ANNOU I T G A V E V A N D E V E R E N I G I N G

' V R I E N D E N V A N H E T Z A A N S E Huis '

DECEMBER i 992NO. 124

I N D I T N U M M E R :- T H E E K O E P E L S L A N G S D E Z A A N- DE Z A A N ALS T R A N S P O R T W E G- PORTRET VAN MBTZ- N I E U W J A A R S W E N S C H

schilderwerkenIJSBRAND KUIPERoostzijde 391zaandamtelefoon 163084

Cor Kolen MeubelenUw adres voor een sfeervol interieur

Westzijde 741506 EG Zaandam

Tel. 075-700848

KNIJNENBERG

Drukkerij KnijnenbergDen Haag Offset

Rotatie BoekendrukDe Drukwinkel

Calff & MeischkeTexom

Knijnenberg Winkelbedrijven

Zuiderhoofdstraat 70-74,1560 AA Krommenie

telefoon: 075 - 28 71 51Telefax: 075 - 210151

De vereniging 'Vrienden van het Zaanse Huis'heeft de volgende publikaties verzorgd:

1. J.P. Woudt, KI. Woudt en R. Sman, De Zaanstreekbelicht, 1863-1878; de foto's van Breebaard,Wormerveer 1986.

2. S. de Jong/J. Schipper, Gebouwd in de Zaanstreek,Wormerveer 1987.

3. Jo Daan, De Taal van Aafje Gijsen als bron van hetachttiende-eeuws, speciale aflevering van ANNO1961, Mei 1988.

4. Eric Hoorn, Reinier Jongerius, Chiel Pos, Van water-bord en windveer, een schoolproject met lesmateriaalover de Zaanse houtbouw, bestemd voor leerlingenvan de basisscholen, Zaandam November 1988.

5. S. de Jong, Houten gevels; speciale aflevering vanANNO 1961, Februari 1989.

6. D. Vis, Oer-Zaan of Oer-U? Speciale afleveringvan ANNO 1961, Mei 1990.

7. CarlaRoggeenS. deJong, Het voormalige raadhuisvan Zaandijk, speciale aflevering van ANNO 1961,Augustus 1991.

8. Zaans Bouwkundig Alfabet van S. de Jong Uitgave1991.

Uitgave vande vereniging'Vrienden van

het Zaanse Huis'1992-no. 12*/

VERENIGING 'VRIENDENVAN HET ZAANSE HUIS'Voorzitter:R. Sman, Lagedijk 88,1544 B J Zaandijk,tel. 075-284388Secretaressen:Judy van Noortwijk enMieke Kuyper,Kalverringdijk 21,1509 BT Zaandam,tel. 075-176585Penningmeester:Diek Schoen,Prins Hendrikkade 86,1501 AG Zaandam.Postgiro 742899 ten name van:penningmeester Vereniging'Vrienden van het Zaanse Huis'.

REDACTIE 'ANNO 1961'Alice van Diepen,Titia de Groot,S. de Jong,Seiny KIopper-Bruijn (secre-tariaat),Ger Jan Onrust,Jan Pieter Woudt(eindredactie).Kopij voor de ANNO van de-cember 1992 en opgaven voorde rubriek 'Annonces' inleve-ren vóór 10 november 1992bij:Redactie Anno 1961,Weiver 5, 1546 LA Jisp,tel. 02982-1371.De redactie van ANNO 1961behoudt zich het recht voorbinnengekomen artikelen teredigeren.

Illustratie omslag:Gezicht op de Zaan achterde sluizen in de Dam teZaandam, foto vanomstreeks 1885.Op de westelijkeZaanoever (links) zijnverscheidene theekoepelste herkennen. Op deachtergrond de Buüekerken het Westzijderveld metc 'n vele molens.

805

InhoudHet is een wat bijzondere ANNO, dit decembernummer. Het blad komt gelijktijdig uit rnet de periodiek'Met Stoom', een uitgave van de Vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek,afdeling Zaanstreek (MBTZ). Zowel ANNO als Met Stoom bevat een f l ink aantal artikelen die eenfacet van de Zaan behandelen. In deze ANNO vindt u bijvoorbeeld verhalen over de Zaan als waterwegen over theekoepels langs de Zaan. De rubriek 'Portret van...' behandelt MBTZ.MBTZ geeft gelijktijdig een Met Stoom uit over de Zaan. Hierin staan artikelen over de ontwikkelingvan de Oostzijde van de Sijbrandssteeg tot de Zuidervaldeursluis, over het industrielandschap langs deZaan in vergelijking tot andere gebieden, over het Zaanoeverproject, terwijl er drie industriekaarten inhet blad zijn opgenomen. Met Stoom is verkrijgbaar in de Zaanse boekhandel voor ƒ 7,50.Wij zijn van plan in 1993 samen met Met Stoom opnieuw een themanummer uit te brengen. Misschienkan deze samenwerking in de toekomst leiden tot een vorm van integratie van beide bladen.In deze ANNO:806 J. Keegstra, directeur ad

in te r im van de ZaanseSchans, tekent voor eennieuwe rubriek: De ZaanseSchans meldt...

807 Zaankanters genoten in hetverleden op hun eigen ma-nier van de drukte op deZaan. Op de oevers lietenzij theekoepels en lucht-huizen bouwen, waar zijvele uurtjes van hun vrijetijd doorbrachten. S. deJong, deskundige van deZaanse bouwhistorie biju i t s t ek , onderzocht deZaanse theekoepels enluchthuizen. In een langer

artikel geeft hij zijn bevin-dingen weer.

815 De economische opbloeivan de Zaanstreek in dezeventiende en opnieuw inde negentiende eeuw, hingzeker ook samen met deaanwezigheid van de Zaan.Niet voor niets wordt deoude veenstroom wel eensals 'levensader' aangeduid.Minder aandacht is er inde geschiedschrijving voorde waterstaatkundige func-tie van de Zaan. Saskia vanBruines brengt beide func-ties van de Zaan samen in

Jaarverslag 1991-1992

In het afgelopen verenigingsjaar is het bestuurvijfmaal bij elkaar gekomen, waarvan eenmaal tezamen met de redactie van Anno. Dit om eens vangedachten te wisselen, onder andere over de fi-nanciën rondom Anno. Deze bijeenkomst heefttot diverse kostenbesparende maatregelen geleid.De envelop is bijvoorbeeld vervangen door eenwikkel en het speciale nummer van Anno wordt inde toekomst gecombineerd met een gewoon num-mer. De vereniging geeft inmiddels 'een prachtigZaans cultuurhistorisch tijdschrift' uit. Uitbrei-ding van samenwerking met andere Zaanse stich-tingen en verenigingen betreffende publikaties inAnno, heeft geleid tot een gezamenlijk themavoor zowel onze Anno als voor Met Stoom van devereniging van industrieel archeologen, 'deZaanoevers'. (december 1992).

haar artikel 'De Zaan alstransportweg'.

819 Drie heren genieten al velejaren van het uitzicht uiteen theekoepel. Een mi-niatuur-theekoepel, wel teverstaan, die staat in hetZaans Historisch Museum.Alice van Diepen beschrijfthet tafereeltje.

820 Portret van MBTZ. De ver-eniging van industrieel ar-cheologen haaft haarwaarde voor de streek almeermalen bewezen.

En voorts de vaste rubriekenBoekennieuws (821), Kroniek(822) en Culturele Agenda (823).

Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van deOudheidkamer is de speciale Anno voor dit jaareen gezamenlijke uitgave geworden van de oudheid-kundige verzameling 'Jacob Honig Jsz. jr.' enonze vereniging. Deze uitgave wordt in kleuruitgevoerd.Mede dankzij de gratis ter beschikking gesteldeledenwerffolders telt onze vereniging op dit mo-ment 923 leden, dit is 68 leden meer dan vorigjaar en dus een hoogtepunt voor onze vereniging.Om financiële en organisatorische redenen wordtde gratis toezending van Anno aan de leden vande Oudheidkamer stopgezet. De leden hebbenhierover bericht ontvangen en er is heel positiefgereageerd.Reacties op het schoolprojekt 'Van Waterbord enWindveer' zijn tot nu toe uitgebleven. De heer

Een hartelijk welkom aande volgende nieuwe leden:

De heer J.W. VerhoevenAlkmaarMevr. E. Posthuma Amster-damDe heer D.E. Hensen Am-sterdamDe heer J.G. Boon Krim-pen aan de UselDe heer C. v.d. V l i e tKrommenieMevrouw J.A. Postmus-Brinkhuis WestzaanMevrouw H. OosthuizenWormerveerDe heer W. J. Doets ZaandamDe heer J. Dijkstra ZaandamDe heer K. Groot Zaandam' Keeg aan de Zaan' ZaandamDe heer H. Th. PoppenZaandamH.E.M. Smit Consultancybv Zaandam

AanvullingIn het vorige nummer ver-zuimden wij te melden datde foto van de Poel-boerderij te Wormer werdgemaakt door de heerJ. Broerse.

Jansonius van het Onderwijscafé in deWaakzaamheid heeft toegezegd zich hiervoor in tezetten en onze enquêtevragen over dit project doorte geven en in te vullen.Op 2 december 1991 vond de presentatie plaats vanhet 'Zaans Bouwkundig Alfabet' geschreven doorons bestuurs- en redactielid, de heer Sikke de Jong.De Historische Dag werd op 14 december in Hoorngehouden. Hier konden alle Noordhollandse ver-enigingen zich via een marktkraam presenteren.Voor onze vereniging waren aanwezig mevrouwSeiny Klopper en de heer Ger Jan Onrust.Ook waren we vertegenwoordigd op de jubileum-

dag van de Genealogische vereniging op 26 sep-tember jl.Over de ontwikkelingen van de nieuwe StichtingZaanse Schans houden wij onze leden op dehoogte via onze periodiek Anno. Onze vereni-ging heeft plaats gekregen in de Raad van Adviesvan de stichting en zal hiermee (een zekere)invloed kunnen uitoefenen op het beleid van destichting. Bij de ontwikkeling van educatieveprojecten zouden wij ons sterk kunnen makenvoor video's en dergelijke in het bezoekerscentrumover de Zaanse historie en over de tot standkomingvan de Zaanse Schans.

Mieke Kuyper-Stuurman

Stichting de Zaanse Schans meldt...In de Zaanse Schans staat de komende jaren veelte gebeuren. De in het rapport 'Spijkers metKoppen' gegeven aanbevelingen worden allengsuitgevoerd. De directie ad interim over de Schanswordt gevoerd door mevr. J. Keegstra, eerderbijvoorbeeld projectcoördinator van hetZaanoeverproject. Voor ANNO reden haar tevragen voor de komende nummers de nieuwerubriek 'Stichting de Zaanse Schans meldt...'samen te stellen.

Zaanse Schans in stroomversnellingIn april 1990 verscheen het rapport 'Spijkers metKoppen'. Dit werd in opdracht van het bestuurvan de Zaanse Schans geschreven door de advies-commissie 'Zaanse Schans, waarheen?'. In hetrapport stond een aantal belangrijke aanbevelin-gen, die nader dienden te worden uitgewerkt.Lange tijd is het stil geweest na het verschijnenvan het rapport. Hiervan werd reeds verslag ge-daan in het ANNO-nummer van jun i 1991. Ech-ter, sinds juni van dit jaar wordt er door een nieuwbestuur van de Stichting de Zaanse Schans hardgewerkt aan een korte en lange termijnplan voorde toekomst van de Schans.

Nieuw bestuurEen van de aanbevelingen in het rapport was debenoeming van een nieuw bestuur. Dit is er in-middels, met de status 'beoogd'. Sedert l j un ikomt het nieuwe bestuur maandelijks bij elkaarom de in Spijkers met Koppen uitgezette lijnenom te zetten in een beleidsplan.Het bestuur bestaat ui t : de heer A. Heyn (voorzit-ter), de heer H.E.M. Smit (secretaris), de heerL.A. Ankum (penningmeester), de heren C. v.d.Vliet, E. van Velzen en R.H. Kaper (lid). Er is nogeen vacature vooreen deskundige meteen musealeachtergrond. Deze wordt zo spoedig mogelijkingevuld.Door het nieuwe bestuur is een directeur ad inte-rim aangesteld. Deze functie wordt ingevuld doormevrouw J. Keegstra. De besluiten die door hetnieuwe bestuur zijn genomen, worden onder haarleiding uitgevoerd. Zij zal hiermee in ieder gevaltot en met het eerste kwartaal van 1993 zijnbelast.

Korte-termijndoelstellingenVoor de korte termijn heeft het nieuwe bestuurzich een aantal taken gesteld. Er wordt op ditmoment in grove lijnen structuur gegeven aan deorganisatie op en rond de Zaanse Schans. Eeninventarisatie van de stand van zaken met betrek-king tot het onderhoud van de panden is achter derug. Deze heeft duidelijk gemaakt dat er eenachterstand bestaat. Het is dringend nodig grootonderhoud aan de panden te plegen om erger tevoorkomen.De verzelfstandiging van de Stichting heeft vormgekregen in nieuwe statuten. Het streven is omhet nieuwe bestuur per l januari 1993 formeel teinstalleren.De Stichting kampt sinds haar bestaan met eenexploitatietekort van ƒ 200.000 op jaarbasis.Daarnaast is er een structureel vermogenstekortvan ƒ 2,5 miljoen.Om nieuw beleid te kunnen maken zullen eerst definancieringstekorten moeten worden weggewerkt.Er loopt onderzoek naar de eventuele verkoopvan de commerciële panden, waardoor inkom-sten gegenereerd kunnen worden. Daarnaast is eronderzoek gedaan naar de overname van hetgrote parkeerterrein. Dit is nu nog eigendom vande gemeente. Hierdoor komen de inkomsten diemet het innen van het parkeergeld worden verkre-gen niet ten goede aan de Zaanse Schans. Doorovername van het parkeerterrein kan een eigenbron van inkomsten ontstaan. De instell ing vaneen carnet-systeem zou ook nog voor extra finan-ciële middelen kunnen zorgen. Het onderzoekhiernaar wordt gecombineerd met dat naar dekomst van een Bezoekerscentrum.Bovenstaande maatregelen zijn niet genoeg omhet tekort volledig weg te werken en het achter-stallig onderhoud in te lopen. Om nieuw beleid tekunnen verwezenlijken heeft de Stichting meergeld nodig. Daarom is aan de gemeenteraad voor-gelegd om de verzelfstandiging van de ZaanseSchans vergezeld te doen gaan van een 'bruids-schat', zodat alle plannen die zijn neergelegd inSpijkers met Koppen ook daadwerkelijk kunnenworden gerealiseerd. In december wordt dit voor-stel in de raad behandeld.

BezoekerscentrumEén van de belangrijkste speerpunten op dit mo-ment is de uitwerking van het idee om een bezoekers-centrum in de Zaanse Schans te vestigen. Dit isbroodnodig. Nu is het voor de bezoeker niet moge-lijk om zich te oriënteren op wat er allemaal is tezien op de Schans, laat staan om iets te vernemenover de ontstaansgeschiedenis van het buurtje. Doorde komst van een bezoekerscentrum, bij de ingangvan de Zaanse Schans aan het grote parkeerterrein,zou dit allemaal kunnen worden verbeterd. Er wordtmomenteel gewerkt aan een concreet plan voor deinvulling van een dergelijk centrum. In de eerst-volgende Anno kunnen waarschijnlijk meer bij-zonderheden worden gemeld.De komst van een bezoekerscentrum is in samen-hang gebracht met de vestiging van een Zaansmuseum. Dat er plannen bestaan voor een groot

Zaans streekmuseum is bekend. De StichtingSteun Musea heeft van gedachten gewisseld methet nieuwe bestuur van Stichting de Zaanse Schansover de plek voor een dergelijk museum. Beidebesturen zijn tot de conclusie gekomen dat hetmuseum het beste bij de Zaanse Schans zoukunnen komen. In de toekomst zullen de krachtenzoveel mogelijk worden gebundeld.Het bestuur van de Stichting de Zaanse Schansheeft zich in ieder geval bereid verklaard alleondersteuning te geven aan de Stichting SteunMusea in haar streven een overkoepelend mu-seum te realiseren.

J. KeegstraStichting de Zaanse Schans,directeur a.i.

Theekoepels aan de ZaanDe scheepvaart op de Zaan was in vorige eeuwenveel omvangrijker dan nu. De zeilschepen enlater de stoomboten voor handel, molenindustrieen de scheepswerven waren talrijk; vervoer overde weg vond nauwelijks plaats. Daarnaast warener de de roei- en zeilboten van particulieren en deoverzetveren over de Zaan, noodzakelij k door hetontbreken van brugverbindingen. Het gebruikvan een bootje was vroeger net zo gewoon alsvoor ons het gebruik van de fiets of - erger - deauto is. In strenge winters was er ook het ijs-vermaak op de Zaan.Dat alles leverde een boeiend aanzicht op vanafde oevers. Het zijn vooral de beschrijvingen van

Theekoepels(tuinkoepels) aan hetotters pad teAmsterdam.

reizigers - naast de vele getekende en geschil-derde indrukken - die nu de herinneringen daar-aan levend houden.De Zaankanters zelf genoten in die tijd op huneigen manier van de bedrijvigheid op het water,vanuit speciaal gebouwde en ingerichte kamersof koepels, die zo dicht mogelijk aan of boven hetwater werden geplaatst. Sommige van deze bouw-sels, met name de 16e-eeuwse koepels, dedenniet onder voor de soortgelijke aan de Amstel,

aan het Olifantspad en het Otterspad in Amster-dam of aan de Vecht.De luchthuizen, de fraai ingerichte kamers boveneen onderbouw die als schuur, botenberging ofkleine werkplaats dienden, waren typisch voorde Zaanstreek. Meestal waren deze - evenals deZaankamers - de 'sluitstukken' van een aan hethoofdhuis aangebouwd 'end'.Dit alles leverde vanaf het water gezien weereengrote variatie op van vaak geschilderde houtenbouwwerken en -werkjes, omringd door veel groen.Ze waren de rustpunten tussen de molens, pak-huizen en houtloodsen en de scheepswerven metal hun bedrijvigheid.Waar op de Zaan veel te zien was, vinden we ookde grootste aantallen van deze bouwsels. Daarwoonden oorspronkelijk ook de meest welge-stelde Zaankanters, zoals langs de Molenbuurt inZaandam (de Westzijde, soms de 'fluwelen West-zijde' genoemd) en de Gortershoek in Zaandijk.De theekoepels waren echter uitsluitend in Zaandamaanwezig in de 18e en de 19e eeuw. In het beginvan deze eeuw verschenen er enkele in Zaandijk,overigens zeer vrijbli jvend van vormgeving.

Keukens en koepelsBij het onderzoek van het museumgebouw, Lage-dijk 80 te Zaandijk, kwamen we de naam 'buiten-keuken' tegen. Naar alle waarschijnlijkheid wasdit vertrek, buiten het eigenlijke huis gelegen, deplaats waar men in zomers kookte omdat hetdaarvoor in het huis zelf te warm was. Dezekeukens kwamen in Amsterdam al voor in deeerste helft van de 17e eeuw, vaak onder de naamzomerkeuken. Eenzelfde functie overigens die destookhut bij en het zomerkamertje op de stal ofhet 'stalletje' in boerderijen hadden.Voorstelbaar is dat de huisvrouw in deze vertrek-ken ook andere werkzaamheden ging verrichten,soms recreatieve. Te denken valt aan handwer-ken, mangelen, kinderen-bezighouden, spelen,

Koepel van V redenhof aande Vecht.

Koepel van Over Holland.

theedrinken en converseren, waarbij dan de naam'zomerhuis' werd gebruikt.Het lijkt logisch dat de/e zomerhui/en het eerstbij de stadshuizen ontstonden. Toen deze ver-trekken los van het e igenl i jke huis op het erf of inde tuinen werden gebouwd, werd daarbij meeraandacht gegeven aan de vormgeving en de ar-chitectuur. Het t u inhu i s dat dan ook vooral eenrecreatieve functie kreeg, werd ook met 'speel-huis ' aangeduid.Wat was er mooier dan zich te kunnen ontspan-nen in een tu inhu i s aan de waterkant en te genie-ten van het uitzicht?De koepel was zo'n losstaand t u i n h u i s in eenspeciale vormgeving. Theekoepels zijn bekendvan buitenplaatsen, maar stonden ook in Amster-damse stadstuinen en particuliere tu inen rondsteden. Theekoepels werden steeds zo gebouwddat men naar verschillende kanten een goed uit-zicht had. Vandaar dat ze vaak een achtkantigeplattegrondvorm hadden. Soms waren ze langge-rekt, hetgeen voortkwam ui t de wens naar meeroppervlak of omdat er bijvoorbeeld een stook-plaats in werd gemaakt.De naam koepel is in gebruik gekomen door hetkoepelvormige dak. Er werden ook andere dak-vormen gebruikt met in- en uitzwenkende vlak-ken of met pannen gedekte schilddaken. Hierbijvinden we dan meestal wel een koepelvormig ofgetoogd plafond binnen.De uiterlijke vormgeving van de gevels - met ofzonder pilasters, de raamvormen en de versierin-gen - vertelt veel over de periode waarin dekoepel werd gebouwd. De theekoepels aan deZaan waren in het algemeen van hout gebouwd.Er zijn ook voorbeelden van gemetselde koepels,zoals die achter Westzijde 12 in Zaandam. Dehouten koepels stonden op een stenen, vrij hogeonderbouw die ruimte bood om er (tui n )gereedschapin te bergen.De 18e-eeuwse koepels en die u i t het begin vande 19e eeuw bezitten de kenmerken, versieringenen de inrichting volgens de Franse Lodewi jksti jlem,de classicistische en empire-perioden. Over het

algemeen waren de daarbij behorende tuinen meerformeel ingericht, met strakke bloemperkenomzoomd door buxushaagjes.Omstreeks het midden van de 19e eeuw kwameen nieuw type theekoepel (tuinkoepel) in ge-bruik dat tegelijk ontstond met de Engelse park-stijl: veelhoekige of ronde gebouwtjes van ge-schilderd hout of wit gepleisterd metselwerk rnetkegelvormige ver overstekende (meest) rietendaken, waaronder een (bont) geschilderde houtengeschulpte rand. Bij deze koepels hoorde eenandere tuininricht ing met kronkelende paden enhoge schaduwrijke boompartijen. Ook van dittype was er een aantal in de Zaanstreek, zowellangs de Zaan als in andere verder weg gelegentuinen.

De theekoepels aan de ZaanIn de loop der jaren zijn er met betrekking tot detheekoepels (en de luchthuizen) langs de Zaanveel veranderingen opgetreden. Voor een grootdeel kwam dit door wijzigingen in de eigendomvan de huizen 'langs weg en Zaan', voor eenander groot deel door de komst van grotere industrie-bebouwingen aan de Zaanoevers. Het gevolg isevenwel dat er thans nog slechts twee koepels.Westzijde 12 en Westzijde 76, aanwezig zijnwaarvan de laatste helaas in een zeer verwaar-loosde toestand. De koepel van Westzijde 114moest wijken voor een parkeerplaats en is om-streeks 1968 naar de Zaanse Schans overgebracht.In totaal is een twaalftal theekoepels te achterha-len, de meeste aan de Westzijde, enkele aan deOostzijde en aan de Hogendijk.

Westzijde 12. De gemetselde koepel met paarseruiten in de ramen en geglazuurde pannen op hetschilddak - thans nog in goed onderhouden toe-stand aanwezig - werd in de tweede helft van de18e eeuw gebouwd. De onderbouw van de koepelvormt een kelderachtige ruimte. Inwendig zijnbetegelde wanden en is een stookplaats aanwe-zig. In het begin van de jaren '50 van de 20e eeuwwerd door de Zaanse kunstschilder G.N. Woudteen plafondschildering en plintdecoratie aange-bracht. De koepel komt voor op de kadastraleminuutkaart van 1817 en op verschillende afbeel-

Gevels van de theekoepel bij Westzijde 12.Tekening uit het archief van Schipper, Verbeeken Zijlstra, architecten BNA.

808

dingen en foto's. In een latere periode werd eenhouten aanbouw aangebracht.

Westzijde 18. Deze houten, achtkantige koepelstond boven een hoog gemetselde onderbouwmet luiken. Onder- en bovenbouw waren voor-

een huis dat in 1936 werd verbouwd tot woon/winkelhuis.

Westzijde 28. Een gravure naar een tekening vanBulthuis (1794) laat deze koepel zien met eenbalustrade boven de daklijst. Ook op een foto van

Gezicht op de Dam teZaandam vanaf deAchterzaan, met links opde Dam de Oostzijderkerk.Uiterst rechts staat detheekoepel van Westzijde18. Tekening van J. deBeijer, 1751.

zien met pilasters. Rondom schuiframen en eenkoepelvormig dak gedekt met leien bekroondehet geheel. De koepel staat (gedeeltelijk) afge-beeld op een tekening van J. de Beijer (1751) . Hijkomt voor op de kadastrale minuutkaart ( 1817)maar is omstreeks 1835 gesloopt. In een akte van1875 wordt dan op deze plaats een luchthuisgenoemd. Het huis waartoe de koepel behoorde,verbrandde in 1898. Ervoor in de plaats kwam

1860 komt de koepel in die vorm voor, maar 40jaar later, op een foto van omstreeks 1900 is debalustrade verdwenen. Het schilddak is dan ge-dekt met leien. De kadastrale minuutkaart (1817)geeft aan dat de oorspronkelijke koepel deel uit-maakte van een 'end' aan het huis. De koepeldateerde uit het vierde kwart van de 18e eeuw. Opeen kaart van 1909 staat deze los getekend. In eenveiling van 1840 wordt hij als luchthuis aange-

Gezicht op de Achterzaan,met de theekoepelbehorend bij Westzijde 12en in het midden van defoto een fragment van detheekoepel bij Westzijde28.

809

Huizen aan de Achterzaanomstreeks 1900. Rechts detheekoepel van Westzijde28 en in het hart van defoto het tuchthuis bijWestzijde 22.

Gravure naar een tekeningvan J. Bulthuis uit 1794.Gezicht op de Achterzaan,met links theekoepel.

duid. Het oude bijbehorende huis is vóór of om-streeks 1890 gesloopt.

Westzijde 44. Op een foto van omstreeks 1885staat een open koepeltje afgebeeld dat meer wegheeft van een prieel. Er is niets over bekend, ookniet uit beschreven akten.

Westzijde 76. Op een tekening van J. de Beijer(1751) staat op de plaats van de huidige thee-koepel een vierkant (tuin)-gebouwtje aan de Zaanafgebeeld. Het heeft een schilddak en in de hou-ten gevels zijn aaneengesehakelde raamkozijnente zien. Dit bouwsel dateerde u i t het begin van de18e eeuw. De huidige koepel is omstreeks 1775gebouwd en komt voor op de gravure naar Bult-huis (1794). Beide vormen van de koepels be-hoorden b i j een groot koopmanshuis dal doorverschillende belangri jke Zaandamsc famil ies isbewoond. Inwend ig bezit de koepel eengestucadoord plafond in rococostijl. In 1828 wordthet huis geveild, zijnde: 'een kapitaal koopmans-huis. . . benevens daarachter staande fraaie coepel

... een schoon uitzigt hebbende langs de Zaan../Dat huis is in 1913 gesloopt ten behoeve van eennieuw huis, dat in 1917 als bank/kantoor werdingericht. Thans is er een modezaak in gevestigd.De ramen van de koepel zijn in 1885 al vervangendoor 19-eeuwse zes-ruits ramen. Deze theekoepelverkeert thans helaas in een zeer verwaarloosdetoestand. Door deze omstandigheden zal hij jam-mer genoeg van deze plek verdwijnen.

Westzijde 78. Naast de vorige theekoepel - en methet erf van de doopsgezinde vermaning aan deandere kant - stond in 1751 een luchthuis. Hetwas het 'staarteind' van een toenmalig huis. Opde kadastrale minuut (1817) is dit nog aanwezig.In een verkoopakte van het huis uit 1855 wordt ditluchthuis nog genoemd. Daarna is het verdwenenen in het derde kwart van de 19e eeuw werd er opdit erf een grote theekoepel gebouwd. Duidelijkekenmerken voor een koepel uit deze tijd zijn hetflauwhellende dak - in dit geval met pannengedekt - de schulprand en de rondbogige 'fenetresa terre' (tot op de vloer doorlopende, naar binnendraaiende vensters). De houten koepel stond opeen hoge onderbouw met op de vloerhoogte vande koepel rondom een balkon op consoles en eenhekwerk erlangs. Het bouwwerk heeft al langweer plaats moeten maken vooreen magazijn vande N.V. Het Uzerhuis.Merkwaardigerwijs staat op de afgebeelde prent-briefkaart uit 1890 geheel rechts - waa r sch i jn l i j kop het erf van Westzijde 82 - slechts gedeeltelijkzichtbaar eenzelfde prieel afgebeeld als we ooknoemden bij Westzijde 44.

Westzijde 110 en 112. Op een schilderij van C.N.Woudt ( 1 9 1 1-1983) staan de bebouwingen vande Zaanerven van Westzijde 110, l 12, en 114afgebeeld met nog enkele ten noorden daarvan.Op het erf van l l O werd in verkoopakten sinds ca.1760, steeds gesproken van een luchthuis . Hetbijbehorende huis aan de Westzijde dat deel ui t -

810

De Achterzaan, tekeningdoor J. de Be (je r, 1751.

maakte van de erfenis van Irnpje Bon. weduwevan Klaas Jut, werd vele malen verkoeht. In 1901werd het ingericht tot hotel 'De Nieuwe Zon'. Ditverbrandde grotendeels in 1905. Erachter waseen speeltuin. Sinds 1920 wordt over het lucht-huis niet meer gesproken. In 1932 is hel oudeherstelde huis praktisch geheel vernieuwd als eenwinkel/woonhuis. Het ervoor in de plaats geko-men houten t u i n h u i s met schilddak, gebouwdomstreeks I930/'35, is geen koepel /.oals we diehiervoor hebben besproken.Daarnaast staat op het schilderij een vierkantkoepelachtig gebouwtje op een onderbouw die

erf als volgt beschreven: "... een h u i j s en erf,z i jnde drie woningen, met een h e l l i n g daarachter....', in 1809: '...een h u i s en schuur. . . ' In 1874betrok Adrianus Pelt, directeur van de HBS, hetpand - eerst als huurder en sinds 1891 als eige-naar. In 1933 werd het oude pand aan de West-zijde gesloopt en vervangen door een nieuw woon/winke lhu i s . In geen van de/e gegevens werdgerept over het op het schi lderi j aanwezige of eenandere koepel.Het/elfde gedeelte van de Zaanoever is ook te/ien op een ets van J.C.A. Goedhart, gemaaktomstreeks 1948.

Theekoepel aan deAchterzaan omstreeks1890, prentbriefkaart.

als botenhuis fungeerde. Rond het platte dakhiervan is een (houten) hekwerk aangebracht. Dekoepel /elf heeft een f lauwhel lend tentdak datwaarschijnlijk met lood of" zink was gedekt. Dezichtbare ramen waren hoog en smal. Het geheelgrensde aan het uitgebouwde 'end' met boten-huis van l 14. We /ouden in dit geval van een'luchtkoepel' kunnen spreken. In de gepubli-ceerde verkopen van dit pand wordt in 1775 het

Westzijde 114. Op de kadastrale m i n u u t ( 1 8 1 7 )staat het huis , dat een volledige verdieping had,aangegeven meteen lange naar de Zaan toe uitge-bouwde staart, een t u i n en een koetshuis tennoorden. Ook de koepel staal getekend. Zoalseerder gemeld werd de/e in 1771 als 'speelhuis'aangeduid. De theekoepel dateert van omstreeks1730 en be/.it regencevormen (de overgangs-periode tussen Lodewijk XIV en Lodewijk XV

81 l

stijlperiode). Ook in het interieur, waarin eenstookplaats aanwezig is, zijn fraaie betimmeringengemaakt. De koepel staat op een hoge gemetseldeonderbouw die als berging dienst deed (doet). InANNO 1961 nr 30, Jul i 1969, heeft Frans Marsover deze koepel geschreven.

zijn eerder genoemde artikel nog een aan in eenovertuin aan de Zaan. Deze zou behoord hebbenbij het huis van de familie (Aafje) Gijsen, welkhuis stond ter hoogte van (achter) Westzijde 227.De overtuin bevond zich op de plaats van het naarde Domineestuin in Zaandijk overgebrachte huis

Westzijde 110, 112 en dekoepel van /14, kort voorde oorlog geschilderd doorG.N. Woudt.

Westzijde 340 juist ten noorden van de plaatswaar de molen de "Grauwe Beer" heeft gestaan.Dit huisje staat aangegeven op de kadastraleminuutkaart van 1817.Ook langs de oostkant van de Zaan heeft eenaantal koepels (en tuchthuizen) gestaan. Hier-over is weinig bekend, maar enkele vinden weterug op een gekleurde tekening van J. de Beijer

Interieur van de theekoepel bij Westzijde 114.

De Achterz.aan te Zaandammet links de Westzijde. Detheekoepel zuidelijk van dedoopsgezinde vermaningbehoorde bij Westzijde 76.

In 1849 blijkt de theekoepel 'sedert kort geheelvernieuwd' te zijn en is de tuin 'een fraaie En-gelse tuin' geworden. Vermoedelijk zijn toenzesruitsramen aangebracht die op het eerder ge-noemde schilderij van Woudt te zien zijn. In 1886wordt ten behoeve van een veiling, de koepel met' tuchthuis ' aangeduid. Na een gedeeltelijke res-tauratie door de stichting 'ZaansSchoon' in 1948,waarbij wederom nieuwe ramen werden aange-bracht, werd de koepel in 1968 overgebracht naarde Zaanse Schans.

Of er ten noorden van de laatst beschreven thee-koepel aan de Westzijde nog meerdere hebbengestaan is niet bekend. Er zijn geen afbeeldingenof beschrijvingen van bekend en zijn op de minuut-kaart (1817) niet te vinden. Frans Mars geeft in

812

De theekoepel aan deKalverringdijk in deZaanse Schans.

ders en scheepsbouwers woonden. Met name aanhet begin van de dijk was er een bebouwingaanwezig tussen de weg en de Voorzaan. Op eentekening van J. de Beijer (1751) staat een thee-koepel - slechts gedeeltelijk - afgebeeld: naast,dwz. aan de niet zichtbare kant van, het l inkerhuis komt een gedeelte van een koepel te voor-schijn aan de voorzijde van het huis.Tenslotte moet nog een fraaie koepel wordenvermeld die staat afgebeeld op een 18e-eeuwsewaterverftekening 'deZaanstroom' gemaakt doorM. van der Jagt (1747-1805). Deze bevindt zichin het R.A. te Haarlem. De plaats van de thee-koepel is moeilijk te traceren maar, met het zichtover de Zaan en met het IJ naar het zuiden - dekerk van Sloterdijk op de achtergrond? - moetenwe aannemen dat deze koepel ergens aan deoostkant langs de oever van de Voorzaan stond.

Luchthuizen en ZaankamersHoewel ze buiten het bestek van dit artikel vallenwillen we aan de luchthuizen en de Zaankamersook een enkel woord wijden. Het woord 'lucht' iseen uitdrukking uit de Middeleeuwen. Het werd

Zaanoever Westzaandam.

(1751) en op een gravure naar een tekening van J.Bulthuis (1794).

Oostzijde 35. Op een foto van 1864, alsmede opde kadastrale kaart van 1909, is een 19e-eeuwsetheekoepel te zien met een rieten dak en schulp-rand. De koepel behoorde bij de voormalige pas-torie van de toenmalige rooms katholieke kerk, indie tijd gevestigd in het latere gebouw van derooms katholieke Volksbond. Op de plaats van dekoepel staat nu de smalle achterbouw van hetomstreeks 1940 gebouwde kantoorgebouw vanPieter Schoen NV. Een soortgelijke tuinkoepelstond ook - weliswaar niet aan de Zaan - aan heteinde van het toenmalige Klamperspad met uit-zicht over het nog wijdse Oostzijderveld. Deze isnog in verbouwde toestand aanwezig.Ook aan de Hogendijk hebben meerdere rijkergebouwde en ingerichte huizen gestaan, tussende vele scheepswerven, waarin kooplieden, re-

toen gebruikt voor een woonruimte op een zolderof verdieping. Deze term werd toen voornamelijkin Noordoost-Nederland en het aansluitende deelvan Duitsland gebruikt. Deze bouwwerken die-nen feitelijk in één adem te worden genoemd metde theekoepels. Wellicht dat we er in een anderartikel, na meer inventarisatie en studie, nog eensuitvoeriger aandacht aan kunnen geven.Zoals eerder opgemerkt waren de luchthuizentypisch Zaanse kamers. Ze komen langs deZaanoevers voor in Zaandam, Koog aan de Zaanen Zaandijk, en eveneens in niet aan de Zaangelegen tuinen. Soms in zeer bijzondere vormen,zoals de 19e-eeuwse turkse tent in Zaandijk (zieBreebaart, De Zaanstreek Belicht, bl. 84). Meestalwaren de luchthuizen met het hoofdhuis verbon-den. Er is nog een aantal van aanwezig in de driegenoemde plaatsen langs de Zaan en in de ZaanseSchans. Daaronder zijn er die niet alleen aan debuitenkant, maar ook binnen nog hun oorspron-

813

Gezicht op de Dam, metlinks een theekoepel cum cleHogendijk. Tekening inkleuren door J. de Bei/er,1751.

kelijke inr icht ing en betimmeringen bezitten. DeZaankamers kenden eenzelfde doel en inricht ingals de tuchthuizen. Deze waren op de beganegrond gesitueerd. Een snelle inventarisat ie heeftgeleerd dat in de Zaanstreek in de loop der jarencirca dertig tuchthuizen aan de Zaan aanwezigzijn geweest (of nog zi jn) en circa twin t igZaankamers. In het boek "de Zaanstreek belicht"zijn van beide nog vele voorbeelden opgenomen.

S. de Jong

Geraadpleegde literatuur.K. Woudt en J.J. Zonjes, Blees aan de Westzijde1883-1983, Zaandam 1983. Uit dit boek zijn veelgegevens geput over de geschiedenis van de West-zijde-panden, de benamingen enz.; ZaanlandiaIllustrata, Zaandijk 1917. De gebruikte tekenin-gen zijn gepubliceerd in: Oud Zaens Kaikboek,ingeleid en van tekst voorzien door K. Woudt enJ.J. Zonjee; Monet in Nederland, uitgeverijWaanders en Rijksmuseum Vincent van Gogh,1986; H.J. Zantkuyl e.a., Erf en tu in in oud-Amsterdam, Amsterdam 1982; A. van Braam,Westzaandam in de tijd van de Republiek, Zaandam1978; Adriaan Loosjes, Beschrijving van deZaanlandsche Dorpen, Haarlem 1794; J.W. vanSanté, Het dagverhaal van Aafje Gijsen 1773-1775, Wormerveer 1986; J.J.F.W. van Agt, Geïl-lustreerde Beschri jving Deel V I I I , 's Gravenhage1953.

Nog in 1946 was een zeergroot deel van de Zaansebedrijven langs de Zaangeconcentreerd.

Ook het boerenbedrijf waslange tijd afhankelijk vantransport over water. Somswerd met een plat volkoeien de Zaanovergestoken.

De Zaan als transportwegHollands Noorderkwartier tekende zich eind 13e,begin 14e eeuw af als een uiterst waterrijk gebied.In het oorspronkelijk hooggelegen veengebiedhadden zich de veenriviertjes, die voor de natuur-lijke ontwatering van het gebied zorgden, ver-breed en waren ze uitgegroeid tot binnenmerenals de Schermer, Beemster, Purmer enHeerhugowaard. De oorzaak hiervan is lang ge-zocht in vermeende rijzing van de zeespiegel,waardoor het land onder sterkere invloed van dezee zou zijn komen te staan. Inmiddels heeftonderzoek uitgewezen dat er eerder sprake isgeweest van bodemdaling ten gevolge van ont-ginning van het veengebied vanaf de tiende eeuw.Ontginning van veen moet samengaan metontwatering ervan. Om een bewerkbare boven-laag te verkrijgen groeven de eerste ontginnerssloten om het water aan het veen te onttrekken; zokon een veraarde bovenlaag ontstaan. Nu heeftveen de eigenschap dat als het ontwaterd wordt enonder invloed van zuurstof veraardt, het in vo-lume afneemt. Het maaiveld daalt dan. Diepereontwatering is het gevolg en zo ontstaat eenspiraal van ontwatering, bodemdaling, ontwateringetc. De invloed van de wind, waardoor kleinemeertjes door afkalving van de venige oevers totgrotere binnenmeren uitgroeiden, deed de rest.

als een van de oude veenstroompjes liep daartussen door en vormde een open verbinding tus-sen het buitenwater (Y) en de binnenmeren. Datde kaden aan weerszijden van de Zaan door hetsoms hoogopgestuwde Zaanwater bedreigd wer-den is niet moeilijk voor te stellen.Eind 13e eeuw is door de Hogedam aan de zuid-zijde en de Knollendam aan de noordzijde, deZaan tot aparte binnnenboezem geworden. Hier-door kwamen Oostzaan, Wormer en Jisp en Wa-terland enerzijds en Westzaan en Assendelft an-derzijds binnen één dijkring te liggen, en was deZaan een beheersbare binnenboezem geworden.De Hogedam was aangelegd ten behoeve van enop kosten van rond de binnenmeren gelegen lan-derijen en dorpen, als Graft, de Rijp, Noord- enZuideinde Schermer, Mijzen, Ursem, Uitgeest.Voor al deze dorpen was het blijkbaar van belangdat een afsluit ing van het buitenwater gemaaktwerd. Op gelijke wijze zijn in de 14e eeuw deNieuwendam in de Crommenije en de Nieuwen-dam te Monnickendam aangelegd. De Knollendamechter is waarschijnlijk iets later aangelegd dande Hogedam, op initiatief van de eigenaren vanlanderijen langs de Zaan, om zich af te s lui ten vanhet binnenwater, dat via de Zaan bij eb doorsluizen in de Hogedam geloosd kon worden ophet Y.

BedijkingenOm het land te beschermen tegen het buitenwaterwas men daarom genoodzaakt bedijkingen aan teleggen. Omstreeks 1300 was een groot gedeeltevan het Noorderkwartier voorzien van dijken.Het Schermereiland had een ringdijk. Waterlandwas als één geheel bedijkt met de dorpen Oostzaan,Wormer en Jisp. Assendelft en Westzaan haddenin eerste instantie een eigen bedijking. De Zaan,

Dat de Hogedam hierdoor van geen nut meer wasvoor de landerijen die rond de binnenmeren wa-ren gelegen, moge duidelijk zijn. Toen in 1544Keizer Karel V. Graaf van Holland, een aantalmaatregelen afkondigde om de waterhuishou-ding op Schermerboezem te verbeteren en hethoogheemraadschap van de Uitwaterende Slui-zen in Kennemerland en Westfriesland oprichtte,verordonneerde hij dan ook dan de Knollendamverwijderd moest worden zodat de Zaan weer

815

haar functie als afwateringskanaal kon vervullen.

Waterbeheersing en transportHet verwijderen van de Knollendam stuitte opgrote bezwaren bij de Zaandorpen. Dit zullenvoornamelijk bezwaren van waterstaatkundigeaard zijn geweest. Naast het feit dat het verwijde-ren van de Knollendam van belang was voor dewaterhuishouding, heeft dit ook de transport-functie van de Zaan kunnen vergroten, met namede verbinding tussen Alkmaar en Amsterdam.Vooral in de zestiende eeuw werd deze verbin-ding belangrijker, toen de Wijkermeer en de

Vervoer over water werden wordt nog altijdmakkelijk verstoord doorijs. Hier een transport doorde Wilhelminasluis in destrenge winter van 1956.

Crommenije zo verzandden dat geen scheepvaartmeer mogelijk was en ook de verbinding viaEdam verslechterde. Ook het zeegat bij Pettenslibde dicht, waardoor ook de noordelijker stre-ken meer op de Zaan als transportweg aange-wezen waren.De Zaan was zowel belangrijk voor de water-beheersing op de Schermerboezem als voor hettransport. In de loop der eeuwen blijkt dat doordeze twee functies soms verschillende belangentegenover elkaar kwamen te staan. Voor het trans-port, de scheepvaart, was het van belang de s lui-zen te Zaandam gemakkelijk te kunnen gebrui-ken. Daarom wilden de Zaandorpen en later destad Zaandam graag zelf een sluis in bezit hebbenen houden. Maar het hoogheemraadschap wasverantwoordelijk voor het boezembeheer en hader daarom ook belang bij de sluizen in bezit tehebben.Westzaan had een sluis in de Hogedam, eenhouten sluisje dat in 1544 vervangen is door eenstenen sluis, gebouwd door het hoogheemraadschapvan de Hondsbossche en Duinen tot Petten, bijoctrooi van Karel V. Door stormvloeden beginzestiende eeuw had de zeewering bij Petten zo-veel te lijden gehad dat regelmatig de dijk ver-nieuwd, opgehoogd en verlegd moest worden.Veel materiaal was daarvoor nodig. Schepen methouten stenen voeren blijkbaar af en aan, genoegreden om een sluis in Zaandam te mogen bouwen.Met de overdracht van de Westzanersluis aan het

hoogheemraadschap van de Hondsbossche, be-dong Westzaan vrijheid van schutgelden in denieuwe sluis. Tot 1949 hebben de Westzanerschepen minder schutgeld hoeven te betalen dananderen.Ook Oostzaan en Wormer hadden een sluisje inde Hogedam, die zij in 1593 vervingen door eenschutsluis.De sluizen waren niet alleen van belang voor dewaterbeheersing en de scheepvaart. Ook de vis-serij had groot belang bij sluizen. In sluistochtenis altijd veel vis te vangen. Het was dan ookeeuwenlang gebruikelijk dat de grafelijke vis-rechten op de sluizen verpacht waren. De conse-quentie daarvan echter was dat men de sluisde-uren a l t i j d l ie t openstaan. Nadat hethoogheemraadschap van de Uitwaterende Slui-zen was opgericht heeft dit dan ook 'in het belangvan het gemene land' van de Staten van Hollandhet recht gekregen een verbod uit te vaardigen ophet vissen in de sluizen.

Nijverheid en industrieDe transportfunctie van de Zaan staat in directverband met de ontwikkeling van de handel en deopkomst van de nijverheid en industrie in deZaanstreek. In de literatuur wordt wel veronder-steld dat reeds in de Middeleeuwen regelmatighandelsverkeer tussen de Zaanstreek en Amster-dam bestond. Op het nieuw ontgonnen veen zougraan verbouwd zijn, op grotere schaal dan vooreigen gebruik nodig was. De rest werd naar Am-sterdam vervoerd. Met betrekking tot vroegscheepvaartverkeer wordt ook gewezen op detolvrijdom, in 1355 aan de 'ondersaten vanWestzaanden ende Crommenie' verleend.De opkomst van de nijverheid en industrie in deZaanstreek moeten we plaatsen eind zestiendeeeuw.Een belangrijk middel van bestaan in de vroegstetijd was de binnenvisserij. Tot in de zeventiendeeeuw kon zoetwatervis zowel op het binnenwaterals op de Zuiderzee gevangen worden. De Zaan-kanters hadden zich vooral toegelegd op de paling-visserij en daarin reeds in de zestiende eeuw eeninternationale handel opgebouwd, vooral metEngeland. De vraag naar paling vanuit Engelandwas in het najaar zo groot dat met de vangst in diemaanden niet aan de vraag kon worden voldaan.Daarom werd de vis bij voorverkoop in Noord-Holland opgehaald en in visvijvers bij Oost- enWestzaan 'te rijpen' gelegd. Ook importeerdemen grote hoeveelheden paling uit Denemarken,die in dezelfde vijvers bewaard werd. Vooralbegin 17e eeuw dreven de Zaanse palingrederijeneen grote bloeiende handel met Engeland. Detweede helft van de zeventiende eeuw verplaatstede palinghandel zich naar Friesland. De binnen-visserij nam langzaam maar zeker in betekenis af.De verzilting van de Zuiderzee, maar ook deverkleining van het wateropppervlak in het Noorder-kwartier door de inpolderingenen het afscheidenvan verschillende wateren doorsluizen, zijn daaraandebet geweest. Na die tijd was de Zuiderzee zoverzilt dat dat niet meer mogelijk was en werdovergeschakeld naar haringvisserij.

816

Een moeilijk transportvaart door deWilhelminabrug de sluis in.

Voor de Zaanstreek is vooral ook de walvisvaartvanaf ca. 1600 van groot belang geweest. VeelZaankanters vonden werk in de walvisvisserij,maar vooral in de aanverwante bedrijvigheid. Opindustrieel gebied ontstonden traankokerijen.Daarnaast legde de Zaanstreek zich toe op descheepsbouw, die zich vanaf de eerste helft vande 17e eeuw ontwikkelde. Deze ontwikkeling inde scheepsbouw stond in nauw verband met dehouthandel en houtzagerij. De walvisvaarderswerden, naarmate ze groter werden, op deBinnenzaan opgebouwd en via een overtoom, dievan 1607 tot 1718 in gebruik is geweest, naar deBuitenzaan gebracht om daar afgebouwd te wor-den. Op het eind van de Gouden Eeuw waren erzo'n 50 scheepswerven in de Zaanstreek geves-tigd.Al in het laatste kwart van de zestiende eeuw wasde scheepsbouw richting Noord-Holland getrok-ken. Elders in het land werd te veel schade onder-vonden van de opstand tegen de Spanjaarden. Descheepsbouw, maar ook de houtzagerijen werk-ten niet alleen voor de lokale behoeften, maar ookvoor de handel.

Naar de ZaanoeversIn Wormer legde men zich toe op de produktievan scheepsbeschuit en in Jisp op de stijfsel-industrie. De eerste bedrijvigheid was veelal nietdirect aan de Zaanoevers gevestigd. Door detoename van de verbindingsfunctie van de Zaanmet Alkmaar vanaf halverwege de 16e eeuw,verplaatste zowel de bewoning als de bedrijvig-heid zich naar de Zaanoevers. Begin 17e eeuwzijn de industriemolens bijna allemaal buiten-dijks gevestigd, zo dicht mogelijk bij de Zaan. Ditwas van belang voor de aan- en afvoer van grond-stoffen en produkten. Hoewel in de loop der tijd

de meest hinderlijke industrieën zich iets meer inhet binnenland terugtrokken, zorgden zij er doorverdieping van een zijwater wel voor de verbin-ding met de Zaan bevaarbaar te houden.De Zaanstreek werd in de 17e eeuw het meestgeïndustrialiseerde platteland van Nederland.Bijzonder, omdat de meeste industrialisatie ennijverheid in de steden ontstonden. De Zaanstreekkende een grote diversiteit aan bedrijfstakken. In1630 waren er 128 industriemolens langs de Zaan.De meeste waren houtzaagmolens, een goedetweede was de oliemolen.De nabijheid van Amsterdam zal een noodzake-lijke voorwaarde zijn geweest voor de ontwikke-ling van de Zaanstreek zoals deze heeft plaatsge-vonden. Zeker als grondstoffenmarkt, want Am-sterdam was immers een zeer belangrijke stapel-markt. Aangezien de Zaanstreek niet gebondenwas aan gildebepalingen konden daar de in Am-sterdam betrokken grondstoffen worden veredeld.Daarnaast was Amsterdam van groot belang alsafzetmarkt voor bijvoorbeeld hout en genotsmidde-len.In de zeventiende eeuw was de ventjagerij eenveel beoefend bedrijf. De variatie aan industrieënen produkten alsmede de uitstekende bereikbaarheidvormen de reden dat deze vorm van schipperijveel in de Zaanstreek voorkwam. Het systeemhierin was dat een schipper voor eigen risicogoederen kocht, om ze elders te slijten. De stede-lijke overheden en gilden hebben zich sterk ver-zet tegen deze vorm van handel. Men sprak vanvalse concurrentie en ontduiking van de belastin-gen. Aangezien traan, olie, raap- en koolzaad-koeken, haver, gerst, tarwe etc. vrije handelswa-ren waren, vormde de ventjagerij voor velen eenbelangrijke bron van inkomsten. In de loop vande 18e eeuw nam deze vorm van bedrijvigheid

817

sterk af. Het jaar 1730 vormde het hoogtepunt inde molenindustrie. Er waren ongeveer 584 industrie-windmolens vooral houtzaag- en oliemolens, maarook papier, tabak, verf, meel, schelpzand, run enmosterd, werd geproduceerd. De meeste mole-naars werkten dag en nacht door, in dubbeleploegen. Niet alleen de industrie bloeide, maarook aanverwante activiteiten, zoals de assurantiën,en er was een aantal grote en voorname handels-huizen.

AanvaringenIn deze tijd vond ook een aantal aanvaringenplaats tussen het hoogheemraadschap en deZaandorpen. Voor de afvoer van het overtolligewater was het belangrijk de Zaan zo diep en breedmogelijk te houden. De bedrijven, fabrieken entrafieken, die direct aan de oevers stonden, maak-ten steigers, vlotten, en 'uitzetten' in de Zaan,waardoor de afstroming sterk belet werd. Jaren-lang heeft men gestreden over de vraag wie nuwelke bevoegdheden en vrijheden had. In dezeventiende eeuw zijn zelfs beide Zaanoeversgeheel opgemeten, om als referentie voor verdereontwikkelingen te kunnen dienen. Pas halver-wege de negentiende eeuw werd officieel beslo-ten dat het hoogheemraadschap de zeggenschapover de Zaan had en vergunningen kon afgevenom werken in de Zaan te maken. Om misver-standen te voorkomen werden alle tot dan toeverstrekte vergunningen ingenomen en nieuwevergunningen werden verstrekt.

AchteruitgangNa 1730 vond een achteruitgang plaats, vooral inde houtzagerijen. De recessie op het plattelandwas hier debet aan: de vraag was sterk vermin-derd. Ook de concurrentie was vergroot, de gids-functie die de Zaanstreek had gehad was dooranderen overgenomen. Veel bedrijvigheid ver-plaatste zich naar de grondstoffen. De walvis-vangst liep sterk terug en bovendien raakte Enge-

land in een oorlog verwikkeld (1780), zodat debelangrijkste handelspartner wegviel.De fabrieken die er nog waren hadden vanzelf-sprekend alle aandacht van de inwoners van destreek. Bij het hoogheemraadschap werd doorOost- en Westzaan aangedrongen om op de Bin-nenzaan een vast peil te stellen, om zo te voorko-men dat het water zo hoog steeg dat zowel dekaden als de bui tendijks gelegen molens en fa-br iekjes door wateroverlast bedreigd zoudenworden. In 1795 is aan deze wens tegemoet geko-men.Na de Franse tijd heeft de welvaart in de Zaanstreekzich enigszins hersteld, maar de grote bloei vandaarvoor werd niet meer bereikt. De aanleg vanhet Groot Noordhollands Kanaal in de jaren '20van de negentiende eeuw heeft daar zeker ookmee te maken gehad. Dit kanaal was immersexpliciet als scheepvaartkanaal aangelegd. Deverbinding van de Zaan met het Groot Noordhol-lands Kanaal via het Kogerpolderkanaal bete-kende een grote verbetering.

Nieuwe bloeiVanaf 1870 brak weer een bloeiperiode aan. Eenvan de belangrijkste oorzaken daarvan was datwindkracht werd vervangen door stoomkracht.De industrie kreeg op deze manier een krachtigeimpuls en grootschaliger bedrijven konden zichontwikkelen. Met de aanleg van het Noordzee-kanaal en het zijkanaal G naar Zaandam, verbe-terde de bereikbaarheid aanmerkelijk. Ook debinnenvaartschepen gingen op stoomkracht over.Tussen A l k m a a r en Amsterdam werd eenstoomvaartdienst onderhouden, die zowel passa-giers als vrachtgoed meenam.Al het vervoer van en naar de molens aan deAchterzaan en in het veld ging nog steeds over hetwater. Ze maakten gebruik van de Grote- ofHondsbossche sluis in de Hogedam. In 1885werd deze sluis aan het hoogheemraadschap vande Uitwaterende Sluizen overgedragen, in het

De in 1903 geopendeWilhelminasluis moest debedrijven aan deAchterzaan een verbindinggeven mei alle grotezeehavens van de wereld.

818

belang van het boezembeheer. Dit was tot grootongenoegen van de stad Zaandam. In het kadervan de weer opkomende industr ie (nu ookveredeling van tropische produkten) en scheep-vaart was het voor de Zaanstreek immers belang-rijk een goede doortvaartverbinding te hebben.Meer en meer ging men over op massa-transporten de schepen werden steeds groter.Zaandam wilde graag op de plaats van de GroteSluis een nieuwe grote sluis maken, die geschiktwas voor zeeschepen. Door het Noordzeekanaalwas immers ook een directe verbinding met dezee, en dus met de grote internationale havens,ontstaan. Het waterstaatsbelang was, werd blijk-baar in die tijd door de Provincie, die uiteindelijkverantwoorde! i j k was voor de waterhui shouding,belangrijker geacht.In die tijd kwamen nieuwe grondstoffen-exporte-rende landen naar voren als Brits-Indië, Vere-nigde Staten, Nederlands-Indië, Rusland en Afrika.De behoefte aan halffabrikaten voor de Duitse enEngelse industrie nam toe en de groeiende bevol-king en welvaart bevorderde de vraag naar voe-dingsmiddelen. De Zaanse nijverheid is hier suc-cesvol op ingesprongen.De opening van de Wilhelminasluis in 1903 gafde Zaanstreek de gewenste grote zeeschepen-sluis. In de periode 1901 -1916 ontwikkelde zichhet vrachtvervoer te water aanzienlijk.De beide wereldoorlogen en de crisis in de jaren'30 hebben de industrie en de scheepvaart geengoed gedaan. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg

het wegvervoer een belangrijkere rol. Dit namvooral de taak over van de kleine binnenvaart. Deinternationale aan- en afvoer concentreerde zichmeer en meer in Rotterdam. Een aantal belang-rijke industrieën langs de Zaan verdween of ver-plaatste zich naar andere streken. Voor de kleinebinnenvaart, waarin veel Zaankanter werkzaamwaren, had dit negatieve gevolgen. Velen reddenhet niet. Ook had dit gevolgen voor scheepsbouwen reparatiewerven.

Problemen toegenomenIn de loop van deze eeuw zijn de problemen vooren door de Zaan indus t r i e toegenomen.Modernisering van de produktietechnieken bete-kende tevens grote vervuiling, omdat restproduktenop de Zaan werden geloosd. Een nieuwe belangen-strijd tussen nijverheid en industrie en hethoogheemraadschap ontstond hiermee. De laat-ste was ook voor de kwaliteit van het oppervlak-tewater verantwoordelijk geworden, en kreeg detaak de afvalwaterlozing aan banden te leggen.De laatste decennia blijken veel industriën langsde Zaan verdwenen te zijn, veel oude fabriek-gebouwen staan en verlaten en troosteloos bij.Ook het aantal scheepvaartbewegingen is sterkafgenomen. Geldt voor de Zaanstreek de wet opde remmende voorsprong, of is de schaalvergro-ting in handel en industrie net te veel geweest?

Saskia Bruines

Uitzicht over de ZaanMet z'n drieën genieten zevan het uitzicht over de Zaan.De een steekt z'n pijp eensop, terwijl de andere herennog genoegel ij k naken velenover de gebeurtenissen vande afgelopen tijd. Met eenborreltje erbij kunnen ze hetwel even uithouden op ditheerlijke plekje langs hetwater.De drie heren zijn van houten zij bevinden zich in eenminiatuur-theekoepel in deZaankamer van het ZaansHistorisch Museum. Hetzeskantige koepeltje is 65centimeter hoog en 40 cen-timeter breed. Het houtenschaalmodel is groen en witgeschilderd en heeft eenzwart bordesje van drie tre-den. Wie goed kijkt ziet zelfseen loper op de treden lig-gen, gesuggereerd doorkleine verfpuntjes. De hoe-ken van de daklijst zijn om

en om bekroond door een vlammenurn en eenvrouwenbeeldje. Het beeldje versiert ook de puntvan het dak. Binnenin staat een houten tafelwaarop een karaf , drie glaasjes en eenpijpencomfoortje. De poppen zitten alle op eenstoel.De heren zijn gekleed in eenzelfde soort kos-tuum, zij het van verschillende kleuren: groen,blauw en bruin. Het kostuum bestaat uit eenkniebroek, afgezet met een goudkleurig biesje,een pandjesjas met vier panden, een kanten hemdjeen een meerkleurig vest eroverheen. De zi jdenkousen en schoenen zijn helaas in de loop der tijderg versleten, zodat de heren moeite hebben hunstand op te houden. Grappig detail is dat zowel deknopen van de jas als de slui t ing van de schoenenuit hele kleine metalen spiraalveertjes bestaat.Het miniatuur-koepeltje dateert uit het einde vande 18e of het begin van de 19e eeuw. Helaas isniet bekend of het gemaakt is naar een bestaandexemplaar. Hoewel de koepel zowel van binnenals van buiten vrij eenvoudig uitgevoerd is, zijnde versieringen op het dak in de stijl van hetneoclassicisme.

Alice van Diepen

819

Logo MBTZ

Het portret van....MBTZDe Zaanse historische wereld kent twee organi-saties die vaak worden aangeduid als 'de vereni-ging met de lange naam'. De eerste (ANNO-lezers welbekend) wordt meestal kort 'Jacob Honig'genoemd, terwijl de tweede luistert naar deafgekorte naam MBTZ. Dit staat voor: Vereni-ging tot behoud van Monumenten van Bedrijf enTechniek in de Zaanstreek.MBTZ is een vereniging van industrieel archeo-logen. Een v r i j algemeen aanvaarde definitie van

Het Van Gelder-complexte Wormer, lang vóór aansloop werd gedacht. Deelfde 'Met Stoom' vanMBTZ behandelt VanGelder Zonen.

de wetenschap industriële archeologie (je kan erin afstuderen) is: De studie die zich bezighoudtmet het onderzoeken, opmeten, registreren en insommige gevallen behouden van industriële roe-rende en onroerende monumenten. Daarenbovenstelt deze studie zich ten doel de betekenis teschatten van deze monumenten in verband met desociale en technische geschiedenis.Het is niet toevallig dat in 1981 een verenigingvan industrieel archeologen in de Zaanstreek isopgericht. Aanleiding was de afbraak van eenaantal karakteristieke fabriekspanden aan de Veer-dijk in Wormer. In 1978 waren reeds De Unie enDe Hoop gesloopt. Naderhand viel ook het VanGelder-complex ten prooi aan de slopershamer,maar niet nadat MBTZ zich uitgebreid had gedo-cumenteerd over het produktieproces en het ge-bouw. Daarnaast heeft de vereniging een deel vanhet Van Gelder-archief in bezit gekregen. Recentis in een extra nummer van Met Stoom (hetkwartaalblad van MBTZ) aandacht besteed aanVan Gelder zonen.Met Stoom is de trots van MBTZ. Sinds denieuwsbrief een volwaardig industrieel-archeo-logisch t i jdschrift is geworden (waar collega-verenigingen in het land met een schuin oog naarkijken), z i j n in totaal zijn elf nummers versche-

nen, waarin veel oorspronkelijk historisch onder-zoek is gepubliceerd. Tegelijk met dit nummervan Anno 1961 verschijnt het twaalfde nummervan Met Stoom. Beide bladen geven ruimschootsaandacht aan hetzelfde thema: de Zaanoevers.MBTZ is een van de Zaanse historische instell in-gen die kampen met een enorm ruimtegebrek.Onlangs is een deel van het archief aan hetGemeentearchief Zaanstad overgedragen. Door-dat het de vereniging aan adequate opslagruimte

ontbreekt, konden tot nu toegeen machines en dergelijkeworden verzameld. Dit wordtzeer betreurd, want MBTZonderschrijft de mening dater een Zaans museum moetkomen, waarin plaats inge-ruimd moet worden voor deZaanse geschiedenis van be-drijf en techniek. Wel wordtgetracht eventuele aanbiedersvan grote voorwerpen enmachines ertoe te bewegendeze zelf te bewaren.Keer op keer blijkt het nutvan het bestaan van MBTZ.Na de openstelling van deHemspoortunnel werd deHembrug - een industrieel mo-nument - overbodig. OmdatMBTZ inzag dat handhavingvan de Noordzeekanaal-over-spanning niet haalbaar was,is een film gemaakt en is eendeel van de brug voor hetstation van Zaandam geplaatst.

Een ander succes was de gedeeltelijke heruitgavevan het boek TJe Zaansche handel en nijverheid',een publikatie uit 1911 (heruitgave 1983). Re-cent is, in samenwerking met het waterschap hetLange Rond, een fietsroute langs de tien gemalenin de Zaanstreek gepubliceerd.De sloop van de fabriekspanden in Wormer, be-gonnen in 1978, is genoemd. Van de overgeble-ven 'Zaanwand' (nota bene een wereldwijd er-kende industrieel-archeologische toplocatie) wordtpakhuis Mercurius (Lucullus) met sloop bedreigd.Eigenaar Sarah Lee (ook eigenaar van de neven-staande Lassie-panden) ziet geen brood in her-gebruik van het van buiten verweerde, maar ver-der nog in goede staat verkerende gebouw. MBTZheeft, via Met Stoom, zich uitgesproken voorrestauratie en hergebruik van het wit gepleisterdeprovinciale monument.

MBTZ heeft 120 leden, onder wie dertig zoge-naamde bedrijfsleden.

Voor informatie: M. Janse, 075-157621.

Boekennieuws

Dick Kerssens ontwierpvoor Ach Lieve Tijd eenwapenschild dat elementenvan de wapens alle Zaansegemeenten bevat.Linksboven 'het hinkendevoor van Assendelft,rechtsboven het verbondenhoofd van Wormer,rechtsonder de lepelaarvan Jisp, linksonder degreep met graszoden vanOostzaan. Het rode kruismet witte vlak komt uit hetwapen van de Heren vanZaanden; de leeuwen in hethart van het schild warente vinden in het wapen vande banne van Westzaan.Voorts elementen vannijverheid en handel (deMercuriusstaf, een walvis -tevens een verwijzing naarhet wapen van Zaanstad -,'het onvoltooide schip', eneen molen).

Het zal weinigen zijn ontgaan dat in de Zaanstreeksinds begin oktober een Ach Lieve Tijd-reekswordt uitgegeven. In achttien afleveringen wor-den 'Tien eeuwen Zaanstreek en de Zaankanters'samengevat. Een beoordeling van de verschenentijdschriften op deze plaats zou niet zuiver zijn:vier redactieleden van ANNO zitten ook in deredactie van Ach Lieve Tijd Zaanstreek.Ofschoon de twee schrijvers van de ALT-reekshun handen daaraan meer dan vol hebben, zagenJan Pieter Woudt en Klaas Woudt, onafhankelijkvan elkaar, kans nog een ander boek te schrijven.ANNO-redacteur Jan Pieter schreef in opdrachtvan de jubilerende Elektronische Electro-Me-chanische Componenten bv (EEMC) Een dijkvan een dijk, wandeling over de Lage dijk teZaandijk in 1992. Het recept is overgenomen vanTames Woudt, die voor De Typhoon ooit eenwandeling over de Lagedijk omstreeks 1905 be-schreef. EEMC is gevestigd in het voormaligepand van Bescherming Bevolking (noordhoekTuinpad) en heeft, ter ere van het vijftienjarigbestaan dit boekje ook als handelsuitgave uitge-bracht.Niet in de boekhandel te koop is 75 jaar Vrijwil-lige Brandweer Zaandijk 1917-1992 van samen-steller Klaas Woudt. Het is een 128 pagina'stellende uitgave, voor een groot deel in kroniek-vorm, die in een oplage van honderd onder (ex-)leden van VBZ is verspreid.In de serie Cahiers voor lokale en regionale ge-schiedenis zijn dit jaar twee deeltjes verschenen.De eerder in ANNO aan u voorgestelde JosRaadschelders schreef over Lokale bestuurs-geschiedenis en M.E. Monteiro/T.N. den Hartogpubliceerden over Vrouwengeschiedenis. Voorde Zaanstreek is vooral het tweede deeltje vanbelang, aangezien A. van Braam en Raadscheldersal veel over de Zaanse bestuursgeschiedenis heb-ben geplubiceerd (het zou overigens wel leuk zijnals iemand, op goede gronden eens met een an-dere visie zou komen). Deel 7 van de cahiers(Lokale bestuursgeschiedenis) laat wel zien hoebestuurskundigen Van Braam en Raadscheldershun onderzoek (in grote) lijnen hebben opgezet.Verhelderend bij het lezen van hun publikaties.Het deeltje over Vrouwengeschiedenis (nummer8) is interessant omdat het onderzoek naar de rolvan vrouwen in de plaatselijke geschiedenis nogvrijwel geheel van de grond moet komen. Naasthet onderzoek van Eleonoor van Gerven over de'meisjes van Verkade' zijn mij geen andere stu-dies bekend. Opmerkelijk is dat (bij mijn weten)ook nog geen universitaire werkcollegegroep deZaanstreek heeft ontdekt wat vrouwengeschiedenisbetreft. Iemand die in deze leemte in de geschied-schrijving wil voorzien, heeft aan het verhaal vanMonteiro en Den Hartog een uitstekende inlei-ding.Eerder is in deze rubriek ook al geschreven overpublikaties in Nederlandse Historiën, tijdschriftvoor vaderlandse (streek) geschiedenis. In hetaugustusnummer een verhaal van S.H. Hoogterpover Zaanstreek/Waterland tijdens de Pinkster-

dagen van 1574. Een schoolvoorbeeld van hoehet niet moet. Hoewel Hoogterp best aardigedetails weer geeft, druipt de vooringenomenheider vanaf. Het is vaderlandse geschiedenis op zijnslechtst, van een soort die totaal geen pas heeftgehouden met de huidige stand van zaken van degeschiedwetenschap. Wi l t u weten hoe deZaanstreek aan Pinkster-drie is gekomen, leest udan het heruitgegeven verhaal van Hanky Ris.Ruim een jaar geleden besloot Klaas Molenaar(Electro-Zaan, Wastora, KFC en AZ'67) zijnfuncties in het bedrijfsleven op te geven en zichmet andere zaken bezig te houden. Een daarvanwas het schrijven van een boek over zijn eigenleven (waarschijnlijker: zijn levensverhaal aaneen 'ghost writer' te vertellen): De man met detwee portemonnees. Zoals het een geslaagd za-kenman betaamt, werd het fraaie boek met enigetam-tam gepresenteerd. Het is een vlot geschre-ven verhaal en meer wil het ook niet zijn. Daar-door is het wel een kritiekloos verhaal geworden.Eigenlijk is het niet meer dan een professioneelsamengesteld familie-album (inclusief oude foto'sen knipsels).

Ger Jan Onrust

Besproken zijn:-Ach lieve tijd Zaanstreek. Een uitgave vanWaanders Uitgevers (Zwolle), i .s.m. hetGemeentearchief Zaanstad. Redactie: A. vanDiepen, T. de Groot, D. Kerssens, I. Muller, G.J.Onrust, J.P. Woudt en K. Woudt. Verschijning-sfrequentie: lx per maand, vanaf 13 oktober(18x). Aflevering l kent 28 pagina's, de vol-gende 24, waarin ongeveer 80 afbeeldingen (kleuren zwart-wit). Prijs per stuk ƒ 6,95. Voor degehele serie wordt een verzamelband, a f. 17,50aangeboden.

-J.P. Woudt, Een dijk van een dijk, wandelingover de Lagedijk te Zaandijk in 1992. 40 blz. inharde kaft met zwart-wit illustraties. EEMC,Zaandijk 1992. Prijs ƒ 22,50.

-K. Woudt (samenstelling), 75 jaar VrijwilligeBrandweer Zaandijk 1917-1992". 128 blz. in hardkaft met zwart-wit illustraties. Zaandijk 1992.

-J.C.N. Raadschelders, Lokale bestuursge-schiedenis. Deel 7 in de reeks Cahiers voorlokale en regionale geschiedenis. 64 blz. Wal-burg pers, Zutphen 1992. Prijs ƒ 15,-.

-M.E. Monteiro, T.N. den Hartog, Vrouwen-geschiedenis. Deel 8 in de reeks Cahiers voorlokale en regionale geschiedenis. 64 blz. Wal-burg pers, Zutphen 1992. Prijs: ƒ 15,-.

- S.H. Hoogterp, Grepen uit de Tachtigjarige Oor-log: De lange weg van Zaan- en Waterland naarde triomfantelijke Pinksterdagen van 1574. In:Nederlandse historiën. Tijdschrift voor vader-landse (streek) geschiedenis. 26e jaargang, nr. 3(augustus 1992) Prijs: ƒ 3,50.

- K. Molenaar, De man met de twee portemonnees.De Molenaars en de kunst van het verkopen. 143blz., geïllustreerd. Uitgeverij Plukker, Schagen1992. Prijs ƒ 29,90.

821

KroniekDrie maanden de Zaanstreek, samenge-steld uit de Zaanse kranten DagbladZaanstreek en De Zaanse Gezinsbode.

l augustusDe spoorbrug over de Zaan werd vervan-gen door een eigentijdse oeververbinding.De oude draaibrug heeft 112 jaar dienstgedaan; met snijbranders werd hier eeneinde aan gemaakt. Het treinverkeer vondgewoon doorgang tijdens de werkzaam-heden.

5 augustusEen ooit door een oud-burgemeester vanZaandam, W. van Orden, aan het Provin-ciaal Genootschap van Kunst en Weten-schappen in Noord-Brabant geschonkenverzameling Middeleeuwse handschrif-ten, stond centraal in de openingstentoon-stelling van de Universiteitsbibliotheek teTilburg.

10 augustusZaanstad verleende de Stichting Frans Marsde sloopvergunning voor het ijspakhuisaan de Hoogstraat te Koog. De vorig jaarillegaal ingezette sloop kon daardoor le-gaal voltooid worden. Een plan voor eennieuw bouwwerk was volgens eengemeentewoordvoerder nog niet ingediend.

13 augustusDe Georgische historicus prof. Vateïsviliwil Zaanstad een bronzen plaquette schen-ken met het portret van een (jeugd)vriendvan Czaar Peter: Alexander Bagrationi,een Georgische koningszoon die met deCzaar opgroeide en Peter vergezelde opdiens buitenlandse reizen. De door eenGeorgische kunstenaar vervaardigde plaatvan 85 kilo wacht in Moskou op vervoeren een gunstig moment voor een feeste-lijke overdracht.

20 augustusGemeente Zaanstad maakte een aanvangmet de verbreding en verfraaiing van hettrottoir van de Westzijde te Zaandam.Drie linden vóór de doopsgezinde verma-ning moesten worden gekapt. Hun wor-tels vernielden de fundering van een his-torisch hek.

24 augustusGemeente Zaanstad maakte bekend in over-leg met de Rijksmonumentendienst te tre-den, om een sloopvergunning voor hetvleethuis aan de Hoogstraat in Koog teverkrijgen. Het pand (dat niet zichtbaarvanaf de weg achter meubelzaak De Gou-den Hand staat) dreigt in te storten enomwonenden vrezen schade. Eigenaar De

Gouden Hand wil het pand al jaren latenslopen, maar kreeg daar geen toestemmingvoor. Het betreft het laatste authentiekeZaanse vleethuis.

28 augustusDe doopsgezinde Vermaning in Koog wordtvoor 'enkele tonnen' opgeknapt. De ver-zakte stenen voorgevel wordt opgekrikt,het pand wordt geverfd en de gebranderamen worden verzorgd en opnieuw inge-zet. De vermaning dateert uit 1680, destenen voorgevel uit het einde van de ne-gentiende eeuw.

29 augustusDe landschapsstichtingen in Noord- enZuid-Holland gaan zich gezamenlijkbeijveren voorde veenweidegebieden. We-genaanleg, stadsuitbreidingen, veranderin-gen in het boerenbedrijf, verbossing enverdroging tasten de veenweidegebiedensteeds verder aan. Van de 38.000 hectareveenweidegebieden in Noor-Holland isslechts 6000 hectare min of meer goedbeschermd.

2 septemberDrie investeerders, werkend onder de naamHageweld bv, kochten de besloten ven-nootschap Aquatower, die werd opgerichtom de voormalige watertoren te Assen-delft te exploiteren. Hageweld wil eenkantoor in de toren vestigen en een twee-onder-een-kap-woning op de reinwater-kelder bouwen.

2 septemberStichting Frans Mars zal niet worden ver-volgd voor de eigenzinnige sloop van hetijspakhuis te Koog. De officier van justitieseponeerde de zaak.

2 septemberBegonnen werd aan een grondige restau-ratie van oliemolen Het Pink te Koog.Onder meer de fundering van de afluivingen delen van het staande werk (zoals dedraagbalken) moesten worden opgeknapt.

2 septemberBij gemeente Zaanstad hebben zich geengegadigden gemeld voor (een deel van) deopbrengsten van de verkoop van het ouderaadhuis van Koog. Het pand werd in 1906gebouwd dankzij een legaat. Daaraan wasechter de bepaling gebonden dat het geldalleen mocht worden gebruikt voor hetKoger raadhuis. Nazaten van de legaat-gever zouden formeel bezwaar tegen deverkoop hebben kunnen maken. Dat is dusniet gebeurd.

7 septemberJ. Keegstra is door het bestuur van Stich-ting de Zaanse Schans gevraagd voorlopigop te treden als directeur ad interim van deSchans. Keegstra leidde eerder gedurendedrie jaar het Zaanoeverproject.

9 septemberOliemolen De Ooievaar kan, nadat eenreparatie aan een balk in de kap werduitgevoerd, weer draaien. De molen heeftnoodgedwongen anderhalfjaar stil gestaan.

12 septemberAls het fabriekspand Lucullus aan de Veer-dijk te Wormer op de monumentenlijstwordt geplaatst, zal eigenaar Lassie op-nieuw in beroep gaan. Dat zei de bedrijfs-leider van de Douwe Egberts-dochter. DEwil het al vier jaar ongebruikte pand latenslopen.

17 septemberBurgemeester en wethouders van Zaanstadmaakten bekend het Czaar Peterhuisje overte willen dragen aan een particuliere be-heerder. Het Zaans Historisch Museumzou een goede nieuwe eigenaar zijn, aldusB&W. Gelijktijdig besloot het collegeƒ 140.000 uit te trekken voor het verbete-ren van de luchtbehandeling rond het huisje.Vocht is voor goede conservering van hetpandje een groot probleem.

19 septemberOok de laatste poot van het Wessanen-concern lijkt uit de Zaanstreek te vertrek-ken. Het ooit volledig Zaanse (Wor-merveerse) bedrijf maakte bekend meel-fabriek De Vlijt te willen verkopen. Deband van Wessanen met de Zaanstreekwas 227 jaar oud; ooit speelde het als zeersociaal bekend staande bedrijf een voor-name rol in het leven in de noordelijkeZaanstreek.

21 septemberVoor de vier tweekamerwoningen op dezolderverdieping van het voormalige raad-huis van Zaandam meldden zich zo'n ze-ventig gegadigden.

22 septemberBoekhandel Knijnenberg blijft nog min-stens een jaar sponsor van de CultureleRaad Oostknollendam. De boot van deliteraire rondvaarten die de Raad organi-seert, kan daardoor in de vaart blijven.

28 september'De Lorzie', zo heet een nieuw woon-centrum vóór ouderen te Wormer. Hetcentrum is vernoemd naar een door Cor

822

Bruijn in 'Keteltje in de Lorzie' be-schreven woonoord.

28 septemberDe afdeling Zaanstreek-Waterland vande Nederlandse Genealogische Vereni-ging vierde haar vijfjarig bestaan in deLindenboomzaal te Koog. De opkomstwas groot; de meeste bezoekers maak-ten gebruik van de aanwezigheid vanverschillende organisaties op genealo-gisch gebied.

30 septemberBatavia, een der monumentale fabrieks-panden aan de Veerdijk te Wormer,heeft een nieuwe eigenaar. Het pandwerd aangeboden door een Engelse pro-jectontwikkelaar; de identiteit van dekoper werd geheim gehouden. De vraag-prijs was circa ƒ 850.000.

1 oktoberAan de Westzijde te Zaandam werdbegonnen met de sloop van de pandenwaarin eens de Hertenapotheek engeneesmiddelenproducent Schwabewaren gehuisvest. De zeer vervallenpanden moeten wijken voor een kan-toor van het Riagg en drie winkels. Hetpand van het Riagg krijgt deels eenopmerkelijke glasconstructie, waardoorde Zaan vanaf de Westzijde zichtbaarblijft.

2 oktoberDe Zaanse museumwereld reageerdeoverwegend positief op plannen vooreen Zaans Museum. Een plek in ofnabij de Zaanse Schans wordt de gun-stigste locatie genoemd. Dat bleek tij-dens het debat in gemeentehuis DeBannehof over de aanzet van eenmuseumbestel in Zaanstad. Wethouder

Brinkman van cultuur benadrukte dat hetniet de bedoeling is dat in het museum decollecties van alle Zaanse musea wordensamengebracht. 'Het gaat om een palet vanalle facetten van de Zaanse historie, met eenverwijzing erbij naar het kleine museum waarer meer over te vinden is', aldus Brinkman.Gegeven de financiële situatie van de ge-meente en van de musea kan het overigensnog jaren duren eer het centrale Zaanse mu-seum een feit is.

9 oktoberHet ziet er naar uit dat er een permanenteexpositie komt van materiaal van het ZaansVerzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Datzei J. Broers, voorzitter van de StichtingZaans Verzet. Volgens hem hebben particu-lieren voldoende materiaal in bezit om eenboeiende expositie uit samen te stellen.

16 oktoberHet in september begonnen bureau voorondernemerswaardering R. Sman Advieswordt na de restauratie de vaste huurder vanhet raadhuis van Zaandijk. De naamgevervan dit in ondernemingswaardering, fusiesen overnemingen gespecialiseerde bureau istevens voorzitter van de Stichting RaadhuisZaandijk (alsmede van de Vereniging Vrien-den van het Zaanse Huis).

18 oktoberDe Aircraft Recovery Group wil in FortVeldhuis (op de grens van Assendelft enHeemskerk) een museum vestigen over deTweede Wereldoorlog vestigen. De plannenwerden min of meer gelijk bekend met plan-nen tot een permanente expositie door deStichting Zaans Verzet (zie 9 oktober).

19 oktoberHet Zaans Historisch Museum werd op de44e Oude Kunst- en Antiekbeurs in Delft

eigenaar van een authentieke Zaanse kast.Deze belangrijke aankoop werd mogelijkdankzij de Stichting Pal tegen verval, diede aanschaf voorfinancierde. De kast stamtuit de 18e eeuw en werd aangeboden dooreen antiquair uit Leeuwarden.

21 oktoberEen Commissie Historie Zaanse zieken-huizen is druk bezig met het vergaren vanhistorische kennis en attributen voor eenexpositie. De commissie is tevens geïnte-resseerd in verhalen en/of anecdotes vanmensen die in de Zaanse ziekenhuizenwerkten, danwei daarin als patiënt werdenverpleegd. Contactpersoon is J. van deWalle van De Heel.

24 oktoberAan de Stationsstraat te Zaandam werdbegonnen met de sloop van de Vezeno-panden. Het tientallen jaren beeldbepalendegebouwencomplex (waarin duidelijk dehand van architect DJ. Waagmeester waste herkennen) moest wijken voor nieuwekantoren. Een flinke groep Zaankanterswond zich behoorlijk op over de sloop.

24 oktoberDe tweede fase van de restauratie van hetReghthuys te Westzaan werd voltooid.Het uit 1783 daterende Reghthuys is nuweer geschikt voor het houden van verga-deringen, conferenties en exposities. Tij-dens een feestelijke bijeenkomst in DePrins kreeg Stichting 't Reght Huys van deWestzaner Gemeenschap een historischschilderij van de vlucht van LambertMelisz.

Jan Pieter Woudt

NB De datum boven een stukje verwijstnaar de dag van publikatie en dus niet naarde dag van de gebeurtenis.

Culturele agenda5 sep 1992 - Tentoonstelling 'De koel mrt 1993 bij de horens': toont de

bonte kanten van dit voorde marktstad Purmerendzo belangrijke dier.Purmerends Museum, Kaas-markt 20 te Purmerend.(open: wo, za, zo van13.00-16.00 uur).

20 nov 1992 - Tentoonstelling 'Zaanse10 jan 1993 highlights': hoogtepunten uit

de collectie.Zaans Historisch Museum,Lagedijk 80 te Zaandijk.(open: di/vr van 10.00-12.00

en 14.00-16.00 uur en zo van14.00-16.00 uur).

21 nov 1992 - Tentoonstelling 'Snuif, snoof,l apr 1993 gesnoven': over snuifdoosjes

en snuiftabak.Museum 'Het Noorderhuis',Kal verringdijk 17 op deZaanse Schans, (open: za en zovan 10.00-17.00 uur).

medio dec Expositie van het nieuwe1992 - werk van Jan Groenhart namedio jan zijn verblijf in Equador.1993 Molenmuseum, Museumlaan 18

te Koog a/d Zaan.

(open: di/vr van 10.00-12.00en 13.00-17.00 uur, zavan14.00-17.00 uur en zo van13.00-17.00 uur).

19 jan 1993 Nostalgische avond: voordrachten in het Westfriesen oud-Hollandsche liedjesverzorgd door mw. J. Breg-man.Georganiseerd door het NI VONafd. Koog-Zaandijk.Ons Huis, Verzetstraat 12te Koog a/d Zaan.(aanvang: 20.00 uur; entree Ieden ƒ 2,- en niet-leden ƒ 2,50).

823

20 jan 1993 Lezing van dhr. K. Suyk jr.over 'Problemen bij het verrichten van genealogischonderzoek van 1912 tot he-den'. Georganiseerd door deNederlandse GenealogischeVereniging, afd. Zaanstreek-Waterland. Zaal 'De Aansporing', Stationsstraat 17 teZaandam, (aanvang: 20.00 uur;toegang gratis).

9 feb 1993 Lezing van dhr. Th.G. Brink-kemperover 'Volendam', voorafgegaan door de jaarvergadering. Georganiseerd door deNederlandse GenealogischeVereniging, afd. Zaanstreek-Waterland. Zaal 'Vlaar', Koemarkt 11-13 te Purmerend.(aanvang: 20.00 uur;toegang gratis).

NienwjaarwenschDOOR DB

Z A A N D A M .Bij den aanvang van het Schrikkeljaar 1860.

16 feb 1993 Dialezing van mw. Nijenhuis-Bal l int i jn over het vinden vanedelstenen, het slijpen en ver-werken tot sieraden, met eenkleine expositie van edelstenen.Georganiseerd door het NI VONafd. Koog- Zaandijk. Ons Huis,Verzetstraat 12 te Koog a/d Zaan.(aanvang: 20.00 uur; ledenƒ 2,- en niet-leden ƒ 2,50).

eind feb 1993-Tentoonstelling 'Archeologie ineind apr 1993 Purmerend': van verschillende

recente vondsten van de archeologische werkgroep van deVereniging Historisch Purme-rend. Purmerends Museum.Kaasmarkt 20 te Purmerend.(open: tot l apr op wo, za, zovan 13.00-16.00 uur;vanaf l apr van di/za van 10.00-16.00 uuren zo van 13.00-16.00

3 mrt 1993 Lezing van ds. G. Hamoen over'Verboden huwel i jken ' . Geor-ganiseerd door de NederlandseGenealogische Vereniging,afd. Zaanstreek-Waterland.Zaal 'De Aansporing', Stationsstraat 17 te Zaandam, (aanvang:20.00 uur; toegang gratis).

16 mrt 1993 Lezing van mw. T. v.d. Walle(stadsarcheoloog en medewerker van het Westfries Museumte Hoorn) over de resultaten vanrecent onderzoek in de binnenstad van Hoorn en de verschillende theorieën over het ver-loop van de Westfriese Omringdijk. Georganiseerd door de Ar-cheologische WerkgemeenschapNederland, afd. Zaanstreek e.o.Werkruimte AWN in oude raadhuis Assendelft, Dorpsstraat 370.(aanvang: 20.00 uur;toegang gratis).

permanent Doorlopende dia-voorstel l ingovereen natuurhistorisch thema.Het Natuurhistorisch Museum'E. Heimans' ,Thijssestraat l teZaandam, (elke eerste zo vande maand: van 14.00-17.00 uur) .

De Openbare Bibliotheek teWormer(Kemphaanstraat 1 3 1 )heeft een expositieruimte diepraktisch het hele jaar dooronderdak biedt aan expo-santen. Het aanbod varieertvan schilderkunst in dediverse technieken tot teken-kunst en fotografie.Daarnaast zal in het jaar 1993veel aan-dacht besteedworden aan de poëzie in alhaar facetten.

824

BOUWBEDRIJF FR.

specialisten in:zaanse houtbouwen restauraties

maar ook: nieuwbouw - verbouwrenovatie - onderhoudadviezen - ontwerpenhouthandel

telefoon 075-21 21 31postadres : Postbus 130,1530 AC Wormerwerkplaats: Veerdijk 40,1531 MS Wormer

KLASSIEK.EN MODERN

ENV/AW ?LMT,

ALS l N ANDEREHOUTSOORTEN.

ACHTERSLUISPOLOER-RUSHOUTWE6 3 ZAANDAM.TEL075-I64222-164225.FAX 075-701265.

GEOPEND 8.30 TOT 17.30 UUR ZATERDAG 9.00 TOT 12.30 UUR

HVM&S

EEN BESTADRES

UtiliteitsbouwWoningbouwRenovatie/RestauratieOnderhoudswerken "*M

bouwersvan braam • minnesma

jonge arnoldusstraat 20 zaandam tel. 075-178655

hoofdkantoor mag dan nueen tikje ruimer zijn...Zaans zijn we gebleven.

«ï»

00 Koninklijke Ahold nv, Albert Heijnweg l, Zaandam