aNTiK DüNyaNIN eN BüyüK imParaTorluğu

1e T k i n l i k

İMPARATORLUĞUn dOĞUŞUPersler bugünkü İran’ı kapsayan coğrafyada ku-

rulan küçük Pers Krallığı’nın halkını oluşturuyordu. Pers İmparatorluğu olarak bilinen topraklar MÖ 6. yüzyılın başında, bugünkü İran’ın sadece güneybatı-sını kapsıyordu. Büyümeleri, yakınlarındaki bir kral-lık olan Medleri işgal ettikleri MÖ 550 yılında başladı. 20-30 yılda Ege Denizi’nden Yunanistan kıyılarına, Hindistan’ın kuzeybatısında İndus Vadisi’ne kadar uzanan bölgeleri de kendine katarak, aslında eski dünyanın ilk klasik çağ toplumlarını oluşturacak Ahameniş Hanedanı’nı kurdular.

Ahameniş İmparatorluğu sonraki 1000 yıl için-de Batı Avrasya tarihinin büyük bölümüne egemen olacak olan üç büyük İran imparatorluğunun ilkidir. Adını hükümdar ailesinden alan Ahameniş İmpara-torluğu’nu, Part İmparatorluğu (MÖ 140-MS 224) ile Sasani İmparatorluğu (MS 224-651) izledi.

Ahameniş İmparatorluğu’nun kurucusu ve ilk büyük hükümdarı, MÖ 546’da Anadolu’daki Lidya Krallığı’nı fethedince imparatorluk sıfatını kazandı-ğı söylenebilecek Kyros idi. MÖ 539’da büyük Suriye ve Filistin topraklarıyla birlikte Babil’i ele geçirdi. Kyros, Babil’de esir düşen Yahudileri serbest bırakıp Kudüs’te kendi tapınaklarını yeniden inşa etmelerine izin verdi. Kyros, fethettiği yerlerdeki gelişmelerden de etkilenerek Lidyalıların madeni para (sikke) kulla-nımını ve Babillilerin idari uygulamalarını benimsedi.

Kyros’un oğlunun Mısır’ı, torunu I. Darius’un da Kuzey Batı Hindistan ile Batı’da Trakya ve Makedon-ya’yı egemenliği altına almasıyla imparatorluk geniş-ledi.

BüYüK dARİUsGüçlü bir askeri lider olmanın yanı sıra I. Darius,

çok başarılı bir idareciydi. Ülkeyi satraplıklara böle-

PE

RS

U

YG

AR

LI

ĞI

83

DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 83 03.11.2014 12:01:08

rek her bir satraplığın başına güvendiği adamlarını geçiren Darius oldu. İmparatorluk 20 eyaletten (sat-raplık) oluşuyordu ve her eyalet için makul bir vergi belirlenmişti. Her eyalet bir vali (satrap) tarafından yönetilmekteydi. Darius, eyaletlerden toplanan ver-gilerden sağlanan gelirle Persopolis’te görkemli ve büyük bir başkent kurmuştur.

Darius ayrıca, para, ağırlık ve ölçü sistemini stan-dartlaştırdı. Resmi din olarak Zerdüştlüğü kabul etti. Tarımı geliştirmek için büyük bir su kanalı sistemi yaptırdı. 2.600 kilometrelik kral yolunun yapımını başlattı ve bu yol üzerinde eşit mesafelerde kurduğu 111 istasyonda “kralın gözü ve kulağı” denilen impa-ratorluk casuslarından yararlanarak imparatorluğa karşı kışkırtıcı faaliyetleri en düşük düzeyde tutmayı başardı. Darius’un benimsediği bu yöntemler saye-sinde hem geniş imparatorluk sınırlarının kontrolü, hem de vergi toplama işi kolaylaşmıştır.

Bu önlemlerle ve kültürel geleneklere hoşgörü po-litikasıyla Darius, imparatorluğunda yaşam standar-dının yanı sıra ticaretin ve üretkenliğin de artmasını sağladı, Yakındoğu’da uzun ömürlü İran hâkimiyeti-ne zemin hazırladı. Sonraları dünyanın çeşitli bölge-lerinde ve farklı zamanlarda başka imparatorlar da

geniş bölgeleri idare edebilmek için Darius’un yön-temlerini benimsemişlerdir.

PERs-YUnAn sAVAŞLARIKlasik Çağ’ın, genellikle Yunan uygarlığının yer-

leşmesiyle birlikte doğduğu düşünülür. Yine de Yu-nanlıların bu üne kavuşmadan önce, Perslerle he-saplaşması gerekiyordu.*

Yunanlılarla ilk çatışmalar MÖ 546’da Perslerin Anadolu’nun batısındaki Lidya Krallığı’nı ele geçir-meleri ve Batı Anadolu’daki İyon polislerine saldır-malarıyla başlamıştı. Yunan şehir devletleri, İyon Ayaklanması’na kadar Perslere karşı fazla direnç gös-termemişlerdi. Hırslı denizcilere sahip Yunan polisle-ri, bazen birbirleriyle savaşır ve ticari rekabete girer, olimpiyat oyunları gibi festivallerde birbirleriyle ya-rışırlardı. Ancak İyon Ayaklanması sırasında bazı Yu-nan polisleri, Darius’un işgaline karşı direnişe geçen İyon polislerinin yanında yer aldılar. Atina ve Eretria, İyon polislerine asker ve gemi desteği gönderdi.

Yunan anakarasından gelen desteğe rağmen ayaklanmayı bastıran Persler, İyon polislerine yar-dım eden Atina ve Eretria’yı affetmedi. MÖ 490 yılın-da Pers ordusu deniz yoluyla Atina’nın kuzeydoğu-

PerS imParaTOrluğu

PerS VaSal deVleTleri

PerSlerin Yunan raKiPleri

TaraFSız Yunan deVleTleri

zakintos

Kefalonya

eretria

maraton 490

lefkada

anaktorion

Platea 479

Korfu

ePir

maKedOnYa

aKHaia

bOeOTia

Trakya

FriGYa

miSYa

lidYa

karya

Pella

Therma

abderamaroneia

abidos

Sigeionantandros

edremit

Sardes

milet

efes

melos

Paros

nakşa

delos

mikonos

Tenos

andros

Karistos

Sakız adası

argos

delfi

larissa

Termopylae

Sparta

KiTHera

midilli

limni

Serhas Kanalı

artemis Tapınağı

rodoslindos

mykale

dağ

ı

bizans imparatorluğu

elon

eğribOz adaSı

TeSalY

a

UY

GA

RL

IK

LA

R

TA

Rİ

Hİ

-I

EL

İF

A

KÖ

Z

84

DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 84 03.11.2014 12:01:09

sundaki Maraton’a geldi. Atinalılar ve müttefikleri bu savaşta Persleri bozguna uğrattılar.**

Kral I. Darius öldüğünde yerine oğlu Keyaksar geçti. Keyaksar MÖ 480 yılında Yunan topraklarına karadan bir saldırı düzenledi. İlk karşılaşma Termofil isimli dar bir dağ geçidinde gerçekleşti. Bu savaşın kahramanı, Pers ordusunu bir süre daha geçitte oya-layıp Yunan ordusuna zaman kazandırmak için ölü-müne savaşan Spartalı komutan Leonidas ve onun küçük birliğidir. Spartalı askerlerin bu büyük gayre-tine rağmen zafer Perslerin oldu. Galibiyetten sonra Atina’ya doğru ilerleyen Persler, akropolü yağmala-dılar. (Uludağ vd., s.180-181)

Ancak, Yunan anakarasında Pers üstünlüğü fazla uzun sürmedi. Pers idaresini kabul etmeyen Atina ve Sparta, Perslere karşı Salamis Deniz Savaşı’nda ba-şarılı oldu ve Perslerin Yunanistan’daki yayılmacılığı böylece durduruldu.

MÖ 338 dolaylarında bir dizi iç sorun ve saray darbesi olmasına rağmen Ahameniş İmpara-torluğu hala güçlü görünüyordu. Yine de 10 yıl içinde Büyük İskender tarafından fethedilmesinden sonra son buldu.

* Ahameniş İmparatorluğu’nun tarihini değerlendirmenin zorluğu, imparatorluğa ait kaynakların (özellikle MÖ 552’den sonra) çok az olması ve birçoğunun Yunan kaynaklarından çıkarsanmak zorunda oluşudur. Yunan kaynakları temelde sadece kendi sınırlı Ege dünyalarıyla ilgileniyorlardı ve Persleri korkak, köhne, zengin ve yozlaşmış göstermekte ısrar ettikleri için hiç güvenilir değillerdir. (Ponting, s. 195)

** Bir koşucu zaferi haber vermek üzere 40 km uzaklıktaki Atina’ya gönderildi ve haberi verdikten hemen sonra yorgunluktan düşüp öldü. Maraton koşuları adını bu olaydan almıştır.

zerDüşT DiNiNiN KöKleri

Ahura Mazda (her şeyi bilen hükümdar) kadim İran Panteonundaki en güçlü tanrı idi. Kadim İran dininin

gittikçe tektanrıcılığa yakınlaşması ile birlikte Ahura Mazda’ya her şeye gücü yeten, her şeyi kapsayan bir

tanrının özelliklerini yakıştırma eğilimi daha da güçlendi. Güneşle ve ışık tanrısıyla özdeşleştirilmesinden

dolayı Ahura Mazda’nın simgeleri kanatlı güneş ve arındırıcı unsur olan ateşti. Düşünceleri ile evreni ya-

rattığına inanılırdı.

Peygamber Zerdüşt’ün (MÖ 650-533) önayak olduğu reformlarla Ahura Mazda bir kişisel tanrı olmak-

tan çıkıp yaratıcılık ve iyilik ilkelerinin bir timsali haline geldi. Adil bir dünya düzenini ayakta tutan ve

insanoğlunun yaptığı işlerle ilgili sorgulamada kefillik yapmaya hazır olan dünya hükümdarı özelliğini de

kazandı. Ahura Mazda ayrıca olup bitenleri belirleyen “ikiz ruhlar” Spenta Mainyu (“iyi ruh”) ve Angra Ma-

inyu’nun (yıkıcı ruh) babası sayılırdı. Kıyamet gününde ikisinin kavgasından zaferle çıkarak dünyayı yönete-

cek ve insanlığı kurtuluşa götürecek olan iyi ruhun bir şekline bürüneceğine inanılırdı. (Mitoloji, NTV, s.54)P

ER

S

UY

GA

RL

IĞ

I

85

DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 85 03.11.2014 12:01:09

meTin AnAlizi, Ar AşTIrmA, TArTIşmA

1. Perslerin kurduğu üç büyük imparatorluğun adlarını yazınız.

2. Yukarıdaki haritadan ve tarih atlaslarınızdan yararlanarak MÖ 6.-4. yüzyıllarda Ortadoğu ve çevresinde varlık gösteren devletleri yazınız. Ahameniş Hanedanı hangi devletlerle siyasi ya da ekonomik ilişki kurmuş olabilir?

3. Ahameniş İmparatorluğu’nun kurucusu Kyros döneminde Ahameniş Hanedanı’nda hangi ekonomik ve siyasi gelişmelerin yaşandığını yazınız.

4. Okuduğunuz metinde “Kyros, Babil’de esir düşen Yahudileri serbest bırakıp Kudüs’te kendi tapınak-larını yeniden inşa etmelerine izin verdi,” cümlesi geçmektedir. Yahudiler kimdir? Bu dönemde neden Babil’de esirdiler? Kudüs’teki tapınakları neden yıkılmıştır? Araştırıp yazınız.

5. İmparator Darius, hükümdarlığı döneminde çok genişleyen sınırlarda merkezi idareyi sağlayabilmek için neler yapmıştır? Konuyla ilgili kilit kavramları tespit edip bir kavram haritasıyla açıklayınız.

6. Pers-Yunan savaşının çıkmasına neden olan gelişmeleri yazınız.

7. Yukarıdaki metinden yararlanarak Zerdüşt dininin belli başlı özelliklerini yazınız.

8. Metindeki dipnotta yer alan: “Ahameniş İmparatorluğunun tarihini değerlendirmenin zorluğu, impara-torluğa ait kaynakların (özellikle MÖ 552’den sonra) çok az olması ve birçoğunun Yunan kaynakların-dan incelenmek zorunda oluşudur. Yunan kaynakları temelde sadece kendi sınırlı Ege dünyalarıyla ilgi-leniyorlardı ve Persleri korkak, köhne, zengin ve yozlaşmış göstermekte ısrar ettikleri için hiç güvenilir değillerdir,” yargısı üzerine düşünerek aşağıdaki soruları yanıtlayınız.

a. Ahameniş İmparatorluğu’nun tarihini değerlendirmede temel zorluk nedir?

b. Yunan kaynaklarının Perslerle ilgili olumsuz yargılar içermesinin nedenleri neler olabilir?

UY

GA

RL

IK

LA

R

TA

Rİ

Hİ

-I

EL

İF

A

KÖ

Z

86

DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 86 03.11.2014 12:01:09