.ahin Tekinalpe ve
Murat Balkana, fotoraflarn ekimi ve temini iin Yard. Do. Dr. Rstem Bozere,
Do. Dr. Bekir Eskiciye, Dr. Adil zmeye, Yard. Do. Dr. akir akmaka, Yard.
Do. Dr. Ertan Daa, Yard. Do. Dr. Mehmet Topa, Yard. Do. Dr. Murat erkeze,
, Murat Glyaza, Murat Sayna, Do. Dr. Mustafa zere, Yavuz Gnele, Mehmet
Yalnkayaya, mer Yalnkayaya, Aratrmac Yazar Ali Atalara, Meral Orhana,
Ali Orhan Gnaydna, Krat Demirele, Zafer Karahana, Hlya Ercana; zetin
ngilizceye evirisi iin Linda Stark Grataya ve destei, zverisi ile yorgunluklar
paylaan eim Y.Seluk enere teekkrler En son teekkrm oluma, Emre
Umut enere; almann her aamasnda varlyla, sabrla yanmda olduu iin
Ankara 2011 Dilek ener
-
1
1.GR:
Osmanl mparatorluunda 3 Kasm 1839 tarihi, devlet yapsndaki
modernleme ve yenileme srecinin balangcn tm dnyaya ilan etmitir.
Tanzimat Ferman adyla tarihteki yerini alan bu slahat sreci, dier bir deyile,
yeni dzenlemeler, giderek endstrileen dnya ehresinde, zellikle Avrupa
lkeleriyle mparatorluun gl siyasi ve ticari ilikiler gelitirmesinde, gerekli
ortamn oluumuna yn vermitir. Ana gerekesi ise, askeri, teknik ve ekonomik
alanlarda Osmanly yeni dzenlemelerle ayaa kaldrmaktr. Bunun iin de
kurumsal Batllamaya ncelik tanma gereklilii sz konusudur. mparatorluun
Bakentinde yeni balayan bu sre, ayn zamanda toplumda yeni bir sanat
anlaynn yerlemesini de salamtr. XVIII. ve XIX. yzyllarda, birbirini izleyen
yeniliki padiahlarn bilinli atlmlaryla, devlet yapsnda kkl reformlar
yaanmtr1.
Her yenilemede olduu gibi Osmanl mparatorluu iin de deiim, gerek
siyasi gerekse kltrel anlamda birden bire balamamtr. Birok aratrmacya gre,
Tanzimat Fermannn okunmasn tetikleyen 1826 senesinde Yenieri Ocann
lavedilmesiyle birlikte siyasi, ekonomik ve kltrel anlamda mparatorluun ehresi
deimeye balamtr. Tanzimatn balangc III. Selim (17891807) veya II.
Mahmut (18081839) dnemlerine kadar indirilebilir. Burada bizim iin nemli olan
tarihi manzara iinde toplumun tutum ve davranlarndaki temel karakteri
kavrayarak dnemin kltrel ve sanat alanndaki deiimine k tutmaktr.
mparatorlukta kkl bir kltr deiimin yaand gerektir. Sz konusu XVIII. ve
XIX. yzyllar, sanatn her dalnda yeni biim ve tekniklerin denendii, yeni sanat
dallarnn olutuu ve giderek sanat eitiminin kurumsallat bir dnem olmutur2.
XVIII. yzylla birlikte Osmanl Sanatnda bata mimari olmak zere
deienin ne olduunu sorgulamak istediimizde aranan cevap, stanbul merkezli
gibi grnmektedir. Fakat bir dnem iinde deien ne varsa, kltrel anlamda,
devletin yaygn olduu tm corafyalarda etkin olduunu da dnmek gerekir.
Kltr, tarihsel ve toplumsal gelime sreci iinde, btn maddi ve manevi deerler
ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve
toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btndr. Dier bir
1 Renda, Resim ve Heykel, Osmanl Uygarl 2, Ankara, 2002, s. 933.
2 Renda, a.g.m., s. 933.
-
2
deyile toplumun tarihsel sre iinde rettii ve kuaktan kuaa aktard her trl
maddi ve manevi zelliklerin tamamdr. Sanat eserleri, biimlendikleri her maddede
yaadklar corafyaya kltrel bir iz brakmaktadr. Bu maddi deerlerin,
modernlemeyle birlikte deien, sadece siyasi ve toplumsal srete deil, toplumsal
srele birlikte paralel giden sanatta da yaand bilinmektedir.
Stefan Yerasimos Tanzimatn Kent Reformlar zerine3 adl yazsnda
Tanzimatla balayan srecin, farkl bir ynnn altn izmekte ve sz konusu
ynn, bata stanbul olmak zere, Osmanl corafyasndaki Bakentten
balayarak devletin snrlarnn uzad tm corafyalarda, gzlemlenen deiim
rzgrlar olduunu, Osmanl mparatorluunda Batl tarzda ehircilik
uygulamalarna dnk ilk abalarn tam reform dneminin bana denk dtn
belirlemektedir4. Tanzimatn tam szck anlam olan dzen verme kentte
dnmn gereklemesi iin kamusal anlamda gereken ne varsa salamaktayd.
Osmanl corafyasnda inaat malzemelerine, yollara, sokaklarn geniletilmesine
dair ehircilik nizamnameleri5 kartlmaktayd.
Osmanlnn eski bakenti Bursadan balayarak, ncelikli olarak depremde
yklp, yangnda yok olan ahap konaklarn yerine, Tanzimatn gerei olan
modernleme yolunda yenileri yaplmaya balanmtr. Kentlerin evrelerinde yol
ebekeleri oluturulmaya, sokaklar geniletilmeye, yeni semtler kurulmaya, evlerin
ve konaklarn yan sra hkmet kona, hastane, tiyatro, belediye gibi kamu
binalarnn yapmna ncelik verilmitir.
Son yllarda yaplan aratrmalar, Osmanl mparatorluunda Tanzimatla
birlikte gelien ehircilik, dier bir deyile kent reformlar, ksaca mevcut kent
grntsnn toptan reddedilmesi zerine dayanan, resmi belgelerden hareketle,
Osmanlnn Bakent merkezli ve neredeyse e zaman sreci iinde Anadoluya yani
krsal kesime de yansyan etkileri ve maddi oluumlar incelenmektedir. lkemizde,
Osmanl Dnemi Tanzimatn Kent Reformlar zerine yaplan aratrmalarn
gemiine baktmzda bunlarn olduka yeni olduu sylenebilir. Suraiya Faroqhi,
3 S. Yerasimos, Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri
(Editrler: P. Dumont-F.Georgeon), (eviren: Ali Berktay), stanbul, 1999, s. 119. 4 Yerasimos, a.g.m., s. 1.
5 Arazi Kanunnamesi 1858 senesinde karlmtr. Bkz. P.Dumont-F.Georgeon, Modernleme
Srecinde Osmanl kentleri, stanbul, 1999, s. v.
-
3
Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam6 kitabnda, Osmanl mparatorluundaki baz
sanatlarn uygulanmas ve insanlarca kabul edilmesini, zellikle de mimariye bal
sslemenin deiim srelerini, farkl sanat disiplinleri arasndaki ilikiyi, insan-
yapt, insan-ehir ve ehir-yap boyutuyla irdelemektedir. Editrln Paul Dumont
ve Franois Georgeonun yapt Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri7
kitabnda ise Osmanl kent alan modernletirme ynndeki kyasya bir srarn
belgelerle izi srlmektedir. Bu iz srme srecine aratrmaclar sevk eden
nedenlerin banda ise, Tanzimat reformlarnn bugne kadar grnenin dnda,
farkl bir yn ele alnmaya allarak, yenileme srecinin gizli kalm, zerinde
pek durulmayan nedenleri zerinde durulmaktadr. Bu dorultuda, stanbul dnda
Bat Anadolu (Ege) Blgesi8 ve Gneydou Anadolu Blgesinde
9 XVIII. ve XIX.
yzyllarda gelien modernleme srecinin aratrmaclar tarafndan detayl
incelenmeye baland, zellikle dikkat ekmektedir.
Avrupa Mimarisinde XVII. ve XVIII. yzyllarda yaygn olarak kullanlan
Barok ve Rokoko sluplar, XVIII. yzyln ortalarnda Trkiyeye ulam ve
zellikle mimari bezemeyi etkilemitir. Bu ortamda, geleneksel bir sanat dal olan
kalemii duvar nakkal da yeni bir programa uymu ve duvar ressamlna
dnmtr. Artk yzyllardr Osmanl yaplarnn duvarlarnda grlen bitkisel ve
geometrik motiflerden oluan boyal bezemelerin yerini, Barok ve Rokoko
erevelerin ierisine yerletirilmi manzara kompozisyonlar ve natrmortlar
almtr10
.
Aratrmalar, 18. yzyl Osmanl Resim Sanatnn, Minyatr Sanatnn bir
Bat buluu olan nc boyutu iine almasyla birlikte, Batl formlar kefetmeye
baladn ileri srer11
. stanbulda saraylarn i meknlarnda balayan Rokoko
6 S. Faroqh, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam (eviren: Elif Kl), stanbul, 2002.
7 P. Dumont-F.Georgeon, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, (eviren: Ali Berktay), stanbul,
1999. 8 18. yzylda Bat Anadolu (Ege) Blgesinde ynln geliimi zerine bkz. Y. zkaya, Osmanl
mparatorluunda ynlk, Ankara, 1994; Osmanl mparatorluunun toplumsal rgtlenmesinin
genel hatlaryla anlatm iin bkz. Y. zkaya, 18. Yzylda Osmanl Toplumu, stanbul 2007, ayn
yayn daha nce Y. zkaya, XVIII. Ylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants,
Ankara, 1985 olarak baslmtr. 9 S. M. Akpolat, Developments in House Architecture in the Western Part of Southeastern Anatolia
after the Reforms, EJOS, IV (2001) (0M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (eds.), Proceedings
of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht-The Netherlands, August 23-28, 1999),
No.5, p. 1-26. 10
G. Renda, a.g.m., s. 935. 11
G. Renda, Batllama Dnemi Trk Resim Sanat 17001850, Ankara, 1977, s. 77.
-
4
motifleriyle ve duvarlarla tavanlarn manzara konulu resimlerle sslenmesine
karlk, binalara dtan bakldnda tamamen geleneksel biimin korunduu
grlmektedir12
. mar arttka, i meknda balayan modernleme isteminin zaman
iinde binalarn d cephelerinde de grlmeye balamtr.
Aratrmaclar Osmanl Mimarisinde Batl anlamdaki formlar, emelerle
birlikte Batl olmaya deil, daha ok, Batya benzemeye alan giriimler13
olarak deerlendirir. Batl estetik formlar, Bakentten sonra vilayetlere giden
ustalar araclyla oralarda da uygulanmtr. Kpr, kale veya cami ina edilecei
zaman, imparatorluun eitli blgelerinden inaat ustalarnn getirilip Bakentteki
imar faaliyetlerinde altrldn konuyla ilgili kaynaklardan renmekteyiz.
stanbuldan vilayetlere, benzer ekilde usta ve iilerin gnderildii de
aratrmalarda belirtilmektedir14
. Saray dnda alan zanaat grubu kat bir
raklk-ustalk sistemine balyd ve bunlarn vilayetleri dolatklar bilinmektedir.
te yandan, imparatorluun her yerinde gezgin inaat ustalarnn bulunduunu
kaynaklar belirtmektedir15
. Tm bu belgeler ve aratrmalarn sonucunda Batl
formlarn Bakentten taraya ya da dier bir deyile krsal kesime ulamasnn, imar
faaliyetlerinde yaygn kullanlmasnn sebebinin, bu gezici zanaatkrlarla saland
dnlmektedir. Bu kaynaklara dayal bilgileri Anadolu genelinde
deerlendirdiimizde ve Osmanl Mimarisinde yle bir baktmzda, Batnn
estetik formlarnn kalc bir etki braktn syleyebiliriz. Eraf tarafndan yaptrlan
camilerin, zellikle nakkalk alannda zengin sslemelere sahip olduu, kitabelerde,
pencere alklklarnda, takaplarda Barok karakterde bitkisel kvrmlarn, kartularn
ve madalyonlarn kullanld grlmektedir. Konak ve evlerde ise Batl formlarn
etkisi duvar resimlerinde aklkla uygulanmtr. te bu kapsamda, Anadolunun
XVIII. ve XIX. yzyllardaki Osmanl corafyasna bal yerleim alanlar iinde,
mimari sslemede younluuyla dikkat eken ve kltrel hayattaki deiimin izlerini
12
G. Renda, Europe and the Ottomans, Europa und die Kundst des Islam 15. bis. 18. Jahrhundert,
Vienna, 1983, s.18; ayrca bkz. F. M. Gek, Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun k,
Osmanl Batllamas ve Toplumsal Deime, stanbul, 1999, s. 98. 13
F.M. Gek, a.g.e., s. 98. 14
F.M. Gek, a.g.e., s. 99da 1720-21 tarihlerinde, Mescid-i Aksann restore edilmesi
(MM7829/12-22) Ruslara kar Karadenizde Azak kalesinin inas iin stanbulda iiler
gnderilmitir. Bilgisini aktarmaktadr. 15
G. Renda, Europe and the, s.18; G. Renda, Batllama Dnemi Trk, s. 189.
-
5
tadn bildiimiz duvar resimleri aratrma konusu seilerek Trk Sanat
ierisindeki yeri ve neminin belirlenmesine katk salanmak istenmitir.
almamzn konusunu oluturan Anadoluda Osmanl Duvar Resimleri
konusu, yaplan almalarla henz btn akl ile ortaya konulmu deildir.
Konu zerinde yaynlanan farkl ierikli veya belirli bir eser ya da eser grubu zerine
hazrlanm yaynlarn yaklam, gerek Bakent (stanbul), gerekse Anadoluda
karmza kan duvar resimlerinin tarihlendirilmesi, konu anlatm, teknik ve slup
analizlerine younlamakta ve tarihsel dizge iinde genellikle minyatr sanatndan
duvar resmine gei sreci deerlendirilmektedir. Aratrmalarn bu yaklam
sayesinde Osmanl corafyasndaki XVIII. yzyldan balayarak XX. yzyln
balarna kadar geen srecin bylece bir belgelemesi yaplmaktadr. Bu belgeleme
almalarna son yllarda konuyla ilgili birok yayn eklenmitir. Yaynlardaki
inceleme alan younlukla stanbuldaki saray ve kklerde, konaklarda ve yallarda
bulunan duvar resimleri olmutur16
. Bakent eserleriyle birlikte Anadoludaki srecin
de analizi, duvar resimleri tanmlanarak slup, sanat ve tarihleme sorununa
yneliktir. Bu saptamalar T. Okuolu17
tarafndan rneklenmitir: Sedad H.
Eldem, Trk Baheleri18
, adl kitabnda Topkap Saraynda ve baz stanbul
konaklarnda bulunan duvar resimlerinden hareketle XVIII. ve XIX. yzyldaki
Osmanl bahelerinin rekonstrksiyon denemelerini yapmtr. Rhan Ark19
ise,
Soma Hzr Bey Camiini incelerken, son cemaat yerindeki betimlemelerin stanbul
16
Konuyla ilgili yaynlar iin seme yaynlar iin bkz. A. P. ahin, 19 Yzyln kinci yarsnda
Osmanl Duvar ve Tuval resminde Manzara Olgusu zerine Bir rnekleme: ale Kk, (Hacettepe
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi), Ankara, 1991; P. ahin, Balyan ve dAronconun mzasn Tayan ale Kkndeki Sanat:
Duvar ve Tavan Resimleri, Art Decor, Say:30, stanbul 1995, s. 150152; A.P.ahin Tekinalp,
Yldz saray Kompleksi Duvar Resimleri, (Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat
Tarihi Blm, Yaynlanmam Y.Lisans Tezi) Ankara, 1999; . Yum, Milli Saraylarda Duvar ve
Tavanlarda Yer Alan Doa ve Mimari Konulu Manzara Resimleri, (stanbul Teknik niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1991; .Yum, Milli
Saraylarda Duvar ve Tavan Resimleri, Trkiyemiz, Say: 69, s.18-29; .Yum, stanbulda 19.
yzyl Saray Yaplar ve Bat zellikli Duvar ve Tavan Resimleri, Antik-Dekor, Say: 19, stanbul,
1993, s.32-38. 17
T. Okuolu, 18. ve 19. Yzyllarda Osmanl Duvar Resimlerinde Betimleme Anlay, (stanbul
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm Yaynlanmam Doktora Tezi),
stanbul, 2000, s. 70,71. 18
S.H.Eldem, Trk Baheleri, stanbul 1976. Osmanl bahe dzenlemeleri iin ayrca bkz. G.
Aslanolu-Evyapan, Eski Trk Baheleri ve zellikle Eski stanbul Baheleri, Ankara, 1972. 19
R. Ark, Batllama Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anadoluda Ahap Camii, Ankara,
1973, s. 19.
-
6
ikonografisinde yer tuttuunu ve simgesel almlar da olduunu vurgulam, ancak,
bir anlam zmlemesine girmeyeceini de belirtmitir.20
.
T. Okuolunun 18. ve 19. yzyllarda Osmanl Duvar Resimlerinde
Betimleme Anlay adl doktora tezinde, Bakent ve Anadoluda yer alan duvar
resimleriyle birlikte Yunanistan, Makedonya ve Suriyedeki, dnemin Osmanl
corafyas iinde kalan blgelerdeki, duvar resimlerinin dikkat eken, belli bal
binalardaki rnekleri anlam ve slup ynnden tanmlanarak,
deerlendirilmitir. Okuolunun doktora tezinin k noktas, duvar resimlerini
birer birer ele alarak, bu eleri, anlamn oluumuna katkda bulunacak ekilde
inceleyen bir yaklamla inceleyen B. Tanmana ait makaleden kaynaklandn
dnmekteyiz21
. Okuolu, Tanmann makalesini yle deerlendirmektedir:
Tanman, ressamn mekan anlayna deinmi, onun bir Osmanl Dnyas
betimlemeye altn savunarak bunun ana hatlarn ortaya koymu ve buradan
hareketle, sanatnn yetitii ortama ve kiiliinin ana hatlarna ilikin bir
restitsyon nermitir22
.
Hal byleyken, aklmza Bakent dndaki Anadolu duvar resimlerini
yeniden tasarmlamak mmkn mdr? sorusu gelmektedir. Sorunun yantn bulmak
adna Anadoluda Osmanl Dnemi duvar resimleriyle ilgili bir aratrma yapma
gereklilii kendiliinden domutur. Bununla birlikte, duvar resimlerinin, bugnk
durumunu yerinde inceleyip, ulalan verilerle deerlendireceimiz bir aratrmay
doktora tez konusu olarak seerken, Anadoluda mimari antlardaki duvar
resimlerinin aratrlmas, teknik ve slup farkllklarnn blgesel zellikler tayp
tamadnn ortaya konulmas, birbiriyle benzerliklerinin ve btn iinde ayrlan
yanlar ele alnarak mimarideki konumu, konular, slup zellikleriyle ayrntl
incelenmesi; bylelikle de Trk Sanat ierisindeki yeri ve neminin tespit edilmesi
amalanmtr.
Balangta Anadoluda Osmanl Dnemi Duvar Resimlerinde slup
Geliimi olarak belirlenmek istenen aratrmamz, n alma aamasnda, sz
konusu dnemde ortaya konulan eserlerin say olarak (yalnz dneminde ina
20
T.Okuolu, a.g.t. s.71. 21
B. Tanman, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii adrvannn Kubbesinde Zileli Eminin Yaratt
Osmanl Dnyas ve Bu Dnyaya Yansyan Kiilii, Sanat tarihinde konografik Aratrmalar,
Gner nala Armaan, Ankara, 1993, s.491-521. 22
T. Okuolu, a.g.t., a.72.
-
7
edilenler deil; bu dnemde onarlan eserlerde de duvar resimlerine dahil
edilebilecek ssleme unsurlarnn bulunmasyla) okluu, mimarinin her trnde
karmza kmas, incelemeyi kolaylatracak belgelemelerin (ayrntl izimler,
ariv kaytlar, onarm belgeleri, onarm ncesi ve sonrasna ait fotoraflar, v.b gibi)
yetersiz ve tamamlanmam olmas nedeniyle konunun daraltlmasna gidilmitir.
Bu dorultuda ncelikle belirlenen dnem ve alan ierisinde yer alan mimari
rneklerde konulu duvar resimlerinin incelenmesi, belgelenmesi ve yeni verilerin
aratrlmas; belgelemeden yola klarak, Anadolu corafyasndaki duvar
resimlerinin deerlendirilerek, zellikle anlam ve slup asndan yeni verilerle
yeniden anlalmas, aklanmas amalanmtr.
lk incelemelerimizle birlikte aratrmay gletiren nemli sorunlarla da
karlalmtr: Bugne kadar aratrlan ve belgelenen eserlerin birounun bugn
yklm olduu veya eski ya da yeni onarmlar sonucu meydana gelen deiikliklerle
duvar resimlerinin yok olduu; ksmen korunmu olanlarda ise yaplan onarmlarla
deiiklie uradklar tespit edilmitir. Tm bunlarn yannda sivil mimaride
younlaan duvar resimlerinde yerinde inceleme ve belgeleme konusunda da
sorunlarla karlalmtr. Evlerde, konaklarda, kklerde bulunan duvar
resimlerinin ounun bugn hala mesken olarak veya lokanta, misafirhane gibi zel
ilevleri nedeniyle zellikle izin sorunlarndan dolay belgeleme/tanmlama
gln beraberinde getirmitir.
Konunun belirlenmesinde tm bu ayrntlar da dikkate alnarak, Anadoluda
camilere kadar giren duvar resimlerinin her blgeye yayld ortaya kmtr.
stanbulda balayan sre, ksa srede benimsenerek cami, trbe, han, ar,
adrvan, ev, konak v.b. gibi farkl yap trlerinde, yaygn olarak uygulanmtr. XVI.
yzylda tarada antsal yaplarn ounun, merkezi ynetimin o blgede grevli
memurlar tarafndan yaptrldn kaynaklar belirtmektedir23
. Yine ayn ekilde, bu
grevlilerden bazlarnn da devirme olarak toplanp Bakente gtrlmeden nce
sz konusu yrede yaam olduklar vurgulanmaktadr. Buna karlk XVIII.
yzyln 2. yarsnda birok inaat sahibinin yaamn tarada srdrd ve
bulunduklar corafyaya kuaklar boyunca kkl yerleen kiiler olduklarnn alt
23
S. Faroqh, (eviren: Elif Kl), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Ortaadan Yirminci
Yzyla, stanbul, 2002, s. 254-259.
-
8
nemle izilmektedir24
. Bu kiilerin yresel konumlarnn gcn gsterdikleri
belirtilmektedir. Bu dorultuda Osmanl dneminde, Bakent stanbul dnda duvar
resimlerinin yaygn olarak kullanld Anadolu, bnyesinde barndrd dini ve sivil
(profan) binalar aratrma alan seilmi, XVIII. ve XIX. yzyllar ise zaman snrn
meydana getirmitir.
Bugne kadar konumuz ile ilgili yaplan incelemeler genel olarak stanbul ve
Anadolu olmak zere iki ana balk altnda toplanabilir. Bu iki ana bala son
yllarda Balkanlardaki Osmanl Dnemi duvar resimlerinin tespit edilmesi,
tarihlendirilmesi ve bu balamda Bakent ve Anadolu rnekleriyle deerlendirilmesi
ynnde almalarn da bulunduunu syleyebilmekteyiz. Sz konusu stanbul,
Anadolu ve Balkanlar ana balklar altnda duvar resimlerinin bulunduu eserlerin
tespit edilmesi, tarihlendirilmesi, konularna gre snflandrlmas, slup zellikleri,
sanat sorunu gibi alt balklar detayl deerlendirilmitir. Bununla birlikte son
yllarda zellikle stanbul ve Anadolu merkezli duvar resimlerinde anlam ve
slup asndan yeni bir bak asyla duvar resimlerindeki betimleme mant
zerine, verilere dayandrlan fikirlerin deerlendirilmesi de sz konusudur.
stanbul ve Anadoludaki Osmanl Dnemi duvar resimleriyle ilgili en detayl
almalar, R. Ark25
ve G. Renda26
tarafndan gerekletirilmitir. Sk sk bavuru
kayna olarak yararlandmz bu iki temel almayla birlikte, son yllarda duvar
resimleriyle ilgili aratrmalarn hz kazandn syleyebiliriz. R. Arkn
24
S. Faroqh, a.g.e., s. 254de dip not 39da konuyla ilgili olarak Veinstein, G. Ayn de la rgion
dIzmir et commerce du Levant (Deuxime Moiti du XVIIIe), Etudes balkaniques, XII, 3, s.71-83
makalesinein altn izerek, sz konusu yaynda Fransz kaynaklarna dayanlarak Egedeki
Karaosmanolu hanedannn g kullanmnn olduka iyi yanstld bilgisini aktarmaktadr. 25
R. Ark, Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara, 1988. Yazarn konuyla ilgili dier
yaynlar iin bkz. R. Ark, Resimli Trk Evlerinden ki rnek, Sanat Dnyamz, Say: 4,
stanbul, 1975, s. 1218; R. Ark, Batllama Dnemi Trk Mimarisi rneklerinden Anadoluda
Ahap Camii, Ankara 1973; R. Ark, Batllama Dnemi Anadolu Trk Sanatna Bir Bak,
50. Yl Konferanslar, Ankara, 1976, s. 111136; R. Ark, Camide Resim, Trkiyemiz, Say: 14,
stanbul, 1974, s. 29. 26
G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 17001850, Ankara, 1977. Yazarn konuyla
ilgili dier yaynlar iin bkz. G. Renda, Amasya II. Bayezid Klliyesindeki Muvakkithane, Sanat
Tarihi Yll, Say: VI, (19741975), stanbul, 1976, s. 181206; G. Renda-T.Erol, ada Trk
Resim Sanat Tarihi, Trk Resminde Batllama Ynnde lk Denemeler, stanbul, 1980; G.
Renda, Milli Saraylarn Resim sanat Asndan nemi, TBMM Milli Saraylar Sempozyumu, (15
17 Mays 1985), Ankara, 1985, s. 171176; G. Renda, 19 Yzylda Kalemii Nak-Duvar Resmi,
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 6, stanbul, 1986, s. 15301534; G. Renda,
Wall Paintings in Turkish Houses, Vth International Congress of Turkish Art, (2328 September
1975), Budapest, 1978, s. 711735; G. Renda, Westernisms in Otoman Art: Wall Paintings in 19th
Century Houses, The Otoman House, Papers from the Amasya Symposium, (2427 September
1996), Ankara, 1998, s. 103109.
-
9
Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat adl kitab, Anadolu olarak belirlediimiz
corafi snrlarn temelinin atlmasnda, doktora almamza ana kaynak olmutur.
R. Arkn yayn, Anadolu merkezli duvar resimlerini aratran bugne kadar toplu
olarak ele alnm temel kitaptr. G. Renda ise, duvar resimlerini, Bakent odakl
XVIII. yzyldan sonraki geliimini konu edinmekte; bylece bu iki ana kaynan
nda almamzn temeli atlarak, zerine yaptmz alan almalarmz,
incelemelerimiz ve son yllardaki yeni yaynlar deerlendirilip eklenere toplu bir
sunum ve deerlendirme ortaya karlmtr. Kukusuz duvar resimlerinin
anadoludaki varl bu alanda farkl coraflarda zenginlii gstermektedir. Daha
sonraki yllarda yaplacak almalarla, alan ve yerinde incelemelerimiz srasnda
edindiimiz bilgiler dorultusunda, daha da zenginleerek yeni rneklerle
karlalalabileceini syleyebiliriz.
Bu dorultuda A. Arelin27
ve . Kuyulunun almalar zellikle dikkat
ekicidir. . Kuyulunun zellikle Bat Anadolu Blgesinde olmak zere duvar
resimleri zerine yapt almalar28
gerek tanmlamalar, gerekse
deerlendirmelerimizde yararlandmz nemli kaynaklar oluturmutur. Bunun
yannda duvar resimleri zerinde almalar yapan aratrmaclara ait makale veya
kitap blm niteliinde yaynlar29
gerek n bilgi gerekse tanm ve tanmlamalaryla
tezin deiik aamalarnda yararl olmulardr.
27
Bkz. A.Arel, Cincin Kynde Cihanoullarna Ait Yaplar, V. Aratrma Sonular Toplants (0610 Nisan 2010), Ankara, 1988. s.56-76, Ege Blgesi Ayanlk Dnemi Mimarisi:1989
Dnemi Yzey Aratrmalar, VIII. Aratrma Sonular Toplants (Ankara, 1990), Ankara, 1991,
s.1-23, 19. yyda Tokatta Bir Trk Evi, Trkiyemiz, Say: 73, stanbul, s.7,8, Osmanl
Mimarisinde kamet Kuleleri, X. Trk Tarih Kongresi (1986),Cilt: V, Ankara, 1994, s. 2323-
2331 veOsmanl Mimarisinde Konak Kuleleri, X. Trk Tarih Kongresi, (22-26 Eyll 1986),
Ankara, 1986, s. 195-196; Tanzimat ncesi zmir Sanatnda Yeni Ynelimler, zmir, 2002. 28
Bkz. . Kuyulu, Anatolian Wall Paintings and Cultural Traditions, EJOS, III, No: 2, pp.1-27;
Bademli Klczade Mehmet Aa Camii (demi/zmir), Vakflar Dergisi, Say: XXIV, Ankara,
1994, s. 147-158; akraa Kona, Birgi, Tarihi, Tarih Corafyas ve Trk Dnemi Antlar
(Yayna hazrlayan: Rahmi Hseyin nal), Ankara, 2001, s. 145-152; Ge Dnem Anadolu
Tasvir Sanatndan Yeni Bir rnek: Soma Damgac Camii, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, Say:
IV, zmir, 1988, s. 67-78; zmir ve evresindeki Bir Grup Duvar Resminin ncelenmesi, II.
Uluslararas zmir Sempozyumu Bildiriler (zmir 1517 Mays 1995), zmir, 1998, s. 57-78; Kara
OsmanOlu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara, 1992; Krkaa iftehanlar Camii, Arkeoloji
ve Sanat Tarihi Dergisi, Say: V, Bornova-zmir, 1990, s.103-116 ve Sandkeminolu Evi, Birgi
Tarihi, Tarihi Corafyas ve Trk Dnemi Antlar ( Yayna hazrlayan: Rahmi Hseyin nal),
Ankara, 2001, s. 153-155. 29
Bu tr aratmalar iin ok sayda rnek olmakla birlikte dorudan duvar resimlerini konu edinen
baz rnekler iin bkz...akmak, Belenard (Torapan) Ky Camii (Gney/Denizli), Sanat
Tarihi Dergisi, Say: VII, zmir, 1994, s.19-26.; Boazii Kasabas Eski Camii (Baklan/Denizli)
9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Cilt: I (Ayrbasm), Ankara, s.529-540.; Denizli
-
10
A. P. ahin-Tekinalp30
ve . Yum31
tarafndan stanbuldaki saraylarda yer
alan duvar resimleri uygulamalar, tarihlendirilmeleri ve sanatlar zerine detayl Y.
Lisans ve doktora tezleriyle birlikte, makaleler yaynlanmtr. Bu almalarda her
ne kadar stanbul merkez alnarak, saraylardaki duvar resimleri incelenmi olsa da
yeri geldiince bavuru kaynaklar olarak deerlendirilmilerdir. T. Okuolu32
ve
B. Tanmann33
yaynlar duvar resimlerindeki anlam ve slup incelemelerine
betimleme mant dorultusundaki saptamalaryla konuya yaklammzda yol
gsterici olmulardr. Ancak belirtilen tm yaynlar ierik ve yntem asndan
tasarladmz alma kapsamnda deillerdir ve daha ok seilmi birka rnek
zerindeki snrl uygulama biimleri veya problemlerin incelendii veya bunlarn
eletirildii bazen de genel ya da ayrntlar zerinde deerlendirmelerin yapld
aratrmalar oluturmaktadr. T. Okuolu stanbul, Anadolu, Orta Dou ve
Balkanlarda yer alan duvar resimlerinden setii belli bal eserlerin zerinden
duvar resimlerindeki konuya dayanan betimleme anlayn irdelemitir. Bununla
birlikte Anadoludaki duvar resimlerinin Balkanlara ve Orta Douya uzand
nemli rneklere ulamamzda bize k tutmutur. Balkanlarda Osmanl
Mimarisinde karmza kan duvar resimlerinin bilgi olarak ve karlatrma
balamnda bize k tutmas iin M. brahiminin34
yaynlarndan yararlanlmtr.
lindeki Trk Antlar (Camiler), (E.. Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji ve Sanat Tarihi
Blm Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) zmir, 1991.; E.Da, Dazkr Yaknlarndaki
Yaynlanmam Ahap Destekli ki Ky Camii 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Cilt: II,
Ankara, 1995, s.1-12.; Y.zbek, Mustafapaa (Sinasos) Evlerinde Duvar Resimleri, Kayseri,
2005 veDuvar Resimli Bir rgp Evi: Sucuolu Kona, Journal of Turkish Studies, Volume
30/II, Harvard, 2006, s. 329. 30
A. P. ahin, 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanl duvar ve tuval resminde manzara olgusu zerine
bir rnekleme: ale Kk, (Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi
Blm, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 1991; A. P. ahin-Tekinalp, Yldz Saray
Kompleksi Duvar Resimleri, (Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi
Blm Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1999. 31
. Yum, Milli Saraylarda Duvar ve Tavanlarda yer alan Doa ve Mimari Konulu Manzara
Resimleri, (stanbul Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul, 1991. 32
T. Okuolu, 18. ve 19. yzyllarda Osmanl Duvar Resimlerinde Betimleme Anlay, (stanbul
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 2000. 33
B. Tanman, Merzifon Kara Mustafa Paa Camii adrvannn Kubbesinde Zileli Eminin Yaratt
Osmanl Dnyas ve Bu Dnyaya Yansyan kiilii, Gner nala Armaan, Ankara, 1993, s. 491
522. 34
M. brahimi, Makedonya'da Trk-slam Mimarisinde Grlen Duvar Sslemelerinden rnekler,
(Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Blm, Yaynlanmam Doktora Tezi),
Ankara, 1989. Yazarn dier yaynlar iin ayrca bkz. M. brahimi, Makedonyada Trk-slam
Mimarisinde Grlen Duvar Ssleme rnekleri, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Cilt:II,
(23-27 Eyll 1991), Ankara, 1991, s. 287-298.
-
11
Yukarda belirtilen yayn ve kaynaklarn da yardmyla hazrladmz bu
almamz, eitli safhalardan meydana gelmitir. Bunlardan ilki, ilgili yaynlar
taranmas, deerlendirilmesi ve incelenmesinden oluan ktphane almasdr. Bu
safhada yaynlarn taranmas sonucu Anadoluda XVIII. ve XIX. yy.dan Osmanl
Dnemine ait duvar resimleri bulunan toplam 153 eser tespit edilmi; sonrasnda
gerek yayn karlatrmalar ve gerekse yerinde yaplan incelemelerin de yardmyla
konulu resim nitelii tayan duvar resimlerinin yer ald 75 eser katalog kapsamna
alnmtr.
Aratrma rneklerinin belirlenmesinden sonra, yaplarn ve duvar
resimlerinin zellikle zaman ierisinde urad deiimlerin tespiti amacyla mevcut
belgeler ve ariv kaytlarnn incelenmesine geilmitir. Bu dorultuda ncelikle
Vakflar Genel Mdrl ve Kltr Bakanl Eski Eserler ve Mzeler Genel
Mdrl arivlerindeki fotoraf, izim, eski eser fileri, onarm fileri, tescil
fileri ve eski eser dosyalar incelenmitir; arivlerden zellikle fotoraflara
ulalarak, kopyalar alnmtr. Ancak hemen belirtilmelidir ki ulaabildiimiz ariv
belgeleri ierisinde almamzda yararlanabileceimiz belgeler kstldr ve bazen de
geerli bilgi niteliinden olduka uzaktr. Nitekim fotoraflar daha ok belirli (cami,
medrese gibi nemli grlen) yaplarda younlamtr ya da belirli ynlerden alnan
grntlerle daha ok mimarinin belgelenmesiyle snrldr. Dosyalarda yer almasn
beklediimiz ayrntl belgelemeler ya eksiktir ya da yoktur.
Dorudan yap sahipleri konumunda olan bu kurumlar yannda, eski
fotoraflar iin kiisel arivlerden ve konu zerinde alan aratrmaclara ait
yaynlardan da yararlanlmtr.
Alan almas ncesinde yap listeleri hazrlanm, bu konuda yerel
kurumlarda alan kamu grevlileri (mzeler ve koruma kurullar alanlar gibi) ve
konu zerinde daha nceden aratrma yapan aratrmaclarn belge, bilgi ve
deerlendirmelerine de bavurulmutur. Bu sayede yklm, yok olmu ya da
svanarak zeri kapatlm ve belgelerine ulalamayan birok rnek inceleme
kapsamndan karlmtr.
n hazrlklar srasnda dier bir aratrma, duvar resimlerinin tanmlanmas,
deerlendirilmesine ynelik incelemelerin gerekletirilebilmesi iin eitli
aratrmaclarn hazrladklar yaynlarn incelenmesi oluturmutur. Bu inceleme ile
-
12
belgeleme konusunda hazrlanm n rneklerin ve kullanlabilecek yntemlerin
tespitine allmtr.
almada bir sonraki safha yaplarn yerinde grlp incelenmesi srecinden
meydana gelmitir. Alan almasnda incelemeler daha ok 2008 ylndan itibaren
balatlm, almann tamamlanma aamasna kadar devam eden srete, aralklarla
Nisan 2011e kadar devam etmitir. ncelemelerimiz srasnda yaplar tanmlamaya
yarayacak zellikler, malzeme ve duvar resimlerine ilikin veriler kaydedilmi;
belgelemek amacyla fotoraflanm ve ayrntl notlar ve gerektiinde ller
alnmtr. Bu hazrlk safhasndan sonraki alma dnemimiz elde edilen bilgiler,
gzlemler ve deerlendirmelerin kda aktarlmasndan meydana gelmitir.
Bu safhada almann birinci blmn giri ksm oluturmaktadr. Giri
ksmnn hemen ardndan katalog ksmna gemeden nce belirli bir zaman dilimi
incelenen Osmanl Dneminde duvar resimleri hakknda genel bilgilerin yer ald
ikinci blme yer verilmitir. Bu blmde konu kapsam dna kmamak amacyla,
zellikle katalogda incelenen XVIII. ve XIX. yzyllarda Anadolu Duvar resimlerine
gelinen sre, ksaca ele alnarak aklanmtr. T. Okuolunun35
doktora tezindeki
1. Dnsel Arka Plan ana balkl ve 1.1. Batllama ncesi Osmanl Betimleme
Mant alt balkl blmn ieriinde izlenen Osmanl padiahlarna gre
kronolojik sralama, tezimizin Katalog ncesi blmn tezin btnln
belirlemede uygulama kolayl ve almamzn bu blmn oluumunda bize yn
gstermitir. XVIII. ve XIX. yzyllara ait Anadoludaki duvar resimlerinin corafi
konumunu belirlemede ve bu balamda blgesel sluplar ortaya koymada, Osmanl
padiahlar ynetim yllarna gre kronolojik olarak belirlenerek, stanbul
(Bakentten) Anadoluya yansyan Batllama srecinin geliimi ve deiimi
yaynlar nda belirlenmeye allmtr.
nc blm oluturan ve XVIII. ve XIX. Yzyllarda Anadolu Duvar
Resimleri balyla ele alnan katalog ksmnda incelenen rnekler, ncelikle
alma alan Anadoluya gre 7 corafi blgenin oluturduu balklar altnda ele
alnmtr. Her bir blge bal altnda, rneklere gemeden nce Katalog blmne
dhil edilmeyen, ancak yayn ve kaynaklar sayesinde veya yerinde belgeleme imkn
bulduumuz yaplardaki duvar resimleri anlatmlarna da yer verilerek, her bir
35
T. Okuolu, a.g.t., s. 6-13.
-
13
blgedeki duvar resimlerinin mmkn olduunca bir btn olarak kavranmasna ve
deerlendirilmesine allmtr. Blge bal altndaki ikinci alt balklar, nce
dini mimaride duvar resimleri ve sonra da sivil mimaride duvar resimleri
oluturmutur. Yaplarn yer ald grubun belirlendii bu alt balklar altnda her bir
inceleme rnei nce ehre (ehir merkezi, ile ve ileye bal ky srlamasyla),
sonra yap adna gre alfabetik sralamaya gre katalog numaras ve yap adlarna
gre sralanmtr.
Katalog ksmn oluturan her bir rnek, konumu (yeri) ve fotoraf numaras
ve inceme tarihinin yer verildii n bilgilerden sonra, genel olarak iki blme
ayrlarak incelenmitir
lk blmde ksa yap tantmna, orijinal durumu ve zaman ierisinde
meydana gelen mdahalelere yer verilmitir. Duvar Resimleri alt balyla ele
alnan ikinci blmde ise duvar resimlerinin mimarideki konumu, teknii ve
tanmlamalarna yer verilerek detayl incelenmeye allmtr. ncelemeler genelde
dtan ie ve ite youn bir resim program olmas durumunda ise yap
duvarlarndaki konumuna gre mekn dolanlarak, ayrntlaryla anlatlarak
gerekletirilmitir. Bylece dtan ie doru ve ite giriten itibaren tm duvarlar
devam edilerek, duvar resimleri tm blmler ve detaylarn ele alnabilecei standart
bir inceleme ve gzlem sistemi oluturulmutur. Yaplarda incelemede tespit edilen
her bir duvar resmi genelden detaya, kompozisyondan resim elerine devam eden
bir tanmlamayla incelenmitir.
Katalog blmndeki tantmlarda metin ierisinde aklanmas gereken
yerler numaralandrlm, bu numaralandrma srasna gre aklayc bilgiler sayfa
altnda yer alan notlarda (dipnotlarda) verilmitir. Ayrca duvar resimlerinin
incelendii blmlerdeki aklamalar konunun daha iyi anlalabilmesi iin alma
sonunda yer alan fotoraflarla desteklenmitir. Fotoraflarda duvar resminin
tantlmas iin daha genel grntlere yer verilmi; ancak anlatmlarn gerektirdii
durumlarda fotoraflar mmkn olduunca detaylandrlmtr.
Katalogdan hemen sonra drdnc blm olarak Karlatrma ve
Deerlendirme gelmektedir. Katalog rneklerinde duvar resimlerinde ortaya kan
tespitlerin akland bu blmde alma kapsamnda olmad iin yaplarn
tantmna ilikin deerlendirmelere yer verilmemitir.
-
14
Karlatrma ve Deerlendirmenin ilk blmn Duvar Resimlerinin
Uyguland Mimari Trleri oluturmaktadr. Anadoluda Osmanl Dnemine ait
eserlerde bulunan duvar resimlerinin incelenmesi srasnda Katalog Blmnde
yaplan hem blgesel ana balklar, hem de eserlerin dini ve sivil mimari alt
balklarnda toplanmas duvar resimlerinin uyguland mimari trleri
belirlememizde alma kolayl salamtr. Bu blmde blgelere gre hangi
eserlerde duvar resimlerinin bulunduu deerlendirilmitir.
Karlatrma ve Deerlendirmenin ikinci blmde Duvar Resimlerinin
Mimaride Yeri ve Konumu incelenmitir. Sz konusu blmde duvar resimlerinin
incelenmesi srasnda mimarideki yeri ve konumu belirlenirken ayn zamanda da
konuya bal olarak mimarideki konumun ve yerin belirlenip belirlenmedii
konusundaki sorun, eldeki verilere gre irdelenmitir.
Karlatrma ve Deerlendirmede nc blmde, Duvar Resimlerinin
Konular her biri kendi ierisinde ayrca detaylandrlan manzara tasvirleri, mimari
tasvirler, natrmortlar, figr tasvirleri ve figrl kompozisyonlar, tat tasvirleri ve
sembolik tasvirler olmak zere alt alt balk altnda incelenmitir. Manzara
tasvirleri, ierisinde ehir tasvirleri ve hayali tasvirlerin yer ald mimari-manzara
konulu tasvirler, deniz konulu tasvirler, kr ve orman manzaral tasvirler olmak zere
dier alt balklar altnda incelenmitir. Mimari tasvirler, camiler, trbeler, kaleler,
saraylar/kkler/evler/konaklar ile emeler/havuzlar alt balklarnda incelenmitir.
Natrmortlar, iekler ve meyveler alt balklarnda incelenmitir. Figr Tasvirleri,
Figrl Kompozisyonlar alt bal ile deerlendirilmitir. Tat Tasvirleri, gemiler
ve trenler alt balklarnda incelenmitir. Sembolik tasvirlerde alt balklar
oluturulmamtr. zellikle Afyon, Denizli ve Konya ehirlerindeki camilerde yer
alan Tekke ikonografisine dayandn dndmz trbe, dervi sikkeleri, heybe,
Tuba Aac, Cennet-Cehennem tasvirleri, Mekke-Medine ehir betimlemeleri, Yedi
Uyurlar gibi sembolik anlatmlar karlatrmal olarak deerlendirilmitir. Buna
karlk natrmort bal altnda deerlendirilmesi gereken ama eserlerde yer ald
konum itibariyle sembolik olduunu dndmz bak+karpuz motifi Sembolik
tasvirler bal altnda deerlendirilerek bereket sembol olup olmad
konusunda saptamalarda bulunulmaya allmtr. Ayn ekilde her blgede
karmza kan perde motifinin de anlam olarak sembolik ieriinin bulunduu
-
15
dnlerek tekil veya zellikle mihraplarda kandil+perde mantyla anlam
zmlenmesine veriler nda yeni tanmlamalar getirilmeye allmtr.
Karlatrma ve Deerlendirmede drdnc blm, Duvar Resimlerinde
slup zellikleri ana bal oluturmaktadr. Bu blmde ncelikli olarak stanbul
ve Anadolu sluplarnda sanat belirleme amacyla aratrmaclarn yapm
olduklar deerlendirmeler ksaca tanmlanmtr. Bunun dnda mimari, manzara,
natrmort ve sembolik konulu duvar resimlerinin, mimaride ilenmi olduklar
alanlarla ilgili deerlendirmeler yaplmtr. Barok karakter zellikleri tayan
kartulara, madalyonlara, harim ve son cemaat yerlerindeki duvar yzeylerine,
ssleme eritleri veya tekil olarak herhangi bir snrlayc eye yer verilmeden nasl
uygulandklar konusunda ulalan sonular vurgulanmtr.
Karlatrma ve Deerlendirmede beinci blm Duvar Resimlerinde
Teknik ve Malzeme, oluturmaktadr. Bu blmde XVIII. ve XIX. yzyllarda
grlen duvar resmi teknikleri deerlendirilmitir.
Deerlendirmede altnc blmnde Duvar Resimlerinde Tarihlendirme ve
Sanat Sorunu incelenmitir. XVIII. ve XIX. yzyl Anadoluda Osmanl dnemi
duvar resimleri incelenirken var olan sanat isimlerine yenileri eklenmeye
allm. Bu dorultuda kaynaklara, belgeler dayal almalara srdrlrken bir
yandan da yerinde incelemelerle eserlerdeki duvar resimlerin mevcut yazlar
okunmaya allmtr.
Sonuta, yaplan almayla XVIII. ve XIX. yzyllara tarihlenen Osmanl
Dnemi duvar resimlerinin, inceleme alan olan Anadolu corafyasnn tm
blgelerine yayld, dini ve sivil mimaride farkl yap tiplerinde yer almalaryla
eitlilik gsterdii, mimaride nemli bir ssleme unsuru olmalar yannda, sahip
olduklar konu ve kompozisyonlaryla Trk Sanatnda bal olduklar
geleneklerden uzaklamadan Bat etkilerini zmsemeye alan slup zelliklerini
yanstan rnler olmasyla nemli bir yere sahip olduu blgesel sluplarn da varl
belirtilerek ortaya konulmutur.
-
16
2. OSMANLI DNEM DUVAR RESMLER ZERNE:
Osmanl mparatorluunun 1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa Antlamalar
Batya ynelik gelime siyasetini snrlayarak, daha lman ve bar bir tutum
sergiledii dnem olarak tarihe yazlmtr. Hlbuki Osmanl devleti, kurulduu
gnden balayarak siyaseti, snrlarn, Bat da dhil olmak zere, geniletmek ve
bununla birlikte de, devlet yaps ve kurumlarnn niteliini bu ynde belirlemek gibi
siyasal bir rota izlemitir. XVII. yzyla gelindiinde Osmanlnn 1699 ve 1718
antlamalaryla Batya kar snrlad genileme siyaseti, XVII. yzylda
Douya ynelen Fransz ticaretiyle zorlanmaya balar. Bylece, Fransayla Osmanl
mparatorluu arasnda, ncelikle ekonomik karlara dayanan ve siyasal
ykmllkler getiren diplomatik ilikiler kuruldu36
. ncelikli olarak Fransa ile
balayan yaknlamalar ve ilikiler daha sonralar dier Avrupa devletleriyle devam
etmitir. Avrupann teknik donanmn ve ilerlemesini zebilmenin ve anlamann
yolunu, gnderilen Osmanl elileriyle zme yoluna gidilmitir. Viyana (1719
1730), Paris (17101721), Moskova (17221723) ve Polonyaya (1730) gnderilen
elilerin edindikleri bilgilerle, Osmanl Devletinde gerek teknik, gerek sosyal
alannda deiimlerin37
baladn syleyebiliriz.
Osmanllarn Avrupa kltrnn eitli ynlerine ve Avrupa Mimarisinin
baz biimlerine XVIII. yzylda gstermi olduklar yatknlk konusunda
aratrmaclar bu diplomatik ilikilerin gerei, onlara paralel biimde, fakat Osmanl
sosyo-kltrel sisteminin z koullar dorultusunda olutuunu38
ileri srerler.
Padiahlarn saraya, dier bir deyile ie dnk yaamlar, XVIII. yzylla birlikte
kamusal alana ak bir yaam tarzna geilerinin dnemi oldu. Bu aamada ncelikli
olarak, Batl anlamdaki sluplarn izini srmek gereklilii vardr. Bu iz mimaride
kendini gsterir, diye bilinmekteyken, Barok slup zelliklerini gsteren mimari
unsurlarn, eserin kendisinden ok sslemesinde grlmesi, aratrmaclar farkl bir
dnce boyutuna tamtr. Bu aamada kap, pencere ve yazt ereveleri gibi
yapsal olmayan elemanlarda Avrupa tarznn grlmesi, Barok anlayn Osmanl
Sanatna kk sanatlar yoluyla girdiini belirtir39
. Sz buraya geldiinde unu
36
A. Arel, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul, 1975, s. 9. 37
T. Okuolu, a.g.t., s. 14. 38
A. Arel, a.g.e., s. 9. 39
A. Arel, a.g.e., s. 11.
-
17
vurgulamalyz ki, 1740 senesi nemlidir. nk Barok ve Rokokodan devirilen
biimlerin Osmanl yaplarnda, sistematik olarak kullanlmaya balamas, bu tarihe
rastlamaktadr40
. Durum byleyken, mimaride grlen etkileri ise yle
sralayabiliriz: Mukarnaslarn voltlere, silmelerin Barok profillere, Rumilerin
arabesklere dnt grlr. Rokoko aynalarn ereve ssleri de, mimari
cephelerde yer bulmutur.41
.
XVIII. yzyln ikinci yarsna doru, mimari ssleme programnn yava
yava deierek yerini, Barok ve Rokoko biimlere brakrken, kltrel anlamda en
nemli gelimelerden biri de yaanmaktayd. 1727 senesinde kurulan matbaada, Arap
harfleriyle, Trke, Arapa, Farsa kitaplar baslmtr. Ayrca eitim iin Osmanl
Bakentine arlan yabanc subay heyetleri iinde, mhendis ve mimarlar da vardr.
Buna karlk Osmanl genleri de eitim iin Avrupaya gnderilmitir. Bu karlkl
gidi gelilerde, Osmanl mparatorluu iinde serbest seyahat hakk kazanan
yabanclarn daha youn olduu gzlemlenir. Dou kltrn tanmak ksa srede
arkeolojik alanlarn kefi ve buradaki eserlerin resmedilmesine varan bir ilginin
olumasn salamtr. Artk yabanclarn yapm olduklar resimlerde, gravrlerde42
Osmanl yaamnn, gerek toplumsal yaam, gerekse sosyal yaam alanlarnn
resmedilmesiyle balayan bu yeni srete, birok sanatnn stanbula gelmeye
baladn syleyebiliriz. XVIII. yzylda ressamlarn, Lale Devrinin ileri
gelenlerinin portrelerini yaptklarnn bilinmesi de, bu yllarda toplumda meydana
gelen deiiklie ve Bat sanatna kar beliren hogrye iaret etmektedir43
.
Osmanl Resim Sanat iin Lale Devri, III. Ahmed ve sadrazam Damat
brahim Paann koruyuculuunda gelien bir yenilenme dnemidir. Osmanl
mparatorluunun ilk kez Batya ald bu dnemde III. Ahmedin saraynda
oluan edebi ve bilimsel evre, sanatn her dalna yenilik getirmitir44
. XVIII.
40
A. Arel, a.g.e., s. 11de 1740 eli Villeneuven abalaryla Fransz etkilerinin artt yllardr.
Siyasetlerini dou ticaretine balayan, Avusturyallarn Triesteden Akdenize, Ruslarn ise
Karadenize almalarndan rken Franszlarn Osmanllara yanamalar olumlu sonular vermi,
sistem bocalamalar iindeki Osmanl devletine siyasal ve askeri yardm szyle sokulabilmilerdi.
I. Mahmud Devrinde slamiyeti benimseyerek Humbarac Ahmet Paa adyla n yapan De
Bonneval adndaki Fransz, 1734te skdardaki Hendesehaneyi kurar. bilgisini aktarmaktadr. 41
Detayl bilgi iin bkz. A. Arel, a.g.e., s. 11,12. 42
N. A. Sevin, Gravrlerde Yaayan Osmanl, Ankara, 2006. 43
G. Renda, Batllama Dneminde Trk , s. 18 ve ayrca bkz. T. Okuolu, a.g.t., s. 16. 44
Sz konusu dnemin Resim Sanat hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Renda, a.g.m., s. 933; Renda,
Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara 1977, s. 34,35 ve E. Atl, Levn ve
Surname, Bir Osmanl enliinin yks, stanbul, 1999, s. 12-37.
-
18
yzyln banda tahta geen III. Ahmed (17031730), ki kendisi de usta bir hattattr,
ann tm sanatlarn saraya toplamtr. Lale Devri (17181730)45
onun
saltanatnn son on iki yl boyunca srmtr. Osmanl mparatorluu Avrupa ile
bilinli bir kltr alveriine girmitir. Minyatr Sanatnn en parlak ve verimli
dnemi olarak tarihteki yerini almtr. Bylece XVIII. yzylda artk Osmanl resmi
gerek bir atlm dnemine girmitir. Bu nedenle III. Ahmed Dnemi46
Osmanl
Resim Sanatndaki gelimeler asndan olduka nem tamaktadr. III. Ahmed ve
sadrazamnn Avrupa lkelerine yollad eli heyetleri Batdaki teknik ve ekonomik
stnl incelemekle kalmam, oradaki kltrel etkinlikler ve kltr kurumlaryla
ilgili kitap, izim ve gravr beraberlerinde saraya getirmilerdir47
.
Lale Devrinin en nemli sanats, Levn48
mahlasn kullanan nl nakka
Abdlcelil elebi (l. 1732)dir. Minyatr Sanatna nemli bir soluk getirmitir. Sz
konusu olan, Osmanl Resim Sanatnn XVIII. yzyln ilk yarsna damgasn vuran
yeni stil, onundur. stanbulda ve Edirnede etkin olduu kaynaklardan49
anlalmaktadr. Dnemin nl airi Vehbnin, III. Ahmedin ocuklarnn Snnet
Dn enliklerini anlatan Surnmesini resimlemitir. Minyatre yeni bir mekn
dzenlemesi getirmi ve perspektif aray iinde olduunu gstermitir50
.
45
Lale Devri (17181730) ile ilgili geni bilgi iin bkz. A.R.Altnay, Lale Devri (1912), (yayna
hazrlayan: H.A. Diriz), Ankara, 1973;G. repolu, Levni-Nak iir Renk, stanbul, 1999, s. 1524
ve Gek, East Encounters West, Oxford 1987. 46
Siyasal olaylara bakldnda, bu yllarn Osmanl tarihinde olduka bar bir dnem olduu
grlmektedir. 1711de Ruslarla Poltova Antlamas yaplmtr. 1716-18de Avusturya Kral VI.
Karln (171140) kkrtmasyla kan Neme sava, 1718de kimi toprak kayplar getiren
Pasarofa Antlamas ile sona ermitir. III. Ahmed bundan sonraki saltanat yllarnda zellikle
Damat brahim paann (171830) sadareti srasnda ise imparatorlukta bar bir ortam sz
konusudur. Bkz. S.Bac-G.Renda-F.aman-Z.Tannd, Osmanl Resim Sanat, Ankara, 2006, s.
262. 47
Bac-aman-Renda-Tannd, a.g.e., s. 262. 48
zellikle II. Mustafa (16951703) Dneminde Edirnede etkin olduu anlalan Levn 1707
senesinden sonra stanbulda grlr. Yaam ve kimlii hakknda ok fazla bilgi olmayan
sanatnn ad 176587 yllar arasnda tarih yazcl yapan Hafz Hseyin Ayvansaraynin
Mecmua-i Tevrhinde air ve musavvir olarak geer ve nceleri nakkahanede saz slubunda
alt, ondan sonra resim sanatna yneldii anlalr. Kendisine tannan elebi nvan ve Levn
mahlas bunun kantdr. Bkz. G.repolu, a.g.e., s. 41 ve Bac-aman-Renda-Tannd, a.g.e., s.
263. 49
Bac-aman-Renda-Tannd, a.e., s. 263de dip not: 8de konuyla ilgili olarak aynen u bilgi
aktarlmaktadr: Balangta Edirne Saraynda alt ve daha sonra yaklak 1707 ylnda
padiahn istei zerine stanbula geldii anlalan Levnnin Edirnede 18. yzyl balarnda ald
yevmiyenin 20 ake olduu bir belgeyle saptanmtr. BOA bnlemin Mstemiyat 301, T6 Recep
1118. Sz konusu belge iin ayrca bkz. repolu, a.g.e., s. 41. 50
E. Atl, a.g.e., s. 12-37.
-
19
Minyatrlerde boya tabakas incelmi, adeta suluboya veya guaa
dnmtr. Glgeleri yere vuran aalar, beyaz bulutlarn dolat gkyz
betimlemeleri geleneksel Minyatr Sanatndaki tasarmlardan ok farkldr51
. te
Levnnin yapt resimler bu slubun iindedir. Figrler hacimli yz ifadeleri
doaldr. Resimlerinde ereve olarak kulland kat yerleri belirlenmi perdeler ve
figrlerin kyafetlerinde glgelendirmelere yer vermitir. XVIII. yzyln sanattaki
deiim rzgrlarnda, Levn slubuyla yeni bir r amtr, ama yalnz deildir.
ada Abdullah Buhar52
de deiime ayak uydurmutur. Rahat bir mekna
yerletirdii oylumlu figrlerini geleneksel kalplardan syrmay baarmtr53
. Bu
yeniliklerin gzle grlr yan, kuma kvrmlar ve vcut izgilerinde belirgin
glgelemelerdir. Figrlerde mekn yaratma, glgelendirme gibi, Bat resim kurallar,
Minyatr Sanatnn geleneksel bitkisel bezemesinin temeli iek motiflerini de
etkilemi midir? Akla gelen bu soruyu Lale Devrinin nl ustas Ali skdarnin
frasndan kan eitli iek motiflerine katt, daha boyutlu ve canl slupla
aklamak mmkndr. Katmer katmer gller, krizantemler, haha iekleri kvrml
yapraklaryla dallarn zerinde adeta canl gibi durmaktadrlar.
Minyatr Sanatnn ksa bir incelemesini yukardaki bilgilerle aktardktan
sonra, Lale Devrinin imar faaliyetleri listesine54
bakldnda, kenti btnyle
ilgilendiren bir imar hareketi olmaktan ok, padiahn lks ve deiiklik isteklerini
karlamaya ve Lale Devrini belirleyen elence dknlne uygun bir dekor
hazrlamaya yneliktir55
. Bununla birlikte grlmektedir ki, III. Ahmedin saltanat
dnemi, Osmanl mparatorluunda ekonomik bunalmlar da beraberinde
getirmitir. Saraya ynelik yaplan ve ksa srede tamamlanan inaatlarla birlikte,
ortaya stanbul snrlar dndan gelen iilerin karm olduu sorunlar da
eklenmitir. Btn bunlarn bir araya gelmesi, Osmanl Mimarisinde slup
51
G.Renda, Resim ve Heykel, s. 933. 52
R.Ark, a.g.e., s. 21de Levnden sonra en nl nakka, 17735-45 yllar arasnda eserler veren
Abdullah Buhardir. an zevkine uyan iekli resimler ve ou kadn olan tek figrleriyle
nldr, bilgisini aktarmaktadr. 53
B.Mahir, Abdullah Buharnin Minyatrlerinde 18. yzyl Osmanl Kadn Modas, P Sanat-
Kltr Antika Dergisi, Say: 12, (K 19981999), stanbul, 1999, s. 7082. 54
Lale Devrinde stanbulda brahim Paann giritii ve sadece bir ksm III. Ahmet buyruuyla
balatlan imar faaliyetlerinin listesi iin bkz. A. Arel, a.g.e., s. 33-35. 55
A. Arel, a.g.e., s. 35.
-
20
ayrntlar tesinde, XVIII. yzyln sonuna kadar geliecek olan eilimler
yaratmtr. Bu eilimleri A. Arelin saptamalaryla yle sralamak mmkndr56
:
- Osmanl Mimarisinin iinde stanbul saray ve erkn evresinin
yaama dzeni erevesinde anlam kazanan yeni bir tasarm
anlay olumutur. Bu oluumda yabanc unsurlar gitgide ar
basan bir yer tutmutur.
- Devlet giriimleri dzeyinde, konut mimarisinde nemli bir gelime
grlm; bu arada, mimari doaya alm ve genel dzenlemede
doa olanaklarndan yaralanlmtr.
- Prestij mimarisi yerini, dekor mimarisine brakmtr.
Aratrmaclar Lale Devri Mimarisinde belirgin bir batllamadan sz
edilemeyeceini ileri srmektedir57
. Bir baka deyile bu dnemde, dorudan
doruya batdan aktarlan biimlerin grlmediini syleyebiliriz. Yine de, Lale
Devriyle birlikte, ba gsteren ve genel tasarmlama eilimlerinde kavranabilen
yenilikler, ada bir slup sisteminde anlam kazanan deiimler olarak
belirtilmektedir58
. Dnemim belirtilen slup sisteminde, anlam kazanan
deiimlerini, stanbul-ehzadeba, brahim Paa Klliyesi, Topkap Saray III.
Ahmet Yemi Odas ve Bab- Hmayun Meydan emesinde grmekteyiz.
Lale Devrinde Bat zentisinin beenisi sonucu yaplan saray ve kklerin
duvarlarnda, resimli sslemelere yer verildiini dnmekteyiz. Gnmze bu saray
ve kklerin ulaamadn dnmekle birlikte, dnemin ad stnde, bata lale
olmak zere eitli ieklerin tutkuyla yetitirildii bir dnem olduundan hareket
ederek, III. Ahmed Yemi Odasnda Lale Devri elencelerinin59
yanstlm
olduunu syleyebiliriz.
III. Ahmed Yemi Odasnn60
ahap panolarn kaplayan iek vazolar,
meyve sepetleri ve kseleri, Lale Devrinin kendine zg temalar ve Lale Devrini
56
A. Arel, a.g.e., s. 36. 57
A. Arel, a.g.e., s. 40. 58
A. Arel, a.g.e., s.40. 59
A. Arel, a.g.e., s. 42de Barok slubun mantkla imgelem arasnda snr tanmayan, gereki
anlatm gerekst konular hizmetine koan tavrna uygun der. Geri Lale Devrinde Osmanl
sanatnda bir baroklamadan sz etmek yerinde olmaz. Ama baroun daha sonraki yllarda
benimsenmesi iin gerekli olan zlme, daha Lale devrinde balam ve Osmanl imgeleminin
yaratc strktrleri bylece yepyeni bir dorultuda rn vermeye yz tutmutur. bilgisini
aktarmaktadr. 60
G. Goodwin, A History Otoman Architecture, London 1971, s. 365.
-
21
niteleyen elencelerin balca ssleme ve simgeleme unsurlardr61
. Odann
dzenlenmesinde gz nne alnan baz zellikler mevcuttur. Bu zelliklerden
rnein, vazo veya kse motiflerini ayr levhalar olarak ereveleyen geometrik
bezemeli kaytlarn, oda iinde yaratt yatay/dey gerilim boyutlar kk olan
odann i hacmine ferahlk veren grsel oyunlardr62
. Bununla birlikte bezemelerin
natralist havas Barok a anlayna uygundur63
. Odada boyayla yaplm niler
iinde sakslar, iekli vazolar, meyve sepetleri gibi motiflerin64
, boyutlu olarak
duvarlara ilendii grlmektedir. Sonuta vazo iinden kan iekler ile meyve
kseleri daha yaygn kullanlan ve XVII. yzyldan balayarak bezeme
programlarnn sevilen elemanlar olarak karmza kmaktadr. XVIII. yzyl ikinci
yarsndan itibaren bezeme programnda geleneksel kalem ii naklarn deierek,
yeni bir tr olan duvar resminin grlmesiyle birlikte imparatorluun snrlar iinde
yava yava batl anlamda resimlerin denendii bilinmektedir65
.
Doktora tezimizin ana balnn amacna doru hedeflerle ulaabilmek adna
Osmanl Mimarisinin stanbul merkezli deiim srecini belirleyerek, Anadolu
corafyasna ulaabilmek, duvar resimlerinin incelenmesinde k tutacak ipularyla
bize donanml direkt bilgiler aktarmaktadr. zellikle Anadolu corafyasnda
grdmz, Barok karakterli kartularn iindeki mimari veya manzara konulu
duvar resimlerinin, Batl anlamda deiimlere ak olan, Osmanl imgeleminin
canlandrld gerek gerek grntler, gerekse hayal dnyasnn izleri olduunu
syleyebiliriz. Bu aamada Lale Devrinde yaanan ekonomik krizlere bal olarak
stanbuldaki imar faaliyetlerinin bu elence ve zevkin dnemi imajnn ardndan
girmi olduu sre nem tamaktadr.
Lale Devrinin sonlarna doru ba gsteren ve I. Mahmut saltanat boyunca
ayn younlukta sregelen eme ve sebil yapm, birok bakmdan anlaml ve ilgi
ekicidir66
. eme ve sebiller Osmanl mimarisinde temel bir dnm: kente,
61
A. Arel, a.g.e., s. 42. 62
A. Arel, a.g.e., s. 42,43. 63
A. Arel, a.g.e., s. 43. 64
III. Ahmed Yemi Odasnn sanal, boyutlu grnm iin bkz.
http://www.3dmekanlar.com/tr/topkapi-sarayi.html 65
P. ahin Tekinalap, Geleneksel Antakya Evlerinde yer alan Boyal Naklar zerine Bir
Deerlendirme; Bakentten Akdenize Ulaan Bezeme Program,
http://www.akmedadalya.com/ozet_tr.php?catagoryID=13&articleID=159 66
A. Arel, a.g.e.s, 46,47de Goodwin, temel Barok unsurun su olmas nedeniyle, sebilin Trk Barok
slubunun balca temsilcisi olduunu savunur. Biz bu yorumlamay desteklemiyoruz: Su, ancak
http://www.3dmekanlar.com/tr/topkapi-sarayi.htmlhttp://www.akmedadalya.com/ozet_tr.php?catagoryID=13&articleID=159
-
22
sokaa, d evreye, gelene geene evrik, ilevini dsal ilikilerinde belirleyen bir
yap anlayna geii ifade etmektedir67
. Saray mensuplarnn Topkap Saraynn
ie dnk, korunakl dzenine, kent yzeyine yaylan, doal evreyle sk bantlar
olan kasr ve kk gibi mimarinin genel eilimleriyle ayn dorultuda olmas
doaldr68
.
I. Mahmud Dneminde (17301754)69
, askerlik alanndaki teknik bilgileri
gelitirmek zere, Batdan uzmanlar getirilir. Humbarahane ve Hendese Okulu 1734
senesinde skdarda yer alr. Bu dnem mimarisi iin, yukarda bahsi geen eme
ve sebiller, yani su mimarisinde, gzle grlr deiimlerin bulunmadn
syleyebiliriz. Hekimolu Paa Klliyesi (1734) baz yeni eilimlerin grld bu
dneme ait nemli eserlerdendir. Mimaride balayan XVIII. yzyldaki deiim
srecinde Hekimolu Camii yine de bilinen emalar tekrarlayan ancak, yapnn
kaideyle ykseltilmi olmas yznden, yksek gzken son cemaat yerinin dey
etkisi, cami girilerine yelpaze gibi alarak avluya balayan ykseke merdivenler,
yenidir70
. Stun balklar ise, saak profillerinin yatay belirginlii, bu yatayl alt
dzeylerde tekrarlayan merdivenlerin yayvan basamak istifi, kendini nce
ayrntlarda belli eden bir deimenin hazrl olarak deerlendirilmektedir71
.
stanbul- Mehmet Emin Aa Sebili (1740)72
, XVIII. yzyl mimarisinde bir
dnm noktasdr73
. Rokoko slubunun ilk kez sistematik bir anlayla bu sebilde
kullanlm olduunu syleyebiliriz. Yapsal nitelikler yzey sslemelerinden ayr
tutulmutur. Bu eserin n plana kan zelliidir. A. Arele gre, sebilin yapsal
zelliklerinde ortaya kan yenilikleri yle aktarmak mmkndr:
Stunlara bindirilen keli pilastrlar tayc sistemi rt hizasna kadar
ykseltmekte, saakla balamaktadr. Pilastrlarn kelerine oturtulan ince
serbest olarak kullanldnda, yani mimari kompozisyona devingen, artmal bir unsur olarak
katldnda Barok tasarmn bir paras saylabilir, her an deien grnts, yanstyla tm
kompozisyon lsnde olumlu bir rol oynayabilir. Buna karlk kafes gerisinden datld
sebillerde, aknn musluklarla kstland emelerde su bal bana bir etmen deildir, olamaz,
buna karn, duvarlardan kurtulan emelerin meydan ortalarnda bayndr ktlelere dnmesi,
klliye kelerinden kopan sebillerin kendi leklerine uygun yaplarda zerklik kazanmas, 18.
yzyln zerinde durulmas gereken zelliidir. bilgisini aktarmaktadr. 67
A. Arel, a.g.e., s. 47. 68
A. Arel, a.g.e., s. 47. 69
N. Sakaolu, Bu Mlkn Sultanlar, 36 Osmanl Padiah, stanbul, 1999, s. 367386. 70
A. Arel, a.g.e., s. 47. 71
A. Arel, a.g.e., s. 48. 72
G. Goodwin, a.g.e., s. 379 ve D. Kuban, Trk Barok Mimarisi, stanbul, 1954, s. 105. 73
A. Arel, a.g.e., s. 51.
-
23
stuncuklar ise tayc sistemde yapsal oalmalar, ayrmlar meydana getirir.
Pilastr aralarndaki dolgu alanlar birer oyma kartula bezenmitir. Kartularn i ve
d bkey erileri, kemer yaylarndaki i ve d bkey kesimeleri tekrarlar,
konturlarn bu yoldan biimlenmesi, tmyle Rokoko tasarmlara uygundur.74
Konuya, Mehmet Emin Aa Sebilinin akla getirdii soruyla devam etmek
gerekliliine inanyoruz. Ama sorudan nce, Barok szlnden aktarmalar yapan
Sebille birlikte, dier erken XVIII. yzyl zaman dilimine yerletirebileceimiz
eserleri sralamakta fayda var: Saadettin Efendi Sebili (1741), Beir Aa ve Hasan
Paa Sebilleri (1745). Sonu olarak, I. Mahmut Dnemi eserlerinde su yaplaryla
birlikte konut mimarisinin Batl biimleri olan Barok ve Rokoko sluplarna ait
cmlelere, daha dorusu yeniliki deiime ak olduklarn syleyebiliriz. Gelelim
soruya; bu denli gzle grlr bir deiim izelgesi iinde sanat sorunu akla
gelmektedir. Rokoko sluplar I. Mahmut Dnemiyle birlikte Osmanl Mimarisine
tayan yabanc sanatlar mdr? sorunun yantn, A. Arelden direkt aktarmlarla
vermenin, daha doru olacan syleyebiliriz:
lk Barok denemelerin yabanc usta ve sanatlarn i gcn gerektirdii
muhakkaktr. Ama eitli esnaf ve zanaat derneklerinin saray ve evresinin tketim
gereksinmelerini -karlamaya altklar ve ancak bu sayede i bulabildikleri-
stanbulun XVIII. yzyldaki ekonomik ortamnda, siparileri yabanc ellere
kaydrmak uygun dmezdi. Byk bir olaslkla, ncelikle Osmanl ustalarna
yaptrlan inaatn yan sra yeni beeni zlemlerine karlk verecek ekilde
dekoratif yan ar basan uygulamalar, yabanclara smarlanabiliyordu. Daha sonraki
yllarda yerli sanatlarn da Barok ve Rokoko repertuarn benimsediklerini
grrz.75
. Yazarn bu aklamalar bizi Barok ve Rokoko sluplarnn yaygnlap
ncelikli olarak her trl eya ve sslemede benimsenmesinin ancak bu aamadan
sonra olutuu sonucuna gtrmektedir. Doktora tezimizin Katalog blmnde
detayl olarak inceleyeceimiz Anadoludaki Osmanl eserlerinde yer alan duvar
resimlerine evreleyen Barok kartular ve yapsal anlamda Amasya II. Bayezid
Klliyesindeki muvakkithanenin plan zellii olarak karmza kan Rokoko
slubunu stanbulda zetlemeye altmz bu mimari geliim izgisinin uzantlar
olarak dnmekteyiz.
74
A. Arel, a.g.e.s, 51. 75
A. Arel, a.g.e., s. 54.
-
24
I. Mahmut Dneminde mimari sslemede grlen Barok karakterin
yansmalarn ise ksaca zetlemek gerekirse bu dneme ait olduu dnlen Harem
Dairesinin ehzadeler Hamam emelerinde grmek mmkndr. Sz konusu
emelerde bkml yapraklarn evreledii madalyon motifi grlmektedir76
.
III. Osman Dneminde (17541757) ina edilen Topkap Saray III. Osman
Kkndeki oda duvarlarnn boyal naklarla sslenmi olmas eitli perspektif
izimlere ve mimari konulara yer verilmesi, duvar yzeylerinin alanlara blnmesi
ereve iine alnmayan sslemelerin sralanmasn yenilik olarak grebiliriz.
III. Mustafa Dneminde ise (1757/1774)77
, Mhendishane-i Bahri-i
Hmayun (1773) kurulmutur. Fransz Bilim Akademisinden bilim kitaplar
getirtilerek Trkeye evrilmi, mhendishanede matematik ve teknik dersler
okutulmaya balanmtr78
. Fransz dostu Halil Hamid Paann sadrazaml (1782
85), reform giriimlerinin kurumsallat bir devredir79
. Bu dnemin, Yeni Han
(1764) ve Zeynep Sultan Camii (1769), Avrupa etkileri bakmndan nemli
eserleridir. te yandan 1768 senesinde Rusya ile balayan sava III. Mustafa
Dneminde mimaride bir durulma devri olarak anlmasn hakl karmaktadr.
I. Abdlhamit Dneminde (17741789)80
Sadrazam Halil Hamid Paann
abalaryla, eliliklerle devletin ileri gelenleri arasndaki ilikiler artmtr. Bununla
birlikte XVIII. yzyln sonuna doru yaklalmaktadr ve diyebiliriz ki, Avrupa
etkilerinin egemenlik kazand gzlemlenmektedir. zellikle stanbul evlerinde
grlen ve Ayanlar tarafndan imparatorluk evresinde yaylan duvar resimlerinin bu
dnemde balad anlalmaktadr81
.
XVIII. yzyln geliim srecine, matbaann gelmesi, yeni bir yn
kazandrmtr. ncelikle resimli el yazmalarnn yapm azalmtr. Buna karlk
kaynaklardan edindiimiz bilgilerde yzyln ikinci yarsnda resimli kyafet
albmlerinin ve padiah portrelerinin82
arttn renmekteyiz83
. Manzara
76
A. Arel, a.g.e., Res.30 ve Res.31. 77
N. Sakaolu, a.g.e., s. 398-416. 78
T. Okuolu, a.g.t., s. 16. 79
A. Arel, a.g.e., s. 12 ve geni bilgi iin, bkz. Dip not 27. 80
N. Sakalolu, a.g.e., s. 417-428. 81
T. Okuolu, a.g.t., s. 16. 82
Bu yzyln sevilen airlerinden Fazl Enderunnin eitli dnya lkelerinden kadn ve erkek
gzellerini anlatan Hbn-nme ve Zenn-nme adl eserinin minyatrl kopyalar dnyann farkl
lkelerinde giyilen kadn ve erkek giysilerini belgelemektedir. G. Renda, Resim ve Heykel, s.
935.
-
25
betimlemeleri figrlere fon oluturmaktadr. Bununla birlikte slubun en belirgin
zellii perspektif bilginin salamldr. Ancak kkn slam geleneine dayam
kitap resminden tuval resmine gemek, suluboya, yalboya gibi resim tekniklerinin,
perspektif, glgeleme gibi Avrupa resminin gelitirdii kavramlar uygulamak, hele
heykel gibi Osmanl toplumuna yabanc bir sanat daln benimsemek ve gelitirmek84
kolay olmamtr. Cmleyi duvar resimleri asndan deerlendirmek gerekirse, unu
syleyebiliriz: Deiim rzgrlarnn hzla estii Bakent ortamnda, XVIII.
yzyln zellikle ikinci yarsnda duvar resimleri, Topkap Saraynda kendine hzl
bir k yakalam ve Anadolu ayandaki eserleri de bnyesine ekleyerek yoluna
devam etmitir.
Bata askerlik olmak zere eitli alanlarda Avrupay rnek tutan reform
hareketleri ve Tanzimat Ferman ile resme ve tamamen Batl olmaya, bu yolda da
Batnn devaml retmenliini istemeye kesin karar verilmitir85
. Reformun ana
gerekesi siyasi ve askeri alanda kendini grnr klsa da, bu durum sanatta da
ayndr. Sarayn daveti veya kendiliinden pek ok yabanc sanat Osmanl
Bakentine ve lkesine gelmitir86
.
Duvar resimleri ise, Bakent ve Anadoluda e zamanda hzla benimsenir ve
yaylmaya balar. Bu ortamda, geleneksel bir sanat dal olan kalemii duvar
nakkal da yeni bir programa uymu ve duvar ressamlna dnmtr87
. Duvar
Resimlerinin ortaya k, XVIII. yzyln son eyreine, I. Abdlhamit (1774
1789) ve III. Selim (17891807) dnemlerine rastlar. Avrupa kltrel anlamda
Osmanl mparatorluunu etkilemitir. sznden hareketle, XVIII. yzyln ikinci
yarsnda Osmanl Mimari Sslemesinde Avrupa etkileri var mdr? sorusunu
sormak gerekir. Avrupa Mimarisinde XVIII. ve XIX. yzyllarda yaygn olan
sluplarn zerinde durarak soruyu yantlamak Duvar Resimlerinin Bakent,
Rumeli ve Anadolu ayaklarndaki srecini doru ve yerinde saptamalarla
deerlendirebilmeyi salayacaktr.
83
Renda, Batllama Dneminden Trk , s. 46-52 ve N.Titley, Miniatures from Turkish
Manuscripts, Londra, 1981, No: 23, 23a. 84
Renda, a.m., s. 933. 85
Ark, Batllama Dnemi Anadolu, s. 16. 86
XVIII yzylda Osmanl Bakentine gelen yabanc sanatlar hakknda, detayl bilgi iin bkz. A.
Boppe, Les Peintres du Bosphore au 18e Sicle, Paris, 1911 ve H. ehsuvarolu, stanbul
Manzaralar Sergisi, stanbul, 1959. 87
Renda, Resim ve Heykel, s. 935.
-
26
Duvar resimlerinin bugn bilinen en erken tarihli eserleri, XVIII. yzyln ilk
yarsnda stanbulda grlmektedir. Topkap Saray Harem Dairesinde ounluunu
grebildiimiz Bakentin duvar resimleri, I. Abdlhamit (177489), III. Selim
(17891807) ve II. Mahmud (180839) dnemlerine ait, konularnn arlkl olarak
Boaz ve Hali grnmlerinden kesitler olduunu saptadmz resimlerle
karlayoruz. Her dnemin kendine zg zellikle renk kullanmna dayal ayrc
zellikleri bulunmaktadr.
Bakentte tarihlenebilen en eski duvar resmi, Haremdedir. I. Abdlhamit
Dneminde eklenmi olan Cevri Kalfa ve zellikle Gzdeler Dairesinin st
katndaki Byk Odada duvarlar kaplayan resimlerin birinde yer alan Barok
sluptaki eme betimlemesinin kitabelik ksmnda H.1193/M.1779 senesi yazldr.
Bu ekilde eme veya binalarn zerine imza/tarih koyma gelenei yaygndr.
Gzdeler Dairesinin st katndaki duvar resimlerinde tema, stanbulun bilindik
semtlerinden seilmitir: Boaz Kasrlar, Gksu Irma veya Kksu Deresi
gibi88
Kompozisyonlarda baarl perspektif uygulamalar vardr. Gemilerin nden
ksaltlarak izilii ve kydaki aalarn suya vuran glgeleri, mimari izimlerdeki
ayrntl ve baarl izimler Batnn perspektif kurallarnn titizlikle Osmanl duvar
resmine yansmalardr. Bu nedenle kaynaklara gre manzara panolarnn Bat resim
tekniklerini benimsemi usta tarafndan yapld dnlmektedir89
. Genelde ak
veya koyu krmz renk kullanlr. Yalnz iki rengin kullanld manzara resmi
gelenei I. Abdlhamit ve III. Selim Dnemlerinde yaygndr.
Saraya I. Abdlhamit Dneminde i ssleme olarak giren manzara resimleri
belirli zellikler gstermektedir. Bunlar ya tavan eteklerini dolayan dar eritlere ya
da duvarlarn st ksmlarna panolar iine yerletirilmitir. zellikle yalnz iki
rengin kullanld dar erit biimindeki manzara kompozisyonlar bundan sonraki
dnemlerde yaygnlaacaktr90
.
III. Selim Dnemi (17891807)91
reformun amalarnn iki ynde gelimeye
balad zaman olarak tarihte anlmaktadr. lki Bat uygarln Osmanl sistemine
88
Yine de o dnemin kaynaklarnda ad geen kk ve kasrlar, o gnk grnmn baka resim ya
da gravrlerle kantlamadka tanmlamak ok g olmaktadr. G.Renda, Batllama Dneminde
Trk, s. 83. 89
G.Renda, Batllama Dneminde Trk, s. 83. 90
G.Renda, Batllama Dneminde Trk, s. 89. 91
N. Sakaolu, a.g.e., s. 429-447.
-
27
uyarlama ve dieri ise, Osmanl sisteminin Bat grne, uygar bir sistem olarak
tantlmak, benimsetilmek istenmitir92
. III. Selim Dneminde imar faaliyetleri
eme, sebil ve camii yapmnda devam ederken, asl nemli younluk saray yapm
alanndaki etkinliklerdir. III. Ahmed zamannda yaplan birok saray, yeniden ele
alnarak, onarlm veya batan yaplmtr. adr Kknden baka bu dnemde
saraylarn, kanallarn ve bahelerin yapldn renmekteyiz93
. Yeniden yaptrlan
veya onarlan saray ve kasrlar yle sralanabilir: alayan Kasr, mrahor Kasr ve
Hmaynbad Saray. Boazii, stanbulun sekinlerinin yal ve konaklaryla yeni
bir grnm kazanmt94
.
III. Selim Dneminde Haremdeki duvar resimlerinin daha da arttn
syleyebiliriz. Duvar resimlerinde konu manzaradr. Bu resimlerde perspektif
baarldr. Giderek duvarda hayali bir d mekn yaratma kaygsnn n plana
ktn syleyebiliriz. III. Selimin Haremin kgir blmne eklettii iki katl
ahap dairenin alt katndaki Namaz ve Mek Odas diye anlan meknn giri
blmndeki duvarn st ksmnda 2530 cm.lik bir eritte Boaz manzaral
resimler ilenmitir95
. Bu resimlerde yeil, mavi, sar ve kiremit krmzs
kullanlmtr. ki renkli manzara tasviri uygulamalarnn bu dnemde de devam
ettiini gsteren bir dier duvar resmi grubu Cariyeler Talnda Harem e giri
revaknda yer almaktadr.
Haremde III. Selim blmnn st katndaki Valide Sultan Dairesinin
duvarlarn byk manzara panolar sslemektedir96
. Panolar birbirinden ayran
ssleme eritleri grlse de, aslnda geni bakldnda bir Boaz panoramasnn
ilenmi olduu grlmektedir. Boazn girintili kylarna yerletirilmi kasrlar,
kprler ve denizde yzen saltanat kayklar, kadrgalar ve yelkenlilerle dolu
manzara tasvirinde Batnn perspektif anlaynn uygulanna karlk, detayl
anlatmla da Osmanlnn minyatrleri anmsanmaktadr. Renkler daha doaldr.
Valide Sultan Yemek Odasna alan pencere girintisinin iki yanna kartularla
ayrlm iki ni yerletirilmitir97
. bkey yzeylere resim yapma gelenei, III.
92
A. Arel, a.g.e., s. 84. 93
M. Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul, 1971, s. 26. 94
M. Cezar, a.g.e., s.25. 95
G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim, s. 89. 96
G. Renda, a.g.e., s. 91de Resim 57-58. 97
G. Renda, a.g.e., s. 93de Resim 60.
-
28
Selim Dneminde ska rastlanmaktadr. Frtnal bir denizde devrilmek zere olan
yelkenliler ve rzgrdan eilmi aalar gereki anlatmla aktarlmtr. Valide
Sultan Odasnn dier duvarlarnda da zellikle pencerelerin st ksmlarnda kalan
blmlerde Barok sslemelerin arasnda geni bir manzara panoramas ilenmitir98
.
I. Abdlhamit ve III. Selim Dnemine ait duvar resimlerini slup ynnden
deerlendirmek gerekirse, ncelikle konu bakmndan her iki dnemde de manzara
tasvirlerinin n plana ktn syleyebiliriz. Bu manzara tasvirlerinde stanbulun
Lale devri konaklar, kasrlar, kkler ve saraylar resmedilmitir. Kompozisyonlar
iki yandan aalarla evrelenerek, snrlandrlr. Ayrntl ileni gze arpar. III.
Selim Dnemine ait resimlerde doadaki renklilik, aalarda ve gkyznde gnn
zaman dilimini belirtmek istercesine farkl tonlarda ileni ve zengin anlatm n
plana kmaktadr. Ayrca III. Selim Dneminde manzara kompozisyonlarn
ereveleyen sslemelerde Barok ve Rokoko sluplarnn belirgin ve boyutlu
ilenii gze arpmaktadr.
II. Mahmud Dneminde (18081839)99
, sanat ve kltr alannda Batya
olan ynelimin hz kazandn syleyebiliriz. Bununla birlikte ordunun reformu, tm
dier ekonomik, sosyal, eitim ve idari sistemin ele alnmasyla birlikte yeniden
dzenlendi. Yenieri Oca gzden karlmtr. kan isyanlarla birlikte 1826
senesindeki ayaklanmalar bastrlarak yenieri ve sipahi ordusu resmen kaldrlmtr.
Dnemin resim sanat asndan en nemli olay, II. Mahmudun portresini yaptrp,
trenle devlet dairelerine astrmasdr100
. Bunun yannda, kendi portresini kk
boyutlarda yaptrarak tasvir-i hmayun eklinde devlet adamlarna vermitir101
.
Saray ve halk tarafndan gelen tepkiler sonucunda ad gvur padiah olarak anlan
II. Mahmudun lmnden sonra devlet dairelerinde bulunan resimleri sorun olmu,
indirilmeyerek zerlerine rt rtlmtr102
. Her ne kadar tepki alp sonucunda
padiahn resimlerinin rtlmesi sz konusu olsa bile, II. Mahmudun bu hareketini,
Trk Modernlemesinin iinde nemli bir basamak olarak kabul edebiliriz. Bununla
birlikte zerinde durmamz gereken nemli bir nokta bulunmaktadr. II. Mahmudun
portrelerinin zellikle devlet dairelerine aslmas ile geleneksel mimari sslemede
98
G. Renda, a.g.e., s. 94de Resim 61. 99
N. Sakaolu, a.g.e., s. 462-484. 100
N. Sakaolu, a.g.e., s. 480. 101
G. Renda, a.g.e., s. 25. 102
N. Sakaolu, a.g.e., s. 481.
-
29
deiim anlamnda deerlendirebileceimiz duvar resimlerinin, ayr tutulmas
gerekmektedir. Duvar resimleri geleneksel ssleme sanatnn yerini almtr. Gerek
saraylarda gerekse zellikle Anadolu ayan deerlendirdiimizde, camilerle birlikte
konaklar, kkler ve evlerde karmza kan duvar resimleri, XIX. yzyln bana
kadar minyatr sanatyla kartrlarak, kitap sanatnn eski poplaritesini
kaybetmesiyle yeni bir akmn moda olmaya balad fikrine yol aabilir. T.
Okuolunun grne gre duvar resimleri, Minyatr Resmi ile balant kurarak
mevcut olan geleneksel bir simge sisteminin iine yerletirilebilir.103
. Nitekim II.
Mahmudun portresinin aslmasn istemesi, stelik de devlet dairelerinde, hem
kendinin artk yalnzca Mslmanlarn padiah olmadn, hem de srtndaki mavi
pelerini, siyah izmeleri, bandaki sorgulu ve frdolay pskll fesiyle
Hristiyanlarn dostu ve hkmdar olduu fikrini yaymak amacndayd104
. Bylece
tablo asma fikrinin, padiahn istemlerine referans gsteren sembolik bir anlam
olduunu dnmekteyiz.
Topkap Saraynda II. Mahmud Dnemine ait duvar resimlerinde farkl
slup ayrntlarnn olduunu syleyebiliriz. I. Abdlhamid Yatak Odas105
ve Valide
Sultan Yatak Odasna106
kan arka merdivende derin bir ni ierisinde perspektifli
mimari tasvirler yer alr. Yine ayn ekilde III. Osman Kknn107
i ie
odasnn duvarlarnda da mimari perspektifli tasvirlerin bulunduu panolar
grlmektedir. Mimari tasvirleri ereveleyen sslemeler, Barok ve Rokoko
sluplarndadr ve daha sade bir grnmdedir. G. Renda, bu sslemelerle ilgili, Bu
mimari resimlerin bulunduu btn odalardaki evre sslemeleri III. Selim
Dneminin alevli Rokokosundan daha sade, Ampir sluba daha yakn ayrntlardan
olumaktadr. Bu nedenle, bu resimleri, erken Barok sslemeden ok, Barok sonras
XIX. yzyl Ampir slubuna yaklatrmak doru olur kansndayz. bilgisini
aktarmaktadr108
. Bu mimari tasvirlerin yan sra Harem Dairesinde II. Mahmud
Dnemine ait manzara tasvirlerine rastlanmaktadr.
103
T. Okuolu, a.g.t., s. 18. 104
N. Sakaolu, a.g.e., s. 481. 105
G. Renda, a.g.e., s. 99da Resim 66. 106
G. Renda, a.g.e., s. 100de Resim 67. 107
G. Renda, a.g.e., s. 100de Resim 68. 108
G. Renda, a.g.e., s. 101.
-
30
Topkap Saray dnda yukarda deindiimiz I. Abdlhamid, III. Selim ve
II. Mahmud Dnemlerine ait kasrlarda, kklerde ve evlerde de duvar resimlerinin
olduunu syleyebiliriz. Saraydaki duvar resimleri iin saptamalarda bulunmak ve
XVIII. yzylda deien mimari ssleme program iinde Bakent duvar resimlerinin
yerini belirlemek amacyla, I. Abdlhamid Dneminde saraya i ssleme olarak
manzara konulu duvar resimlerinin yapld, III. Selim Dneminde duvara resim
yapmann arttn ve manzara kompozisyonlarnda daha zengin bir anlatmn
betimlendiini ve en son II. Mahmud Dneminde ise daha gl ve zellikle antsal
mimari anlatmlarla Bat resminin perspektif kurallarnn yerinde uygulamalaryla
karlaldn vurgulamak mmkndr.
XIX. yzyla gelindiinde duvar resimlerinde nemli deiimlerin izlendiini
syleyebiliriz. Sultan Abdlmecid Dnemi (18391861)109
nde ilan edilen Tanzimat
Ferman ile (1839) yeni bir sre balamtr. Babas, II. Mahmudun ngrd
Islahat (reform) abalar ortamnda, geleneksel eitimin yannda Bat eitimi de
verilen ilk taht aday olmutur. Bu u demektir: Batl sre bu dnmede daha planl
bir devlet reformu haline gelmitir. Saray ve Bablinin birlikte yrtt
reformlar, devletin siyasal yapsndan, gzel sanatlar ve mimarla kadar her alana
uzanmtr. Abdlmecid, Bat eitimi alan ehzade olarak dikk