ANTROPOLOGIJA DRUSTVA

DRUŠTVENA STRUKTURA I DRUŠTVENI ODNOSI

Društvena struktura je relativno stabilna celina društvenih odnosa. Društveni odnosi su gradivno tkivo društvene strukture uz koju ide pojam funkcije.

Godelije navodi 4 vrste društvenih odnosa koji su najbitniji odnosi i koji čine strukturu:1. način proizvodnje (ili privreda) je jako bitan; neki marksisti smatraju da način proizvodnje određuje epohu -

proizvodnja (baza) određuje nadgradnju (Marks); način proizvodnje se može proučavati sa tačke etnografije, proučavanjem članaka, časopisa i sl, a zadatak predstavlja rekonstrukcija globalne društvene strukture (zadruga može biti srodnička, nesrodnička, bratska, deklarativna ili stvarna i tu se vidi značaj odnosa između srodstva i privrede)

2. srodstvo je veza između pojedinaca koja nastaje na osnovu braka; ona je naročito važna za primitivna društva; subrašice predstavljaju teritorizaciju roda u blizini crkve; radovi: Godelije “Fašizam srodničkih odnosa”, Morgan, Redklif-Braun, Uve Vezel “Mit o matrijarhatu”

3. religija je verovanje u onostrano, u boga, u radikalno drugo; razlikuje se od magije u kojoj čovek veruje da on može upravljati stvarima (magija po dodiru i po sličnosti); postoji pozitivna i negativna magija (tabu); svetovna religija je verovanje u ovozemaljske stvari: fetiš, čoveka, novac i sl.; radovi: Dugandžija “Svetovna religija”, Ćirić “Drama deateizacije”

4. politika je način distribucije moći u društvu; uslovno se može govoriti o političkoj antropologiji, koja se bavi vezom između društva i pojedinca

Sistem društvenih odnosa o kojima govori Godelije je relativno stabilan, to je čisti strukturalizam. Godelije kaže da svaki društveni odnos može biti glavni u društvu, ukoliko on organizuje proizvodnju (što ne mora biti ekonomski odnos). On tu pravi pomak u odnosu na Marksa koji je smatrao da proizvodnja obezbeđuje egzistenciju.

Postoji 4 tipa društvenih struktura:1. društvo uopšte ne postoji nigde u praksi već samo kao apstraktni model društva do koga se došlo misaonom

izdvajanjem iz svih postojećih društvenih sistema (odnosno izdvajenjem osnovnih karakteristika iz svih društava); to je teorijski koncept društva izveden je iz svih koncepata društva, kao što je npr. podela rada

2. istorijska društva ili društveno–ekonomske formacije (npr. Morganova - varvarstvo, divljavštvo, civilizacija ili Marksova podela – robovlasničko, feudalno, kapitalističko, socijalističko) predstavljaju rekonstrukciju kompletne društvene istorije

3. globalno društvo ili konkretno (npr. jugoslovensko, francusko društvo) je za nas najznačajnije, jer predstavlja referentni okvir za upotrebu funkcionalne analize i društva

4. parcijalne (delimične) društvene strukture su sastavni delovi globalne strukture i proučavaju se unutar globalnog društvenog okvira (demografska, obrazovna, profesionalna); u ovom proučavanju može da se koristi istoricizam

Svaki od ovih tipova društava ima svoju metodologiju proučavanja. Društvo uopšte se proučava komparativno upoređujući postojeća društva, generalizujući ih. Referentni okvir proučavanja kulture je istorijsko društvo, istorijski kontinium. Treba otkriti način na koji su se društva smenjivala, odnosno zakon tog smenjivanja (npr. po Marksu to je revolucijom). Globalno društvo je referentni okvir za proučavanje svih njegovih unutrašnjih društvenih sadržaja i njegove sopstvene kulture. Društvo i kultura mogu, ali i ne moraj, biti sinonimi. Sa veće udaljenosti (npr. od 1000 godina unazad) društva se mogu poistovetiti sa kulturom, ali ako posmatramo današnja društva ne možemo podrazumevati isti kontekst. Kultura danas je nešto što je preneto navikama i običajima.

Izvori za proučavanje društvene strukture Taci.

Funkcija je veza između dela i celine, način na koji neka društvena pojava utiče na opstanak i delovanje društvenog sistema, npr. društvene pojave su porodica, priredba, smotra. Svaka pojava ima svoju funkciju u celini. Funkcija je veza između društvene pojave i globalnog društvenog sistema, način na koji neka društvena pojava utiče na celikupni društveni sistem. Ova veza na sistem može delovati funkcionalno (pozitivno) i disfunkcionalno (negativno). Funkcionalna i značenjska analiza je moguća tek kada utvrdimo okvire globalnog društva. Neke pojave vrše funkciju na ceo, a neke na deo globalnog sistema. Funkcija može biti manifesna i lantentna (kada se za njom mora tragati). To znači da čovek nije svestan svih svojih postupaka, npr. u dodolama ono što je manifesno je to da se priziva kiša, a lantentna funkcija je integracija i snaženje zajednice u krizi. Učesnici su svesni samo manifestne funkcije, ponekad je teško odrediti ko je svestan, a ko ne. Funkcija nekih pojava npr. folklorne smotre – učesnik, organizator, publika, svi oni imaju svoje motive i funkciju zašto učestvuju u toj pojavi. Međutim, neke pojave su istovremeno i latentne i manifesne, što znači deo učesnika je svestan, a deo ne.

Uzročnost je veza između dve pojave gde jedna izaziva drugu.

PRISTUPI DRUŠTVU

Istorijski pristup

Referentni okvir istorijskog pristupa jeste istorijski kontinijum, način na koji su se društvene forme smenjivale jedna za drugom. Proučavati istorijski kontinijum znači proučavati smenu društvenih formacija ili globalnih društvenih sistema. U tom smislu pomalo izmiče našem predmetu i više je vezana za neke druge nauke i oblasti (istorija socijalnih teorija, istorija društveno-ekonomskih odnosa i sl.). Postoje neki sociološki problemi koje funkcionalna analiza nije uočila ili je to učinila samo delimično, a to su pre svega pitanje pokretačkih snaga istorijskog razvitka, pitanja opštih zakona društvenog razvoja i problemi socijalnog progrsa, regresa, stagnacije, mogućnost prelaza iz jedne formacije u drugu.

Autori koji su bitni za istorijdki pristup su: Morgan, Marks, Engels, Evans Pričard i Moris Godelije. Morgan, Marks, Engels i Godelije se bave istorijskim društveno-ekonomskim formacijama, dok se jedini Pričard bavi pojavama unutar globalnog društva.Bitna tačka jeste da evolucionisti govore i podrazumevaju pretpostavljenu istoriju.

Prvo i osnovno pravilo za istorijski pristup jeste da je referentni okvir proučavanja istorijski kontinijum (smena društveno-istorijskih formacija). To je njegova osnovna karakteristika, za razliku od funkcionalne analize i antropološkog proučavanja, gde se kao referentni okvir proučavanja javlja globalni društveni sistem.

U modernoj antropološkoj teoriji preovlađuje mišljenje da su opšta istorija i opšta antropologija ista naučna disciplina. Pošto se teži njihovom spajanju i sjedinjavanju, zadatak ove nauke je da rekonstruiše ljudsku i društvenu istoriju.

Godelije u svojoj studiji “Marksizam i antropologija” iznosi stav o odnosu istorije i antropologije. Osnovni zadatak komplementarne nauke je da rekonstruiše istoriju ljudskog društva, a zaa to mora da poznaje socijologiju, psihologiju, demografiju, opštu istoriju, političku ekonomiju i etnologiju.

Evans Pričard u svojoj studiji "Socijalna antropologija" govori o odnosu istorije i antropologije i bavi se, kao i Morgan, istoriografijom (stvarnom istorijom). On smatra da se radi o jednoj sličnoj, a ne istoj naučnoj disciplini. One se razlikuju po metodama proučavanja. Istorija će biti antropologija ili je neće biti i obrnuto. To je tačno zato što je na Balkanu kultura dugog trajanja, pa ako etnologija hoće da se bavi ovim drušvom ona mora biti i istorična. Razlika su u tematici i metodologiji istraživanja. One mogu da koriste iste izvore, mada imaju i sopstvene izvore, zavisno od tradicije različitih etnologija (nemačke, engleske, francuske...). On kaže da istoričari pišu istoriju idući unapred, a pišući unazad istoriju, dok je antropolozi pišu idući unapred. Istoričar hronološki ređa događaje onako kako su se oni u vremenskom toku dogodili, dok antropolog mora najpre da odredi šta će u toj istoriji da proučava, da prouči kulturu jer se onda vraća nazad tražeći elemente za tako datu kulturu.

Za istoriografe je karakterističan rad sa arhivskom građom, štampom i svim izvorima koji se vezuju za prošlost ili sadašnjost, ako je reč o savremenim zbivanjima. Etnologe i antropologe odlikuje jednim delom i terenski rad – samostalno proizvođenje izvora i ovo je glavna razlika između istorijografije i etnografije. Istorijografija zatiče gotove izvore, a etnografija ih stvara. Ona mora stvoriti izvor da bi se na osnovu njega pisalo. Lakše je pisati na osnovu arhivske građe koja već postoji, nego otići na teren, stvarati sopstvene izvore i onda pisati na osnovu tih izvora.

Evans Pričard kaže da istorijske etnologije nema u dosadašnjim istraživanjima zato što se antropologija bavi primitivnim društvima (nepismenim, tradicionalnim, seljačkim društvima). To su društva bez pisma, ona nemaju pisane izvore o sebi, a samim tim ne mogu biti ni istorijski proučavane. Mit nadomešta istorijsku dimenziju postojanja. Evans Pričard smatra da će se antropologija XX veka sve više kretati od proučavanja nepismenih društavanja ka proučavanju civilizovanih društava i društva sa dugom kolektivnom memorijom (npr. evropskih društava). To ne znači odvajanje od klasične etnologije zato što svaka nacija Evrope ima paganskog u sebi. Ovim stavom je otkrio jednu novu mogućnost za antropologiju, ali joj je nametnuo obevezu da se u tom pravcu stručnjaci osposobe za rad sa izvorima.

Važi podela istorije na praistoriju, antiku, srednji vek, novi vek i savremeno doba. Etnologija se bavi svim ovim periodima. Etnografska podela se razlikuje od istoriografske i arheološke. Potrebno je poznavati sve izvore: arhivske, spomenike, štampu. Izvori su jedna od prepoznatljivosti jedne naučne discipline. Da bi smo se koristili istorijskim izvorima moramo poznavati taj period, njihovo pismo, jezik toga vremena. Takođe se koristimo i pomoćnim disciplinama i određenom metodologijom. Ozbiljnost jedne naučne discipline, vidi se na osnovu izvora. Proučavajući određenu problematiku iz XX veka ne susrećemo se sa vremenskom (istorijskom) dimenzijom, ali kada proučavamo ranije periode (XVIII, XIX vek) susrećemo se sa izvorima na latinskom, staroslovenskom, starogrčkom, nemačkom. Ako se ne služimo ovim izvorima onda ćemo se koristiti tuđim izvorima, nećemo imati uvid u vlastite izvore što smanjuje vrednost našeg rada.

- 2 -

Naša nauka ima problem sa identitetom. Na našem fakultetu ona je kulturno-istorijska, a u SANU se

vrednuje kao društvena disciplina. Po mišljenju profesora Ćupurdije, ona je i jedno i drugo. Ona tek kada je istorijska može biti i društvena i kulturna i psihološka i socijalna. Ako nije istorijska jako malo toga se može uraditi. Istorija daje široko radno, eksperimentalno polje za istraživanje.

Etnografija treba da bude istorijska nauka pa onda kao takva i društvena. U slučaju da ne postoji istorijska dimenzija, onda je proučavanje sinhrono. Sinhrono proučavanje fenomena zahteva jednu drugu obuku (intervju, statistika, praćenje savremenih izvora).

U tome je osnovna razlika između nauka koje se bave sinhronim trenutkom, savremenošću (psihologija, sociologija, pedagogija) i istorijskih nauka koje imaju obavezu da problem proučavaju produbljeno. Ova nejasnoća u našoj etnologiji jasno se vidi po tome što ona nije raščistila ovaj postulat – da li je istorijska ili društvena, a ona je i jedno i drugo. Za etnologiju i antropologiju se kaže da je jedna od najkontraverznijih društveno – istorijskih disciplina.

Istorijska antropologija teži ka periodizaciji, boljem proučavanju istoriografije i izvora. Pričardova i Godelijeva postavke su narelevantnije za ovu postavku. Pričard govori o odnosu mita i istorije, i o odnosu istorije i antropologije. Mit nije dosledan izvor za uopštavanje. Pričard se zalaže za simbiozu, za spajanje istorije i antropologije, kao i Godelije.

Morgan je izdvojio 3 epohe u razvoju društva, a tu podelu je bazirao na materijalnim otkrićima. Ideju da su tehnološki pronalasci u osnovi društvene periodizacije i napretka će kasnije prihvatiti i drugi autori (Lesli Vajt).

Marksova društvena istorija prošla je kroz nekoliko faza: prvobitnu zajednicu, robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam i socijalizam. Ovo je rekonstrukcija društvene istorije, prava istorija počinje sa klasama, znači sa robovlasničkim društvom. On je pronašao opozit unutar istorije (roba i gospodara, kmeta i feudalca, buržuja i najamnog radnika). Ovi opoziti nose strukturu u svakoj od ovih društveno – ekenomskim formacija.

Engels ("Poreklo porodice, privatne svojine i države") se nadovezuje na Morgana, ali daje i nove podatke o Keltima i Germanima. Pokušavajući da uopšti rezultate stavljajući akcenat na društvenu podelu rada, raslojavanje u društvu, Engels ima revolucionarni pristup društvenoj istoriji, a Morgan evolucioni. Oba pristupa kreću od proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa.

Profesor Milić u studiji "Sociološki metod" govori o analitičkoj apstrakciji i privatizaciji. Godelije govori o istom, ali ne koristi istu terminologiju. On kaže da se misaonom apstrakcijom mora izdvojiti jedan društveni odnos koji je glavni i onda oko njega rekonstruisati čitavu društvenu strukturu. U tom smislu, Morgan nam govori o jednom bitnom društvenom odnosu, a to je srodstvo.

Funkcionalni pristup

Pojmovni sistem: društvena struktura, uzročnost i funkcija (prvo ispitno pitanje).Vojin Milić u delu “Socijološki metod” govori o funkcionalnoj analizi. Prema njegovom mišljenju, refernetni

okvir za proučavanje funkcionalne analize je globalni društveni sistem. Postoje 4 glavna postulata koje funkcionalna analiza mora zadovoljiti:5. odrediti prostorne i vremenske granice društva (ako to nije moguće, onda npr. posmatramo kada se menja

način proizvodnje; Godelije smatra da svaki društveni odnos može biti glavni u društvu ako ovlada načinom proizvodnje; način proizvodnje određuje društveni kontekst)

6. uočiti glavni društveni odnos (način na koji je društvo ustanovljeno)7. odrediti način na koji se uspostavljaju funkcionalni odnosi (latentne i manifestne funkcije)8. proveriti i potvrditi rezultat istraživanja (mogući način je da se tok cele analize ponovo proveri, a drugi načina

da se komparativno uporedi sa sličnim pojavamapojava koja se proučava treba da se uklopi u kontekst sličnih pojava)

Mihajlo Popović u svom delu "Problemi društvene strukture" uvodni deo je posvetio funkcionalnoj analizi. On pravi razliku između funkcionalne analize i funkcionalizma. On nastoji da očisti funkcionalnu analizu od vrednosnih primesa. Funkcionalna analiza može biti utkana u bilo koji teorijski okvir, pa tako i u istorijski pristup. Obično se govori da je funkcionalna analiza statična, ne uočava promene i dinamike u društvu, ali ako se funkcionalna analiza stavi u određeni kontekst onda može biti veoma korisna. Funkcionalna analiza je, po Popoviću, vrednosno neutralna i zavisi od teorijskog konteksta u koji se uklapa. Kada se promeni društveni sistem, menja se i funkcija.

Zadatak funkcionalne analize je da nađe vezu između pojave i globalnog društvenog sistema, odnosno da otkrije efekat koji ta društvena činjenica ostavlja na društvo u celini.

Robert Merton, ekonomista, se u delu “O teorijskoj sociologiji” bavi posebno pitanjem manifestnog i latentnog. Jedna ista funkcija može istovremeno da bude i latentna i manifestna. Milić i Merton navode neke slične primere, a to su dodole (latentna funkcija je da u kriznim trenutcima održava jedinstvo zajednice) i Hopi Indijanci. On uvodi pojmove funkcija, disfunkcija i nefunkcija. Disfunkcija je kontraefekat neke funkcije, ako je neka pojava nema, tj. ne vrši je onda je to nefunkcionalnost. Neka pojave mogu da gube i ponovo obnavljaju funkcije. On proučava složeno društvo.

Postavlja se pitanje kako izmiriti funkcionalnu analizu sa istorijskim pristupom (to pitanje postavlja i Popović). Referentni oblik proučavanja je globalno društvo. To društvo može trajati 100, 200 i više godina, ali može da se prati i kroz 50 godina, ali su za to potrebni dobri izvori, npr. to je moguće u civilizovanim društvima gde postoji arhivska građa i štampa, jer smo okruženi mnoštvom informacija koje se javljaju svakodnevno.

Evans Pričard smatra da će se antropologija prebaciti sa primitivnih društava na civilizovana. To će izazvati složenost metodologije i zato se postavlja pitanje kako proučavati promene koje nastaju. Treba tražiti momente kada se te promene dešavaju i tada ih proučavati.

- 3 -

Spoj istorijske i funkcionalne analize može biti samo u civilizovanim društvima, gde postoji bogatstvo informacija – arhivska građa, svakodnevna štampa. Funkcionalna analiza zahteva analizu na nivou pojedinca (svako ima svoje motive ali postoji i opšti zajedniči motiv) i drugih društvenih segmenata. Npr. u protestu učestvuje pojedinac. On svoje motive, ali postoji i zajednički motiv koji deli sa ostalim učesnicima protesta. Analiza pojedinačne svesti je kompleksna stvar . Kaže se da su manifestne funkcije poznate učesnicima, a manifestne nisu. Ovo važi za primitivna, ali ne i za civilizovana društva. Stoga treba očekivati nove momente u funkcionalnoj analizi, jer su i prilike drugačije, više informacija i jasniji ciljevi. Svaki društveni segment ima različite funkcije (rituali, folklor...). Smotra kao svečanost ima različite funkcije: društvene, kulturne i političke. U civilizovanim društvima integrativna funkcija nije nepoznata. Dodole su značajne za društvenu zajednicu koja preživljava krizne trenutke. One imaju kolektivan značaj, ali i individualni.

Prednost funkcionalne analize je što nema improvizacija. Nabrajaju se svi parametri. Dobro uspostavljena funkcionalna analiza može da bude osnova za izvođenje simboličke analize, jer ona u sebi sadrži označeno i označavajuće. Na primer, student je označavajuće, a označeno je ono pomislimo kada kažemo reč student. Ova vrsta analize u tezama data, postepeno razlagana je dobra za proučavanje ritualnih svetkovina i sličnih društvenih pojava.

Naši metodolozi (filozofi, sociolozi) upotrebljavaju misaono izdvajanje onog društvenog odnosa koji je najvažniji za određivanje društvene strukture. Redklif – Braun smatra da se društvena struktura može posmatrati i sinhrono i genetički.

Milić smatra da momenat kada se jedna struktura menja, odražava se u menjanju ekonomije. Međutim, treba uočiti na kojim osnovama počiva društvo (ekonomija za kapitaliste, religija za Arape, srodstvo za Balkance). Momenat menjanja osnovnog društvenog odnosa je trenutak kada se menjaju i ostali društveni odnosi. Jedna promena u određenoj sferi vuče za sobom i druge.

Na našim prostorima funkcionalna analiza je zastupljena u poslednjih 20 godina, ali nema sintetičkih radova. Došla je sa Zapada i predstavlja spoj istorijskog i funkcionalnog pristupa. Postulat funkcionalnog jedinstva svih delova društva je da delovi ne mogu da funkcionišu pojedinačno već zajedno sa ostalim delovima. Funkcionalna analiza može imati univerzalno značenje za proučavanje svih segmenata kulture (društveni život, materijalna kultura, religija, mitologija, kostim).

Antropološki (karakterološki) pristup

Po antropološkom pristupu ljudski karakter je u prvom planu. Postoje 3 važna nivoa na kojima se čovek može ispitivati:

1. filozofski nivo

2. socijalni (grupni) nivo

3. individualni nivoIz ova tri nivoa se sastoji karakterološki pristup.

1. Filozofski nivo je najopštiji. On odgovara na pitanje šta je čovek, šta je njegova priroda, koji je smisao njegovog postojanja.

Aristotel je odredio čoveka kao zoon politicon (političko biće), tj. glavna odlika čoveka je bavljenje politikom. Antički filozofi su loše definisali čoveka kao sve ono što čovek jeste. Marks smatra da je čovek biće prakse, a praksa ima nekoliko odlika:1. praksa je kreativna i samokreativna delatnost (čovek intervenišući u prirodi stvara sebe i svet oko sebe)2. praksa je društvena kategorija, zato što je proizvodnja društveni čin3. praksa je istorijska (stvarajući sebe čovek stvara i svoju istoriju)4. praksa je univerzalna

Tokom istorije bilo je parcijalnih određenja čoveka čime se ne može odrediti suština čoveka. Ernest Kasirer (“Filozofija simboličkih oblika”) smatra da je čovek biće koje stvara simbole. Za Martina Hajdegera čovek je bačeno biće u svetu koji treba da se snađe u njemu, a za Kirkegora čovek je uplašeno biće.

- 4 -

2. Na osnovu socijalnog nivoa posmatranja čoveka, čovek se shvata kao biće kolektiva. U okviru grupnog nivoa izdvajaju se 2 pristupa: socijalni i nacionalni pristup (karakter).

Autori koji se bave socijalnim karakterom su: Abraham Kardiner (teza o bazičnoj ličnosti), Margaret Mid, Rut Benedikt, From (najdalje otišao u proučavanju grupnog karaktera u svom delu “Bekstvo od slobode“), Makobi (delo “Socijalni karakter meksičkog sela“).

Socijalni karakter predstavlja zajedničko personalno jezgro većine članova društva (karakterno jezgro). Društvena funkcija socijalnog karaktera je da integriše društvo. Individualna funkcija socijalnog karaktera je da uvede pojedinca u društvo, da ga socijalizuje. Socijalni karakter je kada svi ljude jedne epohe liče jedni na druge.

Autori koji su se bavili nacionalnim karakterom su: Alimpije Vasiljević (1860 god. počeo proučavanje nacionalne duše), Jovan Cvijić (“Balkansko poluostrvo”), Gerhard Gezeman (“Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca“), Vladimir Dvorniković (“Karakterologija Jugoslovena“ 1939 god.). Posle II svetskog rata nije bilo pogodno proučavati karakterologiju zbog ideologije. Savremeni autori koji se bave ovom problematikom su: Bojan Jovanović (“Etnopsihologija danas“, “ Karakterologija Srba “, “O istoriji srpske karakterologije“), Petar Džadžić (“Homo balkanicus homo eroikus“), Vladeta Jerotić, Dušan Nedeljković, Jovan Rašković (“Luda zemlja“), Jovan Marić (“Kakvi smo mi Srbi“, “Kuda idu Srbi“).

3. Individualni (personalni) nivo posmatra čoveka kao jedinku i njime se bavi psihologija ličnosti. Frojd je postavio temelje ovog pravca u delu “Nova uvodna predavanja u psihoanalizu“. U okviru ovog pristupa postoji nekoliko orijentacija: psihoanalitička, bihevioristička, geštalt, humanistička. (Lidnzi “Teorija ličnosti”, Gordon Olport “O crtama ličnosti”).

Frojd je krajem XIX i početkom XX veka dao prvu teoriju ličnosti u svom delu “Nova uvodna predavanja u psihoanalizu“. Njegova sabrana dela u originalu imaju 20 knjiga. On je začetnik psihoanalize i psihologije ličnosti. Ličnost ima 3 dela:1. id (ono - nesvesni deoličnosti; to su instinkti, nagoni)2. ego (ja - je svesni deo ličnosti koji koordinira odnose između id - a i superega)3. superego (nad ja - je društveni deo ličnosti)Postoji i moralno ja.

Svaka ličnost ima mehanizme odbrane:1. introjekcija predstavlja unošenje spoljnih sadržaja u sebe, a projekcija predstavlja unošenje svojih sadržaja u

spoljni svet. Introjekcija i projekcija čine identifikaciju. Predmet identifikacije mogu biti roditelji, ideali, nacija, država, Bog... Postavlja se pitanje zdrave mere identifikacije, npr. identifikacija sa agresorom je naglašeni vid identifikacije; Vladeta Jerotić u delu “Između identiteta i slobode” kaže da je autoritet dobar do određene mere, odnosno kada se pospešuje rad drugih

2. sublimacija predstavlja prevođenje nagona u nešto drugo (kultura je nastala sublimacijom nagona)3. fiksacija je kada se pojedinac uvek vraća na neki događaj iz prošlosti, dok je stagnacija zaustavljanje razvoja u

odnosu na jednu tačku u životu pojedinca4. regresija je isto što i fiksacija

Ana Frojd je u delu “Ego i mehanizmi odbrane“ obradila oko desetak mehanizama odbrane.Igor Karuzo u svom delu “Socijalni aspekti psihoanalize” govori o mehanizmima odbrane kao

mehanizmima razmene. Drugačije shvata čoveka od Frojda, ne kao mehaničko biće, već kao otvoreno biće koje komunicira sa spoljašnjim svetom.

From zamera Frojdu što se ne bavi globalnim društvom, već se ograničava na porodicu.Frojdova kulturološka dela su: “Totem i tabu”, “Mojsije i monoteizam”, “Nelagodnost u kulturi”, “Budućnost

jedne iluzije”. U njima je pokušao da društvene i religijske fenomene objasni iz perspektive rezultata koje je dobio psihoanalizom pojedinaca.

Jung je bio Frojdov savremenik i saradnik. On se bavio dubinskom psihoanalizom, usložnjava shvatanje

psihoanalize. Nesvesno kod Junga dobija veći značaj nego kad Frojda; nesvesno je produktivno, put kojim čovek treba da se kreće i osluškuje. Sabrana dela imaju 24 knjige.

Osnovni pojmovi kod Junga su: 1. arhetip je kolektivno nesvesno nasleđe, krije se u bajkama, mitovima; arhetip se uobličava kulturama 2. anima i animus su ženski i muški deo svesti; svaka svest ima i muški i ženski deo; da nije toga komunikacija

među polovima bi bila nemoguća; muški deo svesti razvija se pod uticajem oca, a ženski deo pod uticajem majke; u patrijahalnom društvu muški deo svesti je razvijeniji

3. tip ličnosti; po Jungu postoje introvertni (čovek okrenut sebi) i ekstravertni (čovek okrenut spoljnem svetu) tipovi ličnosti; unutar ove podele postoji dalja podela po osećajnosti i razumnosti

4. jastvo je ličnost, individualno ja koje stoji naspram kolektivnog ja5. individuacija je rađanje vlastitog ja do kraja, posvešćivanje nesvesnog sadržaja svesti; probijanje socijalne

barijere; čovek po sebi i čovek za sebe je ono čemu teži svaki pojedinac, a osnova leži u individuaciji kao procesu dostizanja sopstva

6. socijalizacija je uvođenje pojedinca u društvo7. senka ili tamna strana ličnosti, maska ili perskona (prihvatljivo lice koje treba da obuhvati sva naša ponašanja)

Osnovna razlika između Frojda i Junga je u orijentaciji; Frojdov metod je psihoanalitički, Jungov metod dubinske psihologije je kompleksniji. Jung se poslednjih 25 godina svog života isključio bavio snovima, mitovima i religijom (sfera nesvesnog). U studiji “Čovek i njegovi simboli” Jung daje primere kako se njegova dubinska psihologija može odnositi na mitove. Vladeta Jerotić je naš najbolji poznavalac Junga.

Erih From je takođe nastavljač Frojdove misli. Kod nas je prevedeno preko 10 njegovih knjiga. Bavio se socijalnom psihoanalizom, analitičkom socijalnom psihologijom. On traži vezu između društva i čoveka. Kod njega je nesvesno društveno uslovljeno, jer društvo stvara cenzuru, tj. bira koji će se sadržaji probiti u svesni deo ličnosti.

From smatra da je psihanaliza put kojim ide ljudska svest. On Edipov kompleks ne smatra biološkom kategorijom, već društveno-relevantnom kategorijom; shvata Edipov kompleks kaoborbu za vlast. From je od Frojda preuzeo dinamičko shvatanje ličnosti. Od Marksa je preuzeo teoriju o načinu proizvodnje, shvatanje društva.

- 5 -

Svi njegovi radovi se mogu svrstati u 3 grupe:

1. grupa radova u kojima se bavi društvom i društvanim pitanjima (navike, mentalitet, karakter): trilogija “Čovek za sebe”, “Zdravo društvo” i “Bekstvo od slobode”, “Socijalni karakter meksičkog sela” (1970, radio zajedno sa Makobijem), “Anatomija ljudske destruktivnosti” (2 dela), “Imati ili biti”; karakter može imati 2 orjentacije: produktivnu i neproduktivnu; produktivna orjentacija se bazira na ljubavi, radu, brizi, a neproduktivna je sve ostalo

2. grupa radova koji se bave mitom i religijom (sfera nesvesnog): “Zen budizam i psihoanaliza”, “Zaboravljeni jezik”, “Psihoanaliza i religija”, “Bićete kao Bog”, “Dogma o Hristu”, “Umeće ljubavi”

3. grupa radova metodološke prirode: “Kriza psihoanalize”, “Veličina i granice Frojdove misli”; glavni zadatak psihoanalize je da pokaže kako se dati način proizvodnje u glavama ljudi pretvara u ideologiju, zatim da osvetli nesvesno mišljenje i tako oslobodi čoveka

Osnovni pojmovi kod Froma su:1. socijalni karakter je zajedničko personalno jezgro većine članova društva, ono po čemu pojedinci u društvu liče

jedni na druge; zadatak socijalnog karaktera na nivou pojedinca je da socijalizuje pojedinca; zadatak socijalnog karaktera na nivou društva je da cementira društvene odnose (da obezbedi socijalnu stabilnost u društvu)

2. individualni karakter je karakter po kome se jedna osoba razlikuje od druge unutar istog društva3. društveni defekt je neka vrsta mentalnog oboljenja društva; From je smatrao i da celo društvo može da oboli;

društveni defekt ima 2 osobine: da većina članova pati od njega i da ga društvo smatra vrlinom; u studiji “Bekstvo od slobode” From obrađuje mehanizme bekstva to su putevi kojima pojedinac beži od stvarnosti, što dovodi do neuroze; postoje 3 vrste mehanizma bekstva:1. autoritarnost ili sado-mazohizam predstavlja preteranu zavisnost od autoriteta; ispoljava se kroz 2 tipa:

potreba za potčinjavanjem i potreba za natčinjavanjem; autoritarnost je neurotično stanje; izvor autoritarnosti mogu biti partija, klasa, nacija, bog; prema njima pojedinac može biti sadistički ili mazohistički nastrojen; autoritarnost u pozitivnom smislu nasuprot autoritarnosti u negativnom smislu zavisi od količine autoriteta i kako je taj autoritet usmeren (pozitivno ili negativno)

2. rušilaštvo ili destrukcija usled neiživljenog (frustriranog) života; kada je jedinaka frustrirana ona nije u mogućnosti da iskaže svoje potencijale

3. konformizam ili saobražavanje je identifikacija pojedinca sa opštim društvenim vrednostima (kada svi pojedinci misle isto, liče jedni na druge u ponašanju); masovni mediji veoma utiču na identifikaciju

ZAGORKA GOLUBOVIĆ: studije “Problemi savremene teorije ličnosti” (bavila se antropologijom kao karakterologijom), “Čovek u antropološkoj perspektivi” (bavi se analizom savremenih fenomena), “Porodica kao ljudska zajednica” (o sociologiji porodice; apolvira Engelsa i daje svoje viđenje o Morganovoj studiji porodice), “Antropološki porteti” (o antropologiji Marksa, o socijalnim antropolozima - Fromu), “Studija o staljinizmu”. Ona insistira na karakterologiji, porodica je ljudska zajednica u kojoj se formiraju samostalne ljudske jedinke (taj pojam se kod Junga naziva individuacija). Posmatra kako društvo i kultura utiču na formiranje ličnosti.

VLADETA JEROTIĆ, psihijatar, uvaršavao se u Švajcarskoj godinu dana, slušao predavanja kod Junga. Studije: “Psihaoanaliza i kultura” (njegova prva studija, najavila je njegovo bavljenje čovekom čime se ona bavi sve do danas), “Između autoriteta i slobode”, “Darovi naših predaka” (iz 3 dela; u ovom delu iznosi psihološke portrete vladara srednjovekovne Srbije, portrete modernih pisaca i naučnika; u njihovom ponašanju ili stvaralaštvu otkriva neke arhetipove), “Vera i nacija”, “Leksikon pravoslavlja u 50 pojmova”. U studiji “50 pitanja i 50 odgovora iz hrišćanske psihoterapeutske prakse” bog je shvaćen kao apsolutno dobro. Čovek treba da bude na putu ka oboženju. Gord ili ohol čovek je neprosvećen, on nije sebe izmirio sa okolinom. Zreo, moralan čovek će se kloniti zla; to je najveći moralni imperativ. Ključni pojam je samosvest, samoostvarivanje ili oboženje. U pravoslavlju put ka bogu je oboženje, oboženje od zla i gordosti. Religija je univerzalna, civilizacijska tvorevina koja je nastala da poboljša čoveka i svet.

Njegova istraživanja su istorijski utemeljena. Pod uticajem Junga, spaja individuu, ličnost, njen životni put, vreme, epohu, svesni i nesvesni deo.

DRUŠTVENE GRUPE

Prema Popoviću, društvena grupa je grupa ljudi koji su povezani nekim zajedničkim interesima. Međutim, pošto se oblici grupisanja međusobno razlikuju teško je dati opštu definiciju pojma društvene grupe. Društvena grupa je manji ili veći broj individua koji se međusobno povezani trajnim ili privremenim odnosima. Do grupisanja dolazi jer ljudi nastoje da zadovolje neke svoje potrebe koje nasatju usled zajednikog života u grupi.

Žorž Gurvič kaže da je društvena grupa realna kolektivna, ali parcijalna celina neposredno podložna posmatranju zasnovana na trajnim i aktivnim kolektivnim stavovima koja čini društveni okvir podložan strukturisanju i teži ka relativnoj koheziji oblika društvenosti. Bitne karakteristike društvene grupe su: jedinstvo trajnih kolektivnih stavova i obavljanje zajedničkih akcija.

Po Robertu Birstetu, postoje 4 vrste društvenih grupa koje se međusobno razlikuju po tome da li imaju jednu od 3 sociološke karakteristike: svest vrste (druge prepoznajemo kao sebi sličnima), socijalnu interakciju i društvenu organizaciju. To su:1. statističke (pismeni i nepismeni građani)2. socijetalne (prema polu, etničkoj zajednici, profesiji; one poseduju svest vrste)3. socijalne (prijatelji, srodnici, susedi; oni poseduju svest vrste i socijalnu interakciju)4. udružene grupe (političke organizacije, kulturna udruženja; poseduju sve tri sociološke karakteristike)

Podela na ove vrste proizilazi iz glavnih tipova društvenih odnosa prema uzroku ili osnovu zbog koga ljudi stupaju u odgovarajuće kontakte. Glavni uzroci uspostavljanja društvenih odnosa su zajedničko obavljanje delatnosti, zajednočko grupno poreklo i sklonosti i težnje zajedničke većem broju individua. Prema ovim uzrocima postoje 3 vrste oblika grupisanja:1. radne i druge delatne grupe (cilj je vršenje jedne ili više društvenih delatnosti od kojih je jedna obično osnovna;

to su: radne grupe, profesije, brak i porodica, političke organizacije; grupe zajedničkih uloga)

- 6 -

2. grupe nastale na osnovu zajedničkih uslova života (to su obično veće društveno-istorijske grupacije koje su se

razvile u određenim istorijskim uslovima i koje su živeći pod istim okolnostima poprimile i neke zajedničke karakteristike; ova vrsta ima 3 tipa grupa: etničke, samostalna naselja i klasno-slojne; to su grupe zajedničkih položaja)

3. neorganizovane ili privremene grupe (nastaju trajnijim povezivanjem individua ali ne na organizovan način, već stupanjem u privremeni kontakt radi zadovoljenja nekih sklonosti, interesa ili želja; to su: razne

vrste publike, grupe prijatelja, grupe potrošača meterijalnih dobara)Grupe se međusobno prožimaju i uslovljavaju.

Značajne osobine grupa su: organizovanost, veličina i vreme trajanja. Gurvič razlikuje 15 obeležja grupa (sadržaj, obim, trajanje, ritam, stepan rasutosti, osnova formiranja, način pristupa, stepen eksteriorizacije, funkcije, orijentacije, način prožimanja od strane globalnog društva, stepen usaglašavanja između grupa, način prinude, princip rukovođenja organizacijom, stepen jedinstva). Za sociologiju nisu podjednako značajne osobine, ali neke jesu:1. stepen organizovanosti jedne grupe izražava sa jedne strane sadržaj i strogost pravila kojima se regulišu

aktivnosti i odnosi između članova, a sa druge strane meru praktične usklađenosti njihopvih postupaka; u prvom slučaju reč je o pisanim ili nepisanim pravilima ponašanja, a u drugom o stepenu njihove praktične realizacije; socijalni uzroci koji utiču na stepen organizovanosti su: priroda same delatnosti grupe, prisustvo spoljnih povoljnih uslova, odnosno prpreka, moućnost usklađivanja intersa pojedinih članova i frakcija (ako su interesi heterogeni manja je verovatnoća da se uspostavi čvršća organizacija)

2. način rukovođenja utiče na stepen organizovanosti; Kurt Levin je utvrdio vezu između načina rukovođenja grupom i niza odlika grupnog i individualnog ponašanja članova; stil grupnog života zavisi od načina rukovođenja; danas zbog stvaranja velikog broja organizacija ponašanje individua sve više parcijalizuje vršenjem različitih uloga koje proizilaze iz istovremene pripadnosti većem broju grupa i organizacija; način rukovođenja društvenim grupama zavisi od mnogih činilaca: unutrašnjih (spremnost članstva da prihvati odrešđeni program aktivnosti, nivo znanja koje se traži od članstva, mogućnost usklađivanja ličnih i grupnih interesa, veličina grupe) i spoljnih (položaj grupe u široj zajednici globalnog sistema, potrebnost delatnosti grupe ljudi u široj zajednici)

3. stepen otvorenosti grupe zavisi od odnosa između grupa kao i između grupa i društvenog sisitema; grupna otvorenost se manifestuje u dva oblika: mogućnost prijema nivih članova i kako i koliko je život jedne grupe povezan sa životom drugih grupa i društava u celini

4. način povezivanja sa drugim grupama i globalnim društvenim celinama zavisi od stepena otvorenosti Prema jednoj podeli, društvene grupe se dele na:- formalne (one su čvrsto strukturisane, sa jakom organizacijom, jasno postavljenim ciljem)- neformalne (za ove grupe vezan je vrlo često sticaj okolnosti i kod njih nema čvrste organizacije)

Osim ove podele, društvene grupe se dele i na:

1. primarne grupe (brak i porodica)

2. etničke grupe (rod, bratstvo, pleme, etnos, narod, nacija)

3. teritorijalne grupe (samostalna naselja – sela i gradovi; nesamostalna naselja – salaši, majuri, katuni, bačije, stanovi, vikendice)

4. klasno – slojne grupe (klase i slojevi)

1. primarne društvene grupe

Brak je primarna grupa, zajednica ljudi različitog pola. Iz braka se razvija porodica koja može biti:- nuklarna (sastoji se od roditelja i dece)- proširena (pored roditelja i dece, čine je i još neki članovi porodice)- zadružna (u jednoj zajednici živi više generacija braće sa decom i roditeljima; najčešća su očinska i bratska

zadruga u zavisnosti da li je na čelu zadruge otac ili brat)Problematikom porodice su se, od starijih autora, bavili Morgan i Engels. U svom delu "Drevno društvo"

Morgan izdvaja 5 faza razvoja porodice i to:

1. porodica krvnog srodstva

2. porodica punalua (grupni brak)

3. sindijazmička ili porodica parova

4. patrijahalna porodica

5. monogamna porodicaU delu "Poreklo porodice, privatne svojine i države" Engels je razmotrio Morganove stavove, prihvativši

njegove glavne postulate, ali je proširio građu o porodici. On je dodao novu građu o porodicama kod Germana i Kelta, koja nije bila poznata Morganu. Engels je uopštio Morganove stavove.

U studiji Zagorke Golubović "Porodica kao ljudska zajednica" govori se o redukciji razvoja porodice na 3 faze i ona definiše strukturu (vrste porodice: nuklearna i proširena) i funkciju porodice. Porodica je pogodna za kvalitativnu analizu (kvalitet i sadržaj života) i kvantitativnu (sve ono što se može brojčano izraziti). Za nju je porodica prvenstveno ljudska, a ne socijalna, psihološka ili biološka zajednica. Njen pristup je izrazito karakterološki i teži ka tome da porodica bude jezgro u kome će se razvijati ličnost. Otkriva neku vrstu individualizma u pristupu. Čovek jeste socijalizovano biće, ali Zagorka Golubović ističe potrebu za individualizacijom jedinke, nečim što je vlastita nadgradnja i intelekt, nešto što prevazilazi socijalnu strukturu.

- 7 -

Porodica je mikro socijalna organizacija, ona je društvo u malom i svi društveni potresi odražavaju se i

ogledaju u njoj. Porodica omogućava razvoj svake individue, a najvažnija je veza porodice sa globalnim društvenim sistemom.

Postoji još studija koje govore o porodici i braku kao što su "Jugoslovenska porodica u transformaciji" Vere Erlih i dela Anđelke Milić "Rađanje moderne porodice" i "Žene i politika". Studija Vere Erlih je nastala iz njenog proučavanja položaja muslimanske žene i njene emancipacije. Istraživanja za knjigu je sprovela između dva rata, od 1937. do 1941. godine. Prikupila je i proučila ogroman materijal sa južnoslovenskih prostora. Pozabavila se i problematikom funkcionisanja zadruga, kao i razvojem porodice u Jugoslaviji prilazeći ovoj problematici sa stanovišta socijalne antriopologije. Porodica je biosocijalna zajednica čija je uloga reprodukcija društva i socijalizacija mladih članova društva. Krajem XIX veka na našim prostorima koje opisuje Jevrem Grujić bilo je kućnih zadruga sa 60 – 90 članova. Vera Erlih je u svojim istraživanjima pronašla ovaj tip zadruge. Raspadanje zadruge počinje krajem XIX i početkom XX veka. Razlog razbijanja porodičnih zadruga kod nas je potrošački mentalitet. Jedinica njenog ispitivanja je selo i zaključila je da regionalna osobenost utiče na oblik formiranja porodice. U svojoj studiji “U društvu s čovekom” govori o plemenu, bratstvu i fratriji koji se sreću na ovom prostoru. Proučavala je običaj mračnjanja u Hrvatskoj.

Studija "Porodica i stres" bavi se porodicom u kriznim vremenima. Izbeglištvo, razdvajanje i spajanje porodice se dešava i danas i porodica kojoj nedostaje neki član bilo zbog prirodne ili nasilne smrti, bilo zbog drugih okolnosti nazivase oštećena struktura porodice.

Delo Anđelke Milić "Rađanje moderne porodice" prikazuje naučne radove stranih autora koji pokazuju rađanje moderne porodice kroz vreme.

Veza porodice sa glavnim društvenim sistemom je najvažnija. Svaki društveni odnos po Godelijeu može biti glavni ukoliko organizuje proizvodnju. Promenama tehnologije i ideologije menjaju se društvena struktura, društveni odnosi, podsistemi i struktura.

Strani autori koji su se bavili ispitivanjem na našim prostorima: Džeol Harper (istraživao središte Šumadije, ispitivajući rituale i kulturu); En Arborou (bavila se jugoistošnom Evropoma); Vilijem Lok (bavio se folkloristikom).

3. teritorijalne grupe ili naselja

Naselja su teritorijalne grupe koje se dele na: samostalna - grad (urbana naselja) i selo (ruralna naselja) i nesamostalna.

Naselje se može definisati kao projekcija globalnih društvenih odnosa na prostor. Način na koji je društvo uspostavljeno može se videti kroz sistem naselja.

Cvijić deli naselja na:

1. panonski tip (karakteriše ga kuća od nabijene zemlje ili trske)

2. dinarski tip (brvnara)

3. primorska kamena kuća

4. kosovsko-metohijski tip

5. moravski tipNa formiranje naselja utiču društveni sistem i geografska sredina (ekološka etnologija prati vezu

između čoveka i geografske sredine i kulture). Naselja uglavnom proučavaju arhitekte, sociolozi, geografi i svako ima svoj nivo bavljenja ovim

problemom (tip zgrada je npr. predmet proučavanja arhitekte). Naš odnos prema proučavanju naselja zahteva prvenstveno: pravljenje tipologije arhitektonskih

objekata u zoni koju istražujemo a zatim treba shvatiti zašto je ta tipologija takva kakva jeste, šta ona znači u kulturnom i simboličkom smislu, kako je društveno i istorijski uslovljena. To je posao i arhitekte i istoričara umetnosti sa ciljem da odgonetnu estetiku. U ovoj problematici teško je razgraničiti prodmet arhitekture, istorije umetnosti i etnologije.

samostalna naselja: selo i grad

Etnologija je ranije uglavnom bila orjentisana na ispitivanje sela, mada se danas dosta ispituje i grad. Razlike između sela i grada su u infrastrukturi i bavljenju zemljoradnjom i stočarstvom koje je zastupljeno samo na selu. Grad je složeniji pojam (Novo Brdo je bio najveći grad srednjovekovne Srbije sa oko 40.000 stanovnika). Postoji dosta disciplina koje se bave ispitivanjem grada - sociologija, arhitektura, istorija.

Osobenost proučavanja sela i grada je u tome što se svi problemi vezani za selo javljaju i u gradu, zbog migracija ljudi iz sela u grad.

Naselja na Balkanu su se javila još u praistoriji. U Beogradu tragova života ima u skoro svakom istorijskom periodu. U etnološkom proučavanju grada treba obratiti pažnju na etnogenetska pitanja, kao što su: demografska struktura, nastanak grada, migracije, stanovništvo koje naseljava gradove (njima je Cvijić posvetio posebnu pažnju). Podaci se mogu dobiti na osnovu popisa, manastirskih povelja (popisa je bilo još za vreme Turaka).

U gradovima živi multietničko stanovništvo, a to se odražava i na kulturnu sliku stanovništva. Svako stanovništvo koje dolazi, donosi sa sobom svoju kulturu, etnos, civilizaciju, način života. Ti ljudi se moraju akulturizovati (socijalizovati sa sredinom) i zbog toga etnologija treba daa proučava te kulturne interakcije. Npr. u Subotici postoje četiri grupe srpskog stanovništva i svaka od njih ima svoj kalendar i običaje. Te kulture imaju slične uslove života (odevanje, naselje, način života) kao panonski kulturni sloj.

- 8 -

Heterogena etnička slika obuhvata mnoge kulture koje žive na jednom prostoru, odvojeno ili zajedno.

Gradsko stanovništvo treba da bude kontrolna grupa novim etničkim fenomenima koji su posledica migracije i socijalizacije.

1972. godine je stvoren novi običaj “Krakavsko prelo” kao posledica snažne ateizacije stanovništva, težnja integraciji na višem nivou. Stanovništvo iz Srpske Krajine koje se doselilo u Bajmok kod Subotice je prvih 15 godina radilo i živelo kao i u starom kraju (družili su se po kućama i prelama). Kada je ta matica zamrla javila se želja za novim načinom druženja - novim običajem. Prvi put je to bilo muško prelo, zatim su počele da se okupljaju i žene iz starog kraja, zatim su dolazili zetovi iz novog kraja (kao pripadnici mešovitih brakova). Struktura tog običaja ima i društveni i kulturni vid. Muzika i ishrana podražavaju stari kraj. Uz jelo i piće se provodi jedna noć. Društvena struktura tog običaja se ogleda u tome da se okupljaju pojedinci, bračni parovi i čitave porodice; to su porodična i srodnička druženja (srodnici i po muškoj i po ženskoj liniji). Kulturna struktura: na početku se minutom ćutanja odaje počast svim umrlim, zatim se igra i svira; vremenom su nastale nove folklorne igre; iz toga proizilazi da folklor ne može biti univerzalno kulturno obeležje jednog naroda, jer je i on istorijski prolazan. Primarni razlog ovog okupljanja je integracija grupe i solidarnost (unutar porodice i unutar zajednice). Okupljanje goovri da je ovo stanovništvo oduvek živelo u međusobnoj zavisnosti od zajednice.

Velmar Janković je u svom delu “Pogled sa Kalemegdana” istraživao kako se svakih 50 godina Beograd isprazni od starog stanovništva i puni novim. To je posledica ratova i migracija, a taj fenomen je nazvao “prelazni mentalitet Beograda”.

Pitanja etnogeneze su važna jer je pojedinac važan kao karika u lancu. Osim etnogenetskih pitanja, važna su i pitanja koja se tiču grada, kao što su: materijalna kultura, društveni život i duhovna kultura. Sam grad pripadaa materijalnoj kulturi i on je nastao kao društvena projekcija na prostor. Stanovništvo u gradu predstavljaa materijalnu kulturu tog grada - odevanje (kostimi, nošnja), ishrana, kao i ostali materijalni predmeti koji svedoče o identitetu određene etničke grupe.

Kultura stanovanja je pitanje nacionalne i socijalne pripadnosti. Svaka nacionalna grupa ima svojaa obeležja stanovanja. Majur je znak pripadnosti višim grupama; pandan majurima su seljaci koji žive na salašima.

Duhovna kultura, odnosno običaji i religija predstavljaju obeležje svake etničke grupe pojedinačno.Ćupurdija je proučavao običaj žrtvenih svečanosti u severnoj Bačkoj - dužijanica ili dožejanica. Taj izraz

su plasirali Bunjevci. Kod Srba se te svečanosti nazivaju “brada sv. Ilije” ili “božja brada”. Jovan Erdeljanović u svojoj studiji “O poreklu Bunjevaca” govori o dužijanici.

Folklor predstavlja prenos običaja iz izvorne sredine u sekundarnu sredinu. Tako dolazi do menjanja običaja, jer kada se jedan običaj prenese iz sela u grad, on više nije isti jer nije u izvornoj sredini. Dužijanica je po prvom obliku agrarno-magijski običaj, tj. verovanje u duha žita. Drugi oblik izvornog običaja dužijanice je kada se preselio u grad. Trreći oblik je crkveni; svaka crkvena oblast proslavlja dužijanicu (završetak žetve). Četvrti oblik jee komunistički, svečanosti se održavaju pod zvezdom petokrakom. To je pluralizam jednog rituala, četiri su izvedena iz jednog. Vremenom se naziv dužijanica odvaja od izvornog značenja i dobija nova, sekundarna značenja. Novo značenje predstavlja proslavu uopšte.

Smotre su ustanovljene 1963. godine.

nesamostalna naselja (zavisna pripadajuća)

U nesamostalna naselja spadaju: katuni, stanovi, salaši panonske nizije, majuri, kašteli, vikendice, mini farme, poljoprivredna gazdinstva. Oni nemaju samostalnu teritoriju i žive i hrane se sa teritorije nekih većih naselja.

Katuni su letnji stanovi u Crnoj Gori i predstavljaju isto što i bačije u istočnoj Srbiji ili stanovi u Srpskoj Krajini. Reč stan se koristi kao:

1. stan u gradu

2. stan na razboju za tkanine (onaj deo koji ograničava širinu tkanine koja se tka)

3. stan u dinarskom predelu, kao letnji stan kad se čuva stoka

4. izraz “stan u košulji” podrazumevaa prednji deo košuljeSalaš (tajman) je tip naselja izdvojenog tipa u Panonskoj niziji. Pripada nižim društvenim slojevima, dok

majur pripada višim društvenim slojevima. To je socijalna razlika koja utiče i na kulturu življenja. Izvorni naziv salaša je mađarskog porekla i označava kolibu od dasaka. Vremenom, a posebno tokom XVIII i XIX veka, kako se stočarski nomadski život pretvorio u zemljoradnju, ta koliba prelazi u stalno naseljenu kuću od zemlje. U Mađarskoj se naziva tanja ili tonja (slovenska reč koja znači ribarska koliba). Salaš i tanja označavaju istu stvar, ali je došlo do razmene pojmova, tako da Sloveni koriste mađarsku reč, a Mađari slovensku.

Majuri (reč latinskog porekla) su tipovi naselja veći od običnog. Majur je latifundija (veleposed) na kome se ljudi bave zemljoradnjom i industrijom. Na svojoj teritoriji poseduje zamak, dvorac (u kome živi vlasnik i oni koji rade za njega), luksuzne vile (rustike), ambare za žito, fabrike za preradu... Poznati su od najranijih vremena, a kod nas su došli iz latinske kulture tokom kolonizacije Nemaca u Vojvodinu u XVII i XVIII veku. Agrarnom reformom svi majuri su oduzeti vlasnicima i postali su društvena dobra, središta poljoprivrednih dobara.

Salaši i majuri se sreću i u Mađarskoj i u Sloveniji. Slaši su zemljoradnički, poljoprivredni tipovi naselja, a majuri imaju na svom posedu pored poljoprivrede i industriju (tržište, razmenu tih proizvoda). Seoska umetnost kod slaša je nerazvijena, prenosi se na periferiju i jedva se oseća. Kod majura, dvorci su obeležje umetnosti u duhu epohe kada se javlja secesija sa narodnim motivima. Karakteriše je keramika, npr. hotel Moskva.

Kašteli su stambene prostorije za druženje, nalaze se u dvorcima. Uz njih su ergele, hipodrom... Poznat je kaštel u Čelarevu iz 1830. godine, a porodica Dunđerski je imala kaštel u Bečeju iz XIX veka.

- 9 -

Mini farme su fenomen novijeg porekla, koji se pojavljuju '80. Zakon o agrarnoj reformi kolonizacije je

uticao na rušenje salaša i majura. Došle su nove tehnologije, srezan je privatni posed. Dozvoljeno je da se grade mini farme za razliku od izdvojenih salaša, ali one se grade na nov način.

Vikendice su moderan izraz nesamostalnih naselja povezan sa turizmom i ekonomijom (na Fruškoj Gori).

Arhitektura je projekcija globalnih društvenih odnosa na prostor. To je stvar društvenih odnosa, ona ne menja svet. Prima se ona arhitektura koja odgovara društvenim potrebama. U arhitekturi postoji 7 tipova (oblika) gradnje:

- 10 -

1. prvi oblik gradnje je kuća pravougaone osnove, dvoslojne krovne konstrukcije od ćerpiča, pokrivena trskom,

ima najmanje jednu prostoriju; ovo je matični oblik panonske kuće (Cvijić je prvi pomenuo panonsku kuću, koju je nazvao erdeljka ili panonka)

- 11 -

2. drugi oblik kuće je dvodelni3. u treći oblik kuće je ubačen otvoren trem

4. četvrti oblik je moderna kuća kvadratne osnove, koja se pojavila '60. godina5. peti oblik je krstaste osnove nastao razuđivanjem (razbijanjem) panonske kuće6. šesti oblik kuće je nepravilne osnove, a takvi su kašteli, zamkovi i dvorci; vremenom se ona razvija i po

dužini (trem) i po širini7. sedmi oblik kuće ima osnovu u obliku slova T; izbačen deo je kibicfenster ili erker

Kako je pojedinac bogatiji on ubacuje nove prostorije - za dokolicu, za nadgledanje puta i radnika. Razuđivanje u socijalnom smislu utiče na način gradnje.

Tradicionalno panonsko graditeljstvo je kuća pravougaone osnove; taj oblik postoji u Panoniji još od srednjeg veka. To je nakčešć oblik i najduže see održao, što nam govori da je zemljoradničko stanovništvo najbrojnije.

Umetnost se pojavljuje tek na kaštelima, dvorcima i zamkovima. Visoka umetnost se preslikava iz gradskih centara. Varira motiv lale, tulipana, lavlje glave, izrezanih srca na pločicama u boji. Jednim delom to vuče poreklo iz Erdelja i Transilvanije. Period između dva rata je doba procvata društvenog života i gradnje.

Naselja se tumače umetnički i društveno (naselje je izraz socijalne slojevitosti; to je društvena projekcija na prostor).

Semantika samog objekta traži opis svakog objekta, materijala od koga je izgrađen i način gradnje. Kašteli su građeni od pečene cigle, keramike i gvožđa, a salaši od blata (ćerpiča) i drveta. Seljačku kuću karakterišu prirodni materijali, kuća je jednim delom spuštenaa ispod zemlje (deo kuhinje ili ostava). Kod kaštela je stambeni prostor podignut iznad nivoa zemlje. Te razlike su društveno uslovljene. Seljačku kuću gradi sam seljak, dok dvorci i kašteli imaju svoje projektante, obrazovane ljude. Ti projekti predstavljaju izvor za proučavanje npr. jedne epohe.

Periferija živi preslikan život grada; periferiju karakteriše sistem grupnog života. Ovaj tip naselja, disperzivni (raspršen, razuđen) javlja se i u ostalim delovima sveta.

Kod metodologije proučavanja stambenog prostaora svaki deo kuće je simbol, znak za sebe (npr. cigla je za kaštel znak bogatstva). Kuća je sistem minimalnih znakova i ona uvek znači nešto više od nje same. Sklop društvenih odnosaa i tehnologija se projektuju u naselju.

4. klasno – slojne društvene grupe

Prema nekim teoretičarima glavna razlika između sloja i klase je u tome što klase imaju sredstva za proizvodnju. Oni diktiraju uslove proizvodnje i načine proizvodnje, pa su u mogućnosti da eksploatišu stanovništvo. Postoje niži društveni slojevi (ugostitelji, zanatlije, poljoprivrednici), srednji i najviši društveni slojevi (direktori i elita). U našem društvu je oprobano brisanje klasnih razlika. Radnička klasa se kod nas izdvojila dok su ostali spadali u jednu grupu.

Svaki sloj i klasa se mogu prepoznati (npr. po kulturi stanovanja) ako su izdiferencirani. O tom problemu postoji mali broj radova. Svako društvo proizvodi kulturu u odnosu na svoje stavove i potrebe određenog vremena.

Termin “stratum” ili sloj u širem smislu, Popović koristi da bi označio sve oblike društvenih formacija koje se međusobno razlikuju po društveno-ekonomskom položaju i između njih postoje određeni hijerarhijski odnosi. Njime dakle, obuhvata i klase i slojeve i kaste i staleže i mnoge druge oblike društvenih grupacija.

Po Popoviću, u marksističkoj teoriji društva, pitanje nastanka klasa je uglavnom raspravljeno. Po njemu ni jedna druga teorija ne može da joj konkuriše. Glavni uzrok nastanka klasa i njihovih nejednakosti, jesu razvitak sredstva za proizvodnju i razvoj podele rada. Neposredni izraz postojanja klasa i njihovih međusobnih odnosa je privatna svojina i sa njom povezana mogućnost eksplotacije rude, radne snage. Istorijski uzroci nastanka klase nisu identični sa izvorom njihovog postojanja, iako se međusobno tesno uslovljavaju.

- 12 -

U najširem smislu reči, socijajna stracifikacija ima svoj glavni izraz u nejednakoj raspodeli društvene

moći, jer je ona uslov za nejednaku raspodelu drugih elemenata i karakteristika socijalnog stratuma. Sa sociološkog gledišta, društvena moć je manje ili više institucionalizovan sistem nejednakih

mogućnosti učestvovanja u donošenju relativno značajnih odluka. Pošto je privreda osnovno područje društvenog života, slojevi se razlikuju po tome koje mesto zauzimaju u raspodeli ekonomske moći. Ova moć je posredno ili neposredno faktor koji presudno utiče na to koje će mesto sloj zauzimati u sferi političkih odnosa, tj. u raspodeli političke moći. Od ekonomske moći direktno zavise životni standardi i pod njenim uticajem se formiraju posebni interesi slojeva, razlike u shvatanima, ideologiji i sl.

Privatna svojina nad sredstvima za proizvaodnju je pravni oblik koji sankcioniše nejednaku mogućnost odlučivanja za sve aktere u procesu proizvodnje. Vlasnik ovih sredstava ima 2 osnovna prava: monopol nad odlučivanjem i pravo o raspodeli viška proizvoda.

Pored nejednake raspodele društvene moći, što je primarna komponenta položaja uopšte, svaki slojni položaj karakterišu bar još dva obeležja: mesto u raspodeli materijalnih i drugih društvenih vrednosti i mesto u raspodeli društvenog ugleda. Tako se društveni sloj definiše kao mesto koje određena grupa ljudi zauzima u sistemu raspodele: društvene moći, materijalnih i drugih vrednosti, kao i ugleda u datom društvu.

Pripadnici jednog sloja imaju, po pravilu, zajedničke interese i teže da svoje lične i grupne potrebe zadovoljavaju na sličan način. Oni to čine na više neformalan, praksom usvojen način ili ako neformalni postupci nisu dovoljni, nastoje da stvore odgovarajuće pravne propise da bi zaštitili svoje interese. Pripadnici istog sloja žive pod sličnim društvenim uslovima, imaju po pravilu neke zajedničke psihološke i kulturne karakteristike, pa je veliki broj stavova sličan kod većine pripadnika određenog društvenog sloja i sl. Najznačajnija obeležja slojeva u širem smislu su: isti društveni položaj, zajednički interesi, slični društveni uslovi života, slična shvatanja i navike.

Kaste su se počele javljati na prelasku iz prvobitne rodovske zajednice u prvu klasnu formaciju. Prvi vlasnici i eksploatatori tuđe radne snage bili su plemenske starešine i članovi njihove porodice. Neposredni uzrok pojavljivanja kasta nije privatna svojina i na njoj zasnovana eksploatacija radne nage, već profesionalna podela rada. Društveni položaj kasta kao specifičnog sloja određen je neposredno njihovom društvenom ulogom, tj. značenjem koju ona ima u postojećoj hijerarhiji društvenih uloga. obično se kao primer kastinskog uređenja uzima indijsko društvo, na kome se jasno vidi da je društvena podela rada neposredna osnova za formiranje kastinskog sistema. Što se podela rada više diferencirala kroz istoriju, sve više se povećavao broj kasta i podkasta u Indiji. Kaste su najzatvoreniji slojevi u istoriji uopšte. Društveni uslovi života su bili jako strogo određeni da su kaste živele zatvorenim načinom života, a mogućnosti prelaska iz kaste u kastu su bile minimalne.

Staleži su istorijski kasnije nastali i njihova pojava je vezana uglavnom za feudalnu formaciju. Od kasta se razlikuju po tome što su otvoreniji, a mogućnost napredovanja iz nižeg u viši stalež je bila veća nego u kastama. Francusko feudalno društvo se delelo na tri staleža: plemiće, sveštenike i tzv. treći stalež, koji je bio najheterogeniji, a u najvećoj meri su ga inili seljaci i kmetovi. Staleži se kao i kaste neposredno obrazuju prema društvenoj podeli rada i značaju društvenih uloga koju imaju u datom društvenom sistemu.

Popović ističe Lenjinovu definiciju klase, koja ukazuje na ono što je najbitnije za društveno – ekonomsko biće, a to su ekonomska nejednakost društvenih položaja zasnovana na posedovanju (odnosno neposedovanju) sredstava za proizvodnju i mogućnosti eksploatacije jedne kalse od strane druge na osnovu ekonomske nejednakosti društvenog položaja. Sva druga obeležja klase su ili direktno izvedena iz ovih osnovnih karakteristika ili imaju sekundarno sociološko obeležje. Komunizam je uprostio karakter društvenih odnosa svodeći ih na ekonomske odnose golog materijalnog interesa, a to je upravo omogućilo pojavu prvih ekonomski " čistih " klasa, gotovo bez van ekonomskih primesa.

Nastanak i postojanje kasta, staleža i drugih slojeva pre kapitalizma, prvenstveno na osnovu svojinskih ekonomskih odnosa, nisu bili jasni niti očigledni. Privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju i na njoj zasnovana eksploatacija radne snage, koje su primarna karakteristika svakog klasnog položaja, bile su u toj meri sociološki pokrivene i obeležene drugim karakteristikama i odnosima te klase, da kao samostalne i relativno homogene društvene grupe nisu gotovo ni postojale. Umesto njih su postojale mase eksploatatora i eksploatisanih koje su se međusobno znatno izdiferencirale, javljajući se kao kaste, staleži i neke druge društveni slojevi.

Kaste i staleži se sociološki odlikuju upravo onim osobinama koje su sa gledišta ekonomski "čistih" klasa u kapitalizmu od sekundarnog značaja, ili se čak negiraju. To su: profesionalna podela rada, sistem strogo odvojenih prava i obaveza i ugled prema poreklu. Odnos eksploatacije u kapitalizmu i staleškom društvu bio je moguć zahvaljujući, pre svega, primeni sredsatva ekonomske prinude, bilo da su to moralno – religiozne norme, pravno – politički propisi ili primena grube fizičke sile. U klasnom kapitalističkom društvu svi građani su pravno jednaki pred zakonom i ugled se ne ceni prema poreklu ili rođenju, već prema materijalnom uspehu i stečenom bogatstvu. Zbog toga su klase najotvoreniji društveni slojevi. Razlika između klasa i slojeva je u tome čto klase imaju sredstva za proizvodnju, a time im je otvorena mogućnost za eksploataciju. nivelisanje socijalnih i klasnih razlika u našem društvu prisutno je poslednjih 50 godina.

DRUŠTVENA POKRETLJIVOST

Kretanje u društvu može se posmatrati na dva nivoa:1. na makro planu nosioci kretanja u društvu su cele grupe, klase, slojevi, kao i globalno društvo u celini; za ovu

vrswtu procesa upotrebljavamo termin društveno kretanje.2. na mikro planu subjekat promena su individue kao pripadnici grupa ili klasa; za takve procese koristimo termin

društvena pokretljivost.Obe vrste socijalnih procesa su međusobno tesno povezane i uzajamno se u tolikoj meri uslovljavaju da je

u nizu slušajeva teškopovuć jasnu granicu, naročito u periodima radikalnih-socijalnih probražaja.

oblici društvenog kretanja

- 13 -

Raspravljajući o opštim evolucionističkim idejama (o stalnom progresu i razvoju složenijeg iz prostijeg ) kao

reakcija na njih (koje često idu drugu krajnost), Popović upozorava na sledeće:pre svega, sva ljudska društva nisu se samo razvijala i napredovala, negoisto tako stagnirala i često nazadovala ;pa ako su i evoluirala, nisu sva prolazila kroz iste etape razvoja: jer neka su “preskakala “ pojedine faze, a druga su odumirala na nižim stupnjevima razvitka.

Ipak sve vidove društvenog kretanja možemo podeliti na sledeći način:

društveno kretanje

društvena promena relativna stagnacija

razvoj (progres) opadanje (regres)

evolucija revolucija

relativna stagnacija

Ako se određeni socijalni procesi (npr.demografske promene,ratovi, relativniporastili smanjenje materijalnog bogastva itd.) zbivaju tako da u određenom periodu ne izazovu ni jednu značajnu strukturnupromenu u ekonomskom, političkom ili kulturnom pogledu- za to društvo možemo reći da se u ovom periodu nalazilo u fazi relativne strukturne stagnacija.

Na jedan od tih karakterističnih slučaja skrenuoje pažnju Marks govoreći o staroj indijskoj opštini koja je hiljadama godina čuvala nepromenjenom svojusocijalnu strukturu, svoj način proizvodnje, oblik upravljanja, svoj religiozan način mišljenja. Tako npr.kada bi se u značajnoj meri povećalo stanovništvo, onda bi se na neobrađenom zemljištu stvarala nova opština, ali sa istom strukturom i potpuno po uzoru na staru opštinu.

društvena promena

Društvena promena koja podrazumeva izmenu socijalne strukture u celini ili u nekom njenom delu, diferencira se na razvoj ili opadanje društva unjegovom strukturnom pogledu. Oni su međutim, toliko povezani da razvoj novih strukturnih promena u određenom pravcu uglavnom znači istovremeno opadanje i nestajanje nekih starih strukturnih odnosa. Nove institucije mogu izvesno vreme da egzistiraju sa starim. Na primer, parlamentarni sistem buržoaske demokratije je oblik monarhije koji potiče iz feudalnog perioda, što je karakteristično za englesko društvo.

Diferencijanje promena na razvoj i opadanje, progres i regres, suštinski se odvija kroz borbu starih i novih klasa, slojeva i grupa, koji teže da steknu nove, odnosno da sačuvaju nove pozicije.

Na osnovu toga da li razvoj uvek znači i društveni progres, a opadanje samo regres sudimo da je neki razvitak istovremeno i napredak i odnosno da je opadanje uvek nazadovanje. Postavlja se i pitanje može li se govoriti o opšte društvenom, ili samo o klasnom progresu?

Odgovori osciliraju od shvatanja integralnog funkcionalizma, kakav je Dirkemov koji u svakom razvoju vidi opšti društveni progres (jer za njega klase gotovo i ne postoje) pa do istorijskog relativizma, koji dovodi u sumnju mogućnost da se sa položaja jedne klase može govoriti o napretku.

Popović, međutim, smatra da postoje određene činjenice koje se mogu uzeti kao objektivni indikatori društvenog progresa i koje ne može da negira nijedan istorijski relativizam. Najznačajniji od tih indikatora su: nivo proizvodnih snaga, visina životnog standarda i njegova relativna ujednačenost i stepen političkih i drugih društvenih sloboda.

Ispravno je, međutim, teza teorije istorijskog relativizma da je društveni progres neravnomeran i neujednačen, tj. da se ne odvija podjednako u svim oblastima. Sa druge strane, Popović prihvata činjenicu da razvoj društva ima u mnogome cikličan karakter (što znači da je prisutno manje ili više pravilno ili nepravilno smenjivanje perioda napretka periodima nazadovanja). Na promer, razvitak kapitalizma karakteriše stalno smenjivanje faza ekonomskog poleta fazama kriza i recesije.

Iako društveni progres nije ravnomeran on je posmatran u širim vremenskim razmacima ljudske istorije, prisutan je i relativno vidan.

- 14 -

progresivan razvoj

Progresivan razvoj društva odvija se u 2 osnovna oblika: kao evolucija i kao revolucija. Ovi se procesi bitno razlikuju u 3 osnovna vida: po karakteru promena, po brzini njihovog dešavanja i po sredstvima kojima se ljudi služe u ostvarivanju promena.

Ako se korenito menja struktura društva (tako da preobražaj vodi stvaranju sistema sa novom socijalnom strukturom) te promene nazivamo revolucionarnim. Korenite revolucionarne promene su obično brže i burnije, dok su evolutivne promene obično mirnije i postepenije. To proizilazi iz karaktera samih promena, jer su evolutivne promene delimično parcijalne. Znači, brzina i sredstva za realizaciju promena zavise, pre svega od njihovog karaktera (korenite ili parcijalne), ali i od specifičnog sticaja istorijskih okolnosti, od tradicije, mentaliteta naroda...

uzroci ili faktori kretanja u društvu

Sa gledišta socijalne dinamike bitno je pored pitanja kako se društvo kreće i pitanje zašto se kreće. Prema nekima, presudni za razvoj društva su geografski faktori, drugi naglašavaju biološke (više i niže rase, borba za opstanak), treći, uzroke društvenih promena nalaze u čovekovoj prirodu, u njegovim nagonima i željama. Marksisti faktore promene traže u grupi društvenih uzroka. To je i jedan od osnovnih postulata Dirkemove sociološke metodologije koji je on otkrio posle Marksa.

Labriola i Plehanov odbacuju ideju “dominantnog faktora”. Čim je nastala teorija faktora, moraju otpočeti sporovi oko toga koji faktor treba smatrati dominantnim - piše Plehanov - i dodaje da socijalno-istorijski faktor je apstrakcija, predstava o njemu nastaje pomoću apstrahovanja. Usled tog procesa različite strane društvene strane dobijaju izgled odvojenih kategorija a različite manifestacije i izrazi delatnosti društvenog čoveka (moral, prava, ekonomski oblici) pretvaraju se u našem umu u posebne snage koje izazivaju i uslovljavaju tu delatnost i koji se pojavljuju kao njeni uzroci.

Neophodno je da se bolje teorijski i emirijski prouči međusobno delovanje svih elemenata i strana društvenog života i da se bar donekle utvrde naučna merila za ocenu veličine njihovog dejstva.

vrste i uzroci socijalne pokretljivosti

Glavni oblici društvene pokretljivosti su:1. horizontalna pokretljivost se ispoljava uglavnom u promenama profesionalnih delatnosti, mesta stanovanja pri

čemu se ove promene dešavaju u okviru istog sloja, tako da individue zasdržavaju uglavnom isti društveno-ekonomski status; težnja da se poboljša materijalni položaj je običlno glavni motiv ove pokretljivosti (ako radnik pređe u firmu u kojoj je veća plata on i dalje ostaje radnik)

2. vertikalna pokretljivost odigrava se na taj način što pojedinci bitno menjaju svoj društveno-ekonomski položaj tako da prelaze u drugi sloj, viši ili niži; ona se manifestuje kao društveno napredovanje ili nazadovanje na lestvici socijalne stratifikacije; vertikalna društvena pokretljivost se odigrava kao među-generacijska ili kao unutar-generacijska; među-generacijska podrazumevaju promenu društveno-ekonomskog statusa između pripadnika različithgeneracija, npr. između oca i sina; unutar-generacijska podrazumeva stausne promene koje dozvoljava pojedinac u toku svog života; čvrstina i zatvorenost strukture klasnog društva nisu stalne veličine, već variraju, kako od jedne do druge zemlje tako i u istorojskom razvoju jednog istog društva; uopšteno govoreći povoljne prilike za društvenim napredovanjem rastu u onoj meri u kojoj se smanjuju socijalne razlike između slojeva; najvažniji “kanali” vertikalne pokretljivosti u savremenom klasnom društvu su: sticanje profesionalnih klasifikacija školovanjem, angažovanjem u političkom životu i sklapanje brakova koje omogućuje sticanje materijalnog bogatstva

ETNOLOGIJA I ANTROPOLOGIJA

Etimološki, etnologija predstavlja nauku o narodu u njegovoj kulturi. To uključuje i istorijski pristup proučavanju zato što je etnologija nužno istorijska disciplina. Antropologija je nauka o čoveku (međutim, postavlja se pitanje o kom čoveku). U našoj zemlji se odomaćio naziv etnologija. Kulturna (u SAD-u) i socijalna antropologija (u Velikoj Britaniji) su sinonimi sa našom etnologijom. Antropologija je mnogo širi pojam. Ona podrazumeva proučavanje čoveka na 3 nivoa:1. proučavanje čoveka kao generočkog bića

- 15 -

2. proučavanje čoveka na grupnom nivou3. proučavanje čoveka na individualnom nivou

Vrste antropologije:1. fizička ili somatska antropologija se bavi merenjem tela, živih i mrtvih ljudi 2. filozofska antropologija bavi se određenjem čoveka na najvećem planu; bavi se čovekovom suštininom; ona je

na spekulativnom nivou3. sociojalna ili kulturna antropologija je sinonim za etnologiju kod nas4. psihološka antropologija proučava čoveka na individualnom nivou (psihologija, razne njene orijentacije -

psihoanaliza, geštalt, biheviorizam...)

Pomoćne nauke pomažu naučnicima kao metodološko sredstvo, u istraživanjima (npr. psihologija nam pomaže kod etno-psihičkih tipova). Pomoćne discipline etnologije su: arheologija, istorija, istorija umetnosti, sociologija, psihologija i filozofija.

Iako su poslednjih 15 godina učinjeni napori da se etnologija utemelji kao teorijska disciplina, mi smo se udaljili od istorijskih izvora, od arheologije i istorije umetnosti. Evans Pričard zagovara tezu o potrebi istorije u etnologiji.

Etnologija je pre svega istorijska nauka, ali ona je i društvena i kulturna. Nekada se svrstava u društvene nauke, ali ne sinhrone, već dijahrone. Ne postoje narodi bez istorije. Etnologija je istorijska disciplina jer su pojave kojima se ona bavi istorijske. U istorijskim društvima etnografska stvarnost postoji, dok je u drugim primitivnim društvima treba stvarati. Zbog toga je istorija veoma važna za etnologiju, jer je potrebno znati čitav istorijski hod jednog društva. S obzirom da je etnografija istorijska disciplina, ona se može baviti mnogim pojavama, jer se svodi na istoriju, tj. na istroriografiju.

DRUŠTVO I UMETNOST

Pod umetnošću podrazumeva narodna književnost (nastanak narodnih pesama). Narodne pesme se dele na: lirske (ženske, iskazuju osećanja, ljubav)

- 16 -

epske (muske, sa ratnim temama, junačke) lirsko-epske (zajedništvo lirskih i epskih pesama).

Kratke lirske pesme su:bećarac, poskočica, uspavanka. U dinarskom tipu lirske pesme su:ojkan, ojkača, gange (lirski dvostih). One se bave svim sverama društvenog života,pevaju se i igraju horu, a bećarac se pleše u paru.

Teme u ojkanu su ljubav momka i devojke,njihov život, život regruta, svekrva. Te teme su van obredne lirike. Jedan deo se izvodi uz običaje i obrede (zaruke i svatovi). Upisuju kalendarske običaje (od božića do božića), razne aktuelne političke događaje (dinastija Karađorđevića, Josip Broz Tito). Ojkan odražava strukturu jedne zajednice.

Rozgalica, rozganje (podrhtavanje glasa) se sastoji od dva do šest stihova; to je uglavnom muška pesma; peva o kaluđeru, vojniku, životinjama, a peva se u gostionicama.

Poskočica se peva ili posle kola ili uz kolo,ona je na prelazu između ojkana i bećarca. Pretežno je u sedmercu.

Bećarac je odlika panonskog kulturnog kruga; to je plesna igra u paru, dvostih.Uspavanke se sastoje od 2, 6 do 7 stihova, nekad su veoma opore, a najčešće lirske i nežne.Njih su majke

pevale deci pred spavanje. Svako vreme donosi svoju narodnu poeziju. Narodna poezija predstavlja odraz vremena, epohe, ona ima

svoj vrednosni, moralni sistem i dosta su zgodne da budu predmet proučavanja.Guslar Nenad Tomić (1906 - 1992) iz Like, sela Tomići peva 2 vrste pesama:

1. pesme koje je nasledio od drugih i koje prenosi

2. koje je sam spevao (spevao je 6 pesama o II svetskom ratu, gde je opevao svoje učešće u ratu)On koristi gusle sa 2 žice (postoje gusle i sa 1 žicom) što je ređe. Guslanju ga je naučio Marko Filipović

(Bunjevac). Nenad Tomić govori jekavicu (narodni jezik), a peva na ekavici (pevački jezik). On je jedini znao da rozga, s obzirom da se rozganje izgubilo pred II svetski rat. Nekada tradiciju bolje čuvaju oni koji su odvojeni od matice.

Nikola Ivošević (1947) je vajar u drvetu, samouk slikar i vajar, iz Vojvodine, izvajao je 50 skulptura. Na njegovim skulpturama postoji više motiva, koji se mogu klasifikovati u 3 kulturne zone:1. opšti tip čoveka, gde dominira belac2. seoski i gradski kulturni krug sa primesom panonskog kulturnog kruga (primećuju se i autobiografski motivi -

dečak koji nosi hleb, gimnastička figura koja stoji na rukama)3. srpski kulturni krug (Hrist, guslar, Karađorđe)

Uradio je ciklus ljudi i životinja. Tehnika kojom radi oslikava duhovni svet čoveka. Njegov čovek je uvek miran i spokojan do blaženstva. Radio je u šljivi, hrastu, bukvi, japanskom bagremu, brestu; najzanimljiviji materijali su šljiva i japanski bagrem, jer su prošarani i pomoću toga izražava igru svetlosti i senke. Skulpture su veličine od

20 do 110 cm kosovski junaci, vrba koja je izvađena iz vode.Psihologija umetnosti: umetnost je individualna jer je stvara pojedinac, ali je i kolektivna jer odražava

društvenu svest. Umetnost je refleksija društvenog života.U Jagodini postoji muzej naive. Oto Bihalji-Merin je pisao o svetskoj naivi.

- 17 -

VRSTE IZVORA U ETNOLOGIJI

Izvori su osnovna građa za izradu naučnih radova. Bez dobrog poznavanja izvora nema ni nauke. Na izvorima se formiraju pretpostavljene hipoteze koje se potvrđuju ili osporavaju. Uvek treba tragati za novim izvorima.

Prema klasičnoj podeli izvori se dele na:- pisane- usmene- likovne

Pisani izvori obuhvataju sve što je ljudskom rukom zapisano. Kod njih treba razlikovati ono što je objavljeno i ono što nije objavljeno, jer neobjavljeni imaju veći značaj u nauci (to su arhivski izvori Taci). Objavljeni izvori su: javna izdanja, bilteni, pregledi, štampa, časopisi... Svako društvo ima svoju istoriju ali je pitanje da li ima potvrdu o njoj.

Usmeni izvori ili terenski uključuju i sagovornike na terenu. To su izvori koji se stvaraju na terenu posmatranjem, upitnikom, anketama, razgovorom...

Likovni izvori obuhvataju slike, reprodukcije, fotografije, tj. sve umetničke radove. U novije vreme se javljaju i audio i vizuelni izvori (video kasete, audio kasete), internet, elektronski mediji.

Osim ove 3 grupe izvora postoje i drugi, kao što su arheološki, koji se odnose na stara vremena i iščezle kulture sve do civilizacije. Oni mogu biti i etnografski izvori, jer arheoločke studije možemo koristiti kao polaznu osnovu svojih tema.

Postoje 3 vrste izvora i 3 vrste istraživanja u etnologiji: 1. terenski2. kabinetski ili literarni

3. istorijskiLiteratura je veoma važana kao izvor. Tu spadaju studije, knjige... Međutim, literatura nije izvor sama po

sebi, već se njom služimo kada radimo komparativne studije.Kabinetska i istorijska se odlikuju time da se studije pišu lakše nego one koje se zasnivaju na terenskim

istraživanjima, iz razloga što su izvori gotovi i zatečeni. Postoji tedencija u etnografiji da se zamenuju ova polja istraživanja, pa je nekom sinonim za etnografiju samo terenski rad i ta samo većini istraživača, što nije tačno. Etnografija je mnogo raznovrsnija disciplina. Najpouzdanija vrsta izvora u etnografiji su istorijski podaci.

Kabinetska etnografija podrazumeva gotove izvore (građu XIX i XX veka), tuđu građu, pa onda na osnovu te građe pratimo određeni problem i temu i uopštavamo na osnovu našeg teorijsko – metodološkog znanja, a potom pišemo studiju o tome.

Kompleksni izvori su npr. kombinovanje terenskih i istorijskih izvora.arhivOvo su tri moguće vrste istraživanja u etnologiji koje ne treba odvajati jedne od drugih. Svaka ima posebne

pomoćne discipline, posebne domete, rezultate i mogućnosti.Sfera terenskog, kabinetskog i istorijskog istraživanja nisu nužno izdeljene i jasno se ne mogu razlikovati;

one se prepliću i prožimaju. Npr. ako istražujemo XX vek možemo spojiti i terenska istraživanja i pisane izvore (istorijske). U slučaju da proučavamo srednjevekovnu kulturu tu nemamo mogućnosti za proučavanje terena.

U istoriji srpske etnologije postoji više autora koji su se bavili istoriografskom vrskom rada. Erdeljanović je radio na nastanku plemena u Crnoj Gori. Đurđica Petrović (posle II svetskog rata) se između ostalog, bavila i Dubrovnikom u srednjem veku. Njen etnološki rad se zasniva na arheološkim izvorima. Mirjana Prošić - Dvornić, “Odevanje u Beogradu između dva rata” - terenski rad, arhivska građa.

Arhivski izvori sadrže kulturu dugog trajanja tako da nam ovo istraživanje pomaže da posmatramo kulturu u kontinuitetu.

Etnografske izložbe su za etnologe izvori prvog reda. One nose kulturu društvenih slojeva i klasa.

LUIS HENRI MORGAN

Po Godelijeu, Morgan predstavlja utemeljitelja antropološke nauke. Posebno su ga hvalili Marks i Engels, jer je ponovo otkrio načela istorijskog materijalizma, a kritikovali Boas, Malinovski i Louvi, optužujući ga da je etnologiju naterao u ćorsokak evolucionizma XIX veka. Međutim, 1947. godine posebno priznanje Morganu odao je Klod Levi-Stros, koji mu je posvetio knjigu “ Elementarne strukture srodstva”.

Sa Morganom započinje društvena antropologija, ali pored istorijske važnosti, njegovo delo je važno i aktuelno i zbog teorijskog značenja.

Pronalaženje sistema srodstva je jedan od najbrilijantnijih rezultata do kojih je Morgan došao (bez prethodnika i naučnih izvora). On je pokazao da su društveni odnosi, sve do stvaranja državne organizacije bili zasnovani na srodstvu. On je bio i prvi koji je formulisao problem nomenklature srodstva kao predmet naučnog proučavanja. Sve u svemu Morgan je postavio temelj na kome počiva moderno proučavanje sistema srodstva.

On je rešio zagonetku vezanu za endogamiju i egzogamiju, koju Maklenen nije uspeo da reši. Gens je egzogaman – pripadnici jednog roda nisu smeli ulaziti u bračne odnose, ali se zato ženilo i udavalo u okviru plemena. Ovom konstatacijom egzogamije roda i endogamije plemena postizalo se jedinstvo i ravnoteža društva.

Morgan je prvi razradio teoriju o međuzavisnosti stare kulture, ali mu Godelije tu zamera da nije obratio dovoljno pažnje na proučavanje religije.

Evoluciju koju je proizvelo ljudsko društvo, ukidajući životinjski aspekt polnog promiskuiteta i uvodeći zabranu incesta i egzogamiju – Morgan je tumačio jedino argumentom prirodnog odabiranja sa čime se ne slaže moderna genetika.

U sovjetskoj etnografiji ga ucenjuju kao stihijnog materijalistu, jer se služi idealističkim kategorijama u zaključcima, dok u izlaganju i analizi čvrsto stoji na tlu činjenica. Tu Godelije vidi krupan nedostatak Morganove metode u tome što je na hipotetičan i spektakularan način upoređivao materijalna otkrića i stanja društvenog razvoja, bez uzročne rekonstrukcije tih struktura.

- 18 -

Međutim, čitav niz pitanja koja je Morgan pokrenuo, kao i način na koji ih je rešavao, nagovestio je kasnije

najvažnije teorijske pravce u etnologiji: difuzionizam, funkcionalizam i strukturalizam.

Morganovo shvatanje roda

Po Morganu, rod nastaje na srednjem stupnju divljaštva. Rodoskoj zajednici prethodi horda (prirodna podela po polu i uzrastu) i promiskuitet. Rod odlikuje čvršća povezanost članova (uzrokovana društvenom podelom rada), pa je to oblik proizvodno-potrošačke grupe.

Rodovska zajednica se određuje poreklom. Ranije, rod se zasnivao na krvnom srodstvu po materinskoj liniji, a posle društvene podele rada dolazi do ekonomske prevlasti muškarca u rodu (patrijahalni gens), pa se poreklo i dece nasledno određuje po ocu. Za rod je osobena egzogamija - brak između članova različitih rodova. To je vodilo stvaranju društveno-ekonomskih veza i ujedinjavanju rodova i stvaranja većih zajednica – bratstva (fratrija) i plemena. Ovakva društva, u kojema se pleme sastojalo od rodova, Morgan je nazivao “gentilno (rodovsko) društvo”. Takvo prvo društvo Morgan je našao kod Irokeza. U gensu nema hijerarhije, ali postoji “sahem” koga svi biraju. On nema upravnu vlast, samo funkciju govornika i posednika. On zastupa rod prema spoljašnjem svetu, kao član plemenskog saveta. Morgan uzima rod kao standardni primer ove institucije u ganovanskoj porodici.

Postoji 10 odlika roda: 1. davanje imena pripadnicima roda, odosno svaki rod ima svoje ime, pa ime pripadnika roda pokazuje kome

pripada, samim tim i prava koja ima2. gens bira sahema (mirnodopskog) i poglavicu (ratnog vođu); položaj sahema bio je nasledan, a poglavica do

vlasti dolazi na osnovu lič nih zasluga3. gens smenjuje po volji i poglavicu i sahema, iako su doživotno izabrani4. gens je egzoman5. imanje umrlog ostaje u gensu i nasleđuju ga najbliži srodnici; deca ne dobijaju ništa od oca, jer pripadaju rodu

majke, a muž i žena ne nasleđuju ništa jedno od drugog;6. gentilni drugovi pomažu jedni drugima i štite se međusobno; tako i nastaje krvna osveta, ceo gens je

obavezan za osvetu7. pravo adaptacije stranaca u rod; žena i deca zarobljenika8. zajednički verski obredi i mesto za sahranu9. veće, demokratska skupština sa istim pravom glasa muškarca i žene; savet je razmatrao pitanja od opšteg

interesa10. sloboda, jednakost i bratstvo su bili najvažnija načela roda

Kod Grka i Rimljana je bila ista šema vlasti: rod, bratstvo, pleme, sa tim što se kod njih srodstvo određivalo po muškoj, a ne po ženskoj liniji kao kod Irokeza. Ono što je karakteristično za Grčku je postojanje veća (bule) koje je imalo stalnu vlast, a sastavljeno je prvo od starešine gensa, agore - narodne skupštine i bazileusa - vojskovođe (vojna, sveštenička i sudska vlast). Za Rim je karakteristično da se društvo sastoji od gensa, a 10 gensova čini fratriju koja se zvala kurija, a 10 kurija obrazuje pleme. Imovina je ostajala u gensu, a nasleđuju je, prvo deca, pa srodnici po muškoj liniji, pa tek onda gentilni drugovi.

Morgan o uspostavljanju političkog društva

Nekoliko grčkih zajednica prošlo je, u suštini, kroz sličnu transformaciju na svom putu od rodovskog u moderno društvo. Način ove promene se najbolje može pokazati na primeru Atinjana, jer su činjenice o njima najbolje obrađene. Očigledno da je nesposobnost rodovskih institucija da odgovore sada na složene zahteve društva izazvala to da se civilna vlast iz rodova, bratstva i plemena povuče i prenese na nova tela. Dolazak novog sistema bio je postepen, onako kako je bilo i povlačenje starog, pa su oba sistema, izvesno vreme postojala jedan pored drugog.

Selo ogrđeno koljem je bilo uobičajeno stanište plemena na nižem stupnju varvarstva. Na srednjem stupnju pojavljuju se velike zajedničke kuće od cigala sušenih na suncu i od kamena, koje su bile nalik na tvrđave. Međutim, na višem stupnju varvarstva, prvi put u čovekovoj istoriji javljaju se gradovi okruženi prstenastim bedemima i konačno se javlja zid od obrađenog kamena, da bi pružio zaštitu svima na isti način i da bi se branio zajedničkim snagama. Ovakvi gradovi podrazumevaju postojanje razvijene poljoprvrede, posedovanje stada domaćih životinja, egzistiranja i svojine na kućama i zemljištu.

Grad je sa sobom donosio nove zahteve u veštini vladanja, jer je izmenio uslove života u društvu. Postepeno je počela da se oseća potreba za upravnim funkcionerima i sudijama, vojnim i gradskim službenicima različitog rangiranja, nekim načinom obezbeđenja regruta za vojnu službu, što bi i izazvalo potrebu prikupljanja javnih dažbina.

Šema uprave prema stupnjevima razvoja: niži stupanj varvarstva = savet starešina, srednji stupanj varvarstva = savet starešina + vojni zapovednik i viši stupanj varvarstva = savet starešina + skupština naroda + vojni zapovednik. Međutim, posle nastanka civilizacije, diferencijacija u sistemu vladavine otišla je još dalje. Vojnu vlast koja se prvo razvila oko bazileja, sada su vršili generali i kapetani, ali uz ograničenja veća nego ranije. Daljom diferencijacijom kod Atinjana pojavila se i sudsaka vlast i tu funkciju su obavljali arhonti (poglavar, vladalac, najviši državni činovnik u Atini posle propasti starog kraljevstva) i dikasti (nastalo od grčke reči dike što znači pravo, pravičnost).

Korak po korak, ovih nekoliko grana vlasti bilo je usled diferencijacije, oduzeto od ukupne sume vlasti prvobitnog saveta starešina. Stvaranje ovih gradskih službenih položaja bila je nužna posledica sve većeg obima I složenosti gradskih poslova.

Solon je svoje reforme sproveo 594. godine p.n.e. Upostavljen je sud areopag (sedište tog suda je bilo na brežuljku posvećenom bogu rata Areju), u čijem su sastavu bili šestorica bivših arhonata. U nadležnost areopaga spadalo je suđenje zločincima i nadzor nad moralom. Ueden je izvestan novi broj položaja u vojsci, mornarici i upravi. Osnovane su naukrarije, po 12 u svakom plemenu, ukupno 48; to su određene jedinice sa lokalnim popisom starešina domaćinstva, na osnovu koga su uzimani obveznici za vojnu i mornarsku službu i verovatno je prikupljan

- 19 -

porez. On je prethodnik deme ili gradske opštine i ne zna se ko ih je osnovao. 12 naukarija formiralo je jednu tritiju, koja je predstavljala jednu širu teritorijalnu popisnu oblast, ali one nisu morale biti i teritorijalno jedne pored druge. Ovo je bio zametak okruga.

Bez obzira na ovakvu instrumentalnu promenu vlasti, narod je još uvek živeo u rodovskom društvu, tj. pod rodovskim institucijama. Rod, bratstvo i pleme bili su u punoj snazi i predstavljali su priznati izvor vlasti. Pre Solomonovog vremena niko nije mogao postati pripadnik ovog društva, izuzev kroz povezivanje sa nekim od rodova ili plemena. Ova ostala lica su bila van domašaja uprave.

Savet starešina je ostao, jer je to bio stari i poštovan instrument vladavine, ali su njegova upravna ovlašćenja sada bila podeljena između saveta starešina, agore ili skupštine naroda, suda areopaga i devet arhonata. Pripremao je i podnosio skupštini naroda predloge javnih mera, obavljao je poslove opšteg upravljanja finansijama, pa do kraja ostao centralni element vladavine.

Skupština naroda je sada vse više počela da dobija na značaju, ali konkretni podaci nisu sačuvani. Zbog veoma težkog položaja naroda (tada je još uvek bilo na snazi dužničko ropstvo), Solon je podelio

narod na četiri klase, prema veličini bogatstva pojedinca sa određenim imenima i obavezema. Time je jedan deo civilnih ovlašćenja rodova, bratstava i plemena bio prenet na nove imovinske klase. U srazmeri sa ovim oduzimanjem sadržine ovlašćenja od rodovskih organizacija, počelo je i odgovarajuće slabljenje rodova, pa je tako i nastalo njihovo postepeno opadanje. Samo je prva klasa bila podobna za rukovodeće položaje, pripadnici druge klase obavljali su vojnu službu u konjici, treći u pešadiji, dok je četvrta davala lako naoružane vojnike. Ova poslednja klasa je bila najmnogobrojnija. Njeni članovi nisu mogli zauzimati javne položaje i nisu plaćali porez, ali su u narodnoj skupštini, kojoj su pripadali, imali pravo glasa prilikom izbora svih velikodostojnika i službenika, uključujući i njihovo pozivanje na odgovornost.

Svi slobodni ljudi, iako nisu bili povezani sa nekim rodom ili plemenom, sada su u izvesnoj meri bili uključeni u vladavinu, time što su postali građani i članovi narodne skupšine, sa gore pomenutim ovlašćenjima. Ovo je bio i jedan od najznačajnijih rezultata Solonovog zakonodavstva.

Pored imovinskog elementa, koji je ušao u temelje novog sistema, teritorijalni element je isto tako bio uključen kroz naukrarije i pre nego što je bio u celosti usvojen. U naukrarijama se verovatno obavljao popis građana i njihove imovine, da bi se dobila osnovica za regrutovanje u vojsku i oporezivanje.

Ove ustanove, zajedno sa senatom, narodnom skupštinom, koja je sada nosila naziv eklezija, sa 9 arhonata i sudom areopagom, dale su Atinjanima sistem vladavine mnogo razređenijim od ranijeg, a ovo je zahtevalo i viši stepen inteligencije.

Međutim on se nije razvio u jedan čvrst sistem iz 3 razloga: nije bio zasnovan na teritoriji; svi visoki položaji nisu bili pristupačni svim građanima; i princip lokalne samouprave nije bio poznat u primarnim organizacijama, osim ukoliko je, možda na nepotpun način postojao u naukrarijama.

Rodovi, bratstva i plemena još su bili u punoj snazi, iako sa smanjenim ovlašćenjima. To je bilo prelazno vreme, koje je zahtevalo dalja iskustva, kako bi se razvila teorija jednog političkog sistema koji je trebao da znači veliki korak unapred. Postojao je jedan značajan razlog za rušenje rodova i uvođenje novog sistema vladavine: usled poremćenosti odnosa u grčkim plemenima i neizbežnih pokreta ljudi u tradicionalnom periodu u vreme pre Solona, mnogi pojedinci su se prebacivali iz jednog plemena u drugo, izgubivši na taj način, vezu sa svojim sopstvenim rodom i neuspostavljajući, pri tom, vezu sa nekim drugim. Sva ova lica bila bi izvan domašaja uprave, jer je veza sa njom jedino mogla ostvariti preko roda ili plemena.

Još u vreme Likurga došlo je do znatnog useljavanja u Grčku sa ostrva Sredozemnog mora, a takođe i iz jonskih gradova na njegovoj istočnoj obali. Time se povećao broj lica koja nisu pripadala ni jednom rodu. Dostojne ličnosti su mogle ipak, mogle biti usvajane u neki od rodova ili obezbediti prihvatanje svog sopostvenog roda u neko od plemena. Nema sumnje da je još od vremena Tezeja, a naročito u doba Solona, broj pripadnika nepovezanih klasa, ne računajući robove, postao veliki. Nemajući ni svoj gens, ni svoju fratriju, bili su i bez neposrednih verskih privilegija, jer su one bile isključivo u nadležnosti pomenutih organizacija. Nije teško, s toga, uvideti da je ova klasa ljudi postojala, sve više element nezadovoljstva koji je bio opasan po bezbednost društva.

Solonov sistem značio je veliki podsticaj za atinsku društvenu zajednicu, ali je i pored toga proteklo gotovo jedan vek pre nego što je ideja o državi u potpunosti razvijena u svesti Atinjana. Konačno je na osnovu iskustva sa naukarijama, razrađena koncepcija o gradu, odnosno o gradskoj opštini, kao jedinici političkog sistema. To je ostvario Kleisten (509.g.p.n.e.), koji se smatrat prvim atinskim zakonodavcem i osnivačem drugog velikog sistema vladavine na svetu - onoga po kome su organizovane moderne civilizovane nacije.

On je podelio Atiku na 100 dema ili gradskih opština, od kojih je svaka bila obeležena medama; deme su istovremeno imale i svoje sopstvene nazive. Svaki građanin je bio dužan da se upiše u registar i prijavi svu svoju imovinu u demi u kojoj je stanovao.

Dema je zamenila naukariju. Njeni stanovnici predstavljali su organizovano političko telo, celinu koja je raspolagala lokalnim samoupravnim ovlašćenjima. To je životno važan element čitavog sistema. Njime se na otkriva njegov demokratski karakter. Uprava je stavljena u ruke naroda u prvom nizu teritorijalnih organizacija. Demoti su birali: demarka, koji je vršio funkciju čuvara javnog registra, a isto tako je imao pravo da sazove demote (pripadnike deme), kako bi se izvršio izbor magistra i sudija, zatim u cilju obavljanja revizije registra građana; blagajnika, koji su takođe brinuli o prikupljanju poreza, kao i o određivanju broja vojnika koje je dema bila dužna da šalje u službu države; 30 dikasta ili sudija koji su sudili predmete sa teritorije deme do određene svote; sveštenika, koji je obavljao službu u hramu koji je takođe pripadao demi. Karakteristična je bila i sloboda u verovanju.

Sugrađani, upisani u registar, bili su slobodni i jednaki među sobom u svojim pravima i privilegijama, sa izuzetkom podjednake podobnosti da budu birani na visoke položaje.

Drugi član organizacionog teritorijalnog niza sastojao se od 10 dema, ujedinjenih u jednu širu geografsku oblast. Stanovnici oblasti ili okruga su tako isto predstavljali političku celinu koja je imala izvesna samoupravna ovlašćenja. Birali su: filarha, koji je zapovedao konjicom; aksiarha koji je komandovao pešadijom; generala, koji je bio vrhovni komandant oba roda oružja.

Kleisten je povećao broj senatora u senatu na 500 i svakom okrugu je podelio po 50. Njih su birali stanovnici oblasti.

Treći član organizovanog teritorijalnog niza bila je atinska zajednica plemena ili država, koju je sačinjavalo 10 lokalnih plemena ili oblasti. Predstavljali su ga: senat, eklezija, sud-areopag, arhonti, sudije i jedno telo izabranih vojnih i moranričkih zapovednika.

- 20 -

Kao sistem vladavine, taj niz se zasnivao na teritoriji, koja je nužno bila stalnog karaktera i na svojini, koja

je bila više ili manje lokalno određena. Ovaj sistem stupao je u odnose sa svojim građanima, koji su tada živeli po demama, tako da je od tada važio princip teritorijalnih odnosa sa upravom. Odnosi člana zajednice prema rodu ili bratstvu prestali su da budu presudni za njegove dužnosti kao građanina. Na taj način je stapanje naroda u politička tela na određenim teritorijama sada postalo potpuno. Rodovske organizacije nisu bile rasturene i posle ove radikalne promene, već su ostale da egzistiraju vekovima posle toga u vidu dokaza o poreklu i kao ishodišta religijskog života i aktivnosti.

Vladavina koju je zasnivao Kleisten bila je u suprotnosti sa onom koja je postijala u Salonovo doba. Međutim, promena je bila, ne samo prirodna već i neizbežna. Bila je to promena sistema, ali ne i principa, pa čak ni instrumentarijuma: savet starešina je ostao u vidu senata; agora u vidu eklezije; 3 najviša arhonta postala su 3 ministra (državni, za veru i za sudstvo); 6 nižih arhonta je obavljalo poslove u vezi sa delatnošću sudova; jedno šire telo sastavljeno od dikasta biralo se jednom godišnje i takođe obavljalo odgovarajuće sudske poslove; nije postojao izvršni poglavar, približno tu funkciju obavljao je predsednik senata, koji je biran žrebom samo na jedan dan, ali koji se nije mogao ponovo birati te godine.

oblici porodice po Morganu

Po Morganu i porodica je istorijska kategorija, nastala u određanim uslovima, koja je tokom razvoja poprimila razne oblike:1. konsagvina ili porodica krvnog srodstva se zasniva na bračnoj vezi braće i sestara, rođenih ili po pobočnoj liniji2. porodica punalua proističe iz grupne bračne veze braće i sestara sa njihovim ženama, odnosno muževima, pri

čemu brat i sestra označavaju srodnike do vrlo udaljenog stepena srodstva3. sindijazmička ili porodica parova se zasniva na bračnoj vezi jednog muškarca i jedne žene, ali bez obaveze na

zajednički život4. patrijahalna porodica je kao tip dosta ograničena na jevrejske pastire i neke druge primere, a zasniva se na

bračnoj vezi jednog muškarca i više žena5. monogamna porodica je karakteristika civilizacije

Obliku braka odgovarao je svojstveni oblik porodice, kao što je i ovom odgovarao sistem krvnog srodstva. Morgan nije pravio oštru granicu između pojedinih oblika, već je smatrao da su oni, tokom vekovnog razvitka, postepeno prelazili iz nižeg u viši i dugo vremena postojali uporedo.

Iako nije imao neposrednih dokaza za to, Morgan je na osnovu posrednih indicija, zaključio da pre konsagvine porodice je vladao promiskuitet. Morgan je konsagvine odnose našao na Havajima i kod Kineza i oni su po njemu predstavljali najniži stepen u razvoju čovečanstva, prvi organizovani oblik društva i značajan napredak u poređenju sa prethodnim neorganizovanim stanjem.

Njegove tabele malajskog srodstva, nesporno svedoče o ogromnom naporu koji je uložio u njihovo otkrivanje i obazrivosti i odmerenosti u izvlačenju odgovarajućih zaključaka.

Porodica punalua, izrasla je po Morganu iz prethodnog tipa, putem isključivanja rođene braće i sestara iz bračnih odnosa, pošto su već tada zapažene njihove negativne genetske odlike. Na osnovu ovoga tipa porodice nastao je turanski tip krvnog srodstva, čije tabele kod Irokeza i Tamila Morgan daje u prilogu.

Onaj deo američkih domorodaca koji su u doba otkrića Amerike živeli na nižem stepenu varvarstva, na primer Irokezi imali su sindijazmički brak i porodicu. U jednom domaćinstvu živelo ih je više, i to komunistički. Oca svoje dece obično je birala majka i pošto nije zasnovan na osećanjima već na drugim obzirima, brak je bio vrlo labilan. Kod Irokeza su u tom slučaju deca pripadala majci, a kod Acteka, dakle na srednjem stupnju, ženska ocu a muška majci. Sindijazmička porodica vladala je na nižem i srednjem stupnju varvarstva, a protezala se i na viši, kao prelazni oblik ka monogamnoj porodici. Patrijahalna porodica bila je ređi oblik i to kod semitskih plemena, tokom kasnog varvarstva i civilizacije. Osnovna joj je karakteristika veoma jaka očeva vlast, u duhu rimskog pater familias.

Monogamna porodica javila se kasno, u periodu varvarstva kod Grka, Rimaljna i Germana. Uvećanje imovine i želja za njenim prenošenjem na decu predstavljali su ustvari pokretačku silu koja je dovela do monogamije, da bi se obezbedili zakoniti naslednici i ograničio broj dece bračnih parova. Položaj žene u antičkoj Grčkoj bio je loš, a u Rimu nešto bolji, pošto je ipak bila mater familias. Međutim, kod starih Rimljana sam položaj porodice, familija, označavao je jedan novi organizovani oblik na čijem je čelu stajao starešina, svemoćni pater familias, koji je pod svoju vlašću imao i ženu i decu i uz to još manju ili veću skupinu zavisnih lica.

Za čitav razvitak porodice, a posebno monogamne, Morgan je vezivao ekonomski faktor. Sa uvođenjem nasleđivanja imovine od strane dece vlasnika javila se i prva mogućnost za nastanak monogamne porodice, u pravom smislu te reči. Kad je, najzad bila uvedena, ove vrsta porodice je osigurala očinstvo dece, umesto zajedničkog vlasništva uvela je individualno, kako pokretnih tako i nepokretnih stvari, a umesto da nasleđuju srodnici po muškoj liniji, isključivi naslednici postala su deca.

Treba reći da u Morganovoj slici drevnog društva, porodica nema velikog značaja, a slično ocenjuje njen značaj i u političkom drištvu. Po njemu porodica nije bila sastavni deo rodovskog, tj. društvenog sistema, niti sastavni deo državnog, tj. političkog sistema.

svojina po Morganu

U doba divljaštva svojina nije imala značaja. Njeni glavni predmeti bili su:oruđe od kamena, grubo oružje, odeća. Kuće su bile zajedničko vlasništvo, a zemlja je pripadala čitavom plemenu. Najbolji deo pokretnih stvari sahranjivan je sa pokojnikom. Drugi deo je odlazio u nasleđe, po Morganovom “prvom pravilu nasleđivanja”, tj. delio se među pripadnicima roda. U stvari važio je samo strogi princip da imovina mora da ostane u rodu, a u praksi bi pripala najbližima.

Držeći se pravila da za svaki period razvoja najpre iznese odgovarajuća otkrića, za koje je i vezivao i odnose svojine, Morgan za niži stupanj varvarstva navodi luk i strelu, grnčarstvo, gajenje kukuruza i dr. Tako je

- 21 -

nastala i nova vrsta imovine: obradivo zemljište, vrt. Zemlja je i dalje ostajala u zajedničkoj svojini, ali je i pojedinac dobijao pravo da drži jedan deo i koji je tako postao predmat nasleđivanja. Imovina muža i žene bila je odvojene, pa se po smrti jednog od njih vraćala njegovom rodu. Muž od žene nije dobijao ništa, niti žena i deca od muža. Deca su pak nasleđivala majku.

Najvažnija otkrića na srednjem stupnju varvarstva su: pripitomljavanje životinja, pečenje cigle i izgradnja kuća od nje i to zajedničkih sa više stanova, pa je to bio prelazni oblik između sela ograđenog koljem i tvrđave; zatim štit, mač, zemljano posuđe, pamuk, a u istočnoj hemisveferi lanena i vunena tkanina i bronzano oruđe i oružje. Na ovaj način znatno se uvećala lična imovina, a dolazi i do promena i u statusu zamlje, koja je iako i dalje u svojini celog plemena, sada dodeljivana rodovima. Pojedinca su nasleđivali srodnoici po muškoj liniji, tzv. “drugo pravilo nasleđivanja”. Muž, dakle nije nasleđivao ženu, niti ona njega.

Od svih pronalazaka na višem stupanju varvarstva najvažnije je bilo otkriće topljenja gvozdene rude, što je značilo nezadrživ progres i ubrzani porast čovekove inteligencije. Lična imovina uvećana je ogromno, a za nju se vezuje i pojava prvih oblika ropstva. Zemlja je bila svojina plemena, bratstva ili roda, ali u Atini za vreme Solona već uglavnom privatno vlasništvo. Glavni oblik imovine postale su domaće životinje, kao što se vidi iz Homerovih epova. Posle ovog, po Morganu, došlo je do sistematskog obrađivanja zemlje, što je dovelo do tendencije poistivećivanja i do njenog pretvaranja u organizaciju za sticanje imovine. Porodica postaje monogamna, a naslednici su deca, tj. važi “treće pravilo nasleđivanja”.

Morgan je smatrao da je do promene, tj. do podele na potomstvo po muškoj liniji došlo usled akumulacije imovine. Svojina, njena veličina, način posedovanja i nasleđivanja određivali su prema Morganu, da li će u nekom društvu postojati privilegovana klasa ili ne.

Engelsova percepcija Morgana

Za Marksa i Engelsa, Morganovo delo bilo je bogato nalazište informacija o prekapitalističkom načinu proizvodnje. Oni su se slagali i u metodu, pošto je razvoj materijalne proizvodnje i za Morgana predstavljao odlučujući pokretač u istoriji čoveka.

Engels je 1884. godine na osnovu Morganovog “Drevnog društva” napisao “Poreklo porodice, privatne svojine i države”.

Engels smatra da Morganovo otkriće materinsko-pravnog gensa, za praistoriju ima isto značenje kao Darvinova teorijao razvoju za biologiju ili Marksova teorija o višku vrednosti za političku ekonomiju. U istorijatu oblika porodice, Engels dodaje bitna razmišljanja u vezi sa ženskim pitanjem za koje se Morgan nije interesovao. Prvo klasno ugnjetavanje poklapa se sa ugnjetavanjem ženskog od strane muškog roda, kaže Engels.

Morgana je uglavnom interesovao prikaz i analiza gentilnog društva. Engelsa, pak interesuje poreklo države, pa je kod njega težište na opisu prelaska i razvoja od gentilnog društva do ustrojstva države. Gentilno društvo ima, za Morgana, veliku vrednost kao mogućnost egzistencije slobodnih ljudi. Kod Engelsa, ono je pre epizoda koja služi da objasni sadašnjost i kritikuje državu. Engels se u svim bitnim pojedinostima drži Morganovog prikaza.

MATRIJARHAT

Ideja o vladavini žena bila je neverovatna kada ju je Bahofen objavio 1861. godine u svom delu “Materinsko pravo”. Vremenom, dolazi do opšte zbrke pojmova, jer gotovo se više uopšte ne govori o ginekokratiji onako kako je to Bahofen činio, umesto toga govori se o različitim značenjima materinskog prava, tj. o matrijarhatu i matrilinerarnosti.

Bahofen je studirao arheologiju i prava. Njegovo tumačenje antičkih mitova bilo je svesno usmereno protiv pozitivističke istoriografije tog doba. Nastavljajući svoj rad posle “Materinskog prava” u istom smeru, a ohrabren etnološkim delima Morgana i Maklenana, počeo je da istražuje oblike srodstva u antičko doba. Nerazumevanje za Bahofenovo otkriće bilo je veliko, a odbijanje totalno.

U svom radu o simbolici grobova naišao je na temu koja ga je odvela do materinskog prava, naime, na egipatski mit o Izidi i Ozirisu, u opisu Plutarha. Suština teme leži u predstavi o spoju ženskog-materijalnog i muškog-duhovnog, za koju je Bahofen smatrao da je opšta predstava. Prvi stupanj svetske istorije, po Bahofenu, jeste doba materinskog prava - ginekokratija, kako je on naziva, a znači vladavina žena (a naziv matrijarhat- vlast majki, nisu upotrebljavali ni Bahofen, ni Morgan, ni Engels, taj termin je ušao u upotrebu tek krajem XIX veka).

Njegov dokazni postupak zasniva se delimično na istoriji, a većim delom na mitologiji. Bahofen polazi prvo od toga da se mitovi zasnivaju na sećanju na stvarne istorijske događaje, i da u osnovi ovih istorijskih događaja leži opšti razvoj; mitovi za njega, dakle predstavljaju sećanje na realnu i univerzalnu istoriju.

Bahofen smatra da na početku istorije nije postojao brak nego heterizam, tj. slobodna seksualna zajednica više žena i više muškaraca. Iz tog vremena potiče običaj da se ime dobija po majci, a ne po ocu, jer se otac u tim uslovima nije mogao ni ustanoviti. Taj heterizam bio je vezan i za zajednički posed žena i muškaraca u ovakvoj zajednici. Prema tome, na početku je bio prisutan grupni brak i prakomunizam, kako su kasnije tvrdili Morgan i Engels.

Ginekokratija je, tj. vladavina žena, prema Bahofenu opšti kulturni stupanj, koji se može naći kod svih naroda, pre prelaska u patrijarhat. Bahofen je uz antičku istoriju i mitologiju, koristio i etnološke podatke (npr. Livingstonov izveštaj o jednom plemenu u Zambiji; a tu su i slični izveštaji o azijskim narodima na Himalajima, u Tibetu, Nepalu i o persijkim plemenima). Ali pravo uporište Bahofenovog dokaznog postupka ostaje interpretacija mitova.

1865. godine, nezavisno od Bahofena, engleski etnolog i pravnik Džon Maklenan došao je do sličnih rezultata. U svojoj knjizi “Primitivni brak” opisao je istorijski razvoj društva, izvevši ga iz svojih etnoloških istraživanja. Taj razvoj vodio je od promiskuiteta ka materinskom pravu, a odatle ka patrijarhatu. Tada Maklenan još nije došao do svog najvažnijeg otkrića a to je endogamija i egzogamija.

Morganovo delo “Drevno društvo” iz 1877. godine predstavlja najvažniju potvrdu Bahofenovog shvatanja. Okosnicu ovog dela čine otkriće rodbinskih struktura kod Irokeza. Ova struktura srodstva - agnatska, temeljno se razlikuje od naše koja se smatra kognatskom. U agnatakom srodstvu srodnici se određuju samo po majci ili samo po

- 22 -

ocu (matrilinearnost ili patrilinearnost) i zato se naziva unilinearnim sistemom srodstva. Kognatsko srodstvo je suprotno od agnatskog i srodnici se određuju i po majčinoj i po očevoj liniji; to je krvno srodstvo.

Drugo veliko Morganovo otkriće bilo je da je ova organizacija srodstva kod Irokeza identična sa njihovim političkim uređenjem. Morgan je vrlo jednostavno rešio zagonetku endogamije i egzogamije: gens je egzogaman, a pleme sastavljeno od više gensova je endogamno. I po Morganu na početku ljudske istorije nalazi se promiskuitet lovačke horde.

Kao i Bahofen, Morgan ovde zaključuje da je poreklo po materinskoj liniji istorijski starije, jer kao i Bahofen, on pretpostavlja da je postojao grupni brak, što čini glavne podudarnosti ove dvojice autora. Obojica se slažu i u ideji prvobitnosti vladavine žena, te obojica upotrebljavaju termin ginekokratija.

U svim bitnim momentima, Engels se drži Morganovog prikaza. Ali, dok je Morgana prvenstveno interesovao prikaz i analiza gentilnog (rodovskog) društva, Engelsa interesuje poreklo države. U istorijskom obliku porodice on dodaje bitna razmišljanja u vezi sa ženskim pitanjem, npr. po njemu se prvo klasno ugnjetavanje poklapa sa ugnjetavanjem žene od strane muškaraca. Morgan, Engels i Marks su se slagali u tome da je razvoj materijalne proizvodnje bio pokretač u istoriji čoveka.

Za Bahofenov "matrijarhat" Engelsovo delo je predstavljalo izuzetnu podršku, jer tada Bahofen ulazi u marksističku literaturu širom sveta. Bahofen, Morgan i Engels udarili su temelje učenja o matrijarhatu i preko njih je matrijarhat postao zajedničko dobro materijalističke istoriogrfije.

Odobravanje Bahofena došlo je od strane građanskih filozofa, psihologa i marksista, kao i feminističke literature. Međutim, totalno odbacivanje došlo je od strane pravne nauke i pravne etnologije i uopšte etnoloških istraživanja koja su pokazala neutemeljenost Bahofenovih teza o vladavini žena.

Bahofen je govorio o materinskom pravu i ginekokratiji; materinsko pravo je po njemu označavalo dominaciju žena u porodici i određivanje srodstva po ženskoj liniji. Termin "matrijarhat" (vladavina majki) nisu upotrebljavali ni Bahofen ni Morgan ni Engels; on je ušao u upotrebu krajem XIX veka i označava vlast majke u porodici i društvu, kao suprotnost "patrijarhatu". Matrijarhat se kao termin nametnuo i potisnuo termin ginekokratija.

Matrilokalnost/patrilokalnost označava stanište nove porodice; ako nova porodica stanuje u boravištu muževljeve porodice, onda je ta porodica patrilokalna, i obrnuto.

Suprotno patrilinearnim društvima, kod matrilinearnih nalazi se mnoštvo komlikovanih oblika organizacije, od kojih je najčešći tzv. avunkulokalnost - žena živi sa svojim mužem u selu svog ujaka; tako komplikovano regulisanje odnosa ne može biti prvobitno, već je kako smatra Vezel nastao tokom istorije.

Matrilinearnost se razvila iz matrilokalnosti. Matrlinearna društva nalaze se često u krajevima u kojima se stanovništvo zbog kvaliteta zemlje bavi motičkom zemljoradnjom (obrada zemlje motikom, bez pluga). Patrilinearna društva su, međutim, bogatija i žive od žitarica ili su stočari. U matrilinearnim povrtarskim društvima udeo matrilikalnosti je izuzetno visok. Matrilokalnost a sa njom i matrilinearnost su verovatni nastali na osnovu vrtlarsta ili motičke zemljoradnje, zato što su ovaj rad obvljale žene i to kolektivno. Naime, ukoliko postoji jaki radni kolektiv žena koje su za proizvodnju važnije od muškaraca, normalno je da muškarci dolaze u selo kod svojih žena; i zaista, pretežni broj društava u kojima postoje radni kolektivi žena jesu matrilokalni.

Kombinacija matrilokalnosti i matrilinearnosti čini matrifoklnost. Ona postoji na istorijskom početku matrilinearnih društava, ali to ne znači i potvrdu matrijarhata zato što se matrifokalnost nalazi na istorijskom stupnju sedelaštva, kome je prethodio stupanj lovačko-sabiračke, “nomadske” privrede, zatim iz razloga što to nije opšta pojava i zbog toga što matrifokalnost ne znači i društvenu prevagu žena, već je ona postojala samo u izuzetnim slučajevima (kao npr. kod Irokeza).

Matrijarhat nije postojao i ne može se govoriti o dominaciji žena, već je pre u pitanju bila ravnoteža. Uve Vezel smatra da je do pogoršanja položaja žene došlo kombinacijom: egzogamija, patrilokalnost i otkup za nevestu i poligamija. Ove 3 pojave uzete same za sebe ne predstavljaju diskriminaciju za žene, ali dugoročne posledice su bile takve da je ova kombinacija iskrivila egzogamiju u cirkulaciju žena, u proces razmene u kome su one pasivni objekti koji imaju i vrednost robe. Pitanje stalnog boravišta bilo je presudno. Najopštiji faktor koji je omogućio ugnjetavanje žena bila je, po Vezelu, podela rada između muškaraca i žena. Zato Vezel smatra da su Morgan i Engels grešili kada su ugnjetavanje žena povezali sa nastankom privatne svojine, patrijarhalne porodice.

REDKLIF - BRAUN

Redklif - Braun je racionalan, koherentan, nastoji da u svom delu “Struktura i funkcija u primitivnom društvu” prouči sve pojave i njihovu funkciju unutar društva. Deli nauke na: ideografske ili istorijske (ideografija je događajno, istorijsko, posebno, razlikuje se od epohe do epohe) i na nomotetske ili teorijske (traženje zajedničkih stvari, zakona).

Strukturu društva čine odnosi između ljudi i grupa; to je mreža vidljivih pojava između pojedinca i društvenih grupa.

Funkcija je veza između društva i kulturne pojave, kao i način na koji utiče na celokupnu društvenu strukturu. Funkcije mogu biti: statičke (nužne pretpostavke na osnovu kojih postoji adaptacija društva u odnosu na prirodne, geografske uslove, adaptacija ljudi unutar samih sistema) i dinamičke (način na koji se sistem menja).

Vršio je empirijska istraživanja. Bavio se narodima Batonga u Južnoj Africi (dao je prikaz običaja tih naroda). Njega zanima funkcija srodstva i po ocu i po majci.

- 23 -

Iznosi teoriju nasleđivanja - to je sistem po kojoj liniji se i šta nasleđuje (ekonomska dobra, duhovna dobra)

i kako ta linija srodstva stoji u odnosu na ostale društvene odnose (religiju, politiku...). (npr. sobrašice u istočnoj Srbiji su kuće blizu crkava u kojima svaki rod prebiva za vreme neke religijske svečanosti)

Redklif - Braun teži uopštavanju i traži iste karakteristike u različitim društvima.Ispituje terminologiju srodstva (ispituje terminologije i funkcije rođaka unutar društvenog sistema).

Terminologija je mreža postojećih pojmova. Smatra da se društveni segmenti moraju poznavati, a ne teorijski izvlačiti po terminologiji.

Bavio se proučavanjem srodničkih odnosa, proučavanjem funkcija i kritikom istorijskih metoda. Iznosi kritiku pretpostavljene istorije koja se javlja kod evolucionista. Istorija ne može biti pretpostavljena, već stvarna. Ona se ne sme uopštavati na osnovu postojećih znanja. Istorija se mora rekonstruisati na osnovu postojećih tvrdih činjenica, a ne na osnovu pretpostavki.

- 24 -

Socijalnu antropologiju smatra granom opšte (uporedne) sociologije. Opšta znanja treba crpeti iz različitih

društvenih nauka i kultura, videti šta je opšte za sva društva, a šta je specifično. Etnologija je deo istorije, a zatim deo opšte sociologije. Istorijski izvori su širi pojam od istoriografskih (arhiva, štampa, memoari...).

MORIS GODELIJE

teorijsko ishodište

Godelije u svojim radovima spaja dva često suprotstavljena pristupa proučavanju društva i kulture, a to su marksizam i strukturalizam. Strukturalizam se javlja početkom XX veka u lingvistici (prvi lingvista-strukturalista bio je Ferdinand de Sosir), a za prenošenje ovog pristupa proučavanja u antropologiji najzaslužniji je Klod Levi - Stros. Levi - Stros tvrdi da je moguće ustanoviti neke, za ljudski duh, opštevažeće činjenice koje prethode konkretnoj organizaciji bilo kojeg društva ili društvene grupe, koje on naziva nesvesnom prirodom kolektivnih pojava.

Spoj strukturalizma i marksizma odvijao se dvojako. Deo marksista je u potpunosti odbcivao strukturalizam, dok su drugi marksisti nalazili značajne dodirne tačke između sturkturalizma i marksizma, smatrajući čak da je Marks u svojim najznačajnijim radovima postupao strukturalistički. Ovakvo gledanje na Marksa prikazuje Altise u svojim delima “Za Marksa” i “Čitati Kapital” i on se smatra rodonačelnikom tzv. strukturalističkog marksizma. Takvo shvatanje Marksa uticalo je i na antropologa Morisa Godelijea.

Godelije za obrazac svojih analiza uzima Marksov “Kapital”. 1966. godine objavljuje knjigu “Racionalnost i iracionalnost u ekonomiji”, gde istražuje antropološke aspekte ekonomskog života. 1973. godine izlazi “Marksizam i antropologija” (skup članaka). Antropologija, po Godelijeu, mora biti i marksistička i strukturalistička. U proučavanju društva i kulture Godelije polazi od pojma način proizvodnje, koji predstavlja složenu strukturu sa više istanci ekonomskom, političkom, religijskom... Po Godelijeu, u tzv. priminivnim društvima društveni odnosi (srodstvo, politika, religija i privreda) mogu biti dominantni jer funkcionišu kao proizvodni odnosi, tj. u takvim društvima društveni odnosi predstavljaju privrednu strukturu.

Njegovo polje istraživanja je genetički ili dinamički strukturalizam. On je istovremeno i istoričar i strukturalista. U svojim analizama Godelije daje prednost strukturi u odnosu na genezu, a smatra i da Marks čini tako služeći se strukturalnom analizom, istovremeno stavljajući istorijsko-genetski pristup na drugo mesto: ovaj genetsko-strukturalni pristup kod Marksa ističu i drugi autori, često ga nazivajući proučavanje dinamične strukture (npr. Žan Pijaže).

U antropološkim radovima Godelije uglavnom koristi marksistički pojmovni aparat (način proizvodnje, društveno-ekonomska formacija, fetišizam robe i novca), ali ga i kritički tumači. Njegova antroološka proučavanja obuhvataju različite društvene i kulturne fenomene mnogih područja iz različitih epoha (Inka, Mbuti Pigmeji, autralijska plemena...).

Istorija predstavlja nauku o civilizacijama, a antropologija se na svom početku formirala kao nauka o primitivnim društvima i zaostalom evropskom seljačkom stanovništvu. Antropolog je bliže povezan sa istorijom u nastajanju, živom istorijom od istoričara koji proučava već završenu istoriju. Međutim, ocenjivanje uzroka istorijskog stanja najčešće se vrši sa ideoloških pozicija, što Godelije odbacuje. On smatra da se uzroci istorijskih tokova ne mogu analizirati i oceniti nastupanjem sa ideoloških stanovišta, niti osnivanjem neke nove ideologije, već jedino formiranjem prave istorijske nauke.

Ta nova “isotrijska nauka” traži novo i suštinsko povezivanje antropologije i istorije. Po Godelijeu, marksizam može pružiti sredstva za naučni sadržaj takve istorijske nauke. Potrebna je metoda koja omogućuje analizu struktura i njegovog konkretnog istorijskog delovanja i preobražavanja. Među prvima takvu metodu je izradio i primenio Marks.

Ta istorijska nauka, po Godelijeu, mora istovremeno biti i uporedna teorija društvenih odnosa i objašnjenje konkretnih društava. Ta nauka, koja će spajati istoriju, antropologiju, političku ekonomiju, sociologiju i psihologiju, biće i ono što istoričari podrazumevaju pod opštom istorijom ili ono što antropolozi nastoje da ostvare pod nazivom opšta antropologija.

pristupi društvu

Pri analizzi funkcionalističkog, strukturalističkog i marksističkog pristupa u antropološkim proučavanjima, Godelije ističe 2 metodološka načela koja su im zajednička:

1. društvene odnose ne treba analizirati odvojeno, već ih treba uzeti u međusobnim odnosima, smatrajući ih celinama koje čine sisteme

2. prvo treba analizirati unutrašnju logiku, a tek onda postanak i razvoj tih sistemaAli kod ova 3 pravca se razlikuju konkretni načini proizvođenja ovih načela. Značajne su razlike i u tome šta se podrazume pod društvenom strukturom, različit je odnos prema istoriji, kao i značaj koji pripisuju ekonomskoj sferi u okviru društva. Godelije smatra da je marksistički pristup najpotpuniji i komentariše funkcionalizam i strukturalizam sa marksističkog stanovišta.

- 25 -

Godelije najviše kritika iznosi na račun funkcionalizma. Kao glavni nedostatak on ističe činjenicu da

funkcionalizam zamenjuje društvenu strukturu vidljivim društvenim odnosima, dok je za strukturaliste i marksiste struktura stvarnost čije funkcionisanje čini nevidljivu logiku nekog društvenog sistema. Pored toga, funkcionalisti smatraju da je svaka društvena struktura uravnotežena, što je onemogućavalo otkrivanje protivrečja unutar proučavanog društvenog sistema. Takođe, funkcionalisti zastupaju ideju da je sama istorija samo sled slučajnih događaja koji su neko društvo učinili takvim kakvo jeste, što dovodi do neposojanja bilo kakvog dijahronog pristupa u analizi.

Za razliku od Marksa koji istorijskom pristupu proučavanja društva pridaje izuzetan značaj, Levi - Stros vidi u istoriji niz slučajnih događaja, tako da je i kod strukturalizma zastupljeno sinhrono proučavanje. Razlika se takođe ispoljava i po pitanju objašnjavanja preobražaja i društvene dinamike, gde Levi - Stros primat daje nadgradnji, a Marks bazi, sa čijim se stavom Godelije u potpunosti slaže.

pojam “društveno-ekonomska formacija”

Godelije pokušava da na primeru Inka objasni pojam društveno-ekonomskih formacija. Prikazane su 2 uzastopne društveno-ekonomske formacije: prekolonijalna, kojom vlada “tradicionalni” način proizvodnje, i kolonijalna, kojom vlada način proizvodnje zavistan od načina proizvodnje feudalne Španije u vreme nastajanja kapitalizma.

Za prekolonijalni način proizvodnje, vezan za seosku zajednicu, karakteristična je proizvodnja koja počiva na zajedničkom vlasništvu zemlje i međusobnoj saradnji porodica pri radu. Na slučaju tih andskih zajednica, Godelije primećuje da odnosi srodstva funkcionifu kao elementi proizvodnih odnosa i oni imaju glavnu ulogu u društvenom životu.

Kolonijalni način proizvodnje počivao je tlačenju koje nameće osvajačka država i nije neposredno zavisio od odnosa srodstva. U novom načinu proizvodnje odnosi srodstva dobijaju i nove funkcije.

pojam “pleme”

Pod plemenom antropolozi obično podrazumevaju 2 stvari:

1. jedan tip društva, društvene organizacije

2. jedan stupanj razvoja ljudskog društva (ali većina antropologa odbacuje takvu upotrebu ovog pojma)Morgan u delu “Drevno društvo” određuje pleme kao potpuno organizovano društvo koje je sposobno za se

reprodukuje i karakteristično je za varvarstvo. Osnovna grupa koja sačinjava pleme je rod, koji predstavlja grupu srodnika istok porekla koji se razlikuju po imenu roda i koji su međusobno vezani krvnim vezama. Pleme je skup više rodova i svako pleme je individualizovano imenom, posebnim dijalektom, vrhovnom upravom, vlastitim područjem, istom religijom, odnosno istim obredima. Po Morganu, pleme je endogamno, a rod egzogaman. Ovako postavljene karakteristike plemena uglavnom su se održale sve do savremenog doba, ali je označavanje plemena kao društvenog stanja karakterističnog za varvarstvo uglavnom ostalo neprihvaćeno.

U XX veku shvatanje plemena slično je Morganovom; kao opšte prihvaćene karakteristike plemena uzimaju se: zajedničko područje, poreklo, jezik, kultura, ime. Međutim, potpuno je odbačeno pozivanje na stupanj razvitka kojem bi odgovarao taj tip društva. Ali i na ovaj način pojam pleme sadrži više pukotina (u mnogim slučajevima jezičko, kulturno i plemensko jedinstvo se ne poklapaju, zajedničko poreklo često ne postoji...). Ali glavne poteškoće pojma pleme uočavaju se sa problemom prirode političkih odnosa koji su karakteristični za plemensku organizaciju. Tu problematiku Godelije izlaže na primeru neoevolucioniste Salinsa.

Salins u dva navrata (1961. i 1968. godine) daje odrasce društvenog razvitka čovečanstva. Prvi put određuje 4 uzastopna stadijuma tog razvitka: stadijum skupina, stadijum plemena, stadijum poglavarija (razlikuje se od plemena po postojanju jake političke organizacije i centara koji usklanjuju privredne, društvene i verske delatnosti) i stadijum države. Drugi put (1968) on redukuje broj stadijuma sa 4 na 3, uklapajući poglavarije u stadijum plemenskih društava i smatrajući poglavarije i plemena kao dva razvoja istog tipa raščlanjenog plemenskog društva.

Prvi zajednički element svih plemenskih društava je činjenica da su osnovne društvene jedinice koje ih sačinjavaju grupe koje se sastoje od više porodica koje zajednički iskorišćavaju neku zajedničku zemlju i čine jedinicu koja je cele godine stalno naseljena. Salins te osnovne jedinice zove primarni članovi.

Drugi zajednički element je višefunkcionalni karakter odnosa sredstava koji istovremeno funkcionišu kao privredni, politički, ideološki.

Treći element je svojstvo da su primarni delovi funkcionalno jednako vredni, tj. privredno, politički, kulturno i ideološki su isti i jednaki.

Godelije smatra da čak i postoji formalna sličnost u organizaciji po potomstvu kod plemena bez poglavica i kod poglavarija, bitno je da ta potomstva funkcionišu na različite načine. U oba slučaja su odnosi srodstva raščlanjeni i višefunkcionalni, ali te sličnosti formi imaju samo ograničenu važnost u poređenju sa posledicama koje za sobom povlače razlike njihovih funkcija i unutrašnje strukture. Godelije smatra da postoji duboka strukturna razlika uzmeđu društva bez poglavara i poglavarija.

- 26 -

Godelije smatra da su sve definicije plemena zastarele i da se taj pojam mora rekonstruisati, a zadatak

antropologije je da prouči društvenu strukturu plemena.

so kao novac

Proizvodnja soli kod Barija na Novoj Gvineji je motivisana pribavljanjem oruđa za rad, zaštite od hladnoće itd. tako da zbog raznolikosti bitnih funkcija razmena za Barije nije sporedna delatnost, već strateški element društvene strukture. So je za Barije namenjen pre svega razmeni, tj. so je roba. Zato što je to jedina roba koja se razmenjuje za sve druge vrste roba, so ima povlašćenu ulogu novca. So među Barijima nikada nije predmet razmene, nego je dar ili predmet preraspodele u okviru društvene razmene. So uvek funkcioniše kao roba, unutar plemena je dar, a samo u međuplemenskoj razmeni je kao novac. Cena svake robe zavisi od uloženog i društveno priznatog rada, količine rada koje je društvo priznalo za proizvodnju robe.

sistem, struktura i protivrečje u “Kapitalu”

Po Marksu, naučno poznavanje kapitalističkog sistema sastoji se u otkrivanju njegove unutrašnje, skrivene strukture nezavisno od njegovog vidljivog funkcionisanja. Godelije smatra da Marks daje primat proučavanju struktura u odnosu na proučavanje geneze. Godelije kaže da se geneza neke strukture može proučiti samo ako se poznaju te strukture, odnosno njeni elementi i tvrdi da je Marks upravo tako, dajući prednost proučavanju strukture u odnosu na proučavanje geneze, izvršio analizu kapitalističkog sistema.

Godelije navodi protivrečja o kojima govori Marks; on spominje protivrečje kapitalista i radnika, potom ciklične ekonoske krize u kojima se pojavljuju protivrečja između proizvodnje i potrošnje, protivrečje između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, kapitalizma i sitnog seljačkog vlasništva itd. Godelije smatra da među ovim protivrečjima postoje velike razlike.

Godelije smatra da se obeležje protivrečja između kapitala i rada, odnosno kapitalističke i radničke klase, nalazi unutar kapitalističkih proizvodnih odnosa, tj. da je to protivrečje unutar neke strukture. To protivrečje se razvija sa razvojem sistema i preobražava se sa evolucijom kapitalizma kroz sve njegove faze. U početku ne postoji suprotnost između kapitalizma i razvoja proizvodnih snaga. Osnovno protivrečje kapitalističkog načina proizvodnje nastalo je iz samog razvoja tog načina proizvodnje. Godelije smatra da to osnovno protivrečje znači “ograničenje mogućnosti kapitalističkih proizvodnih odnosa da se usklade sa razvojem proizvodnih snaga koje su stvorili”.

shvatanje religije

Religija je, po Marksu, fantastičan aspekt društvenog života, sfera u kojoj se čovek otuđuje. Religiozna misao i praksa su proizvod društvenih odnosa i mogu se promeniti samo ako se promene društveni odnosi.

Godelije smatra da je religija kod lovačko-sakupljačkih društava (primer Mbuti Pigmeji) svakodnevni čin, a ujedno i delatnost koja se pojavljuje u svkom kritičkom trenutku razvoja pojedinca i grupe i samim tim ona nije otuđujući fenomen.

Religija doživljava preobražaj tokom razvoja klasa i pojavi države. TAda dolazi do pojave nejednakosti (klasa sveštenika). Ali da bi se shvatili razvoj religije i društva potrebno je stvoriti teoriju o uslovima pojavljivanja društvenih donosa na temelju određenih načina proizvodnje.

- 27 -