antropomotoryka - osiński

5/6/2018 Antropomotoryka - Osiński - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/antropomotoryka-osinski 1/371



Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiegow Poznaniu

WIESŁAW OSI ŃSKI

ANTROPOMOTORYKA

Wydanie II rozszerzone

Poznań 2003



SERIA: PODR ĘCZNIKI NR 49

KOMITET WYDAWNICZY

Stefan Bosiacki, Lechosław B. Dworak, Tomasz Jurek, Leszek Konys, Piotr

Krutki, Wojciech Lipoński, Bogusław Marecki, Hanna Mizgajska-Wiktor,

Wiesław Osiński, Łucja Pilaczyńska-Szcześniak (przewodniczą ca)

RECENZENT (pierwszego wydania)

Jan Szopa

REDAKCJA WYDAWNICZA

Bożena Kapusta - Wstą p, rozdz. I-XIV, XVI

Wiesława Parzy – pozostałe części podr ęcznika

SK ŁAD KOMPUTEROWY

Ewa Rajchowicz

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być kserowana,

reprodukowana, przechowywana jako źródło danych, przekazywana w jakiejkolwiek

mechanicznej, fotograficznej, elektronicznej lub innej formie zapisu bez pisemnej

zgody posiadacza praw.

Copyright by Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego 61-

871 Poznań, ul. Królowej Jadwigi 27/39

ISBN 83-88923-22-6

ISSN 0303-5107

Projekt ok ładki: Agencja Reklamowa „Agawa" s.c.

60-348 Poznań, ul. Skarbka 2, tel./fax (061) 661-97-25

Dział Wydawnictw. Zam. 9/03



SPIS TREŚCI

WSTĘP.... ...................... ..................... ...................... ..................... ...., ................... ..................... .... 7 I. MOTORYCZNOŚĆ LUDZKA JAKO PRZEDMIOT TEORETYCZNEGO

POZNANIA ................................................................................................................................ 9

1. Pierwsze refleksje i rozwój badań nad motorycznością człowieka ..................................... 92. Kierunki badań nad motorycznością ze szczególnym uwzględnieniem poszukiwań

prowadzonych na potrzeby wychowania fizycznego ......................................................... 113. Różne orientacje i subdyscypliny podejmują ce problematyk ę sprawności fizycznej

i motoryczności. Szczególne problemy antropomotoryki .................................................. 14 II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I MOTORYCZNOŚĆ CZŁOWIEKA: PODSTAWOWE

POJĘCIA I ICH ASPEKTY................................................................................................... 19 1. Sprawność fizyczna i jej znaczenie dla przejawów motoryczności człowieka................... 192. Koncepcja „health - related fitness" jako teoretyczna podstawa kształcenia

sprawności fizycznej ...........................................................................................................233. Motoryczność człowieka - różne koncepcje pojęciowe i klasyfikacyjne ........................... 37

III. ROZWÓJ MOTORYC ZNY CZŁOWIEKA W PROCESIE ONTOGENEZY ................ 51 1. Rozwój motoryczny w okresie noworodkowym i niemowlęcym ....................................... 56

2. Rozwój motoryczny w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym .................................... 593. Rozwój motoryczny w okresie młodszym szkolnym .........................................................654. Rozwój motoryczny w okresie pokwitania i młodzieńczym ..............................................675. Motoryczność wieku dorosłego i dojrzałego....... ...................... ..................... ..................... 726. Motoryczność a zjawisko starzenia się i okres starości ............................ ..................... .... 75

IV. GENETYCZNE UWAR UNKOWANIA PR EDYSPOZYCJI I ZDOLNOŚCIMOTORYCZNYCH ORAZ PROBLEM WYTRENOWALNOŚCI ................................... 78 1. Współczesne kierunki poszukiwań oraz podstawy dziedziczenia wielogenowego .........782. Ogólny przeglą d metod badań ...................... ..................... ...................... ..................... ....... 803. Wyniki badań nad genetycznymi uwarunkowaniami predyspozycji i osią gnięć

motorycznych ...................................................................................................................... 844. Badania nad identyfikacją markerów genetycznych .......................................................... 885. Problem wytrenowalności oraz zwią zek z genotypem........................................................90

V. ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ ...................... 94 1. Pojęcie środowiska i rodzaje czynników ............................................................................ 942. Typy zmian przystosowawczych, ekosensytywność a okresy sensytywne ..................... 953. Czynniki i metody pomiaru zróżnicowania środowiska społeczno-ekonomicznego

oraz kulturowego .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ......... 99 4. Wyniki badań nad społecznymi uwarunkowaniami sprawności fizycznej

i motoryczności człowieka ..................... ...................... ..................... ..................... .......... 100 5. Oddziaływanie najbliższego otoczenia i form organizacyjnych na aktywność

fizyczną .................... ...................... ..................... ...................... ..................... .................. 107 VI. MORFOLOGICZNE UWARUNKOWANIA MOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA .... 110

1. Kinantropometria jako specyficzna dziedzina nauki. Teoretyczne podstawy badań ...... 1102. Wielkość ciała osobnika a jego możliwości motoryczne - ogólne prawidłowości ....... 1123. Kierunki poszukiwań morfologicznych uwarunkowań sprawności motorycznej ............ 1134. Liniowość i nieliniowość powią zań parametrów morfologicznych i motorycznych....... 115

5. Znaczenie poziomu otłuszczenia ciała dla sprawności motorycznej ............................... 1196. Dojrzewanie i rośniecie a zmiany w motoryce................................................................. 122



VII. TEORETYCZNE PRZESŁANKI PROCESU UCZENIA SIĘ I NAUCZANIA

CZYNNOŚCI RUCHOWYCH .................... ...................... ..................... ...................... ... 127 1. Społeczne potrzeby uczenia się czynności ruchowych .............. .................... ............. 127

2. Pojęcie uczenia się motorycznego ..................... .................... ..................... ................. 128

3. Etapy uczenia się oraz uczenie się nawykowe i uczenie się rozwią zywania

problemu .................... ..................... ...................... ..................... ...................... ............. 131

4. Tworzenie współczesnych teorii i modeli uczenia się motorycznego ........................ ... 1345. Determinanty przebiegu i efektów oraz gotowości do uczenia się motorycznego ........ 137

6. Nauczanie motoryczne w świetle potrzeb praktyki dydaktycznej ..................... ............ 141

VIII. POMIAR W BADANIACH NAD SPRAWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ I MOTO-

RYCZNOŚCIĄ CZŁOWIEKA..................... ...................... ..................... ..................... ... 149 1. Potrzeba definiowania badanego obiektu. Metody jakościowe a ilościowe .................. 149

2. Określenie, właściwości i potrzeba pomiaru.................................................................. 150

3. Typy skal pomiarowych .......................... ..................... .................... ..................... ....... 152

4. Kryteria poprawności testów w badaniach nad sprawnością fizyczną i moto-

rycznością ................... ..................... ...................... ..................... ...................... ............. 154

5. Klasyfikacje i uwagi krytyczne o metodzie testowej ................................................... 166

IX. PRZYK ŁADOWE METODY OCENY SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ (MOTO-

RYCZNEJ) .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ................. 168

X. PODSTAWOWE PRZESŁANKI KONSTRUKCJI I REALIZACJI PROGRAMU

AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ ................... ...................... ..................... ...................... ...... 183

1. Różnorodność potrzeb i ograniczenia w stanowieniu celów kształtowania spraw

ności fizycznej .............................................................................................................. 183

2. Anaerobowy i aerobowy system dostarczania energii jako podstawa klasyfikacji

typów wysiłku fizycznego ........................................................................................... 184 3. Metody oddziaływania wysiłkiem fizycznym ................... ..................... .................... . 185

4. Zasady w realizacji programu treningu......................................................................... 188

5. Główne elementy w konstrukcji programu treningu..................... ...................... ........... 189

6. Struktura jednostki treningowej .................... ...................... ..................... ..................... 192

7. Prowadzenie programu aktywności fizycznej............................................................... 193

XI. ZDOLNOŚCI SIŁOWE I ZNACZENIE TRENINGU Z OPOREM (SIŁOWEGO) ................... ..................... ..................... ..................... ..................... .......... 196 1. Potrzeby treningu siłowego, zagadnienie definicji i pomiaru ......................... ............... 196

2. Zmienność w ontogenezie oraz znaczenie treningu w zależności od wieku i płci ...... 2023. Zagadnienie adaptacji, efekty i ograniczenia w treningu siłowym .............................. 205

4. Wielkość obciążenia w treningu siłowym...................................................................... 207

5. Typy, reguły i różne cele treningu siłowego................................................................. 209

6. Specjalne środki ostrożności ................... ..................... ..................... ..................... ....... 214

XII. ZDOLNOŚCI SZYBKOŚCIOWE (ANAEROBOWE) I ICH KSZTAŁCENIE ........ 216 1. Anaerobowe (beztlenowe) źródła energii oraz pojęcie zdolności szybkościowych....... 216

2. Elementarne formy przejawiania się szybkości oraz fazy zwiększania i stabilizacji

pr ędkości ....................................................................................................................... 217

3. Zmienność zdolności szybkościowych (anaerobowych) w ontogenezie i ich

uwarunkowania ..................... ..................... ...................... ..................... ..................... ... 219

4. Warunki skutecznego kształcenia zdolności szybkościowych (anaerobowych) ...... ... 220

5. Kontrola poziomu szybkości i charakterystyk anaerobowych ..................................... 222

XIII. ZDOLNOŚCI WYTRZYMAŁOŚCIOWE (AEROBOWE) I TRENINGZDROWOTNY ..................... ...................... ..................... ...................... ..................... ...... 226 1. Znaczenie oraz pojęcie wydolności tlenowej i zdolności wytrzymałościowych ........... 226

2. Specyfika przemian i klasyfikacje wysiłków wytrzymałościowych............ .................. 227

3. Ocena zdolności wytrzymałościowych..................... ....................... ...................... ....... 230



4. Ontogenetyczna zmienność wydolności tlenowej i zdolności wytrzymałościowych ... 232

5. Wskazania do rozwoju wytrzymałości i treningu zdrowotnego..................................... 234

XIV. GIBKOŚĆ CIAŁA - JEJ UWARUNKOWANIA, POMIAR, TRENING ORAZ

ZNACZENIE .................... ..................... ..................... ..................... ..................... ............ 240 1. Gibkość ciała i jej uwarunkowania............................ ...................... ..................... ......... 240

2. Pomiar gibkości ciała.................. ...................... ...................... ...................... ................. 242

3. Trening gibkości ciała ................... ..................... ...................... ..................... ................ 245

4. Znaczenie gibkości w sporcie i codziennej aktywności życiowej oraz w przeciw

działaniu bólom kr ęgosłupa .................. ..................... ..................... ..................... ......... 251

XV. ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNE I ICH ZNACZENIE ............................................. 253 1. Pojęcie zdolności koordynacyjnych i ich kryteria oceny ........................ ................... .. 253

2. Neurofunkcjonalne uwarunkowania zdolności koordynacyjnych ................................ 256

3. Zagadnienia struktury zdolności koordynacyjnych.................. ..................... ................ 258

4. Zmienność koordynacyjnych zdolności motorycznych w ontogenezie ........ ............... 263

5. Warunki i sposoby skutecznego kształcenia koordynacyjnych zdolności moto

rycznych ..................... ...................... ..................... ...................... ..................... ............ 265

6. Diagnostyka koordynacyjnych zdolności motorycznych............ ..................... ............. 268

XVI. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W OPTYMALIZACJI MASY I SK ŁADU CIAŁA .. 273 1. Pojęcie i ocena zjawiska nadwagi i otyłości ................... ...................... ..................... .. 273

2. Typy otyłości oraz przyczyny wystę powania nadwagi i otyłości ................................ 277

3. Zasady i praktyka postę powania w dążeniu do redukcji masy ciała ............................ 2794. Program ukierunkowany na przyrost masy ciała ..................................... .................... 283

5. Program ukierunkowany na poprawę sk ładu ciała........................................................ 284

XVII. SYMETRIA I ASYMETRIA A MOTORYCZNOŚĆ CZŁOWIEKA ....................... 286 1. Różne rodzaje asymetrii ..................... ..................... .................... ..................... ............ 286

2. Zagadnienie lateralizacji i r ęczności ............................................................................. 288

3. Zagadnienie uwarunkowań lewor ęczności i problem przeuczania .......... .................... 291

4. Ontogenetyczna zmienność lateralizacji ....................................................................... 294

5. Metody badania lateralizacji ................... ...................... ..................... ...................... ..... 295

6. Symetria, asymetria i lewor ęczność w sporcie oraz problemy treningu

symetryzacji ruchów.................. ...................... ..................... ...................... ................... 300

XVIII. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A STARZENIE SIĘ OSOBNIKA I POPULACJI... 302 1. Wzrost znaczenia problematyki ludzi starych .................... .................... ..................... .. 302

2. Poziom sprawności i aktywności fizycznej w populacji ludzi starszych .................. ... 3043. Test sprawności fizycznej dla osób starszych (The Fullerton Functional Fitness

Test). ..................... ..................... ...................... ..................... ...................... .................... 308 4. Programy interwencyjne wspomagają ce funkcje organizmu i aktywność społeczną ... 311

5. Ryzyko osteoporozy i możliwości ograniczenia jej skutków ...................... ................... 314

6. Problemy obniżonej równowagi i upadków u osób starszych......................................... 317

XIX. OCENA POZIOMU AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ......................................................... 320 1. Definicja aktywności fizycznej i ogólne klasyfikacje metod jej oceny.......................... 320

2. Metody pomiaru oparte na obserwacji i kwestionariuszach.................... ....................... 321

3. Mechaniczne i elektroniczne mierniki ruchu................................................................. 325

4. Metody oparte na pomiarze fizjologicznym ........ ...................... ..................... ....., ....... 327

PIŚMIENNICTWO............................... ...................... ..................... ...................... ..................... 331



WSTĘP

Podr ęcznik "Antropomotoryka" powstawał pod naporem bieżą cych potrzeb dydak-

tycznych. Przeznaczony jest on przede wszystkim dla studiują cych na kierunkach wycho-wania fizycznego oraz fizjoterapii, ale z pewnością może być użyteczny nie tylko dla nich.

Zawarte w nim materiały są próbą dokonania syntezy wyników badań naukowych stru-

ktury, uwarunkowań i możliwości kształtowania motoryczności ludzkiej oraz ujęcia tych

zagadnień w możliwie jasny, dydaktyczny porzą dek. W zamierzeniu autora dobór zagad-

nień i sposób ich rozpatrywania ma charakter przede wszystkim wprowadzają cy w zasad-

nicze kwestie. Poznanie podstawowych faktów umożliwia zrozumienie istoty dalszych

zróżnicowań wiedzy i krytyczne ustosunkowanie się do nowych stanowisk i kierunków

(np. w zakresie nauczania czy kształcenia motorycznego). Podr ęcznik ten podejmuje nie

tylko zagadnienia bardziej szczegółowe, ale i takie, które mają charakter ściśle praktyczny

(metodyczny). Autorowi podr ęcznika przyświecało głównie zamierzenie dokonania opra-

cowania teoretycznego, ale wszak że - jak wiadomo - niewiele jest rzeczy bardziej

praktycznych niż dobra teoria.

Pozycja ta stanowi próbę zebrania i uporzą dkowania dotychczasowej wiedzy na

temat motoryczności człowieka Powstawała ona również w przeświadczeniu, że przygo-

towanie podr ęcznika akademickiego winno przyczynić się - chociaż by w pewnym stopniu

- do zintensyfikowania badań nad tą ważną sfer ą ludzkiej aktywności. Usystematyzowany

wglą d w to, co już wiemy, stwarza szansę na ukazanie pól czekają cych jeszcze na głę bszą

penetrację naukową . Należy też sobie na samym począ tku powiedzieć, że w wypadku

antropomotoryki mamy jeszcze wciąż do czynienia z dyscypliną in statu nascendi,

Stopniowo i z wielkim trudem wychodzi ona z niemal przednaukowego, głę boko zdezinte-

growanego i cechują cego się niezbyt wysok ą świadomością metodologiczną badaczy

stadium rozwoju. O losach tej dyscypliny zdecyduje sposób, w jaki wkroczy ona w stadium

naukowe sensu stricto, czyli nastą pi przyrost wiedzy empirycznie zweryfikowanej

i teoretycznie wyjaśnionej.

W niniejszej pracy starano się również ukazać, że duża ilość nagromadzonych,oderwanych faktów i sprzecznych, często bezzasadnych teorii, jakie rodziły się na gruncie

badań nad motorycznością i sprawnością fizyczną człowieka, mają swoją istotną przyczy-

nę również w braku odczuwania potrzeby tworzenia spójnej całościowej koncepcji teore-

tycznej. Poszukiwanie głównej zasady porzą dkują cej powinno stać się najważniejszym

celem badaczy we współczesnej antropomotoryce.

Sposób ujęcia poszczególnych rozdziałów może oczywiście budzić uwagi i wą tpli-

wości. Autor starał się w opracowaniu wykorzystać nie tylko własne doświadczenia

dydaktyczne, ale i tych, którzy nad zagadnieniem motoryczności ludzkiej pracowali

bardziej efektywnie, a ich dorobek jest bez porównania bardziej znaczą cy. Autor korzystał

jedynie z przysługują cego mu prawa przeprowadzenia pewnej selekcji. Uznał, że pewne

7



problemy można pominąć, inne zaś starał się zaakcentować i uwypuklić. Głównym celem

podr ęcznika jest wyjaśnienie i porzą dkowanie myśli, wprowadzenie w nie pewnej dyda-

ktycznej przejrzystości oraz położenie nacisku na rzeczy uznane przez autora za najważ-

niejsze.

Warto też może powiedzieć: czym akurat to opracowanie różni się od innych

wydanych w ostatnich latach w Polsce, a przede wszystkim od wcześniejszego skryptu

autora "Zagadnienia motoryczności człowieka" (AWF w Poznaniu, wyd. I-1986,wyd. II - 1991), monografii zbiorowej wydanej pod redakcją autora "Motoryczność

człowieka - jej struktura, zmienność i uwarunkowania" (AWF w Poznaniu - 1993) oraz

podr ęcznika zespołu krakowskiego - J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak - "Podstawy antro-

pomotoryki" (wyd. PWN, 1996). W tym opracowaniu starano się zaakcentować podsta-

wy nowych koncepcji teoretycznych, jakie w ostatnich latach zdominowały kierunki

poszukiwali w USA, Kanadzie i krajach zachodniej Europy i które są upowszechniane

pod nazwą "heał th-related fitness". Pozycja ta kreśli najobszerniejsze ramy dla głównych

ujęć antropomotoryki. Zamieszczono tu bowiem nie tylko kwestie motorycznego uczenia

się i nauczania, ale tak że zagadnienia zwią zane z możliwościami wpływania, poprzez

aktywność fizyczną , na rdżne elementy sprawności fizycznej. Specjalnie zaakcentowano

też w nazwie i treści rozdziału ważne zagadnienie oceny poziomu aktywności fizycznej,

dotą d w Polsce słabo rozwinięte. Wyjaśnienia wymaga i to, że jeśli autor tego podr ęcznikadecydował się na korzystanie z jakichś fragmentów własnych prac wcześniej napisanych,

to zawsze starał się je przejrzeć, uzupełnić i zaktualizować.

W opracowaniu poszczególnych rozdziałów kierowano się potrzebą służenia po-

mocą studentowi przy przygotowaniu się do kolejnych ćwiczeń i wyk ładów. Pozycja ta

może być użyteczną również dla doktorantów oraz wszystkich tych, którzy, być może,

już obecnie lub w niedalekiej przysz łości tak że zechcą się poświęcić badaniom

w obr ę bie tej fascynują cej sfery, jak ą jest motoryczność i sprawność fizyczna człowieka.

Jeśli te wielokierunkowe namierzenia zostaną zrealizowane, uznamy, iż podr ęcznik "An-

tropomotoryka" spełnił swoje zadanie i pok ładane w nim nadzieje.

Autor

Poznań, lipiec 1999 rok

8



I. MOTORYCZNOSC LUDZKA JAKO PRZEDMIOTTEORETYCZNEGO POZNANIA

1. PIERWSZE REFLEKSJE I ROZWÓJ BADA Ń NAD MOTORYCZNOŚCIĄ CZŁOWIEKA

Ruch - obok mowy - jest ną jpowszechniej i najwszechstronniej wykorzystywa-nym środkiem w kontakcie człowieka z otaczają cym światem. Problem motorycznościludzkiej istniał w działaniach praktycznych i był rozwią zywany metodami "przednauko-wymi" od począ tków dziejów człowieka. Autor obszernej pracy poświęconej ludzkiejmotoryczności, K. Meinel [1967], pisał: "r ęka uczyła się od głowy, a głowa od r ęki". Przez

wieki działanie obiektywno-zmysłowe wyprzedzało poznanie. Elementy racjonalnejrefleksji nad ludzkimi czynnościami zrodziły się zarówno z potrzeby poznania wystę pu- ją cych reguł i prawidłowości, jak i dążenia do uzyskania lepszych wyników w motorycz-

nym działaniu praktycznym. Nie tylko stopniowo wytwarzano coraz skuteczniejszenarzędzia pracy i broń, ale i doskonalono służą ce wytwarzaniu ruchy produkcyjne. Pozna-wanie istoty ruchu ludzkiego postę powało stopniowo, od prostego postrzegania zmysło-wego do coraz bardziej przyczynowego uzmysłowienia sobie powią zań między struktur ą czynności a jej efektem.

Pierwsze odkrycia dotyczą ce natury ruchu wiążą się z nazwiskiem Galena (ok.

130 - ok. 200 r.), lekarza rzymskiego. W swoich dziełach omówił szczegóły budowykośćca, przebieg i rolę ścięgien oraz opisał budowę mózgu, rdzenia i nerwów. Wykazał też eksperymentalnie, że skurcz mięśni powstaje dzięki biegną cym wzdłuż nerwów bodźcom ruchowym. Zagadnieniem możliwości ruchowych człowieka interesował się również jeden z największych artystów i uczonych okresu renesansu, Leonardo da Vinci

(1452-1519). Ten wielki myśliciel, badacz przyrody i filozof, studiują c anatomię na

ludzkich zwłokach, jako pierwszy próbował rozstrzygnąć kwestię podporzą dkowaniasię ludzkiego ciała prawom mechaniki. Ważne miejsce w badaniach nad motoryczno-ścią należy przyznać również włoskiemu przyrodnikowi, matematykowi i lekarzowiG. A. Borellemu. Prowadził on badania nad klasyfikacją ruchów lokomocyjnych zwie-rzą t i człowieka oraz m.in. nad określeniem położenia środka ciężkości ciała [Doński 1963,Meinel 1967J.

Badania ruchów ludzkich, z powodu złożoności podejmowanych kwestii, niezawsze prowadziły do użytecznych dla praktyki stwierdzeń. Szczególnie w począ tkowymokresie badań naukowych z tego zakresu można doszukać się wielu fałszywie postawio-nych hipotez, używania mało dok ładnych i wr ęcz błędnych metod analizy oraz opaczniewysuniętych wniosków. Przyk ładem mogą tu być prowadzone w 1. poł. XIX w. przezW. i E. Webera jednostronne analizy fizyczno-mechaniczne chodu ludzkiego, które

9



niemalże całkowicie wypaczały rzeczywisty przebieg ruchu. Chód był zresztą w począ t-

kowym okresie poszukiwań centralnym problemem badań nad motorycznością ludzk ą .

Podejmowano się wyjaśnienia jego mechaniki, prowadzono wyczerpują ce (na ówczes-

nym etapie) opisy i obliczano wielkości wykonywanej pracy. Chociaż z tych badań nie

płynęła jakaś specjalna korzyść utylitarna, to niemniej jednak powstawały one z pasji

poszukiwania prawidłowości i tym samym były bardzo cenne dla dalszego rozwoju wiedzy

0 motoryczności. Już w połowie XIX w. pojawiły się pierwsze badania z zakresu cyklo-grafii i chronofotografii, udoskonalone nastę pnie wprowadzeniem naukowej dokumen

tacji filmowej [Doński 1963].

Na począ tku XX w. zaczęto sobie zdawać sprawę z jednostronności owej fizycz-

no-mechanicznej analizy, która nawet w przybliżeniu nie była w stanie wyjaśnić współ-

działania poszczególnych stawów i mięśni w żadnych rzeczywistych kompleksowych

czynnościach. Wspomnieć w tym miejscu należy o dokonaniach ortopedy H.Bayera

i lekarza sportowego D. Schmitha [wg Meinel 1967], z których pierwszy stworzył,

a drugi rozwinął tzw. "teorię łańcuchów kinetycznych". Później w badaniach zwią zanych

z ruchem dostrzeżono również istotną rolę procesów świadomości. Podejmowano też na

gruncie rozważań o motoryczności różnorodne mniej i bardziej udane próby przezwycię

żenia dualizmu ciała i psychiki. W problematyk ę motoryczności włą czono psychologię,

która zainteresowała się w szczególności badaniem procesów świadomości, przeżyć i wrażeń towarzyszą cych procesom ruchowym. Cennych spostrzeżeń z zakresu funkcjo

nalnej diagnostyki ruchu, dzięki badaniu stanów chorobowych i ich przyczyn, dostarczyły

również: patologia, ortopedia i psychiatria. Szczególnie istotnym krokiem do zrozumienia

zagadnienia koordynacji ruchowej stała się teoria odruchów warunkowych Pawło-

wa. Umożliwiła ona traktowanie zjawisk psychicznych jako odzwierciedlenia w mózgu

człowieka jego stosunków ze środowiskiem i ułatwiła rozpatrywanie organizmu w fun

kcjonalnej łą czności z otaczają cym go światem ludzi i rzeczy.

Jedne z pierwszych systematycznych badań nad zrozumieniem podstaw prze-

jawiania się umiejętności ruchowych prowadził pod koniec XIX w. R. S. Wood-

worth, który poszukiwał podstawowych zasad szybkich ruchów ramienia i r ęki. Do dzisiaj

wiele z wówczas postawionych kwestii jest dyskutowanych przez badaczy [wg Schmidt

1988].

Duży wpływ na rozwój dalszych kierunków badań miały odkrycia E. L. Thorn-

dike [1914], który skoncentrował się na procesach leżą cych u podstaw zjawiska uczenia

się i innych zachowań. Określił on istotę zależności między nagrodą a tendencją do

powtarzania ćwiczenia. Ten sam autor był również pionierem badań nad indywidualnym

zróżnicowaniem wyników u osób ćwiczą cych.

We wczesnych badaniach nad kontrolą zachowań mchowych przez uk ład

nerwowy badano jedynie bardzo proste mchy. Badano elementy relacji między nerwami

a mięśniami; niestety, prowadziło to do wielu uproszczeń w rozumieniu istoty mchu.

Wyją tkowe były na tym tle dokonania N. A, Bernsteina (1897-1966), który w latach

30. i 40. XX w. doprowadził do integracji wyobrażeń mchowych z danymi neurofizjo-

logicznymi, neuropsychologicznymi i biomechanicznymi w badaniach nad mchami loko-

mocyjnymi.

Prace nad poznaniem natury mchu prowadzono już w odległej przeszłości.W ostatnich latach intensywnie rozwija się badania, których celem jest nie tylko

stworzenie całościowej konstrukcji teoretycznej motoryczności człowieka, ale i na

użytek różnych dziedzin praktycznych. Lekarze wskazują na higieniczne i profila-

10



ktyczne znaczenie ćwiczeń ruchowych z punktu widzenia prawidłowej anatomii, fizjologiii ogólnie, zdrowia człowieka. Motoryczność interesuje bezpośrednio tak że: racjonaliza-torów, fizjologów i psychologów pracy, cybernetyków, konstruktorów maszyn, aktorówi reżyserów widowisk teatralnych, wojskowych, gerontologów, konstruktorów statkówkosmicznych i wielu innych.

2. KIERUNKI BADA Ń NAD MOTORYCZNOŚCIĄ ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM POSZUKIWA Ń PROWADZONYCH NA POTRZEBY WYCHOWANIAFIZYCZNEGO

"Motoryczność – pisał J. Raczek [1989] - spełnia szczególną rolę w obsza-

rze kultury fizycznej. Jest bowiem dla specjalistów kultury fizycznej nie tylko

jedną z podstawowych funkcji żywego organizmu i elementem jego osobowości,

swoistym przedmiotem badania, ale przede wszystkim terenem ich działania". Przedmiotem analizy stały się różnorodne uwarunkowania, kryteria oceny, rozwójmotoryczności w ontogenezie oraz procesy nauczania nowych umiejętności rucho-wych i kształcenia motorycznego. Stosowanie ćwiczeń fizycznych, stanowią cych najistot-niejszą część środków w systematycznie i metodycznie uporzą dkowanym wychowaniufizycznym, przyczyniło się nie tylko do doskonalenia zdrowia i ludzkich możliwościruchowych, ale również do wyraźnego pogłę bienia i rozszerzenia wiedzy o motorycz-ności. W ten też sposób punkt ciężkości z badań prowadzonych w statyce, czy wr ęcz naludzkich zwłokach, przesunął się stopniowo w kierunku poznawania budowy i czynnościustrojów żywych w warunkach naturalnych lub najbardziej zbliżonych do naturalnych.

Już na przełomie XVI i XVII stulecia zaczęły kształtować się poglą dy dotyczą cekryteriów oceny sprawności fizycznej, a francuscy przyrodnicy skonstruowali pierw-szy dynamometr do mierzenia siły człowieka. Począ tek systematycznych badań w zakresiewychowania fizycznego jest zwią zany z powstaniem w USA w 1854 r. pierwszegoZak ładu Higieny i Wychowania Fizycznego w Amherst College. W tym samym też okresie (1861 r.) doktor E. Hitchcock z Harvard Medical School prowadzi ł badaniaantropometryczne, w których uwzględniał również pomiary siły mięśni (m.in. próba podcią gania na dr ążku, ang. chin-ups). Te pomiary były prowadzone przez ponad 20 lati wydatnie przyczyniły się do rozwoju metodyki badań sprawności fizycznej. D. Sargent,uznają c siłę mięśni za podstawowe kryterium sprawności fizycznej i proporcji ciałaludzkiego, w 1873 r. stworzył "międzyuczelniany test siły". W latach 80. XIX w.E. Hartwell i J. Hopkins prowadzili poważne badania nad oceną umiejętności gimnastycz-nych. W 1890 r. dr L. Gulick stworzył pierwszy globalny test sprawności, obejmują cy rzut,szybkość biegu i długość skoku. Test ten, zwany "Pentanthlon Test", był tworzony na potrzeby rozwijają cej się w USA ligi sportowej YMCA.

Na przełomie XIX i XX w. ukazało się kilka obszerniejszych książek, w którychrelacjonowano wyniki pierwszych badań naukowych na polu wychowania fizycznego.Interesowano się możliwościami fizycznymi osobnika w zależności od poziomu jegosprawności kr ążeniowo-oddechowej. Pierwszy szeroko stosowany test wydolności tle-

11



nowej stworzył Schneider w 1917 r. w Connecticut Wesleyan College. Test ten był

wykorzystywany w czasie I wojny światowej do oceny sprawności lotników. Około

1925 r. zaczęto konstruować testy sprawności fizycznej na podstawie pewnej refleksji

pedagogicznej i z wykorzystaniem zasad statystyki matematycznej. W USA badania

sprawności fizycznej i zdolności motorycznej prowadzi się w szkołach publicznych,

college'ach i na uniwersytetach. Szczególną popularnością cieszą się testy D. Brace'a

i C. H. McCloya. W 1953 r. jednak wr ęcz wstrzą snęła USA publikacja wyników testu tzw.minimalnej sprawności Krausa-Webera, w których ukazano, jak bardzo dzieci amerykań-

skie odstają od europejskich. W 1956 r. prezydent Eisenhower zwołał w Białym Domu

specjalną konferencję poświęconą problemowi rozwoju sprawności fizycznej i jej ocenie.

W połowie lat 70. rozległy się głosy krytykują ce propagowane metody oceny

sprawności fizycznej. W 1980 r. AAHPERD przedstawił po raz pierwszy test oparty na

nowej koncepcji teoretycznej, tzw. Health-Relatcd Fitness [Wuest, Bucher 1991].

Został on tak zaprojektowany, aby poszczególne komponenty sprawności fizycznej były

zwią zane z poziomem zdrowia. Odtą d ta koncepcja była wielokrotnie dyskutowana

i rozwijana. Znalazła ona trwale miejsce w koncepcjach programowych upowszechnienia

aktywności fizycznej [Bouchard, Shephard, Stephens 1994]. Jest bardzo wymowne, że

kiedy w 1996 r. Kemper i Mechelen [1996] relacjonowali stan badań i ogólne założenia

testów sprawności fizycznej, to musieli przyznać, że Europa dopiero 20 lat później przyjęła podstawy teoretyczne, wcześniej powstałe w USA.

Równolegle do systematycznych prac nad kryteriami oceny sprawności fizycznej

trwały próby stworzenia klasyfikacji ruchów na potrzeby rozwijają cej się metodyki

wychowania fizycznego. Już na począ tku XX w. zrodziła się teoria skutecznego uczenia

się i nauczania czynności motorycznych oraz metod doskonalenia motorycznosci.

Począ tkowo zadowalają ce rezultaty dały próby eksperymentowania na gruncie samej

metodyki oraz przenoszenia na teren wychowania fizycznego zasadniczych doświadczeń

dydaktyki ogólnej. Późniejszy szybki rozwój wielu nauk, a szczególnie wsparcie ze strony

fizjologii, psychologii, neurofizjologii i biomechaniki, pozwoliło na wyjaśnienie coraz

bardziej złożonych procesów zachodzą cych między sensorycznym odbiorem informa-

cji i motoryczną reakcją .

Teoria motorycznego uczenia się, nabywania nowych umiejętności ruchowych oraz

badania nastawione na lepsze zrozumienie nerwowych, fizycznych i behawioralnych

aspektów czynności stanowi względnie autonomiczną subdyscyplinę, która w USA, Ka-

nadzie, Australii i krajach zachodniej Europy jest określana nazwą "motor learning"

(rys historyczny i przeglą d piśmiennictwa - m.in. Schmidt 1988). W sposób szczególny

do rozwoju tej nowej dyscypliny przyczyniła się II wojna światowa, kiedy to wielu

psychologów zostało zaanganżowanych w tworzenie programów szkolenia pilotów.

Obecnie charakterystyczna dla badań nad sprawnością fizyczną i motorycznością

w wychowaniu fizycznym i sporcie jest ich wielodyscyplinarnośc. Rozpatruje się

motoryczność w świetle uwarunkowań społeczno-historycznego rozwoju społeczeństwa.

Przedmiotem zainteresowania bywa ustalenie cech i właściwości ruchu oraz ich ujęcie

i opisanie dzięki wykorzystaniu zapisów taśmy filmowej i magnetowidowej. Analizuje się

różnorodne morfologiczne uwarunkowania oraz biochemiczno-fizjologiczne procesy za-

chodzą ce w całym uk ładzie nerwowo-mięśniowym. Prowadzi się obserwacje nad psychi-czną treścią ruchu, m.in. wyobrażeniami ruchowymi, postrzeganiem i odczuwaniem

ruchu, pamięcią ruchową itp. W ostatnich latach szczególne znaczenie zyskały badania

biomechaniczne, mają ce na celu określenie względnych wartości mechanicznych,

ocenianych

12



na tle biologicznych właściwości ustroju. W analizie techniki ruchu bywają stosowane:

biocybernetyka oraz pewne elementy automatyki i sterowania. Dostrzega się również, że

w badaniach zjawisk koordynacji nerwowo-mięśniowej odpowiednie miejsce powinna

zająć neurologia, a w analizie funkcji receptorów podkreśla się rolę biofizyki i bioniki [zob.

Fidelus 1981, Schmidt 1988, Wuest, Bucher 1991, Bober 1992].

Twórczy wk ład do światowej myśli teoretycznej w zakresie badań nad

sprawnością fizyczną i motorycznością cz łowieka w wychowaniu fizycznym

i sporcie wnosili tak że Polacy. Wśród różnorodnych opracowań z dużym uznaniem

spotkały się badania nad tworzeniem kryteriów oceny sprawności fizycznej dzieci

i młodzieży szkolnej. W pierwszym rzędzie należy tu wymienić opracowany w 1934 r.

przez wybitnego polskiego antropologa J. Mydlarskiego "Miernik sprawności fizycznej".

Kontynuację tych działań poprzez tworzenie nowych metod oceny prowadzili w latach

powojennych kolejno: R. Trześniowski [1963], H. Gniewkowska [1965], Z. Kuraś [1969],

L. Denisiuk i H. Milicerowa [1969], S. Pilicz [1971], L. Denisiuk [1975], Z. Chromiński

[ 1981 ], K. Zuchora [1982]. Były to prace pionierskie, bardzo czasochłonne i przygotowane

często w sposób, na danym etapie wiedzy, wyją tkowo dojrzały. Przyczyniły się też one

w istotnej mierze do doskonalenia konstrukcji teoretycznej i metodycznej badań prowa-

dzonych nad motorycznością człowieka również w innych aspektach.

Przez wiele lat pracowano też w Polsce nad problematyk ą tzw. uzdolnień ruchowych. Poszukiwania te były kontynuacją rozpoczętych jeszcze w końcu lat 30.

wnikliwych studiów J. Pietera [1937] oraz późniejszych badaniach Z. Gilewicza [1950]

nad znaczeniem korekcji sensorycznej w koordynowaniu przebiegów ruchowych, wraże-

niami proprioceptywnymi, mechanizmami orientacji przestrzennej i pamięcią mięśniową .

Systematycznie powstawały modyfikacje znanych w świecie testów uzdolnień. Badano

różnorodne uwarunkowania oraz weryfikowano przydatność funkcjonalnych uzdolnień

ruchowych jako kryterium przewidywania postę pów w różnych działaniach ruchowych

[Pięter 1937,1948, Ryba 1957,Barariski 1963,Janowski 1967,Ryguła 1977]. Wą tpliwości

budzi jednak już dzisiaj ogólna koncepcja teoretyczna i tym samym obiektywność doko-

nywanej diagnozy tych aspektów i zjawisk motorycznych oraz możliwości programowania

na tej podstawie kierunków kształcenia i wychowania.

Przedmiotem zainteresowania polskich badaczy stawały si

ęproblemy mo

żliwo

ściwpływania poprzez trening na różne właściwości motoryczne. Na szczególne

wyróżnienie zasługują tu wielostronne badania zainicjowane jeszcze w począ tku lat 50.

przez zespół pracowników INKF pod kierunkiem L. Denisiuka [ 1968], badania realizowa-

ne przez H. Milicerowa [1959] czy późniejsze prace nad znaczeniem różnych metod

treningu E. Wachowskiego [1977], J. Raczka [1981], Z. Ważnego [1977, 1981],

H. Sozańskiego [1985]. Wyniki tych opracowań miały dużą wartość dla optymalizacji

sterowanej aktywności ruchowej człowieka oraz przyczyniały się do racjonalizacji prakty-

ki szkolnego wychowania fizycznego czy sportu.

Ważną problematyk ę uczenia się i nauczania czynności motorycznych

rozwija w AWF we Wrocławiu B.Czabański [1980,1986]. Jest to ten nurt badań, który

w ostatnich łatach szybko zyskuje na popularności, a prace z tego zakresu prowadzi się

w wielu ośrodkach naukowych całego świata Zwią zek z tymi poszukiwaniami miały też

wcześniejsze prace nad rolą werbalizacji, prowadzone przez A. Wohla [1965], czy nadznaczeniem świadomości w procesie nauczania czynności motorycznych, podejmowane

przez W. Nawrock ą [1972]. W ostatnich latach szczególny wk ład w rozumienie istoty

13



uczenia się i nauczania wniosły liczne publikacje Z. Czajkowskiego [1991, 1993, 1994,1995,1997].

Bogaty był też obszar badań nad różnorodnymi ontogenetycznymi, dymorficz-

nymi czy wynikają cymi z lateralizacji ruchów człowieka uwarunkowaniami moto-

ryczności [Drozdowski 1963, 1984; Starosta 1975; Wolański, Pafizkova 1976; Raczek 1987; Sozański i wsp. 1985]. Istnieją dziesią tki prac, w których podejmowano empiryczne

próby określenia morfologicznych uwarunkowań motoryczności. Oceniano wpływywysokości i masy ciała, rolę proporcji zewnętrznych ciała, szereg prac dotyczyło znaczeniastosunków wewnętrznych między komponentami ciała [Stojanowski 1927; 1929, Drozdo-wski 1963,1969,1984; Milicerowa 1961,1978; Haleczko 1970; Sk ład i Witkowski 1966;Przewęda 1985; Osiński 1988].

W latach ostatnich pojawiła się znaczna liczba prac na temat roli czynników

genetycznych, w których jednak cią gle istnieje wiele kontrowersji natury metodyczneji metodologicznej [Sk ład 1973; Wolański, Pafizkova 1976; Szopa 1985,1986 a, b; Szopa,Mleczko, Cempla 1985, Mleczko 1991]. Równocześnie prowadzi się badania, w jakiejmierze czynniki środowiskowe mogą modyfikują co wpłynąć na poziom sprawnościfizycznej osobnika i populacji [Gniewkowski 1963, Januszewski 1969, Strzyżewski 1974,Przewęda 1985, Dutkięyicz 1985, Osiński 1988, Mleczko 1993].

W zwią zku z doić powszechnie obserwowanym w populacji zjawiskiem pogłę bia- ją cego się regresu sprawności fizycznej, a nawet głosami o objawach degeneracji biolo-gicznej społeczeństwa polskiego, zyskują na znaczeniu badania nad rejestracją

międzypokoleniowych zmian zachodzą cych w motorycznosci [Demel, Pilicz 1966,Bocheńska 1972,Trześniowski 1961,1981,Denisiuk 1975,Raczek 1978,1986,Przewęda1985, Szopa, Rutka 1984, Szopa, Żak 1986].

Na przestrzeni lat podejmowano też próby znalezienia naukowo uzasadnionejklasyfikacji ćwiczeń ruchowych [Szuman 1932,1957, Piasecki 1935, Gilewicz 1958,1964] oraz złożone statystycznie badania nad strukturą motorycznosci człowieka

[Pilicz 1986, Pilicz, Piotrowska 1989, Raczek, Mynarski 1991,1992, Szopa 1988,1989].

3. RÓŻ NE ORIENTACJE I SUBDYSCYPLINY PODEJMUJĄ CEPROBLEMATYK Ę SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ IMOTORYCZNOSCI. SZCZEGÓLNE PROBLEMYANTROPOMOTORYKI

Refleksję teoretyczną nad wychowaniem fizycznym począ tkowo w Polscenazywano teorią wychowania fizycznego, później — naukami wychowania fizycznego,a nastę pnie - naukami kultury fizycznej czy też naukami o kulturze fizycznej. Podobniezresztą w USA, W. Brytanii, Kanadzie i wielu innych krajach wielokrotnie zmieniała się na przestrzeni lat nazwa ogólna dyscypliny: najpierw była to "physical education", ale

już od począ tku lat 60. "human movement", a później równolegle padały też propozycje- "kinesiology, exercise and sport science", "movement science" itd. [Thomas, Nelson1990; Wuest, Bucher 1991]. W 1989 roku American Academy of Physical Educationzaaprobowała nazwę "kinezjologia" (ang. kinesiology) jako obejmują cą całość interesu-

14



ją cej nas dziedziny i wszystkie subdyscypliny zorientowane na badanie i wykorzystanie

aktywności fizycznej [Wuest, Bucher 1991]. Renson [1989] proponował nazwę "kinantro-

pologia" (ang. kinanthropology), wskazują c, że jej etymologia wywodzi się od greckich

słów kinein (w ruchu), anthropos (człowiek) i logos (nauka).

Wraz z rozwojem ośrodków badawczych, rosną cego zainteresowania problemami

wychowania fizycznego i sportu wśród przedstawicieli różnych dyscyplin, nauki nastę po-

wał często lawinowy przyrost informacji. Wyniki badań miały jednak charakter czą stko-wy. Brakowało ujęć całościowych, syntez i coraz trudniej było porozumiewać

się badaczom z różnych dziedzin nauki [Raczek 1989; Thomas, Nelson 1990]. Braki

w zakresie komunikacji i współ pracy między coraz bardziej wyspecjalizowanymi uczony-

mi różnych dyscyplin rodziły poważne obawy. Wskazywano, że realne staje się niebez-

pieczeństwo rozmijania się z zasadniczymi celami wychowania fizycznego: pomocy

jednostce w nauczaniu umiejętności, wytworzeniu lepszej świadomości potrzeb, zrozu-

mieniu znaczenia sprawności, dbałości o zdrowie i zadowolenie w życiu. Rzeczą bowiem

podstawową jest, aby nie zapominać, że poszczególne części są elementem pewnej

większej całości i powinny być podporzą dkowane realizacji zasadniczych celów wycho-

wania fizycznego, sportu i rekreacji fizycznej [Wuest, Bucher 1991]. Te ostatnie postulaty

były zbieżne z potrzebami przerzucania pomostu między teorią a praktyk ą .

Podobnie było na gruncie rozpoznawania motoryczności człowieka. Raczek [1993], dokonują c przeglą du różnych orientacji oraz osią gnięć kolejnych badaczy, za

pierwszą próbę zintegrowanego ujęcia nauki o ruchu uznał pracę F. J. J. Buytendijka

z 1956 r. pt. "Ogólna teoria postawy i ruchu". W pracy tej uzasadniono też potrzebę odejścia

od fizycznej interpretacji istoty ruchu ludzkiego: "Ruch mechaniczny człowieka - pisał Buytendijk- jest abstrakcją . Faktycznie istnieją tylko poruszają cy się ludzie (i zwierzę-

ta) ..." [cyt. wg Mleczko, Szopa, Żak 1996]. Znaczą cy wk ład do studiów nad motoryczno-

ścią człowieka i tworzenia samodzielnej teorii motoryczności sportowej miało wydanie

w języku niemieckim przez K. Meinela [1960] monografii "Bewegungslehre". Po kilku

latach pozycję tę przetłumaczono na język polski - K. Meinel [1967] ("Motoryczność

ludzka. Zarys teorii czynności sportowych i działań ruchowych z punktu widzenia peda-

gogicznego". Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa). W Polsce jednak przez wiele lat

opracowanie to w praktyce było wykorzystywane w niewielkiej mierze i przede wszystkimstanowiło ono lektur ę uzupełniają cą wyk ładanego w uczelniach typu wychowania fizycz-

nego przedmiotu "teoria wychowania fizycznego". W tym samym czasie, już od począ tku

lat 60. podejmowano w różnych krajach skuteczne próby wyodr ę bnienia specyficznej

samodzielnej dyscypliny (lub dyscyplin), która zajmowałaby się wyłą cznie problemami

motoryczności człowieka. Przyk ładowo w Czechosłowacji już w 1964 roku wyodr ę bniłasię jako samodzielna dyscyplina badawcza i dydaktyczna - antropomotoryka. Przez wiele

lat prowadzone w Czechosłowacji prace nad stworzeniem całościowej koncepcji teorety-

cznej motoryczności człowieka znalazły swój wyraz w wydaniu dzieła "Antropomotoryka"

pod red. Ćelikovskiego i wsp. [1979]. Stopniowo powstawały dyscypliny o różnej

orientacji metodologicznej i często zupełnie odmiennie akcentowanej i klasyfikowanej

problematyce. Dla określenia tych nowych dyscyplin przyjmowano też różne nazwy:

nauka o ruchu, kinezjołogia, antropokinetyka, gymnologia, motoryka sportowa.

Drogi powstawania kolejnych subdyscyplin badawczych były odmienne w różnychkrajach i w różnych obszarach językowych oraz często przez lata egzystowały równolegle

całkowicie odrębne orientacje teoretyczne, poznawcze i metodologiczne. W USA,

Kanadzie, Australii i wielu krajach zachodniej Europy najczęściej wśród dyscyplin

15



zaangażowanych bezpośrednio, w jakiejś perspektywie, w problematyk ę motoryczności

i sprawności fizycznej, a równocześnie mają cych względnie ustabilizowaną problematyk ę,

wymienia się przede wszystkim: motor learning (motoryczne uczenie się) oraz motor

development (rozwój motoryczny) - Wuest, Bucher [1991], Schmidt [1988], Haywood

[1986]. Stosunkowo nową dyscypliną badawczą jest kinanthropometry (kinantropome-

tria) - Ross i Borms [1980], Beunen, Borms [1990], Eston, Reilly [1996].

• Motor learning (motoryczne uczenie się) jako dyscyplina badawcza jest zorientowanana czynniki, które wpływają na nabywanie i wykonywanie umiejętności ruchowych.

Zrozumienie różnych poziomów uczenia się oraz czynników ułatwiają cych uczenie się

stanowi pole zainteresowania przedstawicieli tej dyscypliny [Wuest, Bucher 1991]. Jest

to obszar badań, którego istotą jest rozeznanie możliwości nabywania umiejętności

ruchowych poprzez praktyk ę [Schmidt 1988].

• Motor development (rozwój motoryczny) bada czynniki, które wpływają na podstawo

we zdolności charakteryzują ce ruchową aktywność. Specjaliści w zakresie tej dyscypli

ny prowadzą c longitudinalne studia, przez wiele lat analizują interakcję czynników

genetycznych i środowiskowych, które są istotne dla zdolności wykonywania czynności

ruchowych w różnych okresach życia [Wuest, Bucher 1991]. Jest to ten obszar badań,

w którym analizuje się zmiany ludzkich umiejętności w powią zaniu ze wzrastaniem,

dojrzewaniem i nabytym doświadczeniem [The Oxford Dictionary ... 1994].• Kinanthropometry (kinantropometria) jest zaangażowana w poznanie morfologicz

nych uwarunkowań, mierzenie i ocenę różnych aspektów ludzkiej motoryczności oraz

w fizyczną charakterystyk ę człowieka z punktu widzenia jego międzyosobniczego

zróżnicowania [Malina 1984, Beunen, Borms 1990, Ross, Borms 1980]. Są to studia nad

znaczeniem wielkości i budowy ciała oraz ich ilościowymi zwią zkami z ćwiczeniami

fizycznymi, osią gnięciami ruchowymi oraz żywieniem [The Oxford Dictionary... 1994].

W Polsce, mimo że badania prowadzono dość systematycznie, to przynajmniej od

okresu, w którym Mydlarski [1934] opublikował, z inicjatywy marszałka J. Piłsudskiego,

"Miernik Sprawności Fizycznej" przez lata nie wyodr ę bniła się odr ę bna dyscyplina.

Powstawały, co prawda, interesują ce próby zbudowania całościowego modelu motorycz-

ności, aktywności i sprawności fizycznej czy opracowania syntetyzują ce określone pro-

blemy [Gilewicz 1964, Fidelus, Przewęda, Wohl 1972, Przewęda 1973, Wolański,Pafizkova 1976], ale nie doprowadziły one do jednoznacznego ustanowienia nowej dys-

cypliny badawczej czy chociaż by przedmiotu nauczania na studiach wychowania fizycz-

nego. Taka sytuacja spychała polskich badaczy na wysoce niekorzystne pozycje.

Nasilone działania podjęto dopiero na przełomie lat 80. i 90. Wówczas to organi-

zowano w Polsce dość liczne ważne międzynarodowe seminaria i konferencje poświę-

cone bezpośrednio problemom motoryczności człowieka (m.in. w 1985 i w 1989 r.

w Katowicach, w 1990 r. w Rogach koło Gorzowa Wlkp., w 1993 r. w Poznaniu). Podczas

konferencji w 1990 r. w Rogach koło Gorzowa Wlkp. W. Starosta doprowadził do

powstania Międzynarodowego Stowarzyszenia Motoryki Sportowej ( International As-

sociation of Sport Kinetics), organizacji, która bardzo szybko rozrosła się i wyszła

z wielu znaczą cymi inicjatywami przygotowania kolejnych międzynarodowych spotkań

badaczy zajmują cych się interesują cą nas problematyk ą . W 1989 r. J. Szopa utworzył

w AWF w Krakowie podstawy i rozpoczął wydawanie czasopisma (półrocznik)"Antropomotoryka". W tym samym czasie J. Raczek napisał cykl publikacji o przedmiocie

i koncepcjach teorii motoryczności [Raczek 1986, 1987 a,b, 1989, 1993]. Stopniowo

powstały w AWF-ach kolejne jednostki organizacyjne (katedry, zak łady, pracownie),

16



realizują ce pierwsze zajęcia dydaktyczne z przedmiotów, które w nazwie zawierają motoryczność człowieka. Wszystko to stało się impulsem do wyraźnego przyspieszenia

tempa badań naukowych. Na łamach "Antropomotoryki" toczą się dyskusje nad podsta-

wami teoretycznymi i ogólną struktur ą motoryczności człowieka [Raczek 1986, 1989,

1990, 1993; Szopa 1988,1989, 1990, 1993, 1994,1998; Osiński 1990,1998]. Te różno-

rodne działania powodują , że możliwe jest wydanie kolejnych, już inaczej zorientowa-

nych, całościowych ujęć problematyki motoryczności. Pod red. W. Osińskiego [1993]ukazała się monografia "Motoryczność człowieka -jej struktura, zmienność i uwarunko-

wania", wyd. AWF Poznań (współautorzy: Z. Drozdowski, R. Przewęda, J. Raczek,

W. Starosta, J. Szopa), a zespół autorów krakowskich J. Szopa, E. Mleczko, S. Żak [1996]

opublikował w Państwowym Wydawnictwie Naukowym pierwszy w Polsce akademicki

podr ęcznik 'Podstawy antropomotoryki". Jak pisano w zapowiedzi wydawcy tej ostatniej

pozycji - jest ona autorsk ą próbą syntezy aktualnego stanu wiedzy młodej dyscypliny

nauki. W latach 1997-1999 zespół skupiony w AWF w Katowicach wokół J. Raczka

zorganizował systematyczny cykl spotkań poświęconych różnym problemom badawczym

antropomotoryki i określeniu jej zakresu w dydaktyce akademickiej. Te potrzeby wynikają ze stopniowego wprowadzania problematyki teorii motoryczności (pod różnymi nazwami)

jako wyodr ę bnionego przedmiotu dydaktycznego oraz z wprowadzenia przez Radę Głów-

ną Szkolnictwa Wyższego antropomotoryki na listę przedmiotów niezbędnego minimum programowego dla akademickiego nauczania na kierunku wychowanie fizyczne.

Podsumowują c, trzeba uznać, że u podstaw powołania antropomotoryki jako

względnie samodzielnej dyscypliny tkwi przekonanie, że najbardziej nawet multidyscy-

pliname badanie zjawisk w obr ę bie motoryczności nie daje podstaw do pełnego rozezna-

nia jej istoty oraz nie wystarcza praktyce wychowania fizycznego, sportu, rekreacji. Nie

jest bynajmniej też w stanie zadowolić choć by wysoce doskonałe kompilatywne zestawie-

nie poszczególnych faktów badanych przez inne dyscypliny. "Teorię motoryczności -

pisał J. Raczek [1993] - rozumiemy jako generalizują cą i integrują cą wiedzę,

ujmują cą całokształt motoryczności człowieka w jej skomplikowanych objawach

i uwarunkowaniach oraz powią zaniach i zależnościach. W powyższym, szczegól-

nie nas interesują cym aspekcie, zajmuje się ona kompleksowym zjawiskiem

motoryczności w obszarze kultury fizycznej". E. Mleczko [Szopa, Mleczko, Żak

1996] wskazywał, że "antropomotoryka jest nauk ą o ruchu człowieka, która dąży do

obiektywnego zbadania zjawiska we wszystkich jego przejawach w celu dostarczenia

specjalistom różnych dziedzin wspólnego, jednolitego poglą du na istotę ludzkiej motory-

ki". Mają cy ambicje służenia również praktyce, teoretyk motoryczności nie tylko zajmuje

się diagnozą rzeczy wistości, co do której przebiegać mają procesy kształcenia i nauczania,

gdzie analizować będzie stan wyjściowy, struktur ę, ontogenezę oraz czynniki genetyczne,

środowiskowe, morfologiczne wyznaczają ce rozwój motoryczności. Na podstawie bo-

wiem wyłą cznie takiej wiedzy niepodobna rozwią zywać problemy skutecznego wywoły-

wania zmian w ustroju poprzez ćwiczenia fizyczne. Odr ę bnym zadaniem antropomotoryki

jest gromadzenie oraz systematyzacja wiedzy o tym, jak najlepiej kształcić poprzez

ćwiczenia fizyczne motoryk ę i, ogólnie, sprawność fizyczną człowieka, jak najskuteczniej

nauczać czynności motorycznych oraz jakie są warunki efektywności przebiegu tych

procesów.Główne zadania podejmowane przez antropomotoryk ę w zaprezentowanym ujęciu

stanowią zatem:

17



ZADANIA PODEJMOWANE PRZEZ ANTROPOMOTORYK Ę

ogólne koncepcje i modele w zakresie sprawności fizycznej i motoryczności człowieka,

badania zmian motoryczności człowieka w ontogenezie (procesy, zjawiska, mechaniz-

my rozwoju i dojrzewania) pod k ą tem podatności na wpływy zewnętrzne i opracowania

efektywnych sposobów realizacji procesów kształcenia i nauczania, uwarunkowania

sprawności fizycznej i motoryczności człowieka: genetyczne, środowiskowe,morfologiczne,

stawianie diagnoz dotyczą cych sprawności fizycznej i efektów motorycznych jako

elementów decydują cych o rozwoju i funkcjonowaniu organizmu, ze szczególnym

akcentem na zasady konstruowania i wykorzystania metod oceny motoryczności i testów

sprawności fizycznej,

zbieranie i systematyzowanie wiedzy dotyczą cej procesu uczenia ruchów i nauczania

umiejętności ruchowych (pojęcie, społeczne potrzeby, uczenie w świetle zasad dydak-

tyki, okoliczności sprzyjają ce, wyrabianie umiejętności patrzenia na ruch),

gromadzenie i systematyzowanie wiedzy o skuteczności kształcenia motorycznego

i sprawności fizycznej (czynniki warunkują ce, wpływ stymulacji w różnych okresach

życia, współzależności różnych elementów sprawności w procesie kształcenia itp.),

klasyfikacja ćwiczeń ruchowych oraz ocena ich efektywności i zajmowanegomiejsca z punktu widzenia zadań spełnianych w procesie kształcenia i nauczania.

W naszym traktowaniu zagadnień nawią zujemy do takich ujęć teorii motoryczności

ludzkiej (antropomotoryki), w których istotnym zamiarem jest nie tylko rozpoznanie istoty,

struktury i przejawów motorycznego działania, ale i przygotowanie do pracy pedagogicz-

nej. Problematyka tak zorientowanej antropomotoryki koncentruje się również na zagad-

nieniach zwią zanych z możliwościami, uwarunkowaniami i sposobami wyuczania różnych

umiejętności ruchowych oraz wywierania poprzez aktywność fizyczną wpływu na stan

zdrowia, wydolność, poprawę sprawności ruchowej, postawę ciała i odporność ustroju.

Zgodni pozostajemy tu z poglą dami J. Raczka [1993], który nastę pują co określał

główne zadania teorii motoryczno

ści (antropomotoryki):• scalać własny dorobek i osią gnięcia innych nauk oraz przedstawiać je w formie zinte

growanych teorii, modeli i całościowych koncepcji,

• przybliżyć oraz wdrożyć do praktyki nauczania treningu efekty badawcze, zasady i teorie

naukowe oraz wspierać działania weryfikują ce ich zasadność.

W zaprezentowanej w tej książce głównej koncepcji antropomotoryki próbujemy

też wyważyć pewne racje, wynikają ce z analizy aktualnie uprawianych w różnych krajach

subdyscyplin, ich założeń teoretycznych, obszarów poznawczych, przyjmowanych tech-

nik badań oraz realnie wystę pują cych w Polsce potrzeb badawczych i dydaktycznych.

Przyjęta tu główna konstrukcja treściowa z pewnością tylko w określonej mierze jest

zbieżna z poglą dami J. Raczka [1993] czy założeniami przyjętymi przez J. Szopę,

E. Mleczk ę i S. Żaka [1996]. Trudno też przewidzieć kierunek, zmian w latach najbliż-

szych i to, jak dalece będą one radykalne. Niewą tpliwie bowiem antropomotoryka znaj-

duje się w stadium in statu nascendi.

18



II. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I MOTORYCZNOSCCZŁOWIEKA: PODSTAWOWE POJĘCIA I ICHASPEKTY

1. SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I JEJ ZNACZENIE DLAPRZEJAWÓW MOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA

Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się zazwyczaj nie tylko z funkcją aparaturuchu, ale z biologicznym działaniem całego organizmu. Podłożem są określone predyspozycje i funkcje ustroju, a po stronie przejawów sprawność fizyczna wyraża się w określonych efektach motorycznych, prawidłowościach budowy ciała, a tak że osobni-czej aktywności fizycznej. Niezależnie więc od koncepcji teoretycznej przyjmuje się, żena sprawność fizyczną sk łada się nie tylko zasób opanowanych ćwiczeń ruchowych, alei poziom wydolności wszystkich narzą dów i uk ładów, zdolności motoryczne (siłowe,szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne elementy aktywnegostylu życia. Skuteczność działania poszczególnych fizjologicznych funkcji organizmu,a w szczególności sposób przetwarzania energii oraz zdolność dostatecznego przystoso-wania do zmiennych warunków otoczenia, mają więc tutaj pierwszoplanowe znaczenie.Współcześnie przyjmuje się na ogół, że ważny element sprawności fizycznej stanowirównież komponent kulturowy, wyróżniają cy się w różnym osobniczym poziomie aktyw-ności ruchowej.

Kiedy w 1968 r. komitet ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pró- bował uzgodnić definicję pojęcia sprawności fizycznej, to aż siedmiokrotnie odrzucanokolejne wersje. Wersję ósmą przyjęto bynajmniej nie dlatego, że wreszcie uzgodnionostanowisko w tym względzie, ale po prostu dobiegał końca czas obrad. Definicja ta brzmiała, że sprawność fizyczna to "zdolność do efektywnego wykonania pracy

mięśniowej". Jak zaznacza Wolański [1976], jest to bez wą tpienia definicja bardzokontrowersyjna — "aczkolwiek po głę bszym zastanowieniu nie jest ona tak absurdalna, na jak ą począ tkowo wyglą da". Fakt ten doskonale obrazuje, w jak głę boko złożony wkra-czamy splot zagadnień.

We współczesnych definicjach sprawności fizycznej podkreśla się, że jest towłaściwość, poprzez któr ą charakteryzujemy nie tylko poziom aktualnych możliwo-ści i zachowań ruchowych. Przede wszystkim konieczne jest uwzględnienie struktu-ralnego i funkcjonalnego podłoża, a tak że cech codziennej fizycznej aktywności danegoosobnika. Elementy te stanowią istotny komponent osobniczych zdolności do zdrowego,aktywnego i twórczego życia. Tak pojęta właściwość jest zarówno efektem wyćwicze-nia, jak i wychowania oraz oddziaływania warunków życia w środowisku zewnętrznym,

19



które powodują przestrojenie wszystkich funkcji i czynności organizmu, oraz czynników

wynikają cych z osobniczego zaangażowania w fizyczną aktywność i wrodzonych właści-

wości danego osobnika. Za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka,

który charakteryzuje się względnie dużym zasobem opanowanych ćwiczeń

ruchowych, wysok ą wydolnością uk ładu krążenia, oddychania, wydzielania

i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała oraz afirmują -

cym fizyczną aktywność stylem życia [Osiiiski 1991]. W polskiej teorii wychowania fizycznego takie stanowisko było już bliskie prof.

Gilewiczowi, kiedy pisał: 'W sporcie jako zjawisku na wskroś społecznej natury, podlega-

ją cemu działaniu prawa standardów, przyjęto uznawać za sprawdzian sprawności fizycznej

jedynie stopień przygotowania do konkretnych wysiłków, gdy tymczasem wychowawcę

interesować musi oprócz tego również stan zdrowotny młodzieży, budowa jej ciała,

prawidłowość rytmu rozwojowego i potencjał rozwojowych możliwości. Sam w sobie

efekt fizycznego wysiłku nie ma dla niego decydują cego znaczenia i przemawia do niego

tylko wtedy, kiedy zostaje uwspółmierniony z charakterem budowy ciała, wiekiem

i ogólnymi wskaźnikami rozwoju, jak również z konstytucjonalnymi cechami obserwowa-

nych" [Gilewicz 1964, s. 245]. Dzisiaj, wracają c do tej biologiczno-pedagogicznej idei, do

oceny poziomu sprawności fizycznej, obok testów opartych na analizie efektów określo-

nych czynności ruchowych, wprowadza się również charakterystyk ę postawy ciała, wła-ściwości fizjologicznych, parametrów morfologicznych (np. otłuszczenia ciała) czy nawet

niektórych dyspozycji psychicznych (zob. dalej - koncepcja health-related fitnes ś ).

Z oryginalnym ujęciem definicji sprawności fizycznej spotykamy się w koncepcji

Rensona i wsp. [ 1979, cy t. wg Eurofit 1993], na któr ą to powołują się twórcy Europejskiego

Testu Sprawności Fizycznej "Eurofit". Zgodnie z przyjętą propozycją pojecie spraw-

ności fizycznej mieści w sobie trzy główne, równoważne sk ładniki: a) organiczny,

b) motoryczny, c) kulturowy (ryc. 1). W tym ostatnim elemencie autorzy zwracają m.in.

uwagę na to, że proponowany test "powinien być uzupełniony oceną osobniczego zaanga-

żowania w fizyczną aktywność" za pomocą wspólnego, europejskiego kwestionariusza.

Przewęda [1985], podejmują c się kilkanaście lat temu klasyfikacji różnych fun-

kcjonują cych koncepcji teoretycznych i definicji sprawności fizycznej, wyróżnił najistot-

niejsze ich typy, co tu podajemy zgodnie z wcześniej przyjętą własną modyfikacją [Osiński

1991]:

• mechanistyczno-biologiczny,

• behawioralno-kulturowy,

• motoryczny,

• fizjologiczno-medyczny (zdrowotny).

Koncepcje mechanistyczno-bioiogicznc. W ujęciu pierwszym nawią zuje się do

mechanicznego pojęcia sprawności maszyny (iloraz pracy użytecznej do pracy włożonej).

Takie rozumienie sprawności fizycznej propagował w Polsce N. Wolański. Podkreślał on,

że sprawność fizyczna to "skuteczność biologicznego działania organizmu", a w rozwinię-

ciu szczegółowym ujmować można ją jako "stosunek poszczególnych fizjologicznych

właściwości organizmu (kr ążenia, oddychania, wytrzymałości kośćca na obciążenia, skur-

czów mięśni, wydzielania wewnętrznego, filtracji nerek, właściwości krwiotwórczych

szpiku i grasicy, zdolności oczyszczają cych wą troby itd.) do ich podłoża makro- i mikro-morfo- bio- fizyko-chemicznego" [Wolański, Pafizkova 1976]. W tym rozumieniu

w odniesieniu do działań ruchowych (motorycznych) sprawność fizyczna jest wyrażona

przez stosunek efektywności ruchów do morfologicznego podłoża, czyli predyspozycji

20



KOMPONENT

KULTUROWY

Ryc. 1. Trójczłonowa struktura sprawności fizycznej [Renson i wsp. 1979, cyt wg "Eurofit"]

[zob. też przyk ład obliczeń: Wołański, Parizkova 1976, s. 418-424]. Wyniki efektów

motorycznych oraz predyspozycji można przedstawić np. w skali T i obliczać iloraz

punktowej wartości efektu do średniej arytmetycznej wartości predyspozycji. Szopa[1996, wg Szopa, Mleczko, Żak 1996], komentują c krytycznie znaczenie tej definicji,

wskazywał, że w istocie określa się w niej umiejętności ruchowe, a nie sprawność fizyczną .Koncepcje behawioralno-kulturowe. Sposób rozumienia sprawności fizycznej, który

można nazwać behawioralno-kulturowym, k ładzie nacisk na osią gnięty poziom zaradności

i samodzielności motorycznej w różnych sytuacjach zewnętrznych. Chodzi szczególnie

o to, w jakiej mierze człowiek jest dostosowany do rozwią zywania problemów w

środowisku biogeograficznym i społeczno-kulturowym. Zdaniem Przewędy [1985] trzy

grupy właściwości osobniczych charakteryzują sprawność fizyczną ; a) wydolność

fizyczna ustroju i poziom rozwoju cech motorycznych ("człowiek może wykonać

czynność"), b) umiejętności ruchowe ("człowiek umie rozwią zywać zadanie"), c) moty-

wacja w działaniu ("człowiek chce osią gnąć pożą dany efekt"). Przyk ładowo H. H. Clarke

oraz D. H. Clarke [1978] definiowali sprawność fizyczną jako zdolność do prowadzenia

codziennych zadań (obowią zków) z wigorem i żwawo, bez nadmiernego zmęczenia

i z dużą energią konieczną do miłego spędzenia wolnego czasu oraz spotkania się

z niezwyk łymi (nieprzewidzianymi) sytuacjami i niebezpieczeństwami.

21



Koncepcje motoryczne. Trzecie stanowisko (motoryczne) jest w Polsce bardzo

rozpowszechnione i równocześnie - w świetle najnowszych tendencji — zdecydowanie

wą skie. Uwzględnia się w nim zazwyczaj poziom zdolności (cech) motorycznych, a więc

miar ą sprawności fizycznej jest pewna koniunkcja (złą czenie) takich właściwości, jak:

zdolności siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe, koordynacyjne. Takie koncepcje,

oparte wyłą cznie na różnych zdolnościach motorycznych (ang. motor abilities) - zdaniem

Safrit [1989] oraz Hensleya i Easta [1989], szczególnie rozwijano w USA w latach 50.i 60. W Polsce testy oparte na podobnych założeniach tworzyli m.in. Denisiuk [1975] oraz

Chromiński [ 1981 ]. Poszczególni badacze posługiwali się też często kategorią tzw. ogólnej

sprawności fizycznej, pojętej jako pewna unormowana i uśredniona wartość sumy rezul-

tatów poszczególnych prób ruchowych. Takie postę powanie, o pozorach poprawności,

prowadzi, szczególnie w wypadkach mocno zróżnicowanego poziomu w poszczególnych

elementach (np. wysoka siła - bardzo słaba wytrzymałość, lub odwrotnie), do otrzymania

wartości liczbowych, które w istocie o niczym realnym nie mówią . Szopa [1996 wg

Szopa, Mleczko, Żak 1996] określał tzw. sprawność ogólną jako zbiór pusty i nie mają cy

żadnej wartości informacyjnej dla określenia struktury sprawności osobnika. W literatu-

rze anglosaskiej rozpowszechnia się też takie rozumienie sprawności motorycznej (ang.

motor fitness) , zgodnie z którym pojęcie to oznacza jedynie tę część sprawności fizycznej

(ang. physicalfitness), która wyraża się poprzez określony poziom osobniczych zachowań w działaniach ruchowych ukierunkowanych na osią gnięcia ruchowo-sportowe (ang. per-

formance related fitness).

W tym miejscu zatrzymamy się również nad pojęciem sprawności ruchowej

w oryginalnym ujęciu, wprowadzonym przed wielu laty przez Gilewicza [1964]. Spraw-

ność ruchową charakteryzują te cechy osobnicze - pisał Gilewicz - które wyrażają się

jedynie w określonym zasobie opanowanych ćwiczeń ruchowych (nie wymagają cych

większego zaangażowania siły, szybkości i wytrzymałości) i ich technicznej doskonałości.

Im w podejmowanych działaniach motorycznych wystę puje mniej błędów, a więc wyko-

nywane są one bardziej trafnie, ekonomicznie, harmonijnie itp., tym wyższy jest poziom

sprawności ruchowej. "Oznacza ona - pisał Denisiuk [1972] - umiejętność wszechstron-

nego władania swym ciałem dzięki opanowaniu podstawowych nawyków ruchowych

poprzez ćwiczenie". Wysoce sprawnym (ruchowo) będzie zatem ten, kto potrafi dobrze

biegać, skakać, rzucać, wykonywać różnorodne ćwiczenia gimnastyczne i opanował znaczną ilość różnorodnych umiejętności ruchowych (w tym sportowych). Podłożem

sprawności ruchowej są predyspozycje koordynacyjne oraz własna aktywność, wykształ-

1 Przek ładają c fitness jako "sprawność", opieram się na wieloletniej tradycji w polskiej teorii wycho-

wania fizycznego i sportu. Pojecie fitness wystę puje też w genetycznych teoriach ewolucji. Autor jednej z prac

z tego zakresu pisze o fitness: "Różnie przek ładane na język polski, nie znalazło dotychczas ścisłego odpowied-

nika. Ani "zdatność", ani "stosowność" czy "przystosowanie" nie oddają w pełni jego znaczenia" [Griebe P.

Pojęcie "fitness" w genetycznych teoriach ewolucji, [w.] Ewolucja biologiczna. Szkice teoretyczne i metodolo-

giczne. Wrocław 1974, s. 125], Tłumacze prac poświęconych teorii ewolucji przek ładają też fitness na "wartość

przystosowawcza" (adaptacyjna) lub "wartość selekcyjna" - zob. E. O. Wilson, O naturze ludzkiej. ZyskiS-ka,Poznań 1998,przyp. tłum. s. 44. Trudności zwią zane z najbardziej stosownym tłumaczeniem fitness napotykałem

przy pisaniu całej tej książki. Konsekwencje natomiast takiego lub innego przek ładu mogą być daleko idą ce.

22



cona w procesie wychowania i rozwoju systemu motywacyjnego jednostki, jej zaintereso-

wań i poczucia obowią zku. Tym samym niska sprawność ruchowa - w przytoczonym

ujęciu - miała być zarówno nastę pstwem niezadowalają cych predyspozycji, a nawet

pewnych organicznych i czynnościowych upośledzeń centralnego uk ładu nerwowego, jak

i zaniedbań natury wychowawczej [Gilewicz 1964]. Koncepcje fizjologiczno-medyczne (zdrowotne). W ostatnim, czwartym typie

definicji sprawności fizycznej na plan pierwszy wysuwa się elementy fizjologiczno-me-dyczne i zdrowotne. Autorzy tej koncepcji myślenia o sprawności fizycznej k ładą nacisk

przede wszystkim na aspekty zdrowotne i sprawność energetyczną ustroju, a często

jedynie, wtórnie już, wspominają również o znaczeniu prawidłowej budowy ciała czy

wyników testów sprawności ruchowej. Cureton [1973], charakteryzują c, czym jest spraw-

ność fizyczna, najpierw wymieniał stan uk ładu kr ążenia oraz odporność na czynniki

chorobotwórcze, a nawet... stan umysłu. Sharkey [1990] w sposób szczególny podkreślał znaczenie sprawności energetycznej (zdolności tlenowe i beztlenowe - energetic fit-

ness). To fizjologiczno-medyczne (zdrowotne) stanowisko stopniowo zyskiwało na popu-

larności i ewoluowało w kierunku powstania oryginalnej koncepcji health-related fitness

(H-RF), tj. "sprawności zorientowanej na zdrowie". Z przytoczonych rozważań widać, że pojęcie "sprawność fizyczna" wyraźnie

zbliżyło się do kr ęgu zagadnień opisanych poprzez zakres znaczeniowy pojęcia zdrowia.Zgodnie z dość powszechnie znaną definicją , przyjętą przez Światową Organizację Zdro-

wia (WHO-OMS): "Zdrowie to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale

stan dobrego, Fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia"2 [wg Demel,

Sk ład 1970, s. 99]. Interesują ce jest przede wszystkim stworzenie definicji o charakterze

pozytywnym i dynamicznym oraz uwzględnienie, obok momentu obiektywnego, również

subiektywnego. Zdrowie stopniowo przestawało też pełnić wyłą czną rolę "abstrakcyjnej

antytezy realnej choroby", a sprawności fizycznej nie kojarzono już wyłą cznie z metodami

kształcenia umiejętności ruchowych. Przyjęcie rozumienia zdrowia jako tkwią cego u pod-

staw postę powania i autentyczny cel, stworzyło szansę na rzeczywiste zerwanie z jedno-

stronnym zapatrzeniem wychowawców fizycznych czy instruktorów rekreacji w sam uk ład

ruchowy i sprowadzaniem problemu wyłą cznie do spraw ćwiczeń ruchowych. Ze względu na znaczenie, jakie ostatnia z wyżej charakteryzowanych koncepcji, tj.

health-related fitness, ma dla systemu praktycznego postę powania w promocji aktywności

fizycznej, omawiamy ją dalej bardziej szczegółowo.

2. KONCEPCJA "HEALTH-RELATED FITNESS" JAKOTEORETYCZNA PODSTAWA KSZTAŁCENIASPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

W ostatnich kilkunastu latach, wraz ze zmianami w sposobie patrzenia na cele

podejmowania aktywności fizycznej, ewolucji podlega zarówno samo pojęcie sprawności

Na konferencji w Ałma-Acie dodano jeszcze do tej definicji, że zdrowie jest to "zdolność do

produktywnego, sensownego i twórczego życia w sferze społecznej i ekonomicznej".

23



fizycznej, jak i programy jej upowszechniania oraz zagadnienie oceny. Sprawność

fizyczną (ang. physical fitness) wyraźniej niż w przeszłości poczęto przeciwstawiać, a w

każdym razie odróżniać, od samych osią gnięć w działaniu (ang. motor performance lub

motor fitness). Reprezentatywne są tu poglą dy - znanych badaczy — Howleya i Franksa,

którzy w wydanej w 1997 r. obszernej podr ęcznikowej pracy przyjmują , że sprawność

fizyczna obejmuje: funkcje kr ążeniowo-oddechowe, względną szczupłość ciała, siłę

mięśniową i wytrzymałość oraz gibkość. Te elementy uznają za bezpośrednio zwią zanez wyższą jakością życia i posiadają ce znaczenie w zapobieganiu większości problemów

zdrowotnych. Osią gnięcia ruchowe generalnie jedynie bazują na sprawności fizycznej.

Obejmują one przede wszystkim jakieś specyficzne elementy sprawności oraz sobie tylko

właściwe umiejętności, które są przydatne w wykonywaniu z należytą energią

codziennych zadań czy też w zaangażowaniu się w wybranych dyscyplinach sportu,

wiele bowiem z nich wymaga wyją tkowo wysokiego poziomu zwinności,

równowagi, mocy, koordynacji i specyficznej szybkości. Howley i Franks [1997]

podają : "Celem sprawności fizycznej jest pozytywne zdrowie fizyczne, które

warunkuje niskie ryzyko wystą pienia problemów zdrowotnych. Osią gnięcia zaś

mają na celu zdolność angażowania się w codzienne zadania z adekwatną

energią oraz satysfakcjonują ce uczestnictwo w wybranych sportach".

Na ryc. 2 oraz 3 ukazano schematycznie cele, komponenty i zachowania wspiera- ją ce sprawność fizyczną oraz wspierają ce motoryczne osią gnięcia.

W ostatnich latach zmieniają się również poglą dy na testowanie sprawności fizycz-

nej. Chociaż nadał stanowi ono ważne ogniwo w racjonalnym procesie sterowania rozwo-

jem dzieci i dorosłych, to dzisiaj najczęściej wychodzi się tu z innych założeń i zmierza

do uzyskania inaczej zorientowanych celów.

Pierwsze symptomy zmian wystą piły w USA w połowie lat 70. [Franks i inni,

1988]. Już w drugim opracowaniu testu AAHPERD (American Ałłiance, 1980), wprowa-

dzono do baterii testów sportowych osią gnięć (ang. "Motor-Fitness Performance" -M-

FP) elementy cech sprawności fizycznej, które miały - już w samym założeniu -

informować o zdrowiu, tj. sprawność kr ążeniowo-oddechową , komponenty ciała i siłę

mięśniową . Te zmiany orientacji głównej były zgodne z nowymi tendencjami, później

nazwanymi Health-RelatedFitness (H-RF)3. Bouchard i Shephard [1994], współredak-

torzy liczą cych ponad tysią c stron materiałów pt. "Physical ActMty, Fitness, and

Health", będą cych przeglą dowym zbiorem najpoważniejszych dotychczasowych badań

naukowych w tym zakresie, przyjmują , że health-related fitness odnosi się do tych

komponentów sprawności, które są efektem korzystnego i niekorzystnego wpły-

wu zwyk łej aktywności fizycznej oraz które mają zwią zek z poziomem stanu

zdrowia. Komponenty te są określone: (a) zdolnością do podejmowania codzien-

nej aktywności z wigorem i żwawo, (b) takim stanem cech i zdolności, który

wskazuje na niskie ryzyko przedwczesnego rozwoju chorób i osłabienia sił

w wyniku małej aktywności" [Bouchard, Shephard 1994].

Ze względu na znaczną popularność nazwy koncepcji health-related fitness w wersji anglojęzycznej

i nieadekwatność każdego przek ładu (idiomatyczność), zdecydowano się na pozostawienie terminu w oryginal-

nym brzmieniu.

24



25



Te nowe tendencje wznowiły falę dyskusji nad metodologicznymi podstawami

badań sprawności fizycznej, nad struktur ą , interpretacją i wartością poszczególnych tes-

tów.W 1989 r. ukazała się praca Rowlanda, redaktora naczelnego "Pediatrie Exercise

Science", w której podjęto wiele problemów dotyczą cych naukowych podstaw testo-

wania sprawności dzieci [Rowland 1990]. Inni autorzy, np. Pate [1989] oraz Seefeld

i Vogel [1989] ukazali wszystkie wady i zalety skal sprawności dotychczas używanych

w USA. W rok później na tych samych łamach ukazała się praca Safrit [1990], dotyczą ca

badań nad trafnością i rzetelnością testów sprawności fizycznej. W 1996 r. zagadnienia te

z europejskiej perspektywy omówili w przeglą dowym artykule Kemper i Van Mechelen

[1996]. Relacjonują c główne etapy w historii stosowania testów sprawności fizycznej,

Kemper i Van Mechelen w konkluzji przyjęli, że Europa podążała tu za Stanami Zjedno-

czonymi Ameryki Północnej z około 20-letnim opóźnieniem. Trzeba też przyznać, że

dotą d w Polsce nie skonstruowano testu opartego na wyraźnie uświadamia-

nych przesłankach zdrowotnych, a więc i konsekwentnie osadzonego w ramachkoncepcji H-RF.

Stopniowo, odchodzą c od zapatrzenia w sukcesy motoryczno-sportowe, kiedy to

oceniano wyłą cznie osią gnięcia w zakresie sprawności funkcji mięśniowych i uk ładu

ruchu, przesunięto cele testowania na wskaźniki zdrowia i pełnię możliwości (ang. positive

26



health, tolal fitness, wellnes ś ). Testy poczęto tworzyć w intencji dobrej motywacji do

osią gania nie tylko wyższej sprawności obejmują cej poziom aktywności fizycznej, ale

i zmiany całego obecnego oraz przyszłego stylu życia [Docherty 1996, Oja, Tuxworth1995, Howley, Franks 1997]. Najogólniejszym celem testów tworzonych w ramach

koncepcji H-RF jest więc promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydol-

ność i dobrostan (ang. well-being). Chodzi tu zarówno o poszczególne jednostki,

jak i o populację oraz dostarczenie wszystkim narzędzia do oszacowania i oceny tych

aspektów sprawności, które są powią zane ze zdrowiem [Oja, Tuxworth 1995]. Wielokrotnie wykazywano, że mała aktywność fizyczna i sprawność współwystę-

pują z otyłością , osteoporozą , bólami kr ęgosłupa, chorobami uk ładu kr ążenia, zaburze-

niami metabolizmu węglowodanowego i lipidowego oraz różnymi problemami

psychospołecznymi [przeglą d zagadnienia m.in.: Bouchard, Shephard, Stephens eds.

1994]. Pomiar sprawności fizycznej ma służyć przede wszystkim celom diagnostycznym

i w szerokim kontek ście wspierać zmiany w zachowaniach zdrowotnych, a nie ma celów

samoistnych. Istnieje dzisiaj na ogół zgoda, że bardziej efektywna jest strategia nastawiona

na poprawę zdrowia jednostek i populacji, niż koncentracja na samym poziomie spraw-

ności. Atrybuty sprawności, łą cznie z informacjami o aktywności fizycznej, innymi

zachowaniami zdrowotnymi oraz danymi statystycznymi o zachorowalności i umieralno-

ści mają dostarczać wiedzę niezbędną dla lepszego zrozumienia wzajemnych zwią zków

zachodzą cych między stanem zdrowia a stylem życia. Bouchard i Shephard [1994], wykorzystują c dotychczasową wiedzę o powią za-

niach aktywności fizycznej i sprawności oraz ich znaczeniu dla pozytywnego zdrowia, za

zasadnicze komponenty sprawności, zgodnie z koncepcją H-RF, przyjmują : a) kompo-

nenty morfologiczne, b) komponenty mięśniowe, c) komponenty motoryczne, d) kompo-

nenty kr ążeniowo-oddechowe, e) komponenty metaboliczne (tab. 1).

Tab. 1. Komponenty i czynniki w ramach koncepcji " health-related fitness" [wg

Bouchard i Shephard, 1994] 1. Komponenty morfologiczne

- stosunek masy ciała do wysokości

- sk ład ciała

- tkanka tłuszczowa i jej dystrybucja

- otyłość brzuszna, tzw. wisceralna

- gęstość tkanki kostnej

- gibkość

2. Komponenty mięśniowe

-moc -s iła -

wytrzymałość

27



c.d. tabeli 1 3. Komponenty motoryczne

- zwinność

- równowaga

-koordynacja

- szybkość ruchu

4. Komponenty kr ążeniowo-oddechowe - submaksymalna wydolność wysiłkowa

- maksymalna moc aerobowa

- sprawność (funkcja) serca

- sprawność (funkcja) płuc

- ciśnienie krwi

5. Komponenty metaboliczne - tolerancja glukozy- wrażliwość na insulinę

- metabolizm lipido wy i lipoproteinowy

- charakterystyki oksydacji substratowej

Skinner i Oja [1994] wychodzą z założenia, że "health-related fitness obejmuje

te komponenty, które mają pozytywny wpływ na zdrowie, i te, które mogą być doskonalone

przez regularną aktywność fizyczną ". W tab. 2 ukazano komponenty i czynniki H-RF

uwzględnione przez ww. autorów.

Tab. 2. Komponenty i czynniki zgodne z koncepcją health-related fitness [wg Skinner iOja 1994]

Komponenty Czynniki 1. morfologiczne

(ang. morphologiced fitness) 2. mięśniowo-szkieletowe

(ang. musculoskeletal fitness)

3. motoryczne

(ang. motor fitness) 4. kr ążeniowo-oddechowe (ng. cardiorespiratoty fitness) 5. metaboliczne

(ang. metabolic fitness)

- sk ład ciała

- siła (budowa) tkanki kostnej

- siła mięśniowa i wytrzymałość

-gibkość

- kontrola postawy ciała

-maksymalna moc aerobowa - submaksymalna wydolność kr ążeniowo-oddechowa

- metabolizm węglowodanowy

-metabolizm lipidowy

28



W zaprezentowanych ujęciach sprawność fizyczną pojmuje się bardzo szeroko.

Przede wszystkim jest ona - jak w znanej definicji WHO - istotnym elementem zdrowia,

obok sprawności psychicznej i społecznej. Tak pojęta sprawność fizyczna rna być źródłem

i warunkiem pełnego, satysfakcjonują cego życia, a nie celem samym w sobie.

Same osią gnięcia i sprawność motoryczna są ważne głównie z punktu widzenia

różnych działań sportowych, chociaż mogą mieć one również swoje pozytywne implikacje

w zdrowiu. Sprawność motoryczna ogranicza bowiem, szczególnie w starszym wieku,liczbę upadków, co ma konsekwencje w mniejszym narażeniu na złamania kończyn.

Lepsza zaś postawa ciała z reguły ogranicza wystę powanie bólów kr ęgosłupa. Jak przyj-

muje Docherty [1996], zdolności motoryczne są warunkowane całym złożonym komple-

ksem cech neuromięśniowych, sensorycznych i proprioceptywnych, więc trudno je

oceniać. Najczęściej uwzględnia i wykorzystuje się tu różne specyficzne testy: równowagi

ciała, koordynacji ruchowej, zr ęczności, szybkości, czasu reakcji. Bezpośrednie jednak

znaczenie tak rozumianych elementów sprawności motorycznej, jako diagnostycznych

i prognostycznych dla oceny zdrowia osobnika czy populacji, jest co najmniej dyskusyjne.

W piśmiennictwie ostatnich lat pojawiają się głosy krytyki, dotyczą ce, takich

testów i ich baterii, które tworzy się bez wyraźnie określonej reguły głównej i expressis

verbis sprecyzowanego podstawowego celu. W szczególności chodzi o jasną deklarację:

czy test ma mierzyć sprawność motoryczna i osią gnięcia (M-FP), czy też komponentyzwią zane ze zdrowiem (H-RF) [Franks, Morrow, Plowman 1988, Safrit 1990, Seefeldt,

Vogel 1989].

Astrand i Rodahl [1977] w szeroko znanym podr ęczniku "Textbook of Work

Physiology" twierdzą , że większość testów uznawanych za oceniają ce sprawność fizyczną mierzy jedynie jakieś specjalne sportowe osią gnięcia i nie może być odnoszona do oceny

podstawowych funkcji fizjologicznych. Ćwiczenie i trening zbyt łatwo i nazbyt wydatnie

zwiększają w nich poziom osią gnięć, bo testy zawierają poważną komponentę umiejęt-

ności ruchowych. W ich ocenie pomiar sprawności fizycznej za pomocą tej metody

z fizjologicznego i medycznego punktu widzenia jest ułudą . Jeśli nie uwzględnia on

fizjologicznych uwarunkowań, niczego nie może wyjaśniać i jedynie gmatwa możliwość

zrozumienia mechanizmów przyczynowo-skutkowych.

Kemper oraz Van Mechelen [1996], współtwórcy testu Eurofit [19], uznaj

ą powy

ż-sze stanowisko za skrajne i przyjmują , że, poczynają c od klasycznych prac Fleishmana

[1964] i Clarka [1971], wyróżnić już można było pewne komponenty sprawności, zwane

zdolnościami (ang. abił ities). Od tego zaś czasu koncepcje analizy zdolności motorycz-

nych bardzo się rozwinęły. "Każde osią gnięcie sportowe może być lepiej lub gorzej

definiowane jako zdolności fizyczne plus specyficzne umiejętności (ang. skills)" [Kemper,

Van Mechelen 1996]. Nowo tworzone baterie testów sprawności fizycznej, takie jak np.

"Eurofit" [1993], mają na celu pomiar takich zdolności, jak siła, gibkość czy

wytrzymałość, a nie ocenę umiejętności ruchowych. "Nazwa zaś tych zdolności to

kwestia bardziej lingwistycznej interpretacji ogólnych komponentów sprawności

fizycznej aniżeli ich definicji". Tym niemniej również Kemper i Van Mechelen [1996]

przestrzegają przed zbyt pochopną interpretacją wyników testów, zalecają ostrożność w

posługiwaniu się terminologią i przestrzegają przed nieuprawnionym wnioskowaniem o

fizjologicznych funkcjach na podstawie wyników samych zachowań ruchowych.Problemem jest również wykorzystywanie testów sprawności w edukacji [Corbin

Whitehead, Lovejoy 1988, Fox, Biddle 1986, Fox, Biddle 1988]. Krytyka dotyczy przede

wszystkim tworzenia norm jako wyłą cznie statystycznych standardów, w których indy-

widualne osią gnięcia motoryczno-sportowe porównuje się z poziomem prezentowa-

29



nym w populacji przez rówieśników. Często też wyłą cznie na tej podstawie tworzy się

system różnorodnych nagród. Takie ujęcie z reguły nie uwzględnia oceny sprawności

zorientowanej na zmianę stylu życia i słabo mobilizuje do stałej pracy nad sobą . W ostatnio

tworzonych bateriach testów H-RF bierze się pod uwagę przede wszystkim standardy

oparte na akceptowanym poziomie kryteriów - osią gnięć wyznaczonych z punktu widze-

nia potrzeby zdrowia i ogólnego dobrostanu [Cooper Institute for Aerobics Research, 1987,

American Alliance 1988, Manitoba Education, 1989, Safrit, 1990, Oja, Tuxworth 1995].W rzeczywistości chodzi tu o to, aby określić: "jak wiele sprawności wymaga dobre

zdrowie?" [Oja, Tuxworth 1995], ale odpowiedź na tak postawione pytanie bynajmniej

nie jest prosta. Chodzi tu zarówno o zwiększoną funkcjonalną adekwatność, jak i o

zapobieganie wystę powaniu chorób. Niestety, postę powanie prowadzą ce do określenia

stosownych kryteriów jest oparte, jak dotą d, na znacznej arbitralności, ponieważ brak jest

dostatecznie licznych, wiarygodnych, empirycznych badań w tym zakresie. W piś-

miennictwie wskazuje się na potrzebę równoległego uwzględniania standardów statys-

tycznych [Oja, Tuxworth 1994, Docherty 1996,Howley,Franks 1997].

Test sprawności ukierunkowany na zdrowie ("heatih-related fitness") a

test sprawności oceniają cy osią gnięcia motoryczne ("' motor-fitness performance")

Bardzo ważna jest umiejętność odróżnienia testów oceniają cych różne aspekty

zdrowia od testów mierzą cych i zorientowanych na osią gnięcia motoryczne. Test spraw-

ności ukierunkowany na zdrowie (H-RF) ma mierzyć te czynniki, które odnoszą się do

zdrowia i ułatwiają jednostce wykorzystanie pełni możliwości (ang. wellnss). Spraw-

ność kr ążeniowo-oddechowa i pomiar komponentów ciała (głównie otłuszczenia) są

ogólnie uważa się za kluczowe w ocenie optymalnego zdrowia. 4utorzy zaliczają

do olch również silę, wytrzymałość mięśniową , gibkość i niekiedy postawę

ciała. Za testy osią gnięć motorycznych (M-FP) i uważa się na ogół scenę mocy

eksplozywnej, zwinności — zr ęczności; koordynacji oraz szybkości. Niekiedy w

testach M-FP ujmuje się również poziom specyficznych motorycznyeh umiejętności

[Fox i Biddle 1986, Docherty 1996]. Waest oraz Bucher [1991] w XI wydaniu podr ęcznika "Foumiations oj Pkysical Education and Sport" klasyfikują i wyróżniają

poszczególne komponenty sprawności w sposób przedstawiony w tab. 3. Testy sprawności, oceniają ce osią gnięcia motoryczne (M-FP), są głównie używane

do przewidywania indywidualnych możliwości sportowych i wyszukiwania osób, które

mogą zyskać przewagę nad irmymi w różnych dyscyplinach sportu. Niewiele mówią one

jednak o zdrowiu i osią ganiu przez jednostk ę owej pełni możliwości. W szczególności zaś

najczęściej indywidualne wyniki zależą od wyposażenia genetycznego i poziomu biolo-

gicznej dojrzałości. Natomiast w testach H-RF nacisk k ładzie się, zamiast na umiejętności

i osią gnięcia motoryczne, na czynniki określają ce i służą ce zdrowiu. Przyk ładowo

w Manitoba Schoois Fitoess [1989] zawarto wskazanie, aby mierzyć i rozwijać "pozytywne

postawy i nawyki, które prowadzą do zdrowego życia". W "Te ście Sprawno ści

Fizycznej Dzieci i M ł odzie ż y YMCA" Franks [1989] zaleca: "Jest ważniejsze, aby dziecistosowały odpowiednią dietę żywieniową , aniżeli posiadały pewien procent tłuszczu

w ustroju". W prezentacji i ocenie wyników -nie powinno się bowiem bazować na

30



Tab. 3. Typowa klasyfikacja poszczególnych komponentów sprawności [Wuest, Bucher

1996]

Komponenty sprawności

"Sprawność powią zana ze zdrowiem"

(ang. heakh-related fitness)

• sk ład ciała

• wydolność tlenowa

• gibkość

• wytrzymałość mięśniowa

• siła mięśniowa

"Sprawność powią zana z osią gnięciami motorycznymi"

(ang. motor-performance-related fitness)

• zwinność

• równowaga

• koordynacja

»moc

• czas reakcji

• szybkość

biologicznej dziedziczności, ale na zachęcaniu do aktywnego stylu życia [Corbini wsp. 1988].

Testy tworzone na potrzeby oceny osią gnięć motorycznych (M-FP) bywają jednak nadal wykorzystywane przy porównywaniu sprawności młodzieży z różnych

krajów i monitorowaniu trendów seksualnych. Niektóre baterie testów (np. Eurofit -1993)

były tworzone wyraźnie w ramach koncepcji kompromisowej i uwzględniają zarówno

elementy sprawności zwią zanej z osią gnięciami (M-FP), jak i sprawności zwią zanej ze

zdrowiem (H-RF). Granice, w teorii dość ostre, w praktyce-mogą się zacierać. Ważna jest

zatem nie koncentracja wyłą cznie na opisie poszczególnych testów, ale jasne określenie

podstaw koncepcji teoretycznej (doktryny) i intencji g łównej [Docherty 1996].

Docherty [1996] podaje nastę pują ce warunki, jakie winien spełniać test sprawności

fizycznej:

WARUNKI POPRAWNOŚCI TESTU SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

• test sprawności powinien być zintegrowany z programem szkolnym i używany jako

narzędzie pedagogiczne,

• testowanie sprawności jest tylko jednym z wielu elementów wszechstronnego programu

edukacji sprawnościowej,

• w testowaniu sprawności fizycznej powinno się położyć nacisk na te elementy, które są zwią zane ze zdrowiem (H-RF),

• test sprawności fizycznej powinien być prowadzony z rozwagą , życzliwością i dawać

zadowolenie,

• wyniki testowania powinny być w poważny sposób omawiane i interpretowane z

uczniami oraz ich rodzicami,• jeśli został użyty jakiś system nagród, to powinien być on motywują cy dla wszystkich

uczniów.

31



Standardy oceny oparte na statystycznej normie

oraz na kryterium poziomu zdrowia Od kilku lat prowadzi się poważne dyskusje nad nową , opartą na innych założeniach

oraz kryteriach, skalą sprawności fizycznej [Ross i inni 1987]. W przeszłości najczęściej

ocenę wyrażano na podstawie różnych tworzonych poprzez badania rówieśników popu-

lacyjnych norm (ang. normative-referenced scales lub popuł ations norms) i porównaniaz nimi wyników uzyskanych przez danego osobnika. Normy tworzono najczęściej według

statystycznych skal kwartylowych, centylowych, skal T, wartości standardowych itd. Ten

tradycyjny sposób oceny jest w ostatnich latach krytykowany jako nieadekwatny i niesto-

sowny (nie tylko w ramach koncepcji H-RF). Wskazuje się na sztuczność przyjmowanych

przedziałów, które w rzeczywistości nie wystę pują , na adekwatność norm jedynie

w stosunku do tej samej populacji oraz na znaczenie w wynikach komponenty dojrza łości

płciowej i wyposażenia genetycznego. Stosowanie metody opartej na statystycznej

normie populacyjnej słabo zachęca badanych do troski o zdrowie i rozwój pełni

możliwości [Franks 1989, Docherty 1996, Howley, Franks 1997]. Już wiele lat temu

wykazano, że dziecko w tym samym wieku kalendarzowym może się różnić pod względem

wieku biologicznego nawet o 3, 4, 5 i więcej lat [Tanner 1963]. Uczeń może więc

odczuwać, że normy są poza jego możliwościami i w konsekwencji rezygnować z uczest-nictwa w ćwiczeniach [Corbin i wsp. 1988, Oja, Tuxworth 1995].

Tradycyjny sposób konstrukcji normy powoduje również, że ocena wyniku zależy

od populacji, która stanowi punkt odniesienia. Przyk ładowo, jeśl i poziom sprawności

w populacji obniża się, to i łatwiej można zostać ocenionym jako "sprawny" [Kemper,

Mechelen 1996]. Te wszystkie niedogodności, niejasności i słabe teoretyczne uzasadnienia

koncepcji spowodowały, że już wiele lat temu AAPHERD [American Alliance 1980]

poddał rewizji stanowisko oparte na wyznaczeniu statystycznej normy. "W rzeczywistości

nacisk należy położyć nie na to, kto przebiegł najszybciej jakiś dystans lub kto ma najniższy

poziom cholesterolu, ale na pomoc wszystkim w zrozumieniu, jak podjąć próbę osią gnię-

cia i utrzymania zdrowego poziomu sprawności kr ążeniowo-oddechowej, adekwatnego

otłuszczenia ciała i właściwej sprawności kr ęgosłupa" [Howley, Franks 1997]. Nowa metoda polega na wyznaczeniu stosownych specyficznych kryteriów (ang."criterion-referenced standards" - Docherty 1996, "criterion values" - Oja, Tuxworth

1995,"criterion health status"— Howley, Franks 1997), które powinien osią gnąć badany.

Standardy mają określać oszacowany poziom osią gnięć, który opisuje optymalne zdrowie.

Chodzi tu o redukcję ryzyka chorób uk ładu kr ążenia i wielu innych dolegliwości.

W większości kryteria te wyznacza się dość arbitralnie. Kwestią najbardziej dyskusyjną

jest, czy poszczególne testy uwzględniane w bateriach tworzonych w ramach koncepcji

H-RF rzeczywiście wnoszą stosowne informacje o zdrowiu i pełni możliwości. Niewą tpli-

wie brakuje dotą d dostatecznej liczby dobrze zweryfikowanych badań. Bez nich dylematy

nie zostaną usunięte, a twórcy testów muszą bazować na intuicji oraz tzw. trafności

teoretycznej (ang. construct validity) danej skali [Docherty 1996]. Pełne zresztą , ścisłe

matematycznie i teoretycznie uzasadnione, wyznaczenie kryteriów nie wydaje się możliwe

nie tylko obecnie. Trzeba jednak pamiętać, że osobnik powinien przede wszyst-

kim wiedzieć, czy osią ga ów pożą dany, z punktu widzenia zdrowia, standardsprawności, a nie tylko, w którym miejscu w rozk ładzie procentowym wyników

w populacji akurat się znajduje [Franks 1989].

32



Cureton i wsp. [1990, 1994] podejmowali się zobiektywizowanego określenia

kryterium sprawności wytrzymałościowej. Oszacowano, że zdolność do biegu z pr ęd-

kością 8 km • godz." stanowi minimalne wymagania dla normalnej codziennej aktywności

i utrzymania zdrowia [Kemper, Mecheien 1996]. Ustalono również, że minimalny poziom

zdolności wytrzymałościowej stanowi pokonanie biegiem dystansu co najmniej 1 km

w cią gu 12 min (tzw. test Coopera). Oja i Tuxworth [1995] uznali, że adekwatne kryterium

wydolności dla 40-64-letnich mężczyzn to maksymalny pobór tlenu (V02max) w grani-cach 32-35ml • kg" min" . Kryterium to wyznaczono na podstawie stanu zdrowia oraz

poziomu codziennej aktywności fizycznej osobnika przy wydatku energetycznym ok.

7,5 kcal/min. Ekelund i wsp. [1988] wykazali, że u osób o wyją tkowo niskiej sprawności

niebezpieczeństwo śmierci wzrasta ośmiokrotnie. Podejmowano również z różnym po-

wodzeniem m.in. próby wyznaczenia najstosowniejszych kryteriów dla siły nóg [Edwards i

wsp. 1977]oraz dla mocy i gibkości( Health Education Authority 1992).Oja i

Tuxworth [1995] przyjmują za prawidłowy poziom poboru tlenu VO2max ok. 46-52 ml kg-1

• min-1dla młodych mężczyzn i 35-40 ml kg-

1• min-

1u mężczyzn w siódmej dekadzie

życia. Opierają c się na obecnych trendach, opiniach i wynikach badań naukowych,

w badaniach populacyjnych powinno się propagować przede wszystkim testy two-

rzone w ramach koncepcji H-RF. Stopniowo też powinno się rezygnować ze stosowaniaw ocenie wyników sprawności skali opartej wyłą cznie na normie statystycznej. Zamiast

tego należy ćwiczą cemu wskazywać jego aktualne potrzeby i pożą dane zachowania [Fox

i Biddle 1988]. Po pewnym czasie ćwiczą cy powinien być ponownie poddany testowaniu

po to, aby zbadać, czy poprzednio wyznaczony cel został osią gnięty. Przy takim postę po-

waniu nacisk trzeba k łaść na praktyczne cele, a nie na statystyczne normy [Docherty

1996, Franks 1989].

Ocena znaczenia poszczególnych komponentów sprawności w

ramach koncepcji H-RF Dany test może być uznany za "dobry" jeśli pomiar:

• dotyczy tego, co się zak łada ("trafność"),

• bada właściwość w sposób konsekwentny (powtarzalny - "rzetelność"),

• jest dokonywany z należytą dok ładnością ("obiektywność").

Na gruncie koncepcji H-RF należy rozważyć nastę pują cy problem: które aspekty

sprawności powinny być włą czane do baterii testów? Jak podano wcześniej, za Skinnerem

i Oją [1994], sprawność definiowana w ramach koncepcji H-RF obejmuje nastę pują ce

komponenty: morfologiczne, mięśniowo-szkieletowe, motoryczne, kr ążeniowo-oddecho-

we i metaboliczne. Dotą d jednak znaleziono niewiele empirycznie potwierdzonych da-

nych uzasadniają cych - w pełni wiarygodnie - to czy inne stanowisko. Mało jest

całkowicie sprawdzonych informacji dotyczą cych określenia niezbędnego poziomu takie-

go czy innego aspektu sprawności dla pozytywnego zdrowia. Na niektóre problemy,

zwią zane ze znaczeniem głównych komponentów H-RF, zwrócimy niżej uwagę. Oczywi-

ście nie jest to pełny przeglą d piśmiennictwa. (1) Sprawność morfologiczna jest ważnym komponentem H-RF. Wielokrotnie

wykazywano, że różne elementy morfologiczne są skojarzone nie tylko z większą zacho-

rowalnością , ale tak że ze wskaźnikami umieralności.

33



Najprostszym i wartościowym wskaźnikiem oceny budowy ciała jako elementu

H-RF jest tzw. BMI {Body Mass Index), określają cy stosunek masy ciała (w kilogra-

mach) do kwadratu wysokości ciała (w metrach). Zarówno zbyt wysoka, jak i zbyt niska

wartość wskaźnika wykazuje zwią zek ze zwiększoną umieralnością [Waaler 1983].

Wyraźnie duża wartość wskaźnika współwystę puje z zaburzeniami tolerancji na glukozę,

hiperlipidemią , hiperinsulinemią , nadciśnieniem tętniczym i chorobami uk ładu kr ążenia

[Stamler 1979]. Ważnym elementem jest również dystrybucja tłuszczu. Wiele badań wskazuje,

że miejsca rozłożenia tłuszczu w ustroju mogą być istotniejszym determinantem chorób

uk ładu sercowo-naczyniowego i zaburzeń metabolicznych, niż ogólna wielkość otłuszcze-

nia [Despres i wsp. 1990]. Bouchard i Shephard [1994] wskazują na wyją tkowe znaczenie

fałdu skórno-tłuszczowego tułowia i brzucha (otyłość wisceralna), którego wysoki poziom

jest skojarzony z insulinoopornością , hiperinsulinemią , profilem lipidowym i podwyższo-

nym ciśnieniem krwi [Kissebah, Peiris 1989, Despres i wsp. 1988]. Nadmierne otłuszcze-

nie górnej części ciała zwiększa ryzyko przedwczesnej umieralności u obu płci [Lapidus

i wsp. 1984]. Stwierdzono, że śmiertelność spowodowana chorobami uk ładu sercowo-

naczyniowego jest powią zana z określonym profilem dystrybucji tłuszczu w ustroju

[Higgins i wsp. 1988, Ducimetiere, Richard 1989, Despres i wsp. 1990]. Kolejnym czynnikiem sprawności morfologicznej w ramach H-RF jest mineralna

gęstość kości. Powszechnie znane jest zjawisko progresywnego obniżania się tego

czynnika wraz z wiekiem. Szczególnie jaskrawo problem wystę puje u kobiet po menopau-

zie, co objawia się osteoporozą i zagraża złamaniami kości. W badaniach stwierdzono, że

złamania szyjki kości udowej powodują wzrost śmiertelności od 12 do 20% w cią gu

pierwszych 4-8 miesięcy [Miller 1978]. Wyraźnie wzrasta też wówczas liczba zachorowań

na różne dolegliwości. Snow-Harter i wsp. [1990] wskazywali na wysok ą korelację

pomiędzy siłą mięśniową i budową mineralną kości. Czynnikami ryzyka wystą pienia

osteoporozy są : obciążenie dziedziczne, obniżenie poziomu estrogenów, dieta niskowa-

pniowa i mały poziom aktywności fizycznej [Skinner, O ja 1994]. (2) Sprawność mięśniowo-szkieletowa. Najczęściej są tu wymieniane: siła

i wytrzymałość ramion i nóg, ponieważ ich należyty poziom może ułatwiać prawidłowe

funkcjonowanie tułowia i grzbietu. Buskirk i Segal [1989] wskazywali na zwią zek zmniej-

szonej siły u osób starszych z ograniczeniem codziennej życiowej aktywności. Buchner

i wsp. [1992] wskazywali na zwią zek wytrenowania mięśni szkieletowych z zachowaniem

do późnego wieku pewnej niezależności i ogólnej kondycji. Hildebrandt [1987] oraz Frymoyer i Cats-Baril [1987] dowodzili, że dobrym

wskaźnikiem bólów kr ęgosłupa w jego dolnej części jest poziom siły mięśni tułowia.

W wielu badaniach przekrojowych ukazano też znaczenie poziomu wytrzymałości i siły

zarówno zginaczy, jak i prostowników tułowia w czasie skurczu izotonicznego i izome-

trycznego dla wystę powania bólów kr ęgosłupa [Jórgensen, Nicolaisen 1986, McNeil

i wsp. 1980, Smidt i wsp. 1987, Thorstensson, Arvidson 1982]. Na podstawie wyników

tych badań trudno jednak wskazać czy bóle grzbietu są przyczyną , czy konsekwencją

słabego poziomu siły mięśniowej [Skinner, Oja 1994]. Badania te pozwoliły jednak na

wysunięcie szeregu interesują cych hipotez dotyczą cych mechanizmów wystę powaniazjawiska [m.in. Plowman 1992].

Gibkość jest włą czana do testów H-RF. Frymoyer i Cats-Baril [1987] oraz

Rihimaki [1991] wykazali, że ograniczona ruchomość kr ęgosłupa współwystę puje

34



z ryzykiem pojawienia się bólów w dolnej części grzbietu. Z tego punktu widzenia

zajmowano się znaczeniem czynnika wieku, płci oraz uwzględniano różne sposoby po-

miaru. Badano też wpływ treningu na wystę powanie bólów w różnych odcinkach kr ęgo-

słupa [Skinner, Oja 1994]. Jednak niewiele danych potwierdza znaczenie gibkości dla

zdrowia i fizycznych osią gnięć [Hubley 1991]. W ostatnich latach kwestionuje się użyte-

czność pomiaru gibkości dla oceny prawdopodobnego wystę powania bólów w dolnej

części kr ęgosłupa [Nachemson, 1991, cyt. wg Docherty 1996]. Trzeba też pamiętać, żenajczęściej stosowana ocena pomiaru gibkości poprzez głę bokość sk łonu w przód

w siadzie (ang. sit-and-reach) nie ocenia gibkości, a jedynie jeden z jej aspektów. Jest też

wą tpliwe, w jakiej mierze w tego typu pomiarach daje się rozdzielić znaczenie budowy

kości i stawów, siłę i rozcią gliwość mięśni, przygotowanie organizmu oraz motywa-

cję i odporność na ból [Hoeger i wsp.1990].

(3) Sprawność motoryczne jest ważna szczególnie w okresie wzrastania, kiedy

dziecko odkrywa swoje ruchowe możliwości i rozwija podstawowe umiejętności motory

czne. Wówczas też wykształcają się: zwinność, równowaga, szybkość ruchów i koordy

nacja. Przyjmuje się, że znaczenie tych elementów, z punktu widzenia potrzeb sprawności

fizycznej i fizjologicznej oraz całego kompleksu cech pozytywnego zdrowia, jest margi

nalne [Bouchard, Shephard, 1994, Skinner, Oja 1994, Docherty 1996, Howley, Franks1997]. Sattin [1992] wskazywał na znaczenie równowagi ciała i sprawności chodze

nia u kobiet w okresie, kiedy wystę puje dość powszechna u nich postmenopauzalna

osteoporoza. Mała sprawność motoryczna jest tu poważnym czynnikiem ryzyka, predys

ponują cym do upadków i częstych powik łanych złamań kości.

Skinner i Oja [1994] wśród czynników H-RF wymieniają w zakresie sprawności

motorycznej przede wszystkim kontrolę postawy ciała. Johansson [1989] opisuje ten

komponent jako kombinację równowagi, koordynacji, kontroli psychicznej i szybkości

neuromięśniowej. Wskazywano też, że kontrola postawy ciała ulega zak łóceniu u osób

z bólami kr ęgosłupa w jego dolnym i górnym odcinku [Oddson 1990, Johansson 1989].

Podobnie jak bóle kr ęgosłupa, przyczyniać się może również niski poziom niektórych

umiejętności ruchowych [Videman i wsp. 1989].

(4) Sprawność kr ążeniowo-oddechową uważa się za najważniejszy kompo

nent H-RF. Submaksymalna zdolność wysiłkowa (ang. suhmaximal exercise capa-

city) i wytrzymałość są określane jako tolerancja na wysiłek o małej mocy, ale trwają cy

dłuższy czas. Są one zależne od: systemu dostarczania tlenu oraz obwodowej utyli

zacji tlenu i resyntezy ATP, sprawności procesów termoregulacyjnych oraz innych

fizjologicznych i metabolicznych czynników. Osoba z małą submaksymalną zdolnością

wysiłkową szybciej męczy się i może natrafiać na problemy w czasie podejmowania

normalnej codziennej aktywności [Bouchard, Shephard 1994].

Wykazano, że wysiłki aerobowe i sprawność krążeniowo-oddechowa wy-

wierają pozytywny wpływ na uk ład sercowo-naczyniowy [Leon 1991,Powelli wsp. 1987].

Również w wielu badaniach stwierdzono zwią zek między sprawnością kr ążeniowo-odde-

chową i wytrzymałością a nadciśnieniem, cukrzycą insulinoniezależną i otyłością [Haskell

1991]. U osób starszych wartość maksymalnego poboru tlenu (VO2max) maleje o ok. 10%na każdą dekadę lat [Skinner, Oja 1994].

Maksymalna moc aerobowa jest powią zana z wieloma wskaźnikami zdrowia [Blair

i wsp. 1989], a w szczególności niskie VO2tnax wykazuje zwią zek z chorobami uk ładu

35



sercowo-naczyniowego. Stwierdzono też, że systematyczna aktywność fizyczna ma pozy-

tywny wpływ zarówno w wypadku zbyt wysokiego, jak i zbyt niskiego ciśnienia krwi

[Holmgren 1967, Hagberg 1990].

(5) Sprawność przemian metabolicznych jest wyrazem odpowiedniego dzia-

łania hormonów, szczególnie insuliny, normalnej gospodarki węglowodanowej w obr ę bie

krwi i tkanek oraz prawidłowego metabolizmu lipidowego [Bouchard, Shephard 1994].Kohl i wsp. 1992 wskazywali, że ryzyko śmierci zwiększa się wraz ze wzrostem

poziomu glikemii. Zaleca się specjalne programy ćwiczeń z małą intensywnością i długo-

trwają ce, które mogą poprawiać kontrolę glukozy krwi, szczególnie u osób ze słabym

mechanizmem kontroli [Leon i wsp. 1979]. Regularna aktywność fizyczna wpływa też na

metabolizm lipidowy, obniżenie ogólnej ilości cholesterolu, frakcji LDL - cholesterolu

i triglicerydów oraz na wzrost frakcji HDL - cholesterolu [Wood, Stefanick 1990]. Tym

samym obniża ryzyko wystą pienia miażdżycy tętnic oraz choroby wieńcowej serca. Te

pozytywne zmiany w gospodarce lipidowej obserwowano nawet wówczas, kiedy wysiłek

był na tyle niski, że nie wpływał na wzrost V02max [Hardman i wsp. 1989].

Ważnym wskaźnikiem sprawności metabolicznej jest również stosunek lipidów do

utlenianych węglowodanów. Jest to istotne zarówno w trakcie wypoczynku, jak i podczas

wysiłków submaksymalnych. Przyjmuje się, że silniejsza oksydacja lipidów może być pożą dana z punktu widzenia utrzymania sprawności fizycznej, sportowych

osią gnięć i kontroli masy ciała [Bouchard, Shephard 1994].

Konkluzje. Warto jeszcze odnotować, że w piśmiennictwie pojawiają się propo-

zycje zastą pienia dotychczas najczęściej używanego terminu health-related fitness po-

przez health-related physical activity lub health-related exercise. Te nowe propozycje

wynikają z obserwacji, że wielu młodych ludzi, którzy postrzegają siebie jako słabszych

w porównaniu z innymi, uznaje, że fitness nie jest dla nich [Harris 1994]. Nowe ujęcia

rodzą się też z przekonania, że będą one bardziej nośne i użyteczne z punktu widzenia

potrzeb edukacyjnych i promocji zdrowego stylu życia.

Implikacje przedstawionych tu założeń koncepcji H-RF są daleko idą ce. Dotyczą

one: (1) teoretycznych i metodologicznych podstaw rozróżniania i definiowania takich

pojęć, jak: sprawność fizyczna, osią gnięcia motoryczne, sprawność motoryczna itp. oraz

ich wzajemnych relacji, (2) przyjmowanych najogólniejszych i najbardziej podstawowych

założeń metodologicznych w badaniach nad struktur ą sprawności fizycznej (motoryczno-

ści?), (3) określenia głównych intencji, podstawowych założeń klasyfikacyjnych i wyko-

rzystywania (problemy nagradzania oraz promocji) testów sprawności fizycznej

(motoryczności?), (4) ustalenia celów i kryteriów oceny oraz podstaw konstrukcji skal

odniesienia.

Baumgartner i Jackson [1987] stwierdzali: "zmiana ogólnej koncepcji spraw-

ności fizycznej z orientacji sportowej w kierunku health-related fitness sprawia,

że musi być położony większy nacisk na funkcję krążeniowo-naczyniowa, sk ład

ciała (szczupłość/otyłość), siłę, wytrzymałość oraz gibkość dolnej części grzbietu,

a wiec na cechy wskazywane przez badaczy problemów medycznych i wy-

chowania fizycznego jako najważniejsze dla promocji zdrowia i redukcji czyn-ników ryzyka ". Tendencja główna jest czytelna, mimo rozległego piśmiennictwa, doty-

czą cego analizowanego tematu, przy cią gle w wielu miejscach słabym naukowym

36



zweryfikowaniu podstawowych kwestii i istnieją cych różnych kontrowersjach klasyfika-cyjnych.

3. MOTORYCZNOŚĆ CZŁOWIEKA - RÓŻ NE KONCEPCJEPOJĘCIOWE I KLASYFIKACYJNE

Zagadnienie motoryczności ludzkiej jest niezmiernie złożone, gdyż odnosi się dożywego człowieka. Dzięki sferze ruchu człowiek niemalże zawsze jest w stanie aktywnościw stosunku do otoczenia. Znajduje to swój wyraz zarówno w jego pracy, twórczościartystycznej, sporcie, jak i każdej postaci kontaktów z innymi ludźmi. Wszystkie zacho-wania ruchowe są w każdym momencie wypadkową oddziaływania czynników biologicz-no-mechanicznych oraz społeczno-ku Rurowych. Różnorodność wpływów powoduje,

że ustalenie klasyfikacji i uniwersalnych norm napotyka na poważne trud-

ności. Czynniki społeczno-kulturowe odgrywają dużą rolę w kształtowaniu wzorcówzachowań motorycznych, a te potrafią zabarwić inne formy egzystencji ludzkiej. Tawielość uwarunkowań i trudność opracowania wiarygodnych metod badawczych powo-dują , że niełatwo jest o zebranie faktów najbardziej interesują cych i równocześnie w pełni

uzasadnionych. Brak też jest w wielu wypadkach precyzyjnie ustalonej i jednolitej apara-tury pojęciowej. Trafnie to zauważyli Wolański i Pafizkova [1976]: "w zagadnieniumotoryczności człowieka istnieje tak wielki zamęt pojęciowy, jaki nie charakteryzujechyba żadnej innej, możliwej do obiektywnych badań naukowych, dziedziny aktywnościżyciowej człowieka".

W piśmiennictwie można napotkać różnorodne próby zdefiniowania pojęciamotoryczności. "Motoryka lub motoryczność ludzka - czytamy w Teorii wychowa-

nia fizycznego Demela i Sk ł ada [1970]— to pojęcie obejmują ce całokształt czynności

ruchowych człowieka, inaczej - sferę ruchowej aktywności, słowem, to wszystko,

co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia

całego ciała lub poszczególnych jego części względem siebie". Według Gilewicza

[1964] motoryczność stanowi całokształt możliwości ruchowych człowieka w znaczeniu

ilościowym i jakościowym. Jako taka obejmuje formy, cechy i treść życia ruchowego.Autorzy na ogół podkreślają szeroki kontekst pojęcia i jego nieprecyzyjność wynikają cez tego, że zachowanie motoryczne nie jest izolowaną funkcją narzą du ruchu, lecz jestzwią zane z działaniem całej osobowości. Z motorycznością są silnie zintegrowane emo-cje, wola, zdolności poznawcze i cechy charakteru. Integracja ta sprawia, że przeżycia,zwią zane z działaniem motorycznym, mogą stać się czynnikiem wzbogacają cym człowie-ka tak w sensie wartości osobistej i witalnej, jak moralnej i kulturowej. Funkcjonują cyw literaturze psychologicznej termin "psychomotoryka" wydatnie podkreśla wystę pują cą tu organiczną jedność.

Krytyk ę wcześniejszych ujęć, w których dominowało stanowisko fenomenologicz-ne, a więc takie, w których "motoryczność" staje się odpowiednikiem synonimicznymokreślenia "ruch", przeprowadzał Mleczko [1992], Autor ten wskazywał, że przy takim podejściu "człowiek, faktyczny twórca tak określonego zjawiska ruchu, był wyłą czonyz przedmiotu penetracji badawczej". Dalej treści pojęcia "motoryczność" przypisywał znaczenie deskryptywnego konstruktu, który - przy uwzględnieniu wszystkich poziomówrealizacji ruchu - oznacza cią gle tworzone i regulowane procesy przemian energetycznych

37



oraz sterowania i przebiegu wszystkich akcji mnemonicznych, sensorycznych i kognityw-

nych, pozwalają cych człowiekowi osią gnąć w sposób wymierny celowe efekty ruchowe.

Na motoryczność należy zatem spojrzeć w sposób wielostronny, a więc w pierwszej

kolejności z punktu widzenia jej idei, treści i formy [por. Gilewicz 1964]4.

Poszczególne czynności ruchowe ocenia się, bior ą c przede wszystkim pod uwagę

ich ideę, a więc cel i motywy działania (ryc. 4). Zagadnienie motoryczności bywa

interesują ce zarówno z punktu widzenia wychowania fizycznego, sportu i rekreacji, jak i działalności produkcyjnej, wyszkolenia wojskowego, twórczości artystycznej czy

wreszcie rehabilitacji. Motywy świadomej działalności ruchowej mogą być nastę pują ce:

• bezpośrednia potrzeba życiowa (zaspokojenie głodu lub pragnienia), wykonanie

koniecznych czynności, zwią zanych np. z samoobsługą (mycie się, ubieranie, golenie,

czynności porzą dkowe itp.),

• osią ganie postawionego sobie celu (przejście z miejsca do miejsca, przeniesienie lub

przemieszczanie przedmiotów itp.),

• czynienie zadość pobudkom natury hedonistycznej (zabawa, przechadzka, rozrywka

itd.),



• Poczucie konieczności lub obowią zku,

• potrzeby twórcze (muzyka, malarstwo, sport itd.).

Mają c na uwadze przede wszystkim ideę ruchu, można mówić o motoryczności:

(1) produkcyjnej, (2) wyrazowej i (3) sportowej. Pierwsza zwią zana jest głównie

z działaniem mają cym na celu wytwarzanie dóbr materialnych, druga służy oddziaływaniu

ludzi i porozumiewaniu się, a trzecia - szczególnie dla nas ważna - znajduje w największej

mierze swój wyraz w ruchach sportowych i zabawowych. Niekiedy wymienia się również motoryczność samoobsługową (czynności służą ce higienie osobistej, ubieranie, jedzenie

itp.) oraz bojową [Meinel 1967]. Oczywiście, linie podziału pomiędzy poszczególnymi

rodzajami nie są wcale ostre, wystę pują bowiem różnorodne i wielokierunkowe powią za-

nia oraz wzajemne wpływy.

Treść aktu ruchowego - oznacza zasadniczy, najważniejszy element danej

czynności, który zwykle wskazuje na jej użytkowość. W tym sensie mówimy o popycha-

niu, ściskaniu, przenoszeniu, chodzie, biegu, skoku, rzucie, chwycie, skr ęcie, zwrocie,

zwisie, uderzeniu, sterowaniu itp.

Forma ruchu (technika ruchu) - stanowi zewnętrzny przejaw ruchu, który

określają stosunki czasowo-przestrzenne (droga i płaszczyzna przebiegu), będą ce wyra-

zem doskonałości procesów koordynacyjnych w uk ładzie nerwowym.

Zagadnienie formy ruchu wiąże się z opisem danej umiejętności w zakresie:(1) właściwości struktury czasowej (czas trwania, pr ędkość, przyspieszenie itp.),

(2) właściwości struktury przestrzennej (płaszczyzny ruchu i ich zmiany), (3) właściwości

dynamicznych (siły wywołują ce ruch, zmiany tych sił itp.)

Formę ruchu próbowano charakteryzować przez określone kryteria przebiegu ru-

chu, a więc takie właściwości, jak: rytm, płynność, precyzja, dok ładność, harmonia itp.

[Osiński 1991]. Ich kategoryzacja i definicje są w piśmiennictwie różnie ujmowane

[Raczek 1993, Szopa, Mleczko, Żak 1996]. Właściwości te mówią wiele o stopniu

opanowania danej czynności (umiejętności) ruchowej i są miar ą stopnia dok ładności

ruchowej. Należy jednak przyznać, że w praktyce właściwości te najczęściej możemy

oceniać jedynie subiektywnie, a co najwyżej zarejestrować na taśmie filmowej czy

magnetowidowej. Na podstawie takiej rejestracji próbuje się znaleźć możliwości obiek-

tywno-kwantytatywnych charakterystyk. Przestrzenna forma ruchów stanowi tę grupę przejawów motoryki, bez odwołania się do której trudno scharakteryzować np. zmiany,

jakie zachodzą w ontogenezie motoryczności człowieka. Na potrzebę tak ą zwracał uwagę

np. Przewęda [1982], kiedy szczegółowo opisywał zmiany zachodzą ce podczas okresu

dojrzewania. Przebudowy motoryczności z dziecięcej w męsk ą lub kobiecą nie można

opisywać bowiem wyłą cznie w jakichś ścisłych, porównywalnych jednostkach fizy-

cznych.

W ostatnich latach próbuje się znaleźć obiektywne kryteria opisu ruchu,

poszukuje się precyzyjnych definicji oraz ilościowo wymiernych charakterystyk dają cych

się wyznaczyć metodami biomechanicznymi [Schnabel 1987, Raczek 1993, Raczek, Król,

Bacik 1994, Szopa, Mleczko, Żak 1996].

Powyżej scharakteryzowaliśmy te właściwości, które wprost i bezpośrednio przy-

należą do motoryczności rozumianej wyłą cznie jako pewien zasób ruchowych możliwości

osobnika, czyli jedynie określonych, zewnętrznie dostrzegalnych form aktywności rucho-wej (motoryczność - sensu stricto). Większość jednak badaczy, mówią c o motoryczności

człowieka, uwzględnia również pewne mechanizmy wewną trzustrojowe, warunkują ce tę

aktywność [zob. m.in. Raczek 1987] oraz w opisie tych właściwości opiera się na różnego

39



rodzaju teoretyczno-empirycznych konstruktach (np. predyspozycje oraz - zdolności

motoryczne). Jest to więc motoryczność rozumiana inaczej, znacznie szerzej, a więc -

sensu largo. W dalszych rozważaniach dla uporzą dkowania aparatu pojęciowego i klasyfikacyj -

nego niezbędne jest przyjęcie a priori określonego punktu wyjścia. Oprzemy się tutaj na

wcześniejszych pracach własnych [Osiński 1990,1991]. W rzeczywistości - realnie i konkretnie - istnieje wyłą cznie dwustopniowy, jako-

ściowo od siebie różny poziom obiektów i właściwości zwią zanych z motorycznością

człowieka. Są to: (1) budowa i funkcje organizmu (jako podłoże), (2) efekty motoryczne

(jako przejawy). Kategorią jednak sensu stricto motoryczną pozostaje jedynie to, co

efektywne (i znajduje swój wyraz w konkretnej czynności — wyniku). To, co badamy

(obserwujemy) w działaniu i wyrażamy przez zewnętrzne przejawy tego działania, jest już

zawsze efektywnością (a nie - predyspozycją ). Po stronie efektywnej realnie istnieje tylko

np. czynność podniesienia jakiegoś ciężaru, czynność przebiegnięcia możliwie szybko

danego odcinka itd. Jest rzeczą oczywistą , że liczba tak rozumianych efektów (czynności)

motorycznych może być bardzo duża. Należy jednak pamiętać, że dla potrzeb badań naukowych czynność motoryczną

może być podejmowana również niejako heterotelicznie, a więc jedynie dla scharakteryzo-

wania pewnych wewnętrznych (biologicznych) właściwości ustroju, czyli - predyspozycji(np. w niektórych badaniach fizjologicznych czy psychomotorycznych). Rozróżnienie to

wydaje się mieć podstawowe znaczenie dla metodologicznej interpretacji wyników.

W próbach step-testu badany podejmuje co prawda czynność wchodzenia w określonym

czasie i rytmie na stopień, ale przedmiotem oceny pozostaje nie sama ta czynność,

a częstość skurczów serca (parametr fizjologiczny), przez któr ą usiłujemy opisać spraw-

ność uk ładu kr ążenia i oddychania. W ocenie czasu rekreacji prostej badany wykonuje

czynność naciśnięcia na przycisk, ale interesuje nas sprawność analizatora, na który

bodziec działa, rozwój dróg nerwowych łą czą cych receptor z danym analizatorem itd.

(parametry psychofizjologiczne). Ze względu na potrzeby badawcze i praktyczne można a priori przyjąć , że

w obr ę bie budowy i funkcji organizmu dadzą się wyróżnić pewne predyspozycje motory-

czne, oraz że na każdy efekt motoryczny będą sk ładać się i warunkować go określone

zdolności motoryczne ogólne oraz zdolności specyficzne, czyli same umiejętności wyko-

nywania danej czynności ruchowej (ryc. 5). Pojęciom tym nie należy już jednak przypi-

sywać jakiegoś nadmiernie realnego bytu. Są one tworem abstrakcyjnym (w sensie

logicznym), a więc jedynie pewnymi konstruktami teoretyczno-empirycznymi [por. Stre-

lau 1987]. Konstrukty te mogą przybierać charakter matematyczno-statystyczny i wówczas

najczęściej utożsamiać je będziemy z otrzymanymi w statystycznej metodzie analizy

czynnikowej pewnymi zredukowanymi zbiorami hipotetycznych zmiennych, zwanych

czynnikami. Przez predyspozycje motoryczne należy rozumieć wyłą cznie te morfologiczne

i fizjologiczne (biologiczne) kategorie budowy i funkcji organizmu człowieka, które -jak

można się spodziewać - wprost warunkują efekty motoryczne. Predyspozycje są to więc

jakieś zbiory fenotypowych właściwości organizmalnych. Na obecnym etapie znajomości

zagadnienia można mówić o predyspozycjach strukturalnych, energetycznych i koordy-nacyjnych. Dyskusyjne wydaje się jednak, na ile ma sens odr ę bne wyróżnianie predyspo-

zycji psychicznych. Przede wszystkim wą tpliwe jest, w jakiej mierze właściwości te

stanowią "względnie elementarne cechy organizmu" (co przypisuje się predyspozycjom).

40



Są dzić też można, iż wiele ze znanych i domniemanych predyspozycji możemy jedynie

szacować (np. niektórymi testami fizjologicznymi czy psychomotorycznymi), a inne -jak

np. przewodnictwo nerwowe, ośrodki mózgowe, metabolizm itp. - są praktycznie bezpo-

średnio niedostę pne i niemierzalne.

W najnowszej publikacji Szopa [1998] proponuje wyraźniejsze rozdzielenie tego,

co zdecydowanie potencjalne (wewnętrzne), od tego, co efektywne - zwią zane

z ruchem. Dostrzega on również, że wcześniej na piętrze predyspozycji zbyt dowolnie

lokowano, obok cech rzeczywiście elementarnych, tak złożone, jak MMA (maksymalna

moc anaerobowa) czy VO2max.

Nie zamierzamy tutaj wdawać się w szczegółową charakterystyk ę poszczególnych

typów predyspozycji (Czytelnik zapozna się z możliwością ujęcia zagadnienia, kiedy

w nastę pnych rozdzia

łach omawiamy koncepcj

ęklasyfikacji i struktur}' motoryczno-ści w ujęciu Szopy 1993,1996,1998), ale chcemy w tym miejscu zwrócić jeszcze uwagę

na - często lekceważone - specyficzne zależności, jakie zachodzą pomiędzy wymiarami

ciała (podstawowymi predyspozycjami strukturalnymi) a fizycznymi możliwościami

osobnika [Malarecki 1975, Osiński 1993].

41



Z teoretyczno-formalnego punktu widzenia na poziomie przejawów motorycznychwyróżniliśmy zdolności motoryczne (ogólne) ł zdolność specyficzną wykonaniadanej czynności. W pewnym sensie postą piono tu więc podobnie, jak czynili to Raczek [1987,1993] i Szopa [1989,1996], którzy zdolności motoryczne (i umiejętności ruchowe)uznają za stronę potencjalną motoryczności ludzkiej. Przyjęto, że o zdolnościach motory-cznych (podobnie: umiejętnościach ruchowych) możemy wnioskować wyłą cznie na pod-

stawie konkretnych, efektywnych zachowań ruchowych (przejawów). Innymi słowy,w przyjętej tu koncepcji wyraźniej oddzielono to, co biologiczne, od tego, co ruchowe.Przez zdolności motoryczne ogólne - w naszym ujęciu - należy rozumieć

pewien konstrukt teoretyczny określają cy zespół właściwości osobniczych uwa-

runkowanych strukturą ustroju, procesami energetycznymi oraz sterowania

i regulacji ruchu, które wprost charakteryzują poziom możliwości efektywnego

wykonania względnie ściśle określonego rodzaju czynności ruchowych [Osiński

1990, 1991]. Jednak poziom osią gnięć sportowca, specjalizują cego się np. w rzuciedyskiem, jest przecież zależny nie tylko od ogólnych zdolności motorycznych, ale przedewszystkim od umiejętności ich wykorzystania (m.in. opanowania techniki ruchu). Zak ładasię więc wystę powanie tutaj wzajemnych, daleko idą cych, wysoce złożonych i wielokie-runkowych powią zań zarówno w obr ę bie poszczególnych typów zdolności motorycznych,

jak i między zdolnościami (ogólnymi) a umiejętnością wykonywania danego ruchu. Jeśli na obecnym etapie nawet przyjąć, że będziemy mówić o zdolnościach siło-wych, szybkościowych, wytrzymałościowych i koordynacyjnych [Gundlach 1970, Raczek 1986, Szopa 1989], to należy pamiętać, że tylko pozornie ta klasyfikacja nawią zuje dotradycyjnie przez lata wyróżnianych (chociaż w zasadzie nigdy wyczerpują co nie zdefi-niowanych) - "cech motorycznych". Nazwa "zdolności" nie tylko wydaje się bardziejadekwatna, ale i ma tę zaletę, iż znajduje ona swój punkt odniesienia w ogólnych teoriachzdolności człowieka [Raczek 1986], od wielu lat - prawda, że z różnym skutkiem -rozwijanych przede wszystkim w psychologii. Stamtą d też — wydaje się — można,w znacznie poważniejszej mierze niż to się dzieje dotychczas, transponować niektóredyrektywy metodologiczne i wskazania metodyczne.

W Polsce Raczek [1986] rozpowszechnił podział ogólnych zdolności moto-

rycznych na dwie podstawowe grupy, wcześniej wyróżnione przez Gundlacha[1970]:

OGÓLNY PODZIAŁ ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH Zdolności kondycyjne - warunkowane głównie właściwościami morfofizjologicz-nymi strukturalnymi (wielkość, masa, proporcje i sk ładniki ciała) oraz właściwościamimorfofizjologicznymi energetycznymi. Do podstawowych zdolności kondycyjnych naogół zalicza się zdolności: • siłowe - charakteryzują te właściwości, które umożliwiają pokonywanie znacznego

oporu zewnętrznego lub przeciwstawiania się mu skurczem mięśni, • szybkościowe - charakteryzują zespół tych właściwości, które umożliwiają wyko

nywanie określonych (tzn. nie trwają cych długo i przez to nie wywołują cych zmę czenia) zadań w możliwie krótkim czasie,

42



• wytrzymałościowe — charakteryzują osobnicze możliwości człowieka do podejmo-

wania długotrwałych wysiłków o określonej intensywności, a więc wskazują one na

poziom odporności na zmęczenie;

B. Zdolności koordynacyjne - warunkowane przez funkcje sterowania i regulacji

ruchu; charakteryzują możliwości precyzyjnego wykonywania złożonych pod wzglę-

dem stosunków czasowo-przestrzennych czynności ruchowych, umiejętności przesta-

wienia się i dostosowania do nowych, a czasami również nieoczekiwanych sytuacji.

Na ogół podkreśla się, że w praktycznych działaniach motorycznych zdolności te

wzajemnie na siebie nachodzą i uzupełniają się. Łą czenie zaś danego typu zachowań

ruchowych człowieka z określonym typem zdolności motorycznych bazuje jedynie na

pewnej przewadze, reprezentatywności danej kategorii, a więc jest wyrazem koniecznej tu

konwencji.

Z uznaniem i zainteresowaniem muszą spotkać się kolejne (mają c na uwadze

piśmiennictwo polskie i zagraniczne) próby uporzą dkowania wyżej wymienionego zagad-

nienia, a przedstawione w kolejnych pracach Raczka [1986,1987,1993] oraz Szopy [1988,

1989,1993,1994,1998]. W opracowaniach, publikowanych przede wszystkim na łamach

"Antropomotoryki", autorzy ci prezentowali polemiki na temat podstawowych koncepcjiteoretycznych oraz kolejne modyfikacje własnych poglą dów.

Koncepcja struktury motoryczności w ujęciu J. Raczka. Raczek [1986,

1987,1993] w motoryczności człowieka wyodr ę bnił dwie strony:

• potencjalną , charakteryzują cą wewnętrzne uwarunkowania, utajone możliwości ru

chowe,

• efektywną , przez któr ą widoczne są zewnętrzne przejawy, realne właściwości ruchu

(zob. ryc. 6).



Strona potencjalna określa właściwości procesualne, zwią zane z charakterem

fizjologicznych i psychicznych funkcji ustroju. Autor koncepcji wprowadził i uzasadnił potrzebę stosowania pojęcia - "zdolności motoryczne" (zamiast tradycyjne - "cechy

motoryczne"). Zdolności motoryczne uznawał "niejako sumę izolowanych predyspozycji,

lecz zawsze jako złożony, wielowarstwowy i dynamiczny system stosunków i zależności

pomiędzy różnymi elementami spójnej całości". Nawią zują c do wcześniejszych teorii

zagadnienia, wyróżnił tu w szczególności: (1) zdolności motoryczne kondycyjne (siłowe,szybkościowe i wytrzymałościowe), (2) zdolności koordynacyjne (zdolności orientacji,

reakcji, różnicowania, równowagi, rytmu łą czenia ruchów, dostosowania i przestawienia

się) oraz (3) gibkosć (ryc. 7,8).

W późniejszych pracach Raczek [1993] modyfikował niektóre swoje poglą dy,

uznają c, że struktura motorycznych zdolności obejmuje zdolności:

STRUKTURA ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH WG J. RACZKA

• kondycyjne (energetyczne) - determinowane przede wszystkim procesami energety-

czno-metabolicznymi i motywacyjnymi,

• koordynacyjne (informacyjne) - determinowane przede wszystkim procesami ste-

rują co-regulacyjnymi i kognitywnymi,

• kompleksowe (hybrydowe) - determinowane czynnikami obu wcześniej wymienio

nych grup, ale bez wyraźnej dominanty.

44



Model struktury motorycznych zdolności w tym zmienionym ujęciu przedstawiono

na ryc. 9. Ta klasyfikacja, a szczególnie wyróżnienie zdolności kompleksowych (hybry-

dowych) budzi poważne wą tpliwości [Szopa 1996].

45



Na tym samym poziomie zjawisk i procesów dostrzegał również Raczek [1993]

potrzebę wyodr ę bnienia zdolności specyficznych, czyli umiejętności ruchowych - elemen-

tarnych (czworakowanie, chodzenie, bieganie, skakanie, rzucanie itp.) oraz specjalnych

(w tym sportowych).

Strona efektywna zaś obejmować by miała wyłą cznie zewnętrzne przejawy ruchu

(przebieg i efekt). Wyróżnione tu właściwości strukturalne charakteryzują obraz i przebieg

ruchu w czasie i przestrzeni, a właściwości finalne to ostateczny wynik działalnościruchowej. Przejawy i przebieg czynności ruchowej charakteryzują ogólne cechy ruchu.

Kategorią nadrzędną jest struktura ruchu, która pozwala odróżnić jedno działanie od

innych. Wśród dalszych charakterystyk cech ruchu Raczek [1993] wyróżniał cechy:

• fenograficzne (morfologiczne) - rytm, sprzężenie, płynność, dok ładność, stałość,

zakres;

• mechaniczne - kinematyczne (czasowe, przestrzenne, pr ędkościowe) i dynamiczne

(masa, siła).

Podjęto też pierwsze próby określenia obiektywnych kryteriów analizy i oceny

ruchu [Raczek, Król, Bacik 1994].

Koncepcja struktury motoryczności w ujęciu J. Szopy. Autorem kolejnej

koncepcji klasyfikacji i struktury motoryczności człowieka jest Szopa [1989, 1996].

Prowadził on gruntowne empiryczne studia zagadnienia, opierają c się na analizie czynni-kowej cech somatycznych, funkcjonalnych i prób sprawności u chłopców i dziewczą t.

Oryginalne jest dążenie nie tylko do zaprojektowania koncepcji logicznej, ale i przede

wszystkim do oparcia struktury konsekwentnie na przyrodniczych podstawach.

W tym ujęciu struktur ę motoryczności stanowią nastę pują ce elementy: predyspozycje —

zdolności motoryczne ~ efekty motoryczne (ryc. 10). Kluczowym elementem są predy-

spozycje, które autor pojmuje jako "względnie elementarne cechy strukturalne

i funkcjonalne organizmu człowieka, w znaczą cym stopniu uwarunkowane

genetycznie i możliwe do pomiaru za pomoce metod specyficznych dla nauk

podstawowych" [Szopa 1996]. Tylko predyspozycje - zdaniem autora koncepcji -

można traktować jako "cechy organizmu" i przypisywać im sens biologiczny.

Przechodzą c do szczegółowej klasyfikacji, Szopa [1989,1996] wyróżniał predyspozycje:

___________ PREDYSPOZYCJE MOTORYCZNE WG J. SZOPY____________

• strukturalne: parametry somatyczne, proporcje ciała, struktura i masa mięśni, rucho

mość stawów (gibkość), masa tłuszczowa, masa ciała szczupłego - LBM itd.,

• energetyczne:

- beztlenowe: maksymalna moc anaerobowa (MMA) - kwasomlekowa i niekwaso-

mlekowa,

- tlenowe: zdolność maksymalnego pochłaniania tlenu, odporność na zmęczenie (wy

trzymałość),

• koordynacyjne: koordynacja wzrokowo-ruchowa, orientacja przestrzenna, równowa

ga, czas reakcji, antycypacja, różnicowanie ruchów itd.,

• psychiczne: temperament, siła woli, odwaga, motywacja, uzdolnienia ruchowe itd.

46



Ze znacznie większą ostrożnością wprowadzał Szopa [1989, 1996] -jako piętro

pośrednie między predyspozycjami a efektem motorycznym — zdolności motoryczne.

Przypisywał im jednak walor realności istnienia jako "nowej jakości powstałej na podłożu

biologicznym, ale integrowanej czynnikiem ruchowym" [Szopa 1996, s. 34]. Kolejno

zatem wymieniał i opisywał zdolności: siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe i koor-

dynacyjne. Interesują co wypowiadał się Szopa [zob. Szopa, Mleczko, Żak 1996] również

0 cechach ruchu. Uznał je za cechy jakościowe, a więc atrybuty ruchu, czyli zewnętrz

nego obrazu przemieszczają cego się ciała lub jego fragmentu w przestrzeni. Krytycznie

odnoszą c się do kategoryzacji dziewięciu cech ruchu, przedstawionej przez Schnabla

[1987], uznał za realne i odpowiadają ce celom klasyfikacji jedynie: struktur ę, rytm,

płynność i dok ładność (stałość) ruchu. Trwają ce przez lata poszukiwania i dyskusje, liczne publikacje krajowe i zagrani-

czne sk łoniły do znaczą cego uzupełnienia i weryfikacji wyżej przedstawionych poglą dów.

Szopa [1998] przedstawił koncepcję, w której znajdujemy listę dziesięciu zdolności

motorycznych wraz z metodami ich bezpośredniego i pośredniego pomiaru (tab. 4).

W konstrukcji ogólnej podstawy teoretycznej koncepcji jej autor dążył do wyraźniejszego

oddzielenia "tego co zdecydowanie potencjalne (a więc wewnętrzne), od tego, co efektyw-

ne—a więc zwią zane z ruchem". Komentują c tak ujętą koncepcję, wskazuje, że (1) zyskujeona z punktu widzenia potrzeby określenia stanu zdrowia osobnika, a tym samym nawią -zuje do health-related fitness, (2) poszczególne zdolności stają się też bardziej jedno-

rodne, a więc maleje ich hybrydowość oraz bardziej adekwatny (trafny) staje się tym

samym pomiar kolejnych zdolności. W podsumowaniu tego rozdziału warto wskazać, że w badaniach nad antropomoto-

rycznością konieczne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jak powią zać ze sobą tewszystkie fakty, które nagromadziły - biochemia, fizjologia, neurofizjologia czy biome-

chanika—dla stworzenia jakiegoś ogólnego modelu podłoża (predyspozycji) motoryczne-

go funkcjonowania człowieka. Trudno jednak są dzić, że model stworzony na tym poziomie

organizacji uk ładu biologicznego może dać pełną odpowiedź na pytanie o efekt motory-

czny w postaci np. wyniku skoku w dał czy umiejętności rzutu do kosza. We współczesnej

biologii - a bodajże nie tylko w niej - zaczyna bowiem dominować doktryna metodologi-

czna, zgodnie z któr ą określone prawa dotyczą zawsze jedynie konkretnych pozio-

mów organizacji uk ładów. Opierają c się na prawach dotyczą cych funkcjonowania 1 struktury komórki, nie sposób opisać funkcjonowania organizmu, a za pomocą praw

opisują cych budowę i działanie organizmu nie można przecież scharakteryzować funkcjo

nowania całych populacji. Dl a interesują cego nas zagadnienia motoryczności człowieka ma to takie znaczenie,

że obserwacje i badania dotyczą ce predyspozycji, mają c poważne znaczenie wyjaśniają ce,

nie mogą być wprost ekstrapolowane i utożsamiane ze zjawiskami efektu motorycznego.

Jest to więc kwestia dotyczą ca granic redukcjonizmu w badaniach nad motorycznością człowieka. "Wyższe jakości wyłaniają się z niższych i tam mają swe korzenie, ale nie dają się sprowadzić do niższych poziomów, posiadają bowiem własne swoiste cechy i specjalne

prawa zachowania" — pisał Urbanek [1987, s. 142], charakteryzują c istotę często dzisiaj

wykorzystywanego w budowaniu teorii naukowych kierunku filozoficznego, zwanegoemergentyzmem.

W naszym przekonaniu, w badaniach naukowych można i należy - w zależności

od celów i założeń badawczych - dokonywać oceny i opisu zjawisk dotyczą cych poziomu

48



zarówno predyspozycji, jak i efektów motorycznych. Ze względu na stosunkowo dużą

łatwość wyznaczenia poziomu wyrażanie motoryczności w kategoriach zewnętrznej efek-

tywności (czynności motorycznych) jest bodajże najbardziej atrakcyjne. Trudność sprawia

ogromna liczba i złożoność elementów sk ładają cych się na tę kategorię oraz fakt, że

poziom jest tu wysoce labilny, zależny właściwie wyłą cznie od rodzaju dobranych testów

i siły motywacji jednostki. Trudno tak że do tak wyrażanych właściwości przyk ładać miary

(pojęcia) biologiczne [Szopa 1988]. Stą d o wiele bardziej interesują cym polem badań

wydają się być względnie już utrwalone właściwości ustroju człowieka, za jakie uznajemy

zdolności motoryczne. Te jednak -jak przyjmujemy - pozostaj

ą zawsze jedynie pewnymikonstruktami teoretycznymi i, jak dotą d, mamy trudność z ich precyzyjnym (operacyjnym)

zdefiniowaniem i uzasadnioną klasyfikacją . Odwoływanie się wyłą cznie do kategorii

predyspozycji, chociaż biologicznie najbardziej zasadne [Szopa 1988], zdaje się posiadać

tę słabość, że poszczególne wyróżniane elementy mogą jedynie w przybliżeniu informo-

49



wać o efektach motorycznych. Samo pojęcie predyspozycji jest też już dość odległe od

tego, co ex definitione rozumiemy jako motoryczność człowieka (przynajmniej sensu

stricto). Zawsze zatem należy mieć pełną świadomość owego poziomu w hierarchii

zjawisk, biologicznego sensu prowadzenia badań (lub jego braku) oraz koniecz-

ności zachowania metodycznej i metodologicznej konsekwencji postępowania.

Czynność motoryczna i jej wynik (efekt motoryczny), w postaci np. możliwie największegonacisku na dynamometr, uwarunkowane są zapewne określonym typem możliwości

siłowych (zdolności motorycznych), a te - budową mięśni, tj. liczbą włókien i ich

przebiegiem (predyspozycjami). Są to więc zupełnie różne piętra oraz odmienne kategorie

opisu obiektów i zjawisk. Nie można też dać się zwieść temu, że pewne rzeczy zostały

kiedyś podobnie, lub nawet tak samo, nazwane. Czym innym - przyk ładowo - jest

"koordynacja ruchowa" wyrażona językiem anatomiczno-fizjologicznym, a więc badana

na poziomie predyspozycji, a czym innym "zdolności koordynacyjne", oceniane jako

wyraz przejawów motorycznych. Te ostatnie bowiem zależne będą zawsze w poważnej

mierze od stopnia wyćwiczenia całego aparatu stato-kinetyczno-dynamicznego, bo jedynie

na tej drodze znajdują one swój wyraz. Zupełnie inaczej należy interpretować ocenę liczby

erytrocytów, poziomu hemoglobiny czy sk ładu ciała rozumianych jako miara predyspo-

zycji zdolności wytrzymałościowych, niż traktowany—jako efekt motoryczny - poziomw biegu na długim dystansie.

Słowem, chodzi tutaj o to, aby w refleksji teoretycznej i praktycznej nad motory-

cznością człowieka umiejętnie i świadomie posługiwać się zarówno metodologię

redukcjonistyczną , jak i kompozycyjne.

50



III. ROZWÓJ MOTORYCZNY CZŁOWIEKAW PROCESIE ONTOGENEZY

Badania nad rozwojem motorycznym są przedmiotem zainteresowania specyficz-

nej, autonomicznej subdyscypliny, w literaturze anglojęzycznej zwanej motor develop-ment. Pionierzy tej dyscypliny (S. Szuman, A. Espenschade, R. Glassow, G. LawrenceRarick, K. Meinel) interesowali się głównie poznaniem zwią zków między wzrastaniem,rozwojem a różnorodnymi możliwościami i osią gnięciami człowieka. W począ tkowymokresie badano przede wszystkim powią zania między rozwojem motorycznym a procesa-mi dojrzewania Głównie więc koncentrowano się na okresie progresywnym, tj. odurodzenia do dojrzałości. Obecnie analizuje się rozwój człowieka w całym okresieontogenezy, mają c przede wszystkim na uwadze indywidualne zróżnicowanie roz-woju i interakcje ze środowiskiem.

Najnowsze prace z zakresu motor development dotyczą też studiów nad longitudi-nalnymi zmianami ludzkiej motoryczności i ich genetycznymi uwarunkowaniami. Podsta-wowe założenia badawcze w tym zakresie są nastę pują ce: (1) indywidualne zmiany

w rozwoju motorycznym zachodzą w czasie i w zależności od wieku, (2) istnieje korelacjaaktywności fizycznej z poziomem indywidualnego rozwoju, (3) obserwuje się powią zaniamiędzy rozwojem uk ładu nerwowego a umiejętnościami ruchowymi, (4) wpływ zmianmasy i wysokości ciała na różnorodne osią gnięcia motoryczne jest znaczny, (5) rozwój podstawowych umiejętności ruchowych jest podstawą osią gnięć w umiejętnościach bar-dziej złożonych. Główne założenie koncepcji stanowi przekonanie, że zbieranie danych 0 rozwoju motorycznym i kształtowanie zdolności oszacowania indywidualnego poziomurozwoju jest podstawą do planowania stosownego postę powania w promocji motoryczne-go uczenia wśród ludzi, niezależnie od wieku [Wuest, Bucher 1991].

Przemiany zachodzą ce w motoryczności ludzkiej postę pują od wr ęcz rozbrajają cejniezaradności noworodka i niemowlęcia, przez coraz bardziej sprawne i celowe ruchydziecka, w pełni ukształtowane, ale dość schematyczne czynności osoby dorosłej, aż donieuchronnego wstecznego, inwolucyjnego ubóstwa ruchowego starca. Wśród całegoświata istot żywych człowiek rodzi się jako jednostka szczególnie nieporadna 1 wyją tkowo bezbronna. Bez opieki osób starszych nie jest on wówczas zdolny do przetrwania. Równocześnie to właśnie on ma w niedalekiej już przyszłości cechować się znacznym bogactwem ruchowym oraz uczestniczyć w złożonym świecie kultury jakotwórca skomplikowanych urzą dzeń technicznych.

Hurlock [1985] wskazuje powody, które sprawiają , że właściwy rozwój ruchowyi praca nad własnym ciałem są psychologicznie i społecznie ważne: • ćwiczenia bezpośrednio wpływają na polepszenie zdrowia fizycznego i psychicznego;• dzieci mogą wyładować nadmiar energii, przez to lepiej znoszą napięcia i frustracje -

katartyczna rola ćwiczeń (gr. katharsis- oczyszczenie, rozładowanie emocji);

51



• dobry rozwój ruchowy dziecka daje mu poczucie pewności, zadowolenia i własnej

adekwatności (niezależności);

• lepsza kontrola motoryczna i umiejętności ruchowe mogą zapewnić dziecku indywidu

alną rozrywk ę;

• właściwy rozwój ruchowy ułatwia akceptację społeczną , a nawet umożliwia dziecku

zajmowanie roli przywódcy grupy;

• dziecko ruchowo sprawne ma większe szansę na poczucie własnego bezpieczeństwai poprawę odczuwania wartości własnego "ja".

W procesach sterowania ruchami człowieka bardzo ważną rolę odgrywa centralny

i obwodowy uk ład nerwowy. Znaczą cą rolę w funkcjonowaniu motorycznym posiadają struktury mózgowe i procesy zachodzą ce w mózgu, a w szczególności czynności komórek

i włókien nerwowych oraz receptorów i poszczególnych ośrodków. Ruchy dziecka stero-

wane są najpierw przez ją dra podkorowe, a później przede wszystkim przez ciało pr ążko-

wane (striatum) z obszaru kresomózgowia. W dalszej dopiero kolejności funkcje

kierowania przenoszą się do dróg piramidowych oraz innych ośrodków korowych. Rów-

nocześnie więc ze zmniejszaniem się znaczenia ośrodków podkorowych stopniowo dosko-

nalą swoją struktur ę i funkcje odpowiednie ośrodki ruchowe w korze mózgowej [Spionek

1969; Sadowski, Chmurzyński 1989].

W obr ę bie zmian zachodzą cych w obwodowym uk ładzie nerwowym na uwagę zasługuje proces mielinizacji włókien oraz inerwacji mięśni.

Mielinizacja polega na tworzeniu na aksonach neuronów tzw. osłonki mielinowej,

wytwarzanej przez komórki Schwanna. Osłonka może osią gnąć grubość kilku mikronów.

Spełnia ona rolę naturalnego izolatora włókien nerwowych, przewodzą cych impulsy do

mięśni. Proces ten zapobiega przenoszeniu się stanów pobudzenia na komórki są siednie.

W efekcie mielinizacja poprawia szybkość i efektywność przewodnictwa nerwowego oraz

ogranicza zbędne przyruchy. Niezakończony proces mielinizacji powoduje, że małe dziec-

ko reaguje rozrzutnie, niejako "całym sobą ". Dopiero stopniowo dochodzi ono do wybiór-

czości i względnej oszczędności w motoryce.

Niezależnie od procesów mielinizacji poziom motoryczny zależy od zjawiska

stopniowej inerwacji mięśni, która warunkuje uruchomienie impulsu nerwowego po

drogach domięśniowych. Inerwacja sprowadza się głównie do wrastania w głą b włókien

mięśniowych odpowiednich zakończeń nerwowych. Proces ten ma więc bezpośredni

wpływ na koordynację nerwowo-mięśniowa i odgrywa decydują cą rolę w opanowaniu

przez dziecko poszczególnych czynności. Inerwacja kończy się około 6 roku życia i w

dużej mierze warunkuje możliwość opanowania podstawowych czynności manualnych,

a więc określa osią gnięcie przez dziecko etapu dojrzałości szkolnej [Demel, Sk ład 1970;

Żebrowska 1979].

Na podstawie analizy dorobku wiedzy o motoryczności Demel i Sk ład [1970]

sformułowali dekalog zasad rzą dzą cych rozwojem motorycznym człowieka:

ZASADY RZĄ DZĄ CE ROZWOJEM MOTORYCZNYM

(1) Rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych do specyficznych (aktywność zgenera-lizowana poprzedza aktywność zlokalizowaną ).

(2) Rozwój ruchów przebiega według nastę pstwa cefalokaudalnego (stopniowe zstę powa

nie od głowy ku innym częściom ciała).

52



Ryc. 11. Prawa cefalokaudalnego i proksimodalnego nastę pstwa określają ce kierunki rozwoju [Vincent,

Martin 1961; wgHurlock 1985]

.

(4) Rozwój ruchów przebiega od ruchów symetrycznych do asymetrycznych.(5) Łatwiejsze i wcześniejsze są ruchy cykliczne niż acykliczNe.

(6) Rozwój motoryczny polega na wią zaniu sfery czuciowej (sensorycznej) z ruchową .

(7) Rozwój ruchowy polega na stopniowym opanowywaniu ruchów i wdrażaniu się do

ich kontroli.

(8) Rozwój ruchów biegnie ku ich interioryzacji, uwewnętrznianiu i intelektualizacji.

(9) Rozwój ruchów odbywa się na zasadzie asocjacji i dysocjacji, syntezy i analizy.

(10) Rozwój motoryczny wspierany jest najpierw przez proprioreceptory i tangoreceptory,

a później przez telereceptory.

(3) Rozwój ruchów przebiega według nastę pstwa proksimodalnego-odśrodkowo (stopnio-

wo postę pują c od osi głównej ku innym częściom ciała) (ryc. 11).

Procesy rozwoju i dojrzewania uk ładu nerwowego określają możliwości opanowa-

nia przez dziecko sprawności ruchowych. Dopóki uk ład nerwowy i mięśnie dziecka nie są

dobrze rozwinięte, nie mogą również dać trwalszego efektu wszelkie podejmowane próby

wyuczenia umiejętności ruchowych. "Jeżeli dzieci nie są dojrzałe do uczenia się,

wówczas ich nauczanie będzie tylko stratą czasu i sił" - pisała Hurlock [1985].

Tak więc nauczanie powinno nastą pić w najstosowniejszym dla danej czynności momencie

53



rozwoju dziecka. W przeciwnym wypadku dzieci mogą stracić zainteresowanie uczeniem

się lub nie zechcą podejmować koniecznego tutaj wysiłku.

Gotowość do uczenia się, czyli ów "moment wyuczalności", określa nastę pują ce

kryteria:

KRYTERIA GOTOWOŚCI DO UCZENIA SIĘ

• zainteresowanie uczeniem;

• długotrwałość zainteresowań;

• postę py w uczeniu się.

Te trzy kryteria powinny być w każdym wypadku określane łą cznie, ale i każde

z nich musi być bardzo szczegółowo analizowane z osobna. Na przyk ład zainteresowanie

dziecka uczeniem się może być silne, ale tylko chwilowe i wynikać jedynie z chęci

zaimponowania i naśladowania w danym momencie dorosłych czy starszych współuczest-

ników zabawy. Mimo też pozornej długotrwałości zainteresowania dziecko może nie

czynić zauważalnych postę pów lub też nie jest w stanie zrobić żadnego użytku z tego,czego już się nauczyło [Hurlock 1985; Schmidt 1988].

Do podstawowych metod uczenia się sprawności motorycznych można zaliczyć:

METODY UCZENIA SIĘ SPRAWNOŚCI MOTORYCZNYCH

• uczenie się metodą prób i błędów ("przybliżeń i poprawek", "porażek

i sukcesów " ). Uczeniem się dziecka nikt tu bezpośrednio nie kieruje ani nie dostarcza

wzoru do naśladowania. Dziecko z własnej inicjatywy podejmuje różnorodne próby

i często w sposób dość przypadkowy stara się zbliżyć do osią gnięcia sukcesu. Chociaż

rezultaty są zwykle poniżej możliwości, to jednak dziecko rozwija tu w łasną inwe

ncję i samo poznaje tajniki panowania nad ciałem;

• naśladownictwo. Obserwowanie i naśladowanie modelu (np. rodziców czy starszego

rodzeństwa) jest zwykle efektywniejsze niż uczenie się metodą prób i błędów. Ograni

czenia skuteczności uczenia się wynikają stą d, że: a) model może nie stanowić dobrego

wzorca, b) model może nie być dobrym obserwatorem ruchu, a błędne nawyki są trudne

do usunięcia, c) nawet dobra zewnętrzna znajomość czynności ruchowej niewiele mówi

o wewnętrznych mechanizmach współdziałania poszczególnych sił i kolejnych krokach

przybliżają cych do pełnego opanowania tej czynności;

• nauczanie czynności ruchowej (uczenie kierowane-trening). Ten rodzaj uczenia się

ma u człowieka szczególny charakter. Uczą cy się jest tutaj specjalnie i bezpośrednio

instruowany odnośnie do sposobu wykonywania danego zadania ruchowego. Niekiedy

organizuje się w tym celu specjalnie szczegółowo rozpracowane programy metodycz

nego postę powania (np. w szkolnym wychowaniu fizycznym).

W wychowaniu fizycznym, sporcie i prowadzeniu programów aktywności fizycz-

nej, obok problemów "uczenia - nauczania" różnych precyzyjnych sprawności motorycz-

54



nych, ważnym zadaniem pozostaje wpływanie przez stosowną stymulację ruchową na

różnego rodzaju zdolności motoryczne (kondycyjne i koordynacyjne). Okazuje się, że

w rozwoju osobniczym człowieka wystę pują okresy szczególnej podatności na działanie

zewnętrznych bodźców kształtują cych. Panuje przekonanie, że wyją tkowe nasilenie tej

podatności, zwane fazą (okresem) sensytywną , przypada wówczas, kiedy nastę-

puje znaczne zwiększenie dynamiki naturalnego rozwoju danej cechy [Wolański,

Parizkova 1976, Szopa, Mleczko, Żak 1996]. Ponieważ rozwój zdolności motorycznych

Ryc. 12. Model sensytywnych faz w rozwoju zdolności motorycznych [Raczek 1987]

55



ma charakter heterochroniczny, istnieje potrzeba wyznaczenia tych okresów dla każdegotypu zdolności motorycznych oddzielnie. Model sensytywnych faz w rozwoju wybranychzdolności motorycznych w opracowaniu Raczka [1987] ukazano na ryc. 12. Zagadnienieto jest jednak bardzo złożone i bywało już przedmiotem wnikliwych metodologicznych polemik [Drabik 1989; Raczek 1989].

Szopa [wg Szopa, Mleczko, Żak 1996] poddał w szczególności w wą tpliwość

wystę powanie odr ę bnie wyróżnianych, np. przez Raczka [1989], tzw. okresów krytycz-nych, pojmowanych jako "ostatni moment", w którym musi nastą pić stymulacja, abyosią gnąć pozytywny efekt. Szopa uznawał, że "jest to założenie całkowicie błędne, a nawetabiologiczne". W istocie człowiek jest wytrenowalny w każdym okresie życia, chociaż z całą pewnością różne (większe lub mniejsze) mogą być rezultaty wszelkiej stymulacji.Jest też rzeczą oczywistą , że dane wyznaczone na podstawie badań populacji mogą dawać tylko bardzo ogólne wskazania w wypadku rokowania efektów stymulacji u konkretnegoosobnika. Zmienność bowiem w zakresie sensytywności między poszczególnymi osobni-kami może być indywidualnie bardzo zróżnicowana.

W tej pracy, przyjmują c jeden z możliwych podziałów ontogenezy, prezentujemyogólną charakterystyk ę kolejnych etapów rozwoju i inwolucji motorycznej.

1. ROZWÓJ MOTORYCZNY W OKRESIE NOWORODKOWYM I NIEMOWLĘCYM

Przychodzą ce na świat dziecko, mimo że jest niemal całkowicie bezradne, przynosize sobą znaczą cą liczbę odruchów, zwanych bezwarunkowymi. Ich mechanizm jestwrodzony, a reakcje charakteryzuje niezawodność, niezmienność i natychmiastowość wystę powania. Niektóre spośród pojawiają cych się odruchów pozostaną przez całe życie,inne natomiast zanikają we wczesnym dzieciństwie. Cechy odruchów bezwarunkowychwykazuje, przyk ładowo, wydzielanie śliny podczas spożywania pokarmu, zwężenieźrenicy po silnym jej oświetleniu, odruchy oddychania, ziewania, czkawki, a tak że stopniowo ustę pują ce odruchy m.in. Babińskiego (po podrażnieniu właściwej okolicy stopynastę puje wyprost palucha i rozstawienie pozostałych palców) oraz odruch Moro(w momentach gwałtowniejszych bodźców dziecko wykonuje r ą czkami i nóżkami ruchobejmują cy). W rezultacie reakcji organizmu, będą cej wynikiem uczenia się, czyli przedewszystkim styczności odruchu bezwarunkowego z pozytywnym wzmocnieniem, tworzą się odruchy o charakterze warunkowym. Stopniowo pod wpływem coraz bardziej złożo-nych bodźców ze świata oraz dzięki tzw. II uk ładowi sygnałowemu i opanowaniu mowy, powstałe odruchy doskonalą struktur ę [por. Hurlock 1985; Haywood 1986,1988].

Charakterystyczną cechą motoryczności niemowlęcia są ruchy "błędne", czylimają ce nik ły zwią zek z otaczają cą rzeczywistością . Według określenia Szumana [1957]ruchy "błędne" są : a) nieskierowanymi na cel, b) nieskoordynowanymi, czyli niesk ład-nymi, nie powią zanymi między sobą , c) nieopanowanymi, czyli dokonują cymi się mimowoli, bez świadomości i zamiaru ich wykonania. Dziecko, dostrzegają c jakiś przedmiot,

reaguje nań ruchami całkowicie niesk ładnymi, sztywnymi i rozlewnymi, jakby "całymsobą ". Jedynie wówczas, gdy nastą pi moment podrażnienia wewnętrznej powierzchnidłoni, może wystą pić odruch silnego zaciśnięcia się pią stki. Sfera sensoryczna (zmysłowa) jest jeszcze luźno zwią zana ze sfer ą motoryczną (ruchową ). Stopniowo, pod wpływem

56



powtarzają cych się sytuacji, dojrzewania ośrodków korowych oraz doskonalenia poszcze-

gólnych analizatorów, nastę puje wią zanie sfery ruchowej i sfery sensorycznej. Ruchy

dziecka stają się coraz bardziej dostosowane do nowych okoliczności i zadań stawianych

przez otaczają ce środowisko. Takie celowe powią zanie bodźców sensorycznych z moto-

ryczną odpowiedzią , w efekcie wytworzenia się wyższego piętra warunkowania, prowadzi

do powstania reakcji noszą cej nazwę ruchów "sensomotorycznych" [Szuman 1957;

Gilewicz 1964],Równocześnie z elementarnymi ruchami chwytnymi rozwija się i dosko-

nali lokomocja. Od stopniowego unoszenia głowy i ramion, przez różne formy siadania,

pełzania, stawania z podtrzymywaniem, raczkowania dochodzi się do względnie samo-

dzielnego chodu. Swoim uporem i wolą opanowania tych czynności dziecko może stano-

wić niejednokrotnie najwspanialszy wzór dla dorosłych. Doprawdy trzeba tylko w tym

okresie podziwiać je, kiedy, nie zrażone kolejnymi niepowodzeniami, uparcie dąży do

opanowania coraz doskonalszej formy pokonywania przestrzeni.

Tutaj też pojawia się już znaczenie umiejętnego oddziaływania pedagogicznego.

Wzmacniają ca motywację dziecka aprobata słowna i uśmiech ze strony dorosłych stanowią

najlepszą zachętę do podejmowania kolejnych trudów i prób panowania nad własnym

ciałem. "Dziecko wzrasta - pisał Meinel - w środowisku utworzonym przez społeczeństwo

ludzkie i jego rozwój motoryczny w pierwszym roku życia jest w ogóle do pomyślenia jedynie w środowisku społecznym (...). Pierwszy swobodny krok jest z reguły wykonywa-

ny do matki lub zaufanej niańki" [Meinel 1967, s. 303]. Aspekty: motoryczny, psychiczny

i społeczny wystę pują w tak ścisłym powią zaniu, że ich rozdzielne traktowanie trzeba

uznać za zabieg czysto formalny.

U niemowlęcia stopniowo doskonalą się czynności chwytne, w czym zmysł dotyku

jest wspomagany relatywnie dobrze już rozwiniętymi zmysłami wzroku oraz smaku.

W rozwoju motoryki niemowlęcia nastę puje więc tzw. "etap ruchów manipulacyj-

nych". Przewęda [1980] napisał o tym etapie, że stanowi pierwszy uniwersytet w życiu

człowieka. "Uniwersytet" ten wyposaża w najistotniejszą wiedzę o otaczają cym świecie.

Dziecko uczy się, który przedmiot jest blisko, a który daleko, dostrzega różnicę między

zimnym i ciepłym, poznaje zjawiska wynikają ce z prawa ciążenia, uczy się rozróżniać

kolory i ich odcienie. Jego rozeznanie w otaczają cym, ci

ą gle jeszcze obcym

świecie jestcoraz pełniejsze. Te pierwsze doświadczenia stanowią doskonały i niezastą piony element

stymulacji oraz istotny moment zachowania prawidłowości przebiegu procesów dojrze-

wania psychofizycznego.

Ruchy chwytne i manipulacyjne należą do tzw. małej motoryki. W rozwoju chwy-

tania można wyróżnić etapy: (1) wyłą czenie odruchu zamykania dłoni, (2) reakcję

ruchową obejmują cą niemal całe ciało na widok przedmiotu, (3) ukierunkowane bezpo-

średnio na cel działanie kończyn górnych. Również sam sposób chwytania podlega

określonym przemianom w ontogenezie dziecka. Halverson w 1931 r. podał klasyczny

opis rozwoju ruchów chwytania (ryc. 13). Wyróżnił on dziesięć faz rozwoju [cyt. wg

Haywood 1986].

Na podstawie obserwacji dzieci warszawskich Zdańska-Brincken oraz Wolański

[1967] opracowali szczegółowe dane charakteryzują ce wiek faz rozwoju lokomocyj-

nego i wyprostnej pozycji ciała. Autorzy wyróżnili 34 fazy rozwoju ruchowegomałego dziecka, zwią zane z rozwojem ruchów głowy i tułowia, pozycji siadania, pionizacji

ciała oraz ruchów lokomocyjnych u niemowlą t.

57



Z punktu widzenia rozwoju motoryczności okres niemowlęctwa kończy się z chwilą

rozpoczęcia względnie samodzielnego chodzenia. Medianę wieku, w którym dzieci zaczy-

nają chodzić, ukazano na kilku przyk ładach w tab. 5. Wyniki zostały połą czone dla

chłopców i dziewczą t, ponieważ wśród badaczy nie ma zgodności odnośnie ewentualnych

różnic w tym zakresie w zależności od płci. Zakres różnic pomiędzy medianami wynosi

ok. 2-3 miesięcy, a więc nie jest on zbyt duży. To ostatnie jest szczególnie warte

podkreślenia, ponieważ studia poznawcze wieku pierwszego chodzenia są zawsze obar-

czone błędem wprowadzonym przez odpowiadają ce w badaniach matki. Chodzenie jestróżnie definiowane: jako pierwszy krok, pierwszy samodzielny krok, krok bez asysto-

wania, kilka kroków bez pomocy, przynajmniej trzy kroki bez pomocy i chodzenie

samodzielne [Malina, Bouchard 1991].

58



2, ROZWÓJ MGTORYCZNY W OKRESIEPONIEMOWLĘCYM I PRZEDSZKOLNYM

W okresie od 1 do 3 roku życia zarówno doskonalą się stopniowo formy pokony-wania przestrzeni, opanowane tylko w niewielkiej mierze w niemowlęctwie, jak i pojawiają się czynności zupełnie nieznane. Chód już może odbywać się po zróżnicowanych płaszczyznach, zaczynają wystę pować kontrolowane formy biegu, kształtują się pierwsze przejawy samoobsługi oraz pojawiają się umiejętności rzutów i podskoków. Wrodzoneuzdolnienia motoryczne mogą się w pełni rozwijać tylko w procesie cią głego zma-

gania ze środowiskiem zewnętrznym. 'Tego dialektycznego stosunku zależności - pisał wybitny znawca przedmiotu, Meinel [1967, s. 303] - nie można pomijać, w przeciw-nym bowiem wypadku dochodzi do błędnego wniosku, że dziecku wystarczają jedyniestarania sanitarne w zakresie wyżywienia i czystości".

W drugim roku życia chód staje się już dość swobodny (ryc. 14). Dziecko zaczynateż nosić różne przedmioty, co ma zwią zek z doskonaleniem się równowagi, a więcumiejętności balansowania własnym ciałem. Około 16-18 miesią ca życia potrafi już pokonywać pewne przeszkody. Na przełomie drugiego i trzeciego roku pojawia się w biegunieznaczna faza lotu, co wiąże się ze zdolnością wykonywania skoków. Mniej więcejw tym samym okresie ujawnia się też umiejętność wykonywania rzutów, przy czymtechnika wykazuje jeszcze istotne braki w zakresie koordynacji poszczególnych częściciała. W trzecim roku życia obserwuje się zaczą tki tworzenia kombinacji np. biegu i skokuoraz chwytu i rzutu [Meinel 1967; Wolański, Parizkova 1976]. Około4roku życia dziecko

z dość dużą swobodą potrafi wchodzić i schodzić ze schodów.Rozwój motoryki w tym okresie jest ściśle zwią zany z opanowaniem mowy

i stopniowym przechodzeniem od myślenia konkretno-obrazowego do abstrak-

cyjnego. Na przełomie 2 i 3 roku życia pojawiają się praksje, czyli ruchy celowe, zgodne

59



z przeznaczeniem przedmiotu [Dzier żanka-Wyszyńska 1972]. "Chociaż w wychowaniu

fizycznym jako takim - pisał w 1932 r. Szuman - praksje grają rolę podrzędną , to

jednak dla rozwoju motoryczności w ogóle, a zatem również motoryczności gimnastycznej

i sportowej mają ogromne znaczenie". Dziecko uczy się świata, stopniowo przechodzą c

od prymitywnych czynności czysto manipulacyjnych do zabaw konstrukcyjnych. Dosko-

nali się inteligencja, pamięć, koncentracja uwagi i wyobraźnia twórcza.

Okres wczesnego dzieciństwa cechuje ogromna chęć do ruchu i działania, co maniewą tpliwy zwią zek ze zjawiskiem autostymulacji. Struktura, prawidłowy rozwój anato-

miczny i funkcjonalny domagają się doskonalenia czynności pracują cych narzą dów.

Musimy się zgodzić z sugestią Wolańskiego i Parizkovej [1976], że niezbyt uzasadniona

jest teza, jakoby w tym okresie wystę powało zjawisko nazywane przez niektórych autorów

"luksusem ruchowym" czy "rozrzutnością ruchową ". Procesy, które zachodzą w tym

okresie, są bowiem z auksjologicznego punktu widzenia jak najbardziej naturalne

i pożą dane.

Z uwagi na dość szeroki zasób i doskonałość wielu umiejętności ruchowych wiek

około 5 roku życia bywa nazywany "złotym okresem motorycznym" lub inaczej

"pierwszym apogeum motorycznym". Harmonia proporcji morfologicznych oraz

dojrzewania ośrodkowego uk ładu nerwowego i charakterystyczna równowaga pod wzglę-

dem rozwoju psychicznego sprawiają , że ruchy dziecka w tym okresie są szczególniecelowe, swobodne, płynne i w ogóle przyjemne dla oka [Gniewkowska 1965; Demel, Sk ład

1970; Przewęda 1980].

Również serce dziecka w tym okresie ma już tę samą liczbę włókienek i ją der

przypadają cych na jedno włókno, jak osoba dorosła. Pod względem potrzeb ruchu dziecka

jest ono fizjologicznie w zasadzie w pełni sprawne. Serce i płuca inaczej reagują jedynie

na intensywniejszy wysiłek, a więc przede wszystkim przez wzrost częstości skurczów

serca i liczby oddechów, z pominięciem znaczniejszego przyrostu pojemności serca

i głę bokości oddechów.

Dość dalece zaawansowana jest już w tym okresie motoryczność o charakterze

zabawowo-sportowym. Większość dzieci potrafi harmonijnie podrzucać i łapać piłk ę,

opanowało kombinację ruchową biegu z kopnięciem piłki, a niektóre potrafią już oddać

skok z rozbiegu. Można przyjąć, że o ile w okresie niemowlęcym wystę pował najszybszy

w całej ontogenezie człowieka rozwój fizyczny, to w tym czasie nastę puje wyją tkowy

przyrost w zakresie koordynacji ruchów (ryc. 15).

Ryc. 15. Na rycinie ukazano począ tki doskonalenia się techniki wykonania rzutu piłk ą . Uwagę zwraca duże

zgięcie i pochylenie tułowia zamiast późniejszej rotacji lutowia przy rzucie [wgHaywood 1986, s. 126]

61



Dzieci z dużym powodzeniem uczą się już jeździć na łyżwach i nartach; potrafią

pływać, opanowują jazdę na dwukołowym rowerze oraz zaczynają już sobie dobrze radzić

z ćwiczeniami gimnastycznymi, wymagają cymi nieraz dość znacznej koordynacji i po-

czucia rytmu. Różnice między chłopcami i dziewczętami są jeszcze dość słabo zaznaczone

i jedynie w rzutach 5-6 letni chłopcy zyskują znaczą cą przewagę. Istnieją również poglą dy,

iż chłopcy w okresie przedszkolnym poczynają wyprzedzać dziewczęta w zakresie inspi-

rowanych form ruchu, tzn. takich, które nie są ruchami naturalnymi [Wolański, Pafizkova1976}. Badania prowadzone w latach 60. na ponad 1500 dzieciach w wieku 3-6 lat,

uczęszczają cych do różnych polskich przedszkoli, pozwoliły na pełne potwierdzenie tezy

o wyją tkowo wysokiej dynamice rozwoju motorycznego w okresie między 4 a 5 rokiem

życia [Gniewkowska 1965].

Trudności pojawiają się jedynie z wykonaniem czynności wymagają cych znacz-

niejszej precyzji ruchów r ą k (ryc. 16). Proces nie w pełni zakończonej inerwacji sprawia,

że jeszcze niezbyt efektywne jest zachowanie się dziecka przy wykonywaniu niektórych

czynności zwią zanych z samoobsługą , jak: zapinanie guzików, sznurowanie bucików,

samodzielne jedzenie, mycie się itp. Zjawisko to wykorzystuje się w konstrukcji tzw.

testów dojrzałości szkolnej, w których wymienione czynności są jedną z ważnych miar

stopnia psychicznego rozwoju dziecka (tab. 6).

Ryc. 16. Poszczególne czynności różnią sie. od siebie. Każdą z nich dziecko musi opanowywać oddzielnie [Keane

"The Famiły Cireus". "Register and Tribune Syndicate" 3 VII 1975, cyt wg Hurlock 1985, s. 285J

62



Tab. 6. Charakterystyka samodzielności dzieci przedszkolnych w czynnościach

posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku [wg

Dzier żanki-Wyszyńskiej 1972]

Wiek [lata] Czynność

1-2 2-3 3-4 4-5 5-6

Odpinanie guzików

15% 35% 95% 100% 100% Wk ładanie płaszczyka

5% 25% 75% 100% 100%

Zapinanie guzików

- 20% 50% 95% 100%

Wk ładanie bucików

25% 55% 75% 100% 100%

Sznurowanie bucików

- 5% 40% 55% 85%

Wią zanie sznurowadeł

- - 10% 15% 55%

Nawlekanie igły

- - 30% 45% 85%

Robienie węzełka na nitce

- - - 15% 35%

Szycie

- - - 15% 35%

Rysowanie ołówkiem

15% 85% 95% 100% 100%

Wycinanie nożyczkami

- - 10% 70% 100%

Na ryc. 17 pokazano zróżnicowanie w czasie między poziomem osią gania podsta-

wowych umiejętności motorycznych. Czas pomiędzy czterema etapami umiejętności

skoku czy między 3 a 4 etapem umiejętności uderzania są wyją tkowo duże w porównaniu

do odległości jakie dzielą wcześniejsze etapy. To zróżnicowanie w czasie między kolej-

nymi etapami jest częściowo funkcją względnie arbitalnego przesą dzenia o definicji

każdego etapu dla kolejnych specyficznych umiejętności (tj. określone zmiany między

etapami mogą być zbyt duże lub też oczekiwania są nazbyt wygórowane) czy też zróżni-

cowania w czasie wymaganym dla pełnego osią gnięcia opanowania umiejętności. Więk-

szość podstawowych umiejętności zwykle rozwija się ok. 6-7 roku życia, aczkolwiek -jak pokazano - pełne opanowanie umiejętności nie jest osią gane nawet w najstarszej grupie

wieku (120 miesią c). Na rycinie tej podano wiek, w którym 60% dzieci opanowuje daną

podstawową umiejętność ruchową . Oznacza to tym samym, że w tym wieku 40% jeszcze

nie potrafi wykazać się daną specyficzną umiejętnością .

Jednym z często wystę pują cych problemów, przed jakimi stają rodzice i pedago-

dzy jest lewor ęczność dziecka. Szacuje się, że osoby prawor ęczne stanowią ok. 90-95%.

Kultura i tradycja powodują , że prawor ęczność jest dla dziecka korzystniejsza z punktu

widzenia przystosowania psychicznego i społecznego: uczenie się jest łatwiejsze, wszelkie

instrukcje są bardziej zrozumiałe, dostosowanie się do oczekiwań społecznych jest uła-

twione, prawor ęczność sprzyja rozwojowi pozytywnej samooceny itd.

W piśmiennictwie podaje się, jakie warunki powinny być spełnione, aby zmiana

lewor ęczności na prawor ęczność powodowała możliwie najmniejsze szkody psycho-

logiczne:

63



Ryc. 17. Wiek, w którym 60% chłopców i dziewczą t jest zdolnych osią gnąć poziom rozwoju pozwalają cy na ;wykonanie określonej specyficznej umiejętności ruchowej. Etap 1 ukazuje poziom ca łkowiciewstę pny, a 4/5 całkowicie dojrzały w opanowaniu umiejętności. Etapy 2 oraz 3 określają stany po- j

średnie [Kelso, Clark (eds.) 1982, cyt. wg Malina, Bouchard 1991, s. 180]

WARUNKI ZMIANY LEWOR ĘCZNOŚCI NA PRAWOR ĘCZNOŚĆ

• dziecko nie przekroczyło 6 roku życia;

• posługuje się obiema r ękami bez wyraźnej przewagi;

• wskaźnik lateralizacji w zakresie r ą k wykazuje obur ęczność;

• okres próbny przebiega bez stałych trudności;

• dziecko ma przychylny stosunek do zmiany r ęki;

• dziecko wykazuje ponadprzeciętny poziom inteligencji [Hildreth 1950; podano wg

Hurlock 1985].

64



3. ROZWÓJ MOTORYCZNY W OKRESIE MŁODSZYMSZKOLNYM

Okres ten rozpoczyna się z chwilą przekroczenia przez dziecko progu

szkoły. Wstrzą s, zwią zany z nagłą zmianą warunków życia, a szczególnie ograniczenia,

jakie narzuca instytucja szkolna w zakresie ruchliwości dziecka, nie pozostaj

ą bez wp

ływudla rozwoju motoryczności. Rodzi się zatem konieczność dogłę bnego poznania natural-

nych potrzeb ruchowych dziecka, co ma istotne znaczenie dla stymulacji osią gniętego przez nie poziomu biologicznej dojrzałości.

Pośród intensywnych procesów zachodzą cych w ustroju dziecka wyją tkowe zna-czenie dla rozwoju motoryczności ma postę pują ca ossyfikacja szkieletu oraz ostatni etapinerwacji mięśni r ęki. Zakończenie procesów inerwacji ma pierwszorzędne znaczeniewprzyswajaniu takich czynności niezbędnych w szkole, jak kształtowanie się umiejętności pisania czy doskonalenie rysunku. Może również pojawić się fizjologiczne podłoże,w różnym nasileniu wystę pują cych odstę pstw od rozwojowej normy. Podczas kontrolidojrzałości szkolnej ważna jest wszechstronna analiza etiologii danego zapóźnienia.

Przewęda [1966], charakteryzują c kolejno formę, cechę, treść i ideę ruchu podaje,żs u uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej obserwujemy:

• dość bogatą formę prostych czynności ruchowych (ruchy są na ogół harmonijne,rytmiczne, płynne, elastyczne);

• małe wyrobienie cech, z wyją tkiem dużej gibkości oraz dość znacznej zwinności,a nieraz swoistej szybkości;

• rozumienie treści ruchów, co pozwala w ćwiczeniach przejść z zabawowych i zadaniowych form nauki na formy ścisłe;

• wzbogacenie, zwiększenie siły działania i różnorodności motywów podejmowaniaczynności ruchowych, których wykorzystanie pozwala pedagogowi kształtować zainteresowania ruchowe ucznia.

Mimo że szkoła stawia swoistą tamę spontanicznej, niczym nie skr ę powanejaktywności ruchowej, w przebiegu całego charakteryzowanego okresu doskonalą i wzbo-gacają się takie formy ruchu, jak: różne postacie lokomocji, skoków, rzutów, zwisów,

podporów, chwytów, wspinań itp. Tworzą się różnorodne kombinacje motoryczne. Dziec-ko chętnie uczestniczy we współzawodnictwie, a radość sprawia mu wykonywanie każ-dego nowego zadania motorycznego. To zaangażowanie emocjonalne w odniesiony sukcesmotoryczny należy wykorzystać w pracy pedagogicznej. Wskazywanie porywają cych przyk ładów mistrzów sportowych staje się tutaj równie ważne, co i emanacja wzorównajbliższych. W wychowaniu fizycznym bodajże nie ma rzeczy ważniejszej niż styl postę powania i stała troska o osobistą kultur ę fizyczną nauczyciela.

W rozwoju człowieka bardzo silne jest zjawisko integralności przebiegu różnychwłaściwości i funkcji ustroju. Już Terman i Oden w 1959 r. wskazywali, że "pożą dane

właściwości przejawiają tendencję do występowania razem. Nie zauważono uje-

mnej korelacji pomiędzy inteligencją a wysokością ciała, siłą , zdrowiem fizycz-nym lub zrównoważeniem emocjonalnym" [wg Hurlock 1985]. Stopniowo poczęła

się

rodzić

"teoria zintegrowanego rozwoju osobniczego" [Ismail 1972]. W badaniachdowodzi się również wystę powania bezpośredniego zwią zku między poziomem dojrzało-ści motorycznej a wynikami w nauce. Dzieci o małym zasobie umiejętności ruchowychi niskiej sprawności ogólnej gorzej adaptują się do wymagań stawianych przez szkołę

65



i wykazują trudności w dostosowaniu się do grona rówieśników. Z drugiej strony obser-

wowana, szczególnie w klasach niższych, nadmierna gotowość do ruchu, brak możliwości

koncentracji na jednej czynności może być powodem poważnych k łopotów wychowaw-

czych i podstawowym źródłem trudności w przyswajaniu umiejętności nie tylko natury

ruchowej.

Okres wczesny szkolny sprzyja dynamicznemu rozwojowi wszystkich zdolności

motorycznych (ryc. 18). Z badań prowadzonych przez Denisiuka wynika, że szczególnie

Ryc. 18. Kształtowanie się poziomu sprawności motorycznej w zakresie szybkości (bieg na 30 i 60 m), mocy

(skok dosiężny), siły (rzut piłk ą 1 kg i 2 kg) oraz zwinności (bieg z przewrotem) u chłopców i dziewczą t

[Denisiuk, Milicerowa 1969]

66



wzrasta w tym okresie zwinność. Dymorfizm płciowy w motoryce, chociaż już

wyraźnie zaznaczony, nie jest jeszcze tak silny, jak w późniejszych okresach życia.

Chłopcy wykazują widoczną przewagę w szybkości biegu, rzutach i skokach, a dziewczęta

w gibkości oraz zr ęczności manulanej [Denisiuk, Milicerowa 1969; Halł 1982; Astrand

1985; Osiński 1988].

W końcowym etapie okresu wczesnoszkolnego, tj. u dziewczą t ok. 10-11 roku życia

ł chłopców ok. 12-13 roku życia, nastę puje faza wyją tkowej łatwości przyswajania sobieruchów nowych i o dość skomplikowanej strukturze. Meinel [1967] mówi tu o "uczeniu

się z miejsca". Zjawisko to, zbieżne z przejawami wyraźnego zrównoważenia szkolnego,

bywa określane jako "drugie apogeum w rozwoju motoryczności", czy też, bardziej

literacko, jako "okres dziecka doskonałego". Znamiennymi cechami są : harmonia propo-

rcji ciała, refleksyjność ruchowa, celowość działania i wszechstronne zainteresowania

motoryczne. Równocześnie dzieci charakteryzują się w tym okresie dość dużą umiejętno-

ścią koncentracji na jednej czynności oraz możliwością podejmowania systematycznej

pracy nad sobą . O tym, jak bardzo okres ten jest ważny dla wzbogacenia umiejętności

panowania nad własnym ciałem i poprawy dyscypliny ruchów, wiedzą doskonale trenerzy

tzw. sportów wczesnej specjalizacji (pływanie, wszystkie postacie sportu gimnastycznego,

jazda figurowa na łyżwach itp.). Bez wytrwałej i dość już intensywnej pracy w tym okresie

nad płynnością , ekonomią , obszernością ruchów, poczuciem rytmu, trudno nawet marzyć o późniejszych sukcesach w wymienionych dyscyplinach sportu.

Optymalny etap nauczania ruchów w okresie młodszym szkolnym zwykle kończy

się wraz z pojawieniem pierwszych wyraźnych symptomów dojrzewania. Oczywiście, te

wszystkie pozytywne przemiany w motoryczności odnoszą się przede wszystkim do

zdolności koordynacyjnych. Natomiast siła, szybkość i wytrzymałość mogą osią gnąć

rekordowy poziom dopiero w okresach późniejszych.

4. ROZWÓJ MOTORYCZNY W OKRESIE POKWITANIAI MŁODZIEŃCZYM

W okresie dojrzewania burzliwe przemiany zachodzą w ca łym ustroju. Procesy te nie omijają , oczywiście, również sfery motoryki. W niej znajdują swoje odbicie:

bogate życie emocjonalne, dojrzewanie procesów hamowania i pobudzania w ośrodkach

nerwowych, zmiany w równowadze fizjologicznej, intensywny rozrost morfologiczny

i zmiany proporcji całego ciała. Obserwowane równolegle zjawisko skoku pokwitanio-

wego oraz nagłe przemieszczenie się środka ciężkości ciała ku górze powodują istotne

zmiany jakościowe w motoryce.

Łagodzimy jednak na ogól już dzisiaj, wcześniej często pojawiają ce się w piśmien-

nictwie, głosy o jakiejś wydatnej dysharmonii rozwojowej, owym okresie znacznej "pu-

bertalnej niezr ęczności" czy niemalże pełnej utracie pierwotnej harmonii i płynności

ruchów. Badania i obserwacje rzadko też potwierdzają pojawiają ce się uprzed-

nio stwierdzenia o szczególnej obawie przed uczeniem się nowych ruchów.

W istocie jest to okres dalszego rozwoju, który prowadzi do osią gnięcia czegoś jakościo-wo innego, na nowym poziomie organizacji procesów i zjawisk. Prawdą jest jednak, że

motoryczność podlega wyją tkowym przemianom: o ile jedne właściwości rozwijają się

w tempie zbliżonym do poprzedniego okresu, o tyle dynamika zmian innych elementów

67



motoryki jest ogromna i zupełnie wyją tkowa, wreszcie kolejne właściwości stopniowo

kończą tu swój rozwój czy nawet podlegają zauważalnemu już regresowi [Haywood 1988;

Malina, Bouchard 1991 ]. Okres dojrzewania w końcowym etapie prowadzi też do ukształ-

towania się indywidualnego stylu motorycznego i wytworzenia się podstaw określonego

modelu zachowań życia w kulturze fizycznej. Dlatego też okresowi temu poświęcimy

nieco więcej miejsca.

Z dotychczasowych badań nad zmiennością ontogenetyczną poszczególnych cechfunkcjonalnych wynika, iż żadna spośród nich nie powtarza drogi rozwojowej innej cechy.

W motoryce człowieka poważnie zniekształcony pozostaje nawet klasyczny podział

rozwoju osobniczego na etapy: wzrastania, stabilizacji i inwolucji. Allometria rozwoju jest

w odniesieniu do kinetyki i dynamiki zmian zdolności motorycznych wyją tkowo znaczna

(ryc. 19).

Badane przez nas [Osiński 1988J zmiany siły mięśniowej, zachodzą ce z wiekiem

u młodzieży poznańskiej wskazują na stały i płynny charakter rosną cych

krzywych w przedziale wieku 7-18 lat. U chłopców po 15 roku życia (okres

dojrzewania) nastę puje swoiste i dodatkowe przegięcie krzywej ku górze. Zakres

zmienności osobniczej wyników, wyznaczony wielkością odchylenia standardowego

X±lS) dla 15-letnich chłopców i dziewczą t, już nie zachodzi na siebie. W 18 roku życia

wartość siły mięśniowej osią gnęła u chłopców aż 377% poziomu uzyskanego przez 7-latków (przy równoczesnym przyroście masy o 278 %). U dziewczą t możliwości siłowe

wzrosły w tym czasie o 263% (a masa ciała o 241%). Przewaga chłopców wynika w

pewnej mierze ze wzrastania w okresie pokwitania mięśni barków, grzbietu i klatki

piersiowej. Wzrost siły jest jednak przede wszystkim rezultatem wp ływów hormonów

kory nadnercza i ją der na budowę białkową i uk łady enzymatyczne włókien

mięśniowych. Zdaniem Tannera [1963] szczyt szybkości rozrostu mięśni wystę puje

bardzo krótko po pojawieniu się szczytu szybkości wzrastania wysokości ciała.

Dla motoryki człowieka poważne znaczenie mają zmiany, jakie po okresie dojrze-

wania płciowego ujawniają się w zakresie siły względnej, tzn. stosunku siły bezwzględnej

do masy ciała. Po skoku pokwitaniowym wysokości ciała - szczególnie u dziewczą t -

nastę puje gwałtowny przyrost masy ciała, głównie przez zwiększenie się ilości nieaktyw-

nej tkanki tłuszczowej. Równocześnie zmieniają się proporcje ciała dziewczą t ,tj.

nastę puje poszerzenie bioder przy nieznacznym przyroście barków, co stawia

dziewczęta na og ół w trudniejszej sytuacji w tych ćwiczeniach, w których chodzi o

pokonywanie oporu własnego ciała (np. w ćwiczeniach gimnastycznych).

Na zmiany zdolności szybkościowych duży wpływ mają przemiany zachodzą ce

w ustroju, zwią zane ze zdolnością wykorzystywania energii z rozpadu wysokoenergety-

cznych zwią zków fosforowych, coraz sprawniejszą inerwacją mięśni, doskonaleniem

ośrodków korowych oraz rozwojem tkanki mięśniowej. W badaniach własnych [Osiński

1988] dzieci i młodzieży poznańskiej stwierdzono u dziewczą t stosunkowo wczesną

stabilizację poziomu szybkości mierzonej w biegu na bardzo krótkim dystansie. Między

13. a 18. rokiem różnice wyników były już tylko minimalne i statystycznie nieistotne.

Inaczej jednak kształtowały się zmiany poziomu szybkości biegowej u chłopców, gdzie

jeszcze w 18. roku życia obserwowano poprawę wyników. Te nasze obserwacje są na ogół

zbieżne z rezultatami innych autorów i odnieść je można do innych testów zdolnościszybkościowych niż bieg na krótkim dystansie [Wolański, Parizkova 1976; Joch, Schroeter

1976; Hurlock 1985]. Obserwuje się również, że wyróżniany jako jeden z elementów

68



Ryc. 19. Krzywe rozwoju różnych cech funkcjonalnych na tle zmian wysokości ciała u chłopców w Poznaniu

(przy przyjęciu poziomu dzieci 7-letnich za 0% oraz 18-lełnich za 100%)[Osiński 1988]

69



szybkości ruchu czas reakcji wskazuje stalą poprawę wyników (krótszy czas) aż do 30.

roku życia.

Ogólnie przyjmuje się, że szybkość w okresie pokwitania nie ulega jakimś wydat-

nym zak łóceniom, jedynie u dziewczą t w niektórych testach obserwuje się od tego okresu

tendencję do stabilizacji wyników, co zdaje się mieć jednak zwią zek raczej z kształtowa-

niem się typowej sylwetki kobiecej, niż znajdować uzasadnienie w jakichś wyraźnych

zak łóceniach w mechanizmach koordynacji ruchowej [Przewęda 1982].Ocena zmian, jakie zachodzą w zakresie zdolności wytrzymałościowych, nie jest

łatwa. W tradycyjnych testach wytrzymałości, tj. biegu na dłuższym dystansie lub biegu

przez dłuższy czas, chłopcy poprawiają swoje wyniki do ok. 20. roku życia, a dziewczęta

do 13. roku życia. Przez pewien okres wytrzymałość utrzymuje się na ogół na zbliżonym

poziomie. Do 11. roku życia dziewczęta uzyskują wyniki o ok.15% słabsze, a później

różnica ta dochodzi do 30% [Raczek 1978; Malina, Bouchard 1991].

Fizjologicznym podłożem wytrzymałości jest wydolność fizyczna. Interesują ce

wyniki zebrano przy określeniu w próbie step-testu wskaźnika wydolności fizycznej

u dzieci i młodzieży poznańskiej w wieku od 7 do 18 lat (ryc. 20). U płci żeńskiej,

niezależnie od wieku, wartości wyników są zawsze niższe niż u chłopców. Jak wynikało

z przeprowadzonego testu analizy wariancji, wśród chłopców czynnik wieku w ogóle nie

wpłynął na wartość opisywanej cechy funkcjonalnej. Równocześnie dokonana analizawskazała, że w stosunku do dziewczą t 8-letnich, u których wskaźnik wydolności fizycznej

był najwyższy, statystycznie znaczą cy regres obserwowano systematycznie już od 12. roku

życia. Można są dzić, że szczególnie wyraźny spadek poziomu wskaźnika wydolności

fizycznej u dziewczą t zbiegał się bezpośrednio z okresem przedpokwitaniowym i począ t-

kiem pokwitania (10-13 rok życia), co prawdopodobnie ma zwią zek z ogólnymi przemia-

Ryc. 20. Zmiany z wiekiem wyników w zakresie wskaźnika wydolności fizycznej u chłopców i dziewczą t

poznańskich w wieku 7-18 lat [Osiński 1988}

70



nami hormonalnymi ustroju, a w szczególności z poważnym przyrostem masy ciała i

zasobów podskórnej tkanki tłuszczowej. Przedstawione dane i ich ocena zdają się też

wspierać poglą d wyrażany m.in. przez Kirscha [1968], Denisiuka [1975], Raczka [1978],

Petersa i Pałk ę [1977], Suchareva i Fetisova [1977] oraz Trześniowskiego [1981], że

wydolność fizyczna i wytrzymałość są cechami, szczególnie u dziewczą t, wyją tkowo

zaniedbanymi i pozbawionymi należytej stymulacji w procesie rozwoju. W obiektywnej

ocenie tych zjawisk musimy się jednak liczyć z ogólnymi prawidłowościami biologicznegorozwoju kobiety, odmiennością zadań, jakie stawiamy w różnych próbach laboratoryj-

nych i sportowych w stosunku do typowych codziennych zachowań ruchowych.

Za ważny miernik rozwoju motorycznego uznaje się tak że poziom zdolności

zwinnościowych. W badaniach poznańskich dzieci [Osiński 1988] zdolności te oceniali-

śmy testem czasu biegu "po ósemce", który stawiał przed badanymi wymagania w zakresie

umiejętności władania swoim ciałem i zdolności dostosowania zachowań ruchowych do

szybko zmieniają cych się sytuacji. U chłopców wyniki poprawiały się w szybkim tempie

od 7. do 10. roku życia. Później nadał czas wykonania zadania systematycznie skracał się

do 18. roku życia, ale postę p był już wyraźnie słabszy. Dziewczęta, po najpierw szybko

narastają cej krzywej obrazują cej poprawę omawianej cechy i po osią gnięciu szczytowego

jej poziomu w wieku 12-15 lat, później już do 18. roku życia coraz bardziej obniżają swoje

możliwości. Milicerowa [1964] stwierdzała, że nie trenują cy chłopcy wykazują nieznacz-ny przyrost zwinności między I a III stadium dojrzewania i dopiero po III stadium

(wg pięciostopniowej skali Tannera) zaznaczał się dalszy widoczny postę p.

Ogólnie jednak szczegółowy obraz zmian zdolności koordynacyjnych w okresie

pokwitania należy do zagadnień kontrowersyjnych. "Jednak obecne dane -pisał już Tanner

[1963] - nie podtrzymują chyba tego poglą du o wieku przerośnięcia i niezdarności".

Przeważa opinia o wyraźnie indywidualnej zmienności w doskonaleniu się procesów

koordynacyjnych. Przyk ładowo Denisiuk, Pilicz i Sadowska [1968] stwierdzali widoczne

wahania motoryczne i zak łócenia ruchowe w okresie dojrzewania u młodzieży o przyspie-

szonym tempie rozwoju somatycznego. Natomiast Schnabel [1974] pisał, że okresowe

zaburzenia w koordynacji wystę pują częściej u chłopców.

Zdaniem Meinela [1967] w zakresie motoryczności sportowej mogą pojawiać się

pewne zak łócenia, które najwyraźniej ujawniają się w nastę pują cych działaniach:

• w trudnych ruchach acyklicznych (np. ćwiczenia gimnastyczne na przyrzą dach);

• w ruchach kombinowanych;

• przy uczeniu się nowych ruchów;

• w postawie ciała podczas wykonywania ruchów oraz w przyruchach, przede wszystkim

zaś w obr ę bie części ciała, które mają niewielkie znaczenie dla ostatecznego wyniku

w danym działaniu;

• w ruchach wymagają cych wyją tkowej dok ładności i precyzji.

Dziś już wiemy, że zak łócenia te z całą pewnością nie dotyczą wszystkich osobni-

ków w okresie pokwitania, a na pewno nie dotyczą one każdego w jednakowej mierze.

Stagnacja ta ma charakter okresowy i znika w końcowej fazie dojrzewania Niekorzystne

symptomy, które mogą towarzyszyć dojrzewaniu, w szczególnym nasileniu wystę pują

u sporej części dziewczą t. Zmieniają cy się obszar zainteresowań i odczuć raczej nie

sk łania ich do stałej troski o rozwój swojej sprawności ruchowej. To właśniesprawia, iż już pod koniec tego okresu przeciętnie, a więc nie uprawiają ce wyczynowo

sportu, dziewczęta osią gają szczyt rozwojowych możliwości motorycznych w takich

testach, jak: szybkości biegowej, mocy (ocenianej wyskokiem dosiężnym), wytrzymałości

71



i zwinności. Jedynie siła - jak już wspominaliśmy - w swoim naturalnym rozwoju

wykracza nieco poza okres pubertalny i osią ga swój szczyt rozwoju ok. 18. roku życia.

Proces dojrzewania wpływa więc wyraźnie na rozchodzenie się linii rozwojowych moto-

ryczności, charakterystycznych dla kobiety i mężczyzny [Denisiuk, Milicerowa 1969;

Malina, Bouchard 1991]. W okresie młodzieńczym cechy te, wzmocnione dalszym dość intensywnym wzra-

staniem ciała, rozwojem muskulatury, hormonalnym przestrojeniem ustroju, powrotem dorównowagi między procesami pobudzenia i hamowania oraz rozwojem wegetatyki, stwa-

rzają wszelkie podstawy dochodzenia w działaniach motorycznych do najwyższych osią g-

nięć. Pod koniec okresu młodzieńczego (ok. 20-24. roku życia) zachowanie ruchowe

ma już niemal wszystkie istotne właściwości w pełni dojrzałej motoryczności kobiety

i mężczyzny. Szczególnie znamienną cechą motoryczności staje się wysoka ekonomia

ruchów oraz działanie dostosowane do potrzeb i celów wynikają cych z codziennego

życia, nauki, pracy i uczestnictwa w sporcie oraz rekreacji fizycznej. Dla utrzymania

sprawności, zdrowia i kondycji fizycznej, obok aktywnego trybu życia, pierwszoplanowe

znaczenie posiadają racjonalne odżywianie, metody wypoczynku, higiena całego ciała itp.

5. MOTORYCZNOŚĆ WIEKU DOROSŁEGO I DOJRZAŁEGO Codzienna aktywność życiowa oraz obowią zki zawodowe niejako prowokują

w tym okresie do pewnej stereotypii zachowań motorycznych. Praca zawodowa, zwykle

przebiega przy utrzymaniu jednostronnej, mało angażują cej cały ustrój pozycji ciała,

a często w hałasie, pyle, napięciu psychicznym itd. Można przyjąć, że z fizjologicznego

punktu widzenia nic nie jest dzisiaj w stanie zastą pić sterowanych form aktywności

ruchowej w postaci gier, sportów, gimnastyki, wycieczek itp. Oczywiście niezbędna jest

również i tutaj troska o racjonalny wypoczynek, właściwe odżywianie oraz higieniczny

tryb życia, a przede wszystkim stronienie od tytoniu i alkoholu. Na ryc. 21 pokazujemy,

jak bardzo (15-krotnie) palenie tytoniu zwiększa ryzyko zgonu z powodu niektórych

postaci raka płuc. Jeszcze 5 lat po rezygnacji z intensywnego długoletniego nałogu palenia

ryzyko jest ok. 10-krotnie, a dopiero 15 lat po rzuceniu palenia ryzyko zgonu wyrównujesię z osobami niepalą cymi.

U ludzi trenują cych wyczynowo sport pierwsze lata tego okresu cechuje szczególna

ekonomia, celowość i refleksyjność motoryczna. Motoryka, wsparta uruchomieniem

wszystkich rezerw organizmu, osią gnięciem najwyższego pułapu wydolności fizycznej

oraz siły mięśniowej, sprzyja szczytowym wynikom w wielu dyscyplinach sporto-

wych. Z upływem lat poziom motoryczności, nawet u osób nadal intensywnie trenują cych,

wykazuje tendencję do obniżania. Szczególnie szybki zdaje się wystę pować w koordynacji

ruchowej i szybkości, a nieco wolniejszy w zakresie wytrzymałości i siły mięśniowej. Wolański i Parizkova [1976]. analizują c wiek szczytowych możliwości motorycz-

nych u osób nie trenują cych, wysuwali tezę, że najszybciej maksimum osią ga siła dyna-

miczna i równowaga, kolejno szybkość, koordynacja i dok ładność ruchów, a najpóźniej

siła statyczna. Największe zróżnicowanie wykazuje wydolność. Najwcześniej szczytową efektywność osią gnęli już 10-letni chłopcy w sile dynamicznej, a zaledwie rok starsze

dziewczęta osią gnęły najwyższy poziom w równowadze marszowej i obrotowej.

Najpóźniej maksimum osią gnęli mężczyźni i kobiety w wypadku siły statycznej r ęki lewej,

72



Ryc. 21. Porównanie ryzyka zgonu z powodu niektórych postaci raka płuc u palą cych i niepalą cych (Insel, Roth1989, cyt. wg Drabik 1995]

tj. ok. 45. roku życia. Ci sami autorzy uważali, że, mają c na uwadze zdobywane w toku

życia doświadczenie, "optymalne walory motoryczne" osią ga osobnik w wieku 30. lat. Na

ryc. 22 zestawiono, za Mekotą [1988], wyniki badania zmian zachodzą cych z wiekiem

w wybranych działaniach motorycznych i w zakresie zrelatywizowanej wydolności

fizycznej.

Znaczą ce różnice zachodzą w obrazie motoryki kobiet i mężczyzn. Na dymorfizm

płciowy w budowie ciała nak ładają się odr ę bności wystę pują ce w sferze fizjologii

i psychiki. Kobiety uzyskują rezultaty najbardziej odbiegają ce od mężczyzn w działaniach

motorycznych, wymagają cych wykazania się wysokim poziomem siły i wytrzymałości.

Dostrzega się natomiast pewną przewagę kobiet w niektórych czynnościach codziennych,

charakteryzują cych się precyzją postę powania ruchowego i wytrzymałością w jego podej-

mowaniu. Motoryk ę kobiet cechuje też jakby większa płynność, elastyczność i rytm ruchu.

W badaniach bardziej szczegółowych odnotowano również pewną przewagę kobiet

w zakresie obszerności ruchów w stawach, czyli tzw. gibkości, ale już w obr ę bie czasu

reakcji mężczyźni uzyskiwali z reguły lepsze wyniki, niezależnie od rodzaju pod-

niety i efektorów zaangażowanych w danej reakcji. Znaczna specyfika cechuje motorycz-

ność kobiet w zwią zku z przebiegiem takich procesów biologicznych właściwych kobiecie,

jak ciąża i klimakterium. Istnieją więc wszelkie podstawy, aby przyjąć, że motoryczność

kobiety nie jest gorsza czy też lepsza niż u mężczyzn, ale jest ona po prostu motorycznością

inną [Hali 1982; OsMski 1983; Astrand 1985].

73



74



6. MOTORYCZNOŚĆ A ZJAWISKO STARZENIA SIĘ I

OKRES STAROŚCI

Wraz z nieuchronnym zjawiskiem starzenia się zachodzą wielokierunkowe zmiany

w motoryczności. Obraz ogólnej motoryki w etapie, zwanym też "trzecim wiekiem

człowieka", nosi na sobie szczególnie piętno dotychczasowego trybu życia i stanu zdrowia.W żadnym z wcześniejszych okresów nie występują w motoryczności człowieka

tak duże różnice indywidualne, jak właśnie w tym. One to często bez większego

trudu pozwalają identyfikować człowieka. "Stają się - pisał Przewęda [1980] - nie mniej

dla niego znamienne, aniżeli rysy twarzy lub kształt sylwetki".

Nasilona aktywność ruchowa jest jednym z ważnych czynników, mają cych sprzy-

jać opóźnieniu procesu starzenia. Istnieje poglą d, że jest ona o wiele skuteczniejsza niż

środki farmakologiczne czy hormonalne. Doświadczenia i eksperymenty dowodzą , że

u osób ćwiczą cych może zwiększać się fizjologiczna wydolność, poprawiać praca serca,

zwiększać elastyczność ścian naczyń, polepszać sprawność zmysłów (w tym wzroku

i zmysłu kinestetycznego), poprawiać się ukrwienie mózgu itd. Co prawda brak jest dzisiaj

naukowych dowodów, że ćwiczenia fizyczne mogą przedłużać życie ludzkie. Można

jednak przyjąć, że poprawia się jakość tego życia. A ta przecież również warta jest wysiłku

i godna troski człowieka. Na ryc. 23 przedstawiono rolę aktywności fizycznej w procesach starzenia się

[wg Berger 1989, cyt. wg Drabik 1995].

Ryc. 23. Aktywność fizyczna a cykl starzenia się [Berger 1989, cyt wg Drabik 1989]

Proces inwolucji motoryczne] jest jednak nieuchronny. Wiekowi star-

czemu towarzyszy w końcu nieodwracalna, stopniowo postę pują ca redukcja liczby czyn-

nych komórek w najważniejszych organach, a między innymi w mózgu i mięśniach.

Z wiekiem maleje siła mięśniowa. Jest to rezultatem przede wszystkim redukcji zarównoaktywności fizycznej, jak i masy mięśniowej. Obniża się proces syntezy protein, a szcze-

gólnie ze starzeniem się nastę puje utrata szybkokurczliwych włókien mięśniowych [Wil-

more, Costil 1994]. Postę puje obniżenie przystosowawczych zdolności w wieku starszym

75



i starczym do czynników środowiska zewnętrznego, które manifestuje się m.in. trudno-

ściami w dostosowaniu się do bodźców stresowych i wolniejszym powrotem do stanu

równowagi ustrojowej. Zmienia się chemiczny sk ład krwi, zak łócenia wystę pują w ciśnie-

niu krwi oraz ciepłocie ciała. Pojawiają się zaburzenia i zmiany w uk ładzie nerwowym,

wyrażają ce się zwiększoną labilnością emocjonalną , osłabieniem pamięci, koncentracji

uwagi i w ogóle nastę puje regres właściwości psychicznych [Wilmore, Costill 1994].

Praktycznie już ok. 45-50. roku życia może rozpoczynać się dość znaczne cofaniew rozwoju wydolności fizycznej oraz zmniejszenie szybkości, elastyczności i płynności

ruchów. Według Wolańskiego i Parizkovej [1976] wydajność mężczyzn w wieku 50 lat

jest obniżona o ok.17%, a w wieku 60 lat o 37% w stosunku do maksymalnej. Wilmore

i Costill [1994] uznają , że VO2max obniża się z każdą dekadą lat życia o ok.10%,

począ wszy od końca drugiej dekady u kobiet i od ok. 25. roku życia u mężczyzn (tab. 7).

Ten spadek jest silnie zwią zany z obniżeniem zdolności do podejmowania wszelkich

wysiłków wytrzymałościowych.

Wolański, Parizkova [1976] oceniali tempo regresu niektórych cech w

procentach wielkości maksymalnej. W obrębie motoryczności największe tempo regresu

obserwowa no w zakresie mocy (skok Sargenta), równowagi obrotowej oraz

dok ładności ruchów dalekich - ok. 8% na dekadę lat życia Natomiast stosunkowo

niewielki spadek poziomu możliwości dotyczył czasu reakcji na bodźce wzrokowe i

słuchowe oraz, co może stanowić niejakie zaskoczenie, koordynacji ruchów i siły

dynamicznej (zwis) - w każdym wypadku ok. 3%. Dostrzeżono też, że tempo regresu

właściwości motorycznych było wyraźnie szybsze niż aktywności enzymów

odpowiedzialnych za procesy przemiany materii. Najwolniejszy spadek dotyczył

wielkości cech morfologicznych.

W okresie starszym i starczym pojawia się sprzyjają cy inwolucyjnym zmianom

zanik potrzeby ruchu, ucieczka przed uczeniem się ruchu nowego ("neofobia")

i stronienie od znaczniejszego wysiłku fizycznego. Obserwowane znaczne osła-

bienie koordynacji nerwowo-mięśniowej i demielinizacja włókien nerwowych przyczy-

niają się do rozpada wcześniej stworzonych kombinacji motorycznych. W konsekwencji

starszy człowiek zatrzymuje się, kiedy spoglą da na zegarek, wk łada rękawiczk ę czy też:

76



nawet wówczas, gdy chce po prostu coś powiedzieć. Nastę puje etap nasilają cego się

ubóstwa i przybliżają cego się niedołęstwa ruchowego. Sprawność fizyczna jest jednak uwarunkowana całym kontekstem życia społecz-

no-emocjonalnego. Panuje dość powszechne przekonanie, że dzięki udziałowi w rekreacji

fizycznej również człowiek w starszym wieku może nadal wierzyć we własne siły, tworzyć

rzeczy społecznie ważne oraz znale źć w życiu sens i zadowolenie. Stwierdzono wielokrot-

nie, że z wiekiem ulegają ograniczeniu możliwości adaptacji do wysiłków fizycznych.Prowadzone eksperymenty jednak wskazywały, że kiedy osoby w starszym wieku ćwiczą

z relatywnie wysok ą intensywnością , to i u nich nastę puje wyraźny przyrost wydolności

tlenowej oraz siły mięśniowej [Wilmore, Costill 1994; Szopa, Prus 1997]. Wyją tkowe

znaczenie na trening fizyczny w przeciwdziałaniu procesom osteoporozy. Kobiety

w wieku ok. 70 lat są narażone na złamania kości biodrowych kilkadziesią t razy bardziej

niż w wieku 40 lat. 77



IV. GENETYCZNE UWARUNKOWANIAPREDYSPOZYCJI I ZDOLNOŚCIMOTORYCZNYCH ORAZ PROBLEMWYTRENOWALNOŚCI

1. WSPÓŁCZESNE KIERUNKI POSZUKIWAŃ ORAZ

PODSTAWY DZIEDZICZENIA WIELOGENOWEGO

Badania nad genetycznymi uwarunkowaniami różnorodnych struktur i funkcji

człowieka znajdują się w ostatnich latach w fazie niebywałego postę pu. Należą one

równocześnie do tych kierunków poszukiwań, które są najbardziej ekscytują ce i spotykają się z wyją tkowym zainteresowaniem. Paradoksalnie, im jednak lepiej jest to zagadnienie

rozpoznane i rośnie świadomość jego złożoności, tym bardziej słabnie wiara w możliwość

zgromadzenia wiedzy całkowicie pełnej, a równocześnie praktycznie użytecznej. Rodzajsię również kolejne wą tpliwości natury etycznej.

Heterogeniczność różnych sekwencji DNA i różnice pomiędzy poszczególnymi!

osobnikami są zdumiewają ce. Badania prowadzone na gruncie fizjologii, biochemii czy

innych dyscyplin koncentrują się jednak przede wszystkim na przeciętnej wartości I

i centralnej tendencji. Niewiele mogą one wnieść informacji o zmienności wewnętrz-1

nej i zewnętrznej indywidualnych wielkości [Bouchard, Malina, Perusse 1997]. Analiza!

zmienności cech jest podstawą genetyki człowieka, a więc nauki, której celem jest

określenie relacji między zmiennością sekwencji DNA, interakcją genów oraz znaczeniem!

stylu życia i oddziaływania środowiska. Zrozumienie znaczenia genetycznej zmienności!

może dostarczać wiedzy również o relacjach między człowiekiem a środowiskiem, w tymi

aktywnością fizyczną .W przeszłości dyskusję nad rolą wpływów dziedziczności i środowiska (znaną jako

"natur ę or nurture") prowadzono przede wszystkim, mają c na uwadze poziom intelektu

alny i rozwój psychiczny jednostki. Stą d już bliska była droga do filozofii, poglą dów na

rozwarstwienie społeczne i lansowania określonych koncepcji politycznych. To uwik łanie

ułatwiło rozwoju myśli naukowej czy po prostu opierania się na wiedzy racjonalnej.

Najczęściej wyrażali je zwolennicy poglą dów skrajnych. Jedni głosili, że wszystko zależy

od urodzenia (genów), inni zgoła przeciwnie: właściwości człowieka, i to, co on jest

wstanie osią gnąć, zależy wyłą cznie od warunków i wychowania (środowiska). Byływięc dwie orientacje główne: (1) natywistyczna (biologiczna) i (2) środowiskowa

(empiryczna).

Natywiści uważali, że właściwości człowieka (dyskusja przede wszystkim doty

czyła inteligencji i innych cech psychiki) są dziedzicznie zdeterminowane i, jako takie, nie

78



podlegają wpływom środowiska. Jednostki rodzą się z odziedziczonym "zapisem" wszel-

kich form zachowań. Jeśliby przyjąć skrajną postać tej orientacji, to dzisiaj moglibyśmy

powiedzieć, że zachowania nie da się modyfikować inaczej, jak tylko metodami inżynierii

genetycznej. Stanowisko to prowadziło z jednej strony do filozofii fatalizmu, m.in.

w pedagogice, a z drugiej do skrajnego konserwatyzmu społecznego.

Przedstawiciele orientacji środowiskowej (empirycznej) głosili, że wszystko

jest zależne od wpływów środowiska, a zatem i właściwości człowieka można dowolniezmieniać i kształtować. Człowiek, a w szczególności jego umysł, jest w chwili narodzin

niezapisaną tablicą {tabula rasa), na której dopiero doświadczenie utrwala swoje znaki

("zapisy"). Zmiany w otoczeniu kształtują zatem jednostk ę, a wszystko jest zależne od

uczenia się i doświadczenia.

Po wielu latach sporów obecnie istnieje w zasadzie zgodność co do tego, że

elementów zachowania człowieka nie można analizować, uwzględniają c wyłą cznie albo

środowisko, albo dziedziczność. Rozwój i zachowanie człowieka są wyznaczone zawsze

przez oba te czynniki; jak nie można zbudować prostok ą ta, w którym jeden z boków był by

równy zero. O zachowaniu decyduje interakcja obu czynników, tj. genotypu i środowiska,

czyli Z - f (G • S), gdzie Z - zachowanie (w naszym wypadku: sprawność i osią gnięcia

motoryczne), G - genotyp, S - środowisko. Taka teoretyczna koncepcja jest niewą tpliwie

słuszna wówczas, kiedy analizujemy na przyk ład fenotypową zmienność cech psychicz-nych, cech somatycznych czy, szczególnie nas interesują cych, elementów predyspozycji

i zdolności motorycznych, a więc wieloczynnikowo uwarunkowanych cech ilościowych.

Na gruncie genetyki człowieka i biologii molekularnej poszukuje się odpowiedzi

na pytania dotyczą ce zakresu zmienności danej cechy oraz różnic między osobnikami.

Tutaj też stawiamy pytanie: dlaczego nie wszyscy osobnicy sprawni i aktywni fizycznie

są w równej mierze zabezpieczeni przed wystą pieniem u nich nadciśnienia, cukrzycy

insulinoniezależnej czy choroby wieńcowej serca? Dlaczego niektóre osoby w efekcie

treningu mogą osią gać VO2max nawet równe 80 mlO2/kg • min" , kiedy inni, ćwiczą c

równie intensywnie, w żaden sposób nie mogą przekroczyć granicy 45 mlO2? Na wiele

z tych pytań próbuje się od lat znaleźć odpowiedź. Rodzą się też nadzieje, wraz z rozwojem

biologii molekularnej, na zrozumienie materialnych podstaw kodowania informacji na

poziomie pojedynczych genów. W ostatnich 10-15 latach odnotowano wiele wyją tkowoistotnych, spektakularnych sukcesów biologii molekularnej w zakresie penetracji ludzkie-

go genomu. Do postę pu przyczyniły się tutaj również nowoczesne technologie. Nic też nie

wskazuje na to, aby w najbliższych latach postę p ten miał być zwolniony. Szczególnie

frapują ce i ważne są osią gnięcia w zakresie rozpoznania informacji chromosomalnej, jak

i jej części pozachromosomalnej. Spośród ok. 50-100 tysięcy genów zawartych w genomie

rozpoznano ("zmapowano") dotą d około 900 genów poszczególnych chorób i zespołów

chorobowych, to znaczy określono ich lokalizację na danym chromosomie. Zlokalizowano

i izolowano m.in. geny: dystrofii mięśni, miotonii zanikowej, raka piersi, raka okr ężnicy,

choroby Alzheimera i wiele innych. Poszukiwanie przewidywanych genów czy moleku-

larnych markerów predyspozycji motorycznych jest w fazie począ tkowej, choć już

pojawiają się doniesienia o identyfikacji genów "talentu sportowego" [Gay-

gay i wsp. 1998].

Wiadomo, że w wypadku predyspozycji i osią gnięć motorycznych mamy doczynienia z dziedziczeniem poligenicznym (wielogenowym), a więc warunkowanym

obecnością większej liczby genów położonych w różnych miejscach (loci). Na podobnej

zasadzie sumowania się wpływu wielu genów czy wypadkowej ekspresji poszczególnych

79



genów są dziedziczone również inne cechy ilościowe, np. poziom intelektu czy wysokość ciała i wiele cech somatycznych. Stosuje się tutaj również termin "dziedziczenie wielo-czynnikowe" [Falconer 1974, Kovaf 1980, Szopa 1986,1993, Bouchard, Malina, Perusse1997].

Najczęściej przez wieloczynnikowe złożone analizy i badanie wpływu na fenotyptworzy się modele dziedziczenia. Działa tu zawsze i kształtuje poziom cech, kompleks

czynników społecznych, psychicznych, fizjologicznych, metabolicznych, komórkowych,molekularnych. Wyróżnienie z tej całości czynników genetycznych nie jest też łatwe aniw badaniach rodzinnych, ani w tzw. "metodzie bliźnią t". Zrozumienie zjawiska wymagawyją tkowo starannego dobrania ogólnej koncepcji teoretycznej, adekwatnego pomiaruwartości fenotypowej, uchwycenia wpływów pośrednich oraz doboru stosownej próby do badań.

Szopa [1993] podaje najważniejsze właściwości dziedziczenia cech ilościo-

wych:

WŁAŚCIWOŚCI DZIEDZICZENIA CECH ILOŚCIOWYCH

• różnorodność cech u potomstwa jest znacznie większa niż w wypadku cech jakościo

wych. Teoretycznie ta różnorodność jest największa u dzieci rodziców, którzy mają średnią wielkość danej cechy w populacji, a najmniejsza w wypadku potomstwa oburodziców o skrajnej ("niska-niska") lub ("wysoka-wysoka") wielkości cechy;

• wyższa wrażliwość na działanie czynników środowiskowych niż w wypadku cech jakościowych. Nastę puje tu sumowanie się działania z różnych par alleli (a więczajmują cych różne miejsce w chromosomach);

• nie wystę puje tu przypadek dziedziczenia tylko po którymś z rodziców, a więc potomstwo wykazuje największe statystyczne prawdopodobieństwo zbliżania się do "wielkości średniorodzicielskiej".

• średnia cechy potomstwa wykazuje tendencję do odchylenia od średniej rodzicóww stronę średniej populacji.

2. OGÓLNY PRZEGLĄ D METOD BADA Ń

Postę p w biologii molekularnej oraz rozwój metod statystycznych zmienił przyj-mowaną strategię w badaniach nad genetycznymi podstawami złożonych właściwościczłowieka. Analiza genetycznych podstaw fenotypowych cech ilościowych łą czy w sobiemetody wywiedzione z genetyki ilościowej, genetyki populacyjnej oraz biologii mole-kularnej.

Wśród strategii wykorzystywanych w badaniach genetycznych podstaw fenotypo-wych cech ilościowych wyróżnia się dwa podejścia: (a) bez rozeznania genotypu (ang.unmeasured genotype approach), (b) z rozeznaniem genotypu (ang. measured genoty-

pe approach). W podejściu pierwszym, tradycyjnym, istotą jest analiza statystycznadystrybucji danego fenotypu jednostek lub populacji. Takie ujęcie bywa nazywane "top-

down", ponieważ wnioskuje się tu o wpływie genów na podstawie analizy zmiennościfenotypu. W podejściu drugim, które pojawiło się wraz z postę pem biologii molekularnej,

80



oznacza się wariancję genetyczną w losowo dobranych markerach genetycznych lub

wybranych genach i próbuje się ocenić wpływ wariancji poziomu DNA na daną fenotypo-

wą cechę ilościową . Ponieważ wnioskuje się tu o roli genów, postę pują c od samego DNA

do fenotypu, to takie ujęcie nazywa się "bottom-up" [Sing, Boerwinkle 1987].

Kolejne etapy postę powania i kolejne stawiane pytania w badaniach nad genetycz-

nym uwarunkowaniem fenotypowych cech ilościowych przedstawili w obszernej, nowo-

czesnej książce "Genetics of Fitness and Physical Performance" Bouchard, Malina iPerusse[1997].

Badania nad udziałem genetycznych czynników w fenotypowych cechach ilościo-

wych obejmują :

SPOSOBY BADANIA UWARUNKOWA Ń GENETYCZNYCH

• analizę podobieństw (skojarzeń) rodzinnych,

• ilościową ocenę odziedziczalności (znaczenia czynników genetycznych),

• poszukiwanie wpływu dominują cego genu (ang. major gen),

• analizy ewentualnych sprzężeń genetycznych (ang. linkage),

• identyfikacje chromosomalnej pozycji danego genu.

W metodzie analizy podobieństw (skojarzeń) rodzinnych pierwszym kro-

kiem w badaniu genetycznego podłoża fenotypowych cech ilościowych jest określenie,

czy w rodzinie dany fenotyp wystę puje częściej niż w populacji. Większa częstotliwość

wystę powania danej cechy (czy choroby) w poszczególnych rodzinach może być tu

interesują cym wskaźnikiem. Jeśli K opisuje znane rozpowszechnienie danej cechy

Ilościowa ocena odziedziczalności oraz znaczenia czynników genetycznych

należy do najbardziej rozpowszechnionych i bywała najczęściej wykorzystywana w sza-

cowaniu genetycznych uwarunkowań fenotypowej zmienności predyspozycji i motorycz-

nych osią gnięć.W podstawowym, najprostszym (a więc uproszczonym) modelu genetycznej ana-

lizy cech warunkowanych wieloczynnikowo zak łada się, że na całościową fenotypową zmienność (V p) sk łada się komponent genetyczny i środowiskowy zgodnie z regułą :

W koncepcji ilościowej oceny odziedziczalności szacuje się względny udział genetycznych i środowiskowych źródeł zmienności w wieloczynnikowo warunkowanym

81



fenotypie. Mówi się tutaj często nie tylko o genetycznej odziedziczalności, ale również

wyróżnia się odziedziczalność kulturową (ang. cultural herilabił ity). Odziedziczalność jest definiowana jako genetyczna część (frakcja) całkowitej

fenotypowej zmienności. Miar ą stopnia genetycznej zmienności jest tzw. wskaźnik odzie-

dziczalności, oznaczony H. Wskaźnik ten przyjmuje wartości od 0 do 1.

Jednak nie tylko geny są przekazywane przez rodziców dzieciom, ale również

czynniki kulturowe. Odziedziczalność kulturowa jest definiowana jako ta część całko-

witej fenotypowej wariancji, która jest pochodną wydzielonej części wpływów środowi-

ska, przede wszystkim rodzinnego:

W ten sposób próbuje się określić znaczenie kulturowej transmisji między kolejny-

mi generacjami. Oczywiście zarówno wyznaczenie stopnia genetycznej (H), jak i kulturo-wej (C) odziedziczalności jest w istocie bardzo skomplikowane (a tu ukazujemy tylko

ogólne założenia metody). Odziedziczalność jest zawsze jedynie wskaźnikiem, a więc

wartością , której wielkość zależy zarówno od zmian licznika, jak i mianownika.

W szczególności należy podkreślić, że tak wyznaczona odziedziczalność jest miarą

populacyjną i nie ma zastosowania w analizie i interpretacji indywidualnych

uwarunkowań. W ocenie odziedziczalności najbardziej klasyczną jest metoda bliźnią t Odkrycie

metody zawdzięcza się F. Galionowi, który wprowadził ją już pod koniec XIX w. Podstawą

metody jest porównanie podobieństwa identycznych (monozygotycznych - MZ) bliźnią t

do bliźnią t nieidentycznych (dizygotycznych - DZ). Przyjmuje się, że bliźnięta MZ są

identyczne genetycznie, ponieważ wywodzą się z tej samej podzielonej zygoty. Bliźnięta

DZ dzielą przeciętnie tylko połowę wspólnych genów. Tym samym na ogół uważa się, żekażda różnica w podobieństwie między parami bliźnią t MZ a DZ jest pochodną czynnika

genetycznego, ponieważ w obu wypadkach bliźnięta podlegają podobnym wpływom

środowiskowym. To ostatnie założenie jest w ostatnich latach szczególnie często krytyko-

wane [Rende, Plomin, Vandenberg 1990; Szopa 1986, 1990], gdyż bliźnięta MZ są

dodatkowo "upodobnione", zaś DZ nie są reprezentatywną próbą rodzeństwa. Analizę danych opartych na badaniach bliźnią t prowadzi się z wykorzystaniem

analizy wariancji (ANOVA). Jeśli czynnik genetyczny określa fenotyp, wówczas warian-

cja w obr ę bie par będzie niższa dla bliźnią t MZ niż dla DZ. Do oszacowania odziedziczalności przystosowano kilka metod [Christian, Kang,

Norton 1974; Bergman i wsp.1988; Szopa 1993], ale powszechnie używana jest metoda,

w której oblicza się podwójną różnicę między wewnętrznymi korelacjami dla MZ i DZ

bliźnią t.

82



Wskazuje się na potrzebę zachowania ostrożności w użyciu metody, a wynik winien

być interpretowany jako górna granica możliwej do oszacowania odziedziczalności dane-

go fenotypu [Bouchard, Malina, Perusse 1997] -jest to tzw. odziedziczalność "w szerokimsensie".

Kolejną metodą ilościowej oceny odziedziczalności, z oczywistych względów

rzadko wykorzystywaną , są badania dzieci adoptowanych. Podobieństwo między

adoptowanym dzieckiem oraz członkami jego biologicznej rodziny jest oczywiście po-

chodną genotypu. Podobieństwo między adoptowanym dzieckiem oraz jego aktualną

(adoptują cą ) rodziną jest wyłą cznie wynikiem życia w tym samym środowisku. Rzadko

jednak zdarza się pełna możliwość prowadzenia badań równolegle w rodzinie

biologicznej i tej, która adoptowała dane dziecko. Niezależnie od wyżej wymienionej metody badania bliźnią t często wykorzystuje

się w ocenie odziedziczalności badania rodzin. Podstawową zaletą metody jest wnios-

kowanie, w którym jako materiał badawczy analizuje się naturalne rodziny (rodzice, dzieci

i niekiedy inne osoby o tym samym rodowodzie). Taki materiał uznaje się za znacznie bardziej reprezentatywny względem populacji niż bliźnięta czy dzieci adoptowane. Dane

o naturalnej rodzinie nie zawierają jednak wystarczają cych informacji do oceny relatyw-

nego wk ładu wpływów komponentu środowiskowego (VE) oraz kulturowego (Vc)

w ogólnej wariancji fenotypowej. Metoda ta, umiejętnie stosowana, może jednak wnosić

dużą liczbę informacji o genetycznych uwarunkowaniach zmienności fenotypowej [Rao,

Morton, Yee 1974, Bouchard i wsp. 1988, Szopa 1986]. Wyznacza się tutaj wskaźnik

odziedziczalności na podstawie współczynników korelacji między daną cechą rodzi-

ców i dzieci. Szopa (1993) podkreśla, że przy przestrzeganiu reguł metodologicznych ta

metoda jest precyzyjniejsza od metody bliźnią t i prowadzi ona do określenia odziedziczal-

ności z tzw. wą skim sensie (w przeciwieństwie do metody bliźnią t). Problemem jest

wyeliminowanie wpływu różnic w działaniu czynników środowiskowych. Kovar [1980] i Szopa [1991,1993] wśród metod służą cych ilościowej ocenie

odziedziczalności wymieniają również określenie tzw. longitudinalnej stabilności

rozwojowej. Chodzi tu o ocenę utrzymywania się danej cechy osobnika na określonym

poziomie w toku rozwoju. Zak łada się zgodnie z teorią tzw. "kanalizacji rozwoju", że

otrzymywanie się na określonym poziomie ("w kanale") jest tym silniejsze, im mocniej

kontrolowana genetycznie jest dana cecha w toku rozwoju ontogenetycznego. Najprostszą

miar ą longitudinalnej stabilności cechy są tu współczynniki korelacji pomiędzy wielkością

tej samej cechy w kolejnych badaniach. Jeśli ta korelacja jest duża, większa jest stabilność

w rozwoju cechy względem populacji, a więc i silniejsza kontrola genetyczna Metoda ta

uznawana jest jednak za wyją tkowo kontrowersyjną i może być jedynie uznawana za

uzupełniają cą w stosunku do innych, gdyż ww. stabilność może być równie dobrze

skutkiem wpływów środowiskowych, i to na cechy o słabych uwarunkowaniach genety-

cznych. Współczynnik longitudinalnej stabilności rozwojowej może być więc traktowany

tylko jako górna granica odziedziczalności [Szopa 1993]. U podstaw badań dziedziczenia nie zawsze tkwi założenie o poligenicznym

charakterze genetycznych wpływów, a więc o tym, że pojedyncze geny mogą wywierać

jedynie mały wpływ na poziom jakiejś cechy. Niekiedy zak łada się obecność jakiegoś

najbardziej znaczą cego (lub w ogóle jednego) genu, który wpływa na wariancję fenotypo-

wą oraz dystrybucję genotypu. W ramach strategii "bez rozeznania genu" (ang. unmeasu-

redapproach) do badania, czy wystę pują ce przenoszenie znaczą cego efektu jest połą czone

z regułami dziedziczenia Mendla, stosuje się tzw. kompleksową analizę segregacyjną . Ta

83



metoda może jednak dostarczyć jedynie statystycznych dowodów o udziale najbardziej

znaczą cego (lub w ogóle pojedynczego) genu w ilościowej charakterystyce danego feno-

typu. Natomiast na podstawie takiego wnioskowania nie można nic powiedzieć o umiej-

scowieniu danego genu. Do tego potrzebne są już inne, jeszcze bardziej wnikliwe

i wyrafinowane metody. O takim sposobie metodycznego podejścia wspominamy tu dla

zachowania systematyczności wyk ładu. Nie jest ono bowiem uwzględniane w badaniach

predyspozycji i zdolności motorycznych. Jak wcześniej wspomnieliśmy, wśród głównych strategii wykorzystywanych

w badaniach genetycznych podstaw cech fenotypowych wyróżnia się również podejście

oparte na bezpośrednim dotarciu do genotypu (ang. measured genotype appro-

ach), gdy próbuje się identyfikować i umiejscowić dany gen. Takie ujęcie rozpowszechniłosię wraz z postę pem w badaniach molekularnych i wzrostem liczby informacji o polimor-

ficznych markerach genetycznych w genomie. Istotą jest tu prowadzenie drobiazgowej

analizy przechodzą c od poziomu DNA do danego fenotypu. Spośród różnych metod stosowanych do bezpośredniej identyfikacji genów wpły-

wają cych na wieloczynnikowo uwarunkowane cechy fenotypu najczęściej wykorzysty-

wano: analizę skojarzeń (ang. association analysis), analizę sprzężenia genetycznego

(ang. linkage analysis) oraz ilościowe metody umiejscowienia ("zmapowania") genu

w chromosomie. W analizach skojarzeń bada się współwystę powanie specyficznych alleliw markerach genetycznych (loci) oraz fenotypu danej populacji. Analiza sprzężeń gene-

tycznych prowadzi do badania podobieństwa rozłożenia w obr ę bie rodziny fenotypów

i markerów genetycznych. W metodzie ilościowej umiejscowienia genu ("zmapowania")

stosuje się m.in. eksperymentalne krzyżowanie różnych gatunków zwierzą t, a dokonana

analiza ma prowadzić do umiejscowienia genu ważnego z punktu widzenia danego

fenotypu. Identyfikacja ilościowych cech fenotypowych jest coraz bardziej zaawansowa-

na, a integracja przedstawionych metod i prowadzenie badań zarówno na ludziach, jak

i na zwierzętach powoduje, że nasza wiedza i świadomość złożoności zjawiska bardzo

w ostatnich latach wzrosły. Fascynują ce odkrycia na tym polu, dokonane w cią gu ostatnich

lat, rozbudziły nadzieję np. na opanowanie rozprzestrzeniania się niektórych chorób,

ale z drugiej strony wywołały falę dyskusji nad granicami możliwej ingerencji.

3. WYNIKI BADA Ń NAD GENETYCZNYMI UWARUNKOWANIAMI PREDYSPOZYCJI I OSIĄ GNIĘĆ MOTORYCZNYCH

Badania nad uwarunkowaniami genetycznymi różnych elementów predyspozycji

i osią gnięć motorycznych prowadzi się od wielu lat. Jak wspominaliśmy, w przytłaczają cej

większości opierają się one na studiach z zakresu epidemiologii genetycznej, a więc na

tzw. strategii bez rozeznania genotypu. Wnioski wysuwa się więc na podstawie

statystycznej analizy fenotypu u bliźnią t, rodzeństwa czy relacji w uk ładzie rodzice -

potomstwo. Mało też prowadzono tu w pełni wszechstronnych studiów z użyciem modeli

wieloczynnikowych, koniecznych dla oszacowania wpływów genetycznych addytywnychi nieaddytywnych oraz wydzielonej i niewydzielonej części wpływów wariancji środowi-

skowej, a zwłaszcza ich interakcji. Istnieje w piśmiennictwie tylko kilka prac, w których

wskazuje się na poszukiwanie znaczenia specyficznego genu czy markerów genetycznych

84



dla osią gnięć motorycznych. Prace, w ktdrych opierano się na strategii bezpośredniego

rozeznania genu, stanowią prawdziwy przełom w poznaniu problemu. Implikacje prakty-

czne, w szczególności na potrzeby sportu wyczynowego, mogą być niewyobrażalnie

daleko idą ce.

a) Siła mięśniowa

Badania nad uwarunkowaniami genetycznymi siły mięśniowej prowadził Korni

[1973]. Obserwacjom poddano 15 par bliźnią t MZ i 14 par bliźnią t DZ obu płci w wieku

od 10 do 14 lat. Stosowano pomiary siły izometrycznej, koncentrycznej i ekscentrycznej.

Nie stwierdzono różnic między wariancją wyników dla par bliźnią t MZ oraz DZ.

Podobnie u bliźnią t płci żeńskiej nie obserwowano różnic, kiedy porównywano między

sobą wariancję wyników bliźnią t MZ i DZ. Taki wynik zdawał się wskazywać na unifiku-

ją cą rolę środowiska, a więc tym samym słabą kontrolę genetyczną .

W innych badaniach, prowadzonych również na bliźniętach, Engstrom i Fischbein

[1977], badają c silę mięśni (ścisk dłoni, zgięcie kończyny górnej, wyprost w stawie

kolanowym) u 18-19 letnich chłopców, stwierdzili korelację 0,83 dla 39 par bliźnią t MZ

oraz 0,47 dla 55 par bliźnią t DZ. Kiedy jednak w tych samych badaniach kontrolowano

czynnik zróżnicowanego uczestnictwa w aktywności fizycznej, korelacja wewną trz par bliźnią t DZ obniżyła się do 0,33, a więc była ona bardzo umiarkowana. Wszystko to

ponownie pokazuje, jak znaczą ca może tu być rola różnych czynników zewnętrznych

w ocenie znaczenia genotypu.

Bouchard, Malina i Perusse [1997] zestawiają wyniki różnorodnych badań nad

genetycznymi warunkami siły mięśniowej, w których oceniano zarówno bliźnięta, jak

i rodzeństwo. Z porównania wynika, że wskaźnik odziedziczalności wahał się w bardzo

szerokim zakresie, tj. od 0 do 0,83. Obserwowano też silniejsze uwarunkowania u chło-

pców niż u dziewczą t, co może wskazywać po raz kolejny na znaczne również uwarunko-

wania środowiskowe. Notowane jednak wyższe korelacje w parach bliźnią t niż wśród

rodzeństwa [Kimura 1956, Malina, Bouchard 1989] potwierdzają znaczenie czynnika

genetycznego. Wyników tych nie potwierdzają (co prawda nieliczne) badania rodzinne

[Szopa 1983, Szopa i wsp. 1985], w których rolę czynnika genetycznego oceniano jako

bardzo małą .

W badaniach nad genetycznymi uwarunkowaniami siły mięśniowej rezultaty

w dużej mierze są zależne od przyjętej metodyki postę powania. Wydaje się, że elementem

zak łócają cym jest tu głównie fakt silnego skorelowania wyników z wielkością ciała [Szopa

1990]. Uogólniają c, można przyjąć, że siła mięśni wykazuje raczej nisk ą odziedziczalność

(i równocześnie wysok ą wytrenowalność).

b) Wydolność aerobowa

W koncepcji "health - related fitness" zdolności aerobowe zajmują wyją tkowe

miejsce. Również nad genetycznymi uwarunkowaniami prowadzono tu szczególnie wiele

badań. Większość była wykonywana przy przyjęciu modelu bliźnią t. Z reguły w analizach,

w których wyznaczano VO2max/kg, korelacje między parami bliźnią t MZ były bardzo

wysokie, a dla bliźnią t DZ wyraźnie niższe. Korelacje odpowiednio wynosiły: w bada-

niach Klissourasa [1971] - 0,91 i 0,44, w powtórzonych badaniach Klissourasa [1973] na

innym materiale - 0.95 i 0,36, Boucharda [1986] -0,71 i 0,51, Fagarda [1991]-0,77

85



i 0,44. Nie zawsze jednak wyniki były tak zgodne. Na przyk ład w badaniach bliźnią t obu

płci w wieku 10 do 27 lat korelacje wskaźnika sprawności kr ążeniowo-oddechowej

wyznaczonego z wyników step-testu harwardzkiego dla par bliźnią t MZ i DZ nie różniły

się [Chatteriee, Das 1995].

W ostatnich latach w badaniach nad genetycznymi uwarunkowaniami przyjmuje

się często bardzo złożone analityczne modelowe strategie dla oszacowania bardziej rze-

czywistego znaczenia wariancji, która ma swoje źródła w genotypie oraz w środowisku.Geny działają bowiem w skojarzeniu z kowariancją , jaka wystę puje pomiędzy biologicz-

nymi krewnymi w efekcie wspólnego zamieszkiwania i podobnego oddziaływania środo-

wiska. Potwierdzają to wyniki zebrane w badaniach małżeństw oraz adoptowanych dzieci.

Podkreśla się, że wcześniejsze badania przeprowadzone na małych grupach bliźnią t

wykazywały wystę powanie nierealistycznie wysokich wskaźników odziedziczalności.

Bardziej wszechstronne nowsze analizy bliźnią t i podobieństwa rodzin wskazują na

odziedziczalność VO2max/kg rzędu 25%-40%. Jedynie przy szacowaniu uwarunkowali

ogólnej mocy wysiłkowej (pojemności aerobowej) w czasie 90 minut z wytr ą ceniem masy

ciała odziedziczalność wynosiła 50% i więcej [Bouchard i wsp. 1992].

W badaniach rodzinnych wskaźniki odziedziczalności VO2max, badane w uk ła-

dzie "rodzice-dzieci", wahały się od 0,22 do 038 dla 7-19 letnich chłopców oraz od 0,15

do 0,43 u dziewczą t w tym samym wieku [Szopa, Mleczko, Cempla 1985]. W innych badaniach rodzinnych, którym poddano krakowskie dzieci w wieku 7-14 lat i ich

rodziców stwierdzono znacznie wyższe wskaźniki odziedziczalności dla VO2max • kg"1.

Wynosiły one od 0,56 do 0,59 [Mleczko 1991].

Mniej jest dostę pnych wyników badań nad genetycznymi uwarunkowaniami,

w których stosowano testy wytrzymałości (tj. osią gnięć motorycznych uzyskiwanych

w dłuższym czasie wysiłku). Kiedy wyznaczono wielkość pracy o umiarkowanej inten-

sywności, możliwej do wykonania na cykloergometrze, obserwowano, że wariancja wy-

ników wśród par bliźnią t DZ była trzykrotnie większa niż wśród bliźnią t MZ. Korelacja

między parami bliźnią t wynosiła 0,47 oraz 0,82 [Bouchard i wsp. 1986].

Ogólnie na podstawie tu zrelacjonowanych wyników badań oraz wcześniej doko-

nanych przeglą dów piśmiennictwa [Mleczko 1991, Szopa 1993,1996, Bouchard, Malina,

Perusse 1997] można przyjąć, że wydolność aerobowa jest średnio silnie uwarunkowana

genetycznie.

c) Zdolności szybkościowe (anaerobowe)

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień jest, czy udział czynnika gene-

tycznego jest bardziej znaczą cy w wysiłkach anaerobowych krótko trwają cych, czy dłużej

trwają cych. Przyk ładowo, wskaźnik odziedziczalności wyznaczony dla biegu na 20 m

(choć można mieć wą tpliwości co do takiego podejścia) wynosił 0,83, a dla biegu na 60 m

wahał się od 0,45 do 0,91 [Malina, Bouchard 1989]. Dane zebrane w badaniach bliźnią t,

biologicznego rodzeństwa i adoptowanego rodzeństwa wskazują , że zdolności anaerobowe

(maksymalna moc w cią gu 10 sekund) charakteryzują się znaczą cym podobieństwem

jedynie w grupie bliźnią t i rodzeństwa biologicznego. Korelacje między parami wynosiły

odpowiednio: 0,80 i 0,77 dla bliźnią t MZ, 0,58 i 0,44 dla bliźnią t DZ, 0,46 dlarodzeństwa biologicznego i -0,01 i 0,06 dla dzieci adoptowanych [Simoneau i wsp.

1986]. W innych badaniach wskaźnik odziedziczalności obliczony dla krótkich wysiłków

anaerobowych wynosił powyżej 50% [Bouchard i wsp. 1992].

86



Szopa [1993] w przeglą dowej pracy wskazywał, że wysokie wskaźniki odziedzi-

czalności maksymalnej mocy anaerobowej - MMA, mogą być pochodną , będą cej pod

silną kontrolą genetyczną , struktury mięśni, tj. proporcji włókien szybkokurczliwych do

wolnokurczliwych. Komponent fosfogenowo-niekwasomlekowy MMA jest kontrolowany

genetycznie w stopniu podobnym jak wysokość ciała, a więc jak cecha powszechnie

uznana za wyją tkowo silnie uwarunkowaną genetycznie. d) Gibkość ciała

Gibkość ciała jest specyficzną właściwością sprawności fizycznej. Dotychczas nie

prowadzono wiele badań nad genetycznymi uwarunkowaniami tej cechy. W badaniach

bliźnią t w wieku 11-15 lat oszacowano wskaźnik odziedziczalności dla gibkości w dolnym

odcinku kr ęgosłupa na 0,69 [Kovar 1974]. W innych badaniach, w których oceniano

gibkość stawów tułowia, biodrowego i barkowego u bliźnią t obu płci w wieku 12-17 lat,

obliczono wskaźnik odziedziczalności odpowiednio 0,84, 0,70 i 0,91 [Kovar 1981].

Chociaż liczba danych jest tu stosunkowo niewielka, dotychczasowe wyniki zdają się

wskazywać na stosunkowo duże wpływy genetyczne na zmienność gibkości. Przyk łado-

wo, podobieństwo wśród małżonków w tej cesze było zupełnie znikome, i w jednych

z badań wynosiło ono dla ruchomości w stawach dolnego odcinka grzbietu jedynie - 0,09[Devord, Crawford 1984]. W innych badaniach rodzinnych u dziewczą t wystą piła odzie-

dziczalność na poziomie wysokości ciała, a więc bardzo wysoka, ale u chłopców zaznaczył

się zupełny brak kontroli genetycznej [Mleczko 1991]. e) Inne właściwości motoryczne i psychomotor yczne

Badania nad genetycznymi uwarunkowaniami tych właściwości motorycznych,

które przynależą do szeroko rozumianego obszaru koordynacyjnego [Raczek 1989, Ra-

czek, Mynarski 1992, Starosta 1978, 1985, 1993], były prowadzone dość rzadko, a

z uwagi na dużą wariancję wewną trzosobniczą kolejnych wyników (małą rzetelność

pomiaru) często trudno o zebranie tu wniosków w pełni wiarygodnych (choć fakt ten od

razu budzi wą tpliwości co do silnej kontroli genetycznej!). Sk ład [1973], badają c bliźnięta w wieku od 8 do 15 lat w zakresie szybkości ruchów

r ęki oraz tappingu wykonywanego kończyną dolną , otrzymał korelacje od 0,62 do 0,90.

Wskazywano też w tych badaniach na niższą odziedziczalność w niemal wszystkich

zadaniach wśród dziewczą t-bliźnią t, z wyją tkiem szybkości i dok ładności ruchów kończyny

dolnej. W innych badaniach [Vandenberg 1962] szacowano odziedziczalność dla r ęki

mniej sprawnej i stwierdzono, że jest ona zdecydowanie niska dla wszystkich zadań

(0,054-0,71). Badają c, podobieństwo wśród rodzeństwa, stwierdzono wewnętrzne korelacje od

0,23 do 0,44 dla tappingu oraz 0,27 do 0,41 dla zbliżonego zadania, tj. kropkowania

kartki [Carlier i wsp. 1994]. Zebrano też wyniki [Kovaf 1981] dla 16-17 letnich chłopców

i ich rodziców. Korelacje matka-syn były wyższe niż ojciec-syn w próbie tappingu

(odpowiednio: 0,26 oraz 0,12) oraz liczbie błędów w czasie pokonywania labiryntu (0,24

i 0,10), ale nie było różnic w uk ładzie matka-syn oraz ojciec-syn jeśli porównywanowyniki czasu pokonania labiryntu (0,24 oraz 0,22).

Prowadzono tak że badania nad uwarunkowaniami czasu reakcji. Na ogó ł wskazy-

wano, że odziedziczalność tej cechy nie jest zbyt wysoka. U bliźnią t w wieku szkolnym

87



stwierdzono korelację 0,22 [Vandenberg 1962] lub 0,55 [Sk ład 1973]. Badano też kore-lację rodzice-dzieci, gdzie wahała się ona w szerokim zakresie od -0,10 do +0,75 wśródmieszkańców wsi [Wolański, Kasprzak 1979] i od -0,01 do +0,41 wśród mieszkańcówmiasta [Szopa 1986]. W obszernych rodzinnych badaniach krakowskich wskaźnik odzie-dziczalności czasu reakcji na bodziec wzrokowy u chłopców w wieku 7-19 lat wahał się od 0,23 do 0,31, a u dziewczą t w tym samym wieku od 0,27 do 0,31 [Szopa, Mleczko,

Cempla 1985].Kolejnym elementem badanym z punktu widzenia znaczenia czynnika genetycz-

nego była równowaga ciała w zadaniach dynamicznych i statycznych. Przeglą du badań nad odziedziczalnością tej właściwości motoryki dokonali Bouchard, Malina i Perusse[1997]. Uogólniają c, badania prowadzone na grupach bliźnią t w wieku 8-18 lat przyniosływskaźniki odziedziczalności od 0,27 do 0,86, przy czym by ły one z reguły wyższew wypadku równowagi statystycznej aniżeli równowagi dynamicznej. Korelacje "rodzi-ce-dzieci" były niskie (-0,01 do 0,23),-podobnie jak korelacje badane pomiędzy małżon-kami (-0,05 do 0,25) [Wolański 1973]. Należy podkreślić, iż tylko w nielicznych badaniachuwzględniono wpływ tzw. kojarzenia wybiórczego między rodzicami, wystę pują cegogłównie w materiałach wiejskich, a zwiększają cego istotnie wielkości korelacji wewną trz-rodzinnych [Susanne 1976, Szopa 1985].

Wyniki badań nad genetycznymi uwarunkowaniami cech, w poważnej mierzewarunkowanych obszarem koordynacyjnym, są trudne do uogólnienia. Badania prowadzo-ne były tu bowiem w różnych kierunkach i przy użyciu metod pomiaru cech, które same już budzą często wą tpliwości.

4. BADANIA NAD IDENTYFIKACJĄ MARKERÓWGENETYCZNYCH

Poszukiwanie na poziomie molekularnym podstaw osobniczej zmiennościw osią gnięciach ruchowych są wciąż w fazie począ tkowej. Wynika to zarówno ze stopniakomplikacji zagadnienia, jak i, przede wszystkim, z ograniczonego finansowania tego typu

badań. Tym niemniej w kilku ośrodkach badawczych w świecie badania takie są prowa-dzone i przewiduje się, że już w najbliższych latach mogą pojawić się zaskakują cemożliwości, nie tylko w zakresie identyfikacji talentów sportowych.

Badania genetycznych markerów zostały zapoczą tkowane w czasie I. O. w Meksy-ku w 1968 r. Określano wówczas wariancję alleli w systemie pojedynczych genów grupkrwi i enzymów krwinkowych. Kolejne badania zostały podjęte w 1976 r. podczas I. O.w Montrealu. Próbowano wówczas znale źć genetyczne markery odpowiedzialne za wy-dolność aerobową w grupie zawodników konkurencji wytrzymałościowych. Nie znalezio-no jednak w grupie sportowców i w grupie kontrolnej różnicy w antygenach czerwonychciałek krwi oraz w enzymach tych ciałek [Bouchard, Malina, Perusse 1997].

W polskim piśmiennictwie przeglą du badań nad struktur ą genu (a więc DNA)a zróżnicowaniem międzyosobniczym cech sprawności i osią gnięć motorycznych doko-

nywał już Szopa [1993, 1996]. Wskazywał on, że wszystkie badania, w których sięganotak głę boko (poziom molekularny) pochodzą z ostatnich lat oraz że dobrze ilustrują onedrogę, jak ą przeszła tzw. genetyka sportowa: od prymitywnych badań na małych próbach bliźnią t do precyzyjnych badań struktury genów. Wyniki tych analiz często prowadzą do

88



całkowitej rewizji poglą dów, np. na wcześniej przyjmowane wielkości wskaźników

odziedziczalności. Przyk ładowo, prowadzą c bardzo skrupulatne badania nad uwarun-

kowaniami poziomu VO2max oraz jej wytrenowalności, stwierdzono wpływ genów

zlokalizowanych w mitochondrialnym DNA na poziom i strukturę enzymów

odpowiedzialnych za łańcuch oddechowy i fosforylację oksydacyjną [Dionne i

wsp. 1991, cyt. wg Szopa 1996]. Komentują c te badania, wskazywano, że ponieważ

mitochondria są dziedziczone wyłą cznie po matce, to dobrze to tłumaczy wystę powanie"efektu matczynego" w genetycznych uwarunkowaniach VO2max [Szopa 1996].

Pojawiły się też, podane przez badaczy londyńskich, informacje jeszcze bardziej

szczegółowe. Zidentyfikowano g«n, który koduje enzym ważny w aktywacji

hormonu angiotensyny (ACE). ACEjest aktywny w tkance mięśniowej, gdzie reguluje

przepływ krwi i tym sposobem odgrywa ważną rolę w osią gnięciach wytrzymałościowych.

Zidentyfikowany gen posiada dwie formy -1 oraz D. Między innymi stwierdzono, że

u himalaistów forma I genu wystę puje wiele częściej niż w populacji, a szczególnie często

pojawia się u tych, którzy pokonują wysokości powyżej 7000 m n.p.m. bez dodatkowego

dostarczania tlenu. W eksperymencie obserwowano u żołnierzy poddanych 10-tygodnio-

wemu treningowi z obciążeniem poprawę tylko 6% u posiadają cych jedynie obie formy

D, 21% - u tych z I oraz D oraz aż 66% postę p u tych, u których wystę powały obie

formy I [Montgomery i wsp. 1998]. Kilka miesięcy później grupa badaczy australijskichstwierdziła, że forma genu I oraz ACE wystę puje wiele częściej u wioślarzy, niż

w populacji generalnej [Gayagay i wsp. 1998]. Niewą tpliwie więc wcześniejsze badania

DNA zawodników pragną cych poświęcić się w szczególności treningowi wytrzymałościo-

wemu mogłyby pomóc w przewidywaniu i wyjaśnianiu indywidualnych różnic w odpo-

wiedziach na trening.

Bouchard i wsp. [1989] prowadzili badania nad genetycznie uwarunkowaną struk-

tur ą mięśni oraz osią gnięciami motorycznymi i wytrenowalnością . Kiedy uwzględniono

wpływ wieku, wysokości, masy i otłuszczenia ciała i połą czono osobników o podobnym

poziomie kinazy kreatynowej oraz kinazy adenylowej (sprawdzono w ten sposób wariant

genetycznie uwarunkowanej struktury mięśni), to nie obserwowano różnic w VO2max

i osią gnięciach wytrzymałościowych w grupie nietrenują cych osób o podobnej strukturze

genów. Przewiduje się, że dalsze pogłę bienie wiedzy o rozmieszczeniu stosownych genów

odpowiedzialnych za poziom sprawności i osią gnięć motorycznych może być bardzo

użyteczne w identyfikacji (lub tworzeniu) talentów do sportu wyczynowego. Aktualnie

poszukiwania są prowadzone przez wybór baterii najbardziej prawdopodobnych genów,

mikrosatelit DNA i innych markerów genomu (zestawu genów osobnika). Zak łada się, że

dziedziczone różnice między osobnikami mogą być wynikiem różnej sekwencji wariancji

ją drowego i mitochondrialnego DNA. Istnieją prawdopodobne możliwości, dzięki

zastosowaniu specjalnych sond genetycznych, identyfikacji osobników wyją t-

kowo utalentowanych i wysoce wytrenowalnych. Takie oczekiwania będą bardziej

uzasadnione, jeśli uda się zidentyfikować - pośród innych - gen najbardziej znaczą cy dla

danego elementu sprawności. Badacze wskazują na możliwość względnie szybkiego

(najbliższe 10-15 lat) osią gnięcia celu w wypadku dyspozycji wytrzymałościowych

[Bouchard, Malina, Perusse 1997]. Rozwój genetyki molekularnej rodzi jednak wiele,

wcześniej całkowicie nieprzewidywalnych, problemów etycznych.

89



5. PROBLEM WYTRENOWALNOŚCI ORAZ ZWIĄ ZEK ZGENOTYPEM

Stosowanie powtarzają cych się bodźców treningowych wywołuje serię odpowiedzi

w tkance mięśniowej, narzą dach wewnętrznych i w ogóle wszystkich uk ładach ustroju.

Taka odpowiedź ma z reguły charakter przystosowawczy (adiustacyjny). Aby zrozumieć znaczenie genotypu dla treningu i jego efektu, konieczna jest analiza indywidualnych

różnic w wytrenowalności (ang. trainability). Wielokrotnie bowiem wykazywano od-

mienność indywidualnych reakcji i różnice w zmianach fenotypu pod wpływem

treningu. Dok ładnie ten sam program treningowy może w jednym wypadku prowadzić

np. do podniesienia siły mięśni o 25 kG, a u innego osobnika w tym samym wieku i tak

samo trenują cego trudno zauważyć w ogóle jakiekolwiek zmiany.

Na ryc. 24 ukazano daleko idą ce indywidualne różnice, jakie wystą piły po treningu

w zakresie maksymalnego poboru tlenu (AVO2max, w litrach). Po trwają cym 15-20

tygodni treningu, któremu poddano 47 młodych mężczyzn, niektórzy badani niemal

w ogóle nie poprawili swojego poziomu, kiedy u innych przyrost wyniósł ok. 1 litra poboru

O2. Te obserwowane różnice nie były efektem ani zróżnicowanego wieku (wszyscy byli

młodzi w wieku od 17 do 29 lat), ani też płci (wyłą cznie mężczyźni). Obliczono jedynie,

że w 25% wariancja odpowiedzi na trening była wyjaśniona poziomem począ tkowymVO2max (przed eksperymentem), to znaczy osobnicy o niższym poziomie począ tkowym

VO2max silniej reagowali na trening i tym samym poprawa poziomu była u nich większa.

Jednak ok. 75% wariancji zmian pod wpływem treningu poziomu VO2max było nie

zidentyfikowanej [Bouchard, Malina, Perusse 1997]. Takie duże międzyosobnicze różnice

w reakcji na trening są typowe i praktycznie obserwuje sieje w każdym wypadku realizacji

grupowych programów treningu.



Wysoki poziom heterogeniczności w reakcjach na trening obserwowano tak że

w wypadku takich parametrów, jak: metabolizm tlenowy mięśni szkieletowych, trwałość

glukozy i poziomu insuliny, poziom lipidów w plazmie i lipoprotein, stosunek lipidów do

utlenionych węglowodanów, metabolizm tkanki tłuszczowej [Bouchard 1994].

Zagadnienie zmian, jakie zachodzą w grupie jednakowo ćwiczą cych osobników,

należy do jednych z najciekawszych, ale eksperymentalnie słabo zbadanych. Wolański,

Parizkova [1976] wysuwali tezę, że "grupa jednolicie ćwiczą cych rówieśników niew jednakowym stopniu będzie podnosić swoją sprawność, lecz zmniejszać się będzie

w niej zróżnicowanie wewnętrzne (różnice między najsłabszymi i najlepszymi)". Nato-

miast Milicerowa [1968] podkreślała fakt dużej stabilności lokat pod względem sprawno-

ści fizycznej, jak ą utrzymują dzieci przez dowolnie długi okres rozwoju i ćwiczenia.

Wachowski [1977], prowadzą c w specjalnie programowanym eksperymencie ćwiczenia

siłowe, którym poddano 18-letnich chłopców, obserwował, że większemu poziomowi siły

mięśniowej i mocy przed eksperymentem odpowiada tak że większy przyrost tych cech

w efekcie treningu (korelacje ok. 0,4-0,6).

Ryc. 25. Model obrazują cy wpływ poszczególnych czynników na osobniczą wariancję podatności na trening (wg

Bouchard, Malina, Perusse 1997, s. 95)

Na ryc. 25 przedstawiono hipotetyczny model czynników, które potencjalnie

mogą oddziaływać na odmienną podatność na trening fizyczny [Bouchard, Mali-

na, Perusse 1997]. Model obejmuje wiek, płeć, doświadczenia przed treningiem, aktualny

poziom fenotypu oraz czynniki genotypowe. Zagadnienie kolejnego znaczenia poszcze-gólnych czynników jest jednak bardzo złożone i cią gle kontrowersyjne.

Wiele danych wskazuje, że w pewnych okresach wieku ustrój jest szczególnie

wrażliwy na trening. Dokonywano w tym zakresie, mniej i bardziej udanych, prób

91



wyznaczenia tzw. okresów sensytywnych [Gużałowski 1977, Raczek 1989, Sozański

1985]. Wiele zdaje się również wskazywać, że organizm w okresie dzieciństwa może nie

być dostatecznie dojrzały do treningu, a w późniejszych latach życia mogą pojawiać się

ograniczenia biologiczne w reaktywności na trening.

Szopa i Prus [1997] obserwowali jednak dużą reaktywność na trening jeszcze

u osobników między 62 a 65 rokiem życia. Wskazywano nawet, że zaobserwowane zmiany(w skali roku od 0,35 SD do 0,60 SD) były porównywalne z wyternowalnością tych samych

zdolności u chłopców 12-15 letnich. Na podstawie tych właśnie obserwacji uznano, że

wcześniej rozwijane pojęcie tzw. okresów krytycznych jest całkowicie nieuzasadnione.

Kolejnym czynnikiem jest zróżnicowana adaptacja do treningu w zależności od

wcześniejszych doświadczeń osobnika. Niewą tpliwie osoba o uprzednim stałym seden-

teryjnym trybie życia może się spodziewać szybciej i bardziej znaczą cej poprawy

w osią gnięciach sprawnościowych niż osobnik systematycznie ćwiczą cy od lat.

Mniej jasne jest znaczenie czynnika płci dla projektowania efektów treningu.

Chociaż istnieją przesłanki wskazują ce na większą reaktywność na trening osobników płci

męskiej, i tym samym większą stabilność genetyczną płci żeńskiej [Szopa 1993, Szopa,

Mleczko, Żak 1996], to zgromadzone dotą d wyniki nie dają tu pełnej odpowiedzi [Lortie

i wsp. 1984].Jednym z ważnych elementów wykazanych w modelu jest aktualny fenotyp (tj.

poziom danej cechy przed treningiem). W wielu pracach wykazano, co nie może być

zaskoczeniem, że wytrenowalność jest negatywnie skorelowana z poziomem przed trenin-

giem, tj. im niższy poziom, tym można się spodziewać większych zmian. Z przeglą du prac

eksperymentalnych wynika, że korelacja między począ tkowym poziomem VO2max

a zmianami po treningu tego parametru była znaczą ca i ujemna oraz wynosiła na ogól ok.

-0,5. Zagadnienie jednak znaczenia poziomu wyjściowego cechy [Milicerowa 1968,

Wolański, Parizkova 1976, Wachowski 1977] jest jednym z bardziej kontrowersyjnych,

a implikuje ono również zrozumienie interakcji, jakie zachodzą w uk ładzie: genotyp-

trening.

Reakcja między genotypem a treningiem jest dotą d słabo poznana. Niewą tpliwie

powstaje zawsze trudność z oddzieleniem tego, co w odmiennej reakcji na trening dwu

osobników tej samej płci, w tym samym wieku i tak samo trenują cych, jest pochodną poziomu wyjściowego i wcześniejszych doświadczeń, a co jest wynikiem niezależnego

czynnika - genotypu. Badania prowadzone w zakresie genetyki ilościowej są ukierunko-

wane na rozeznanie odpowiedzialnych genów, specyficznych mutacji i całego kompleksu

interakcji gen-gen.

W zakresie wytrenowalności najwięcej badań dotyczyło VO2max. W eksperymen-

cie obserwowano reakcję na trening u bliźnią t MZ, tj. jak się przyjmuje, posiadają cych ten

sam genotyp (w obr ę bie tej samej pary) oraz odmienny genotyp (pomiędzy parami).

Obserwowano, że wariancja pomiędzy różnymi parami bliźnią t MZ była od 6- do 9- krotnie

większa niż wewną trz par o tych samych genotypach. Na ryc. 26 ukazano podobieństwo

(r= 0,74; p < 0,01) w odpowiedzi na trening (VO2max) w obr ę bie poszczególnych par

bliźnią t MZ. W 20-tygodniowym ściśle określonym eksperymencie uczestniczyło 10 par

bliźnią t MZ pici męskiej [Prud'homme i wsp. 1984, cyt wg Bouchard, Malina, Perusse1997].

92



Ryc. 26. Korelacje wewną trz poszczególnych par bliźnią t MZ w wielkości zmian potreningowych w zakresie

VO2max [wg Bouchard, Malina, Perusse 1997]

W tym rozdziale podjęto próbę całościowego spojrzenia na kwestię dziedziczenia

podstawowych elementów predyspozycji i zdolności motorycznych człowieka. Analiza

założeń metod badawczych i ukazanie dużej liczby zebranych danych empirycznych -jak

są dzę - dobrze ilustruje istotę różnorodnych sporów, ewolucję w rozwoju metod oraz skalę

oczekiwań, ale nie przesą dza o ostatecznym stanowisku co do np. wielkości genetycznych

uwarunkowań poszczególnych elementów. Pewne jest właściwie jedynie to, co tkwizresztą u podstaw przyjmowanych założeń, a więc:

• w determinowaniu różnic indywidualnych w interesują cych nas elementach jest ważna

zarówno dziedziczność, jak i środowisko,

• możliwości wytrenowania są ograniczone i indywidualnie bardzo zróżnicowane przez

determinowaną właściwościami genotypu osobniczą normę reakcji.

Wiele oczekuje się po badaniach, w których podejmowane są próby zidentyfiko-

wania genów odpowiedzialnych za określoną funkcję, ale dotą d poszukiwania te znajdują

się na począ tku z pewnością długiej drogi.

93



V. ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIASPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

1. POJĘCIE ŚRODOWISKA I RODZAJE CZYNNIKÓW

Pod pojęciem środowiska rozumie się zwyk łe całokształt warunków materialnychi biologicznych, istotnych dla życia i rozwoju osobników danego gatunku. Inaczej mówią c, jest to miejsce przebywania osobnika lub populacji przez dłuższy czas. Mówi się też o niszy ekologicznej z tzw. polem interakcji, w którym dochodzi do zwrotnego zwią zkuczłowieka z różnymi elementami środowiska. Od poczęcia aż do śmierci środowiskooddziaływuje na istoty ludzkie. Wpływ ten jest szczególnie znaczą cy w okresie dzieciń-stwa, kiedy to środowisko dostarcza ustrojowi odpowiednich podniet niezbędnych doosią gnięcia dojrzałości [Wolański 1975, 1983; Malinowski, Strzałko 1985; Przewęda1993]. Fenotyp jednostki jest przez cały czas rozwoju człowieka warunkowany przez jego

genotyp, który też w zasadzie bez wyją tku określa cechy jakościowe. Takie realizowaniesię fenotypu na podstawie wyznaczonego genotypu nazywa się epigenezą . Zak łada się, żedzieci podobne do siebie genotypowo wykazują sk łonność do realizacji swojego rozwojuw ramach przypisanego im tego samego kanału rozwojowego.

Wymienia się dwie grupy czynników wewnętrznych (endogennych): (A) Czyn-niki endogenne genetyczne, czyli determinanty rozwoju, (B) Czynniki endogenne para-genetyczne, czyli stymulatory rozwoju. Zajmuje się nimi przede wszystkim genetykaczłowieka.

W środowisku zewnętrznym możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy elemen-tów, tzw. czynników egzogennych [Wolański 1975,1983]:

ELEMENTY ŚRODOWISKA ZEWNĘTRZNEGO

A. Czynniki biogeograflczne, czyli modyfikatory naturalne: • zasoby wodne i mineralne w otoczeniu oraz sk ład powietrza,• organizmy żywe, z którymi człowiek się styka (rośliny, zwierzęta, tak że pasożyty,

bakterie, wirusy),• klimat, a szczególnie temperatura, wilgotność, ciśnienie i ruchy powietrza, nasłonecz

nienie, radiacje, pole elektromagnetyczne,• ukształtowanie terenu,• siły grawitacji i przyspieszeń,• źródła dźwięków.

94



B. Czynniki społeczno-ekonomiczne, czyli modyfikatory kulturowe:

• wewną trzrodzinne: wysokość zarobków i sposób podziału dóbr materialnych, poziom

wykształcenia oraz kultury rodziców,

• zewnętrzne względem rodziny: ogólny poziom kultury społeczeństwa, wielkość i cha

rakter środowiska społecznego, system wartości, tj. tradycje i zwyczaje społeczne

(w tym nakazy i zakazy religijne, klasowe itp.), nawyki i zwyczaje dotyczą ce stosowania

używek, organizacja fizycznego środowiska człowieka.

C. Tryb życia

• aktywność umysłowa i fizyczna (praca zawodowa, rozk ład codziennych zajęć,

trening sportowy, rekreacyjny, ćwiczenia fizyczne),

• wypoczynek, sen.

Wolański [1983] uważa, że chociaż wymieniany wyżej tryb życia jest swoistego

rodzaju kulturowym modyfikatorem, to jednak nie jest on typowym czynnikiem egzogen-

nym. Tryb życia łą czy bowiem w sobie wpływy czynników endogennych (temperament,

wrażliwość, potrzeby) i egzogennych (zwyczaje, tradycje, wartości, konieczności społe-

czno-ekonomiczne, fizyczne warunki otoczenia). Szczególne miejsce wśród elementówtrybu życia zajmuje również aktywność fizyczna.

Ta złożoność wpływów powoduje, że niekiedy odr ę bnie mówi się np. o środowi-

sku wspierają cym zdrowie (ang. environments supportive of health), środowisku eko-

nomicznym (ang. economic erwironment), środowisku fizycznym (ang. physical

emironment), środowisku globalnym (ang. total environment), środowisku pracy

(ang. occupational environment) oraz środowisku społecznym (ang. social erwironment)

[Sławińska, Misiuna 1995].

Dla ukazania relacji zachodzą cych między różnymi elementami środowiska

a sprawnością fizyczną , na ryc. 27 przedstawiamy ogólny model zależności pomiędzy

aktywnością fizyczną , sprawnością (H-RF) i zdrowiem [wg Bouchard, Shephard 1994].

Model ukazuje mechanizm wzajemnego obustronnego warunkowania. Aktywność fizycz-

na wpływa na sprawność, ale równocześnie osobnik bardziej sprawny wykazuje większe

chęci bycia aktywnym. Na podobnej zasadzie warunkują się sprawność (H-RF) oraz

zdrowie. Wszystkie jednak wymienione elementy są również pod stałym wpływem innych

czynników, takich jak: styl życia, cechy osobowości, środowisko fizyczne, środowisko

społeczne. Natomiast elementem pierwotnie warunkują cym oraz limitują cym poziom

rozwoju wszelkich fenotypowych charakterystyk i zachowań osobnika pozostaje dziedzi-

czność.

2. TYPY ZMIAN PRZYSTOSOWAWCZYCH,

EKOSENSYTYWNOŚĆ A OKRESY SENSYTYWNE

Wyróżnia się nastę pują ce typy zmian przystosowawczych, które zachodzą w ustroju, jako reakcja na bodźce środowiskowe [Wolański 1983, Malinowski, Strzałko

1985]: • jednorazową odpowiedź na bodziec pojedynczy lub ich krótkotrwałą serię,

95



Ryc. 27. Model opisują cy podstawowe zależności między aktywnością fizyczną , sprawnością powią zaną ze

zdrowiem (H-RF) oraz poziomem zdrowia [Bouchard, Shephard 1994]

• zmiany adiustacyjne, względnie trwałe, ale odwracalne, a więc takie, które cofają się po

pewnym czasie od ustą pienia działania bodźca,

• zmiany adaptabilne, czyli przystosowanie plastyczne, które wyraża się w zmianach

trwałych nieodwracalnych; dotyczą one jednak fenotypu, a nie genotypu,

• adaptację genetyczną , która dotyczy już zmian wywołanych w zakresie struktur DNA

i materiału genetycznego oraz ma prowadzić do utrwalania się w populacji osobników

najlepiej przystosowanych.

W wypadku treningu zdolności motorycznych i elementów sprawności fizycznej

mamy do czynienia przede wszystkim z adiustacyjnym charakterem zmian,

rzadko z przystosowaniem plastycznym (adaptabilnością ). "Oznacza to, że przesunięty na

96



wyższy poziom tor rozwoju motorycznego pod wpływem aktywności fizycznej osobnika

w młodości, po zaprzestaniu treningu ruchowego ma tendencję do powrotu na poprzednie,

niżej położone miejsce" [Przewęda 1993].

Działają ce na człowieka bodźce nie zawsze wywierają pożą dany wpływ. Zgodnie

z teorią limitowanego ukierunkowanego rozwoju ontogenetycznego, proces rozwoju jest

uwarunkowany genetycznie. Na ryc. 28 ukazano, że nie tyle siła bodźca, co czas jego

trwania decyduje o trwałości odchylenia w przebiegu rozwoju.

Ryc. 28. Zależność między czasem (rwania zaburzenia rozwozi a powrotem na w łaściwy dziecku tor rozwozi

[wg Wolański, Parizkova 1976]

Skuteczność działania na organizm czynników środowiskowych i bodźców rucho-

wych jest ponadto zależna od:

• okresu rozwoju ontogenetycznego,

• genetycznie zdeterminowanej wrażliwości na bodźce,

• nabytej tolerancji na dany bodziec lub też dodatkowego uwrażliwienia.

Wrażliwość na bodźce środowiskowe i tryb życia nazywa się ekosensytywnością .

Z badań wiadomo, że u obu płci ekosensytywność jest zróżnicowana. Kobieta jest lepiej

genetycznie wyposażona w mechanizmy obronne przed zakażeniem, wykazuje szyb-

sze i silniejsze reakcje immunologiczne. Długotrwałe bodźce wywołują poważniejsze

zmiany adiustacyjne u płci męskiej (zarówno pozytywne, jak i negatywne). Przejawia się

to m.in. silniejszym załamaniem rozwoju u chłopców w wypadku drastycznie niekorzyst-

nych warunków bytowych [Salber 1957]. "Mężczyźni łatwiej odchylają c się z toru

rozwoju, łatwiej też na ten tor wracają " [Wolański 1983]. Innymi słowy, oznacza

to słabszą u mężczyzn odporność na wytr ą canie z indywidualnej, genetycznie zaprogra-

mowanej trajektorii rozwojowej przez stresy środowiskowe. Tak że wyniki badań potwier-dzały tę tezę [Bielicki i wsp. 1981].

Możliwości wpływu czynników środowiskowych na elementy sprawności fizycz-

nej są ściśle kontrolowane genetycznie (ryc. 29). Zakres odchylenia w przebiegu rozwoju

97



osobnika jest możliwy w zakresie "normy reakcji", a w odniesieniu do populacji mówi

się tu o "normie adaptacyjnej" [Malinowski 1987].

Ryc. 29. Schemat zależności genotypu od czynników środowiska zewnętrznego [Malinowski 1994]

Możliwy mechanizm zmian w zakresie genetycznie uwarunkowanego toru rozwoju

został opisany przez liczne teorie, m.in. kanalizacji, plastyczności, limitowanego ukierun-

kowanego rozwoju, wielopoziomowego rozwoju fenotypowego [Cieślik 1979].

Wpływy środowiska ujawniają się w globalnym obrazie zachowań ruchowychczłowieka, w stylu i pokroju motorycznym oraz w zmienności pojedynczych sk ładowych

ludzkiej motoryki [Przewęda 1993]. Zależność ludzkiej motoryczności od wpływów

środowiskowych jest zróżnicowana w kolejnych okresach życia. Fazy wzmożonej wra-

żliwości na bodźce zewnętrzne nazywane są okresami sensytywnymi [Raczek 1989].

Sposoby wyznaczenia tych faz i tym samym okresy ich wystę powania w ontogenezie

należą do zagadnień najbardziej dyskusyjnych [Drabik 1989, Szopa, Prus 1997, Szopa

1993]. Panuje przekonanie, że stymulacja ruchowa jest najskuteczniejsza w okresach

przyspieszonego naturalnego rozwoju danej cechy w ontogenezie [Gużałowski 1977,

Raczek 1988, Drabik, Harsanyi 1990]. Oczywiście organizm (człowiek) jest podatny,

z różnym nasileniem, na bodźce stymulują ce w zasadzie w każdym okresie życia, nawet

do późnej starości [Szopa, Prus 1997].

98



3. CZYNNIKI I METODY POMIARU ZRÓŻ NICOWANIAŚRODOWISKA SPOŁECZNO-EKONOMICZNEGO ORAZKULTUROWEGO

W piśmiennictwie analizuje się czynniki o charakterze społecznym, ekonomicznym

i kulturowym, które mogą być uznawane za modyfikatory poziomu sprawności fizyczneji motoryczności. W tak prowadzonych badaniach najczęściej uwzględnia się:• wielkość i charakter środowiska społecznego (wieś, małe miasto, duże miasto, uprzemy

słowienie regionu),• status społeczny (wykształcenie i zawód, pochodzenie społeczne),• poziom zamożności (wysokość dochodów i liczba dzieci w rodzinie, sposdb wydatko

wania dochodów, zasobność gospodarstwa domowego),• pochodzenie etniczne i rasowe.

Próbowano też konstruować globalne wyznaczniki zróżnicowania środowiskowe-go [Brzeziński 1964, Welon 1971, Szopa 1990, Mleczko 1991]. Szczegdlnie interesują cy"globalny wskaźnik dobroci środowiska" skonstruowali Bergman i Sawicki [1988].

Już Śniadecki wskazywał na różnice w wyglą dzie ludzi oraz ich rozwoju somaty-cznym zwią zane z przynależnością do klas społecznych oraz grup zawodowych, a nawetgrup wyznaniowych. W wielu badaniach potwierdzano znaczenie pochodzenia

społecznego dla rozwoju fenotypu człowieka. Dzieci pochodzą ce ze środowisk uprzy-wilejowanych i z domów, gdzie rodzice posiadają wyższe wykształcenie, wykazują przyspieszony rozwój biologiczny w stosunku do dzieci wywodzą cych się z warstw gorzejwykształconych i o mniejszym dochodzie [Bielicki, Welon, Waliszko 1981, Wolański1983,Malinowski 1987, Bielicki 1989, Bielicki i wsp. 1981,Charzewski 1981]. Zjawiskatakie stanowią "wyraz pełniejszej realizacji możliwości rozwojowych organizmu" [Panek 1967].

Wyniki badań socjologicznych, prowadzonych w 1980 r. na reprezentatywnej próbie 5273 rodzin polskich utrzymują cych dzieci do 24 lat, wskazywały na współwystę- powanie poziomów wykształcenia z poziomem standardu wyposażenia rodziny w przed-mioty trwałego użytku, dochodu, przynależnością społeczno-zawodową głowy rodziny,

pożą daną struktur ą konsumpcji (wydatki na żywność, kultur ę, oświatę, sport, turystyk ę i wypoczynek, higienę osobistą oraz ochronę zdrowia itp.) [Jarosz 1984]. Na ogół też w społeczeństwie funkcjonuje swoisty społeczno-kulturowy kod wartościowania

ludzi, zwią zany przede wszystkim z poziomem ich wykształcenia [Nowak 1970].W Polsce w latach osiemdziesią tych w piśmiennictwie socjologicznym wystę pował po-glą d, że w warunkach życia społeczeństwa polskiego wykształcenie zawiera w sobiewięcej treści kulturowych, aniżeli ekonomicznych [Sokołowska 1986].

Wykształcenie ojca, najczęściej w przeszłości przyjmowane jako rozstrzygają ceo stratyfikacji społecznej, nie uwzględnia jednak wielu aktualnie istotnych wewnętrznychzróżnicowań wypływają cych z różnego poziomu wykształcenia matki. Czynnik ostatnistanowi natomiast nie tylko element utrwalają cy, ale i kształtują cy określoną sytuację danejrodziny. W niektórych badaniach socjologicznych dowodzi się wr ęcz, że właśnie poziom

wykształcenia matki przesą dza o dochodach rodziny i aspiracjach wobec wykształceniadzieci [Cer ą uetti 1976,cyt. wg Borkowski 1987,Jarosz 1984]. Takie zjawisko dominacji

wpływów matki znajdowało też empiryczne potwierdzenie w badaniach nad społeczny-

99



mi uwarunkowaniami cech somatycznych i motoryczności [m.in. Piasecki, Panek 1982;

Osiński 1988].

Od wielu lat prowadzi się niemal równolegle badania nad konstrukcją globalnego

wskaźnika społeczno-ekonomicznego oraz, ze względu na przejrzystość przyjętej straty-

fikacji, próbuje się prowadzić analizy na podstawie najprostszych kryteriów różnicują cych.

Dla określenia poziomu warunków socjalno-bytowych Dutkiewicz [1975] uwzględnił w

punktacji znaczenia środowiska 10 elementów, m.in.: wykształcenie rodziców, liczebność rodziny, warunki bytowe itd. Dopiero na podstawie tak utworzonej skali wyróżniono trzy

grupy warunków życia. Kołodziej [1975] przyjął podział na trzy grupy w zależności od

pochodzenia dzieci: chłopskie, robotnicze, inteligenckie. Szopa i Sakowicz [1987] uwz-

ględnili: zawód ojca, zawód matki oraz liczbę dzieci w rodzinie. Osiński [1988] w

badaniach nad społecznymi uwarunkowaniami sprawności dzieci poznańskich przyjął jako

kryterium różnicują ce wyłą cznie poziom wykształcenia matki oraz odr ę bnie poziom

wykształcenia ojca (podstawowe, średnie, wyższe). Mleczko [1991] wyznaczył tzw.

globalny wskaźnik statusu społeczno-rodzinnego, w którym za kryterium przyjął status

wykształceniowy ojca, status wykształceniowy matki oraz liczbę dzieci w rodzinie.

Szklarska [1998], uwzględniają c zespół podstawowych zmiennych społecznych i, stosują człożoną metodę statystyczną tzw. analizy ścieżkowej, wskazywała, że najsilniej na różni-

cowanie poszczególnych prób sprawności fizycznej oddziaływują : urbanizacja i liczbadzieci w rodzinie. Zastosowany sposób postę powania metodycznego pozwolił na głę bszą interpretację mechanizmów zjawisk społecznych, oddziaływują cych bezpośrednio i po-

średnio na kształtowanie się sprawności fizycznej. Badania zdają się wskazywać, że

znaczenie poszczególnych czynników w różnicowaniu sprawności fizycznej zmienia się

na przestrzeni lat. Rozeznanie tych relacji powinno ułatwić dobór stosownej społeczno-

ekonomicznej strategii postę powania [Bielicki i wsp. 1997].

4. WYNIKI BADA Ń NAD SPOŁECZNYMI

UWARUNKOWANIAMI SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ IMOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA

Wiarygodna analiza czynników środowiskowych, mogą cych modyfikują co wpły-

wać na sprawność fizyczną i motoryczność człowieka, jest trudna. Wszystkie zachowania

ruchowe pozostają w każdym niemal momencie wypadkową oddziaływania mnogości

czynników biologicznych oraz społeczno-kulturowych. Z motorycznością silnie zintegro-

wane są z jednej strony emocje, motywacje, zdolności poznawcze i cechy charakte-

ru, a z drugiej - bywa ona podstawą zdrowia, dobrego samopoczucia i wydajności w pracy.

Integracja ta sprawia, że przeżycia zwią zane z działaniem motorycznym mogą stać się

czynnikiem wzbogacają cym człowieka tak w sensie wartości osobistej i witalnej, jak

moralnej i kulturowej. Samo podejmowanie aktywności fizycznej może być efektem

wpływów wielu czynników genetycznych i środowiskowych.

Klasyfikują c czynniki środowiska zewnętrznego, najpierw wymieniliśmy czynni-

ki biogeograficzne, czyli tzw. modyfikatory naturalne. Stwierdzono zwią zek

między masą ciała i warunkami klimatycznymi na danym obszarze geograficznym,

a szczególnie z temperatur ą otoczenia (tzw. reguła Bergmana). Mieszkańcy stref zimniej-

szych mają większą masę ciała, dłuższy tułów, kończyny dolne krótsze [Falkiewicz,

100



Bogucki 1987]. Obserwowano również, że zamieszkują cych tereny o gor ą cych, tropikal-

nych klimatach charakteryzują : mniejsza masa ciała, dłuższe kończyny dolne i górne oraz

mniejsze obwody i wymiary poprzeczne ciała. Tym samym osoby te są smuklejsze

[Roberts 1969]. Wskazuje się również, że najkorzystniejszy dla wczesnego dojrzewania

dziewczą t jest rejon Morza Śródziemnego, a im dalej na północ i południe, tym dziewczęta

dojrzewają później. Przyjmuje się, że najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju jest

klimat umiarkowanie ciepły, o przeciętnych temperaturach powietrza ok. 18-25°C. Wów-czas nie tylko najszybsze jest dojrzewanie dziewczą t, ale i najdłuższy okres płodności

kobiet. U osób żyją cych na dużych wysokościach (pow. 2500 m n.p.m.) obserwowano

z reguły niższą wysokość ciała, większy obwód klatki piersiowej, wyższą pojemność

życiową płuc, większą liczbę i wielkość czerwonych ciałek krwi, niższe zużycie tlenu

w tych samych warunkach, wyższy poziom hemoglobiny, hematokrytu i mioglobiny

w mięśniach oraz korzystniejszy rozwój naczyń włosowatych i lepsze przystosowanie do

niskich temperatur [Kubica 1975, Falkiewicz, Bogucki 1987]. Poczynione obserwacje

udanie wykorzystuje się wśród biegaczy na dłuższe dystanse, zachęcają c ich do podejmo-

wania treningu wysokogórskiego.

Głównym przedmiotem zainteresowania w tym rozdziale jest znaczenie dla kształ-towania się sprawności fizycznej czynników społeczno-ekonomicznych, czyli tzw. mody-

fikatorów kulturowych. Chociaż w przytłaczają cej większości prac analizuje się wpływy środowiska społeczno-ekonomicznego na zmienność takich mierzalnych sk łado-

wych ludzkiej motoryki, jak: siła, szybkość czy wytrzymałość, to wpływy te niewą tpliwie

zaznaczają się również w stylu i pokroju motorycznym całości zachowań człowieka.

Środowisko kształtuje też motywacje do podejmowania wysiłków fizycznych [Przewęda

1993]. Te najróżnorodniejszej natury motywacje i wysublimowane aspiracje poszczegól-

nych jednostek wyrażają się w nadzwyczajnej sprawności motorycznej sportowców,

kaskaderów, tancerzy, żonglerów, ale tak że ludzi różnych zawodów. Jak bardzo środowi-

sko społeczne zniekształca ów "naturalny" styl motoryczny, wskazuje miejsce i znaczenie

wychowania fizycznego w szkole, intencjonalnie ukierunkowanego przedmiotu szkolnego

na nauczanie umiejętności ruchowych oraz uświadamianie i motywowanie do aktywności

fizycznej przez całe życie. Ale przecież, gdyby tylko ograniczać się do okresu dzieciństwa,

przemożna jest tu równie

żrola

środowiska rodzinnego, grup rówie

śniczych, organizacji pozaszkolnych (np. kluby sportowe) czy środków masowego przekazu.

Dokonanie pełnego przeglą du piśmiennictwa na ten temat nie jest łatwe. Ograni-

czymy się tu przede wszystkim do badań prowadzonych w Polsce. Chociaż wyniki

większości badań potwierdzały silne zwią zki sprawności fizycznej ze środowiskiem

zamieszkania oraz warstwami społecznymi [Trześniowski 1981, Szopa, Żak 1986, Osiński

1988, Haleczko 1989, Hulanicka i wsp. 1990, Przewęda 1991, Welon 1991, Pytel i wsp.

1995, Orlicz 1996 i inni], to jednak obraz kierunku tych zróżnicowań wcale nie zawsze

jest tak jasny, jak np. dla zróżnicowania większości cech rozwoju somatycznego, aprzede

wszystkim wysokości ciała [Bielicki, Welon, Waliszko 1981,Charzewski 1981, Bielicki,

Welon Żukowski 1988, Osiriski 1988,1994, Bielicki 1989]. Niemal bez wyją tku stwier-

dzano, że, wraz z poprawą standardu życia (wyższe wykształcenie, miasto, wyższe

dochody, lepszy zawód), obserwuje się tendencję do zwiększania wysokości ciała.

Najobszerniejsze badania nad znaczeniem środowiska dla kształtowania się spraw-ności fizycznej prowadzono dotą d w AWF w Warszawie [Przewęda 1985, Trześniowski

1990, Przewęda 1993]. Łą cznie prowadzonym w 1979 r. badaniom poddano ponad

230 tys. uczniów w wieku 7 do 19 lat z obszaru całej Polski.

101



Ryc. 30. Sprawność fizyczna chłopców badanych w 1979 r. a wykształcenie obojga rodziców i stopień urbani-

zacji miejsca zamieszkania [Przewęda 1993]

Na ryc. 30 przedstawiono typowy obraz otrzymanych wyników badań. Uwzględ-

niono tu w zależności od wykształcenia rodziców i wielkości miejsca zamieszkania poziom

unormowanych w grupach wieku wyników w każdej próbie i każdego osobnika na średnią - 0 i dyspersję (odchylenie standardowe) - 1. Sprawność fizyczną wyznaczano przez 8

prób (mierzonych wg zaleceń Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej). Jest to

więc syntetyczny obraz tzw. ogólnej sprawności fizycznej. Pozioma linia 0 oznacza

przeciętną sprawność, zaś stosowne wartości 1, 2 odpowiadają 1. lub 2. odchyleniom

standardowym. Zależność przedstawiona na rycinie wskazuje, że wykształcenie bardzo

silnie różnicuje poziom sprawności dzieci i to niezależnie od miejsca zamieszkania.

Wyższe wykształcenie rodziców wyraźnie współwystępuje z wyższym poziomem

sprawności fizycznej i równocześnie podstawowe wykształcenie rodziców wybit-

nie negatywnie wpływa na sprawność fizyczna. Oczywiście, wpływy wykształcenia

są tu pośrednie, bo element ten kumuluje w sobie wiele treści kulturowych (świadomo-

ściowych) i społeczno-ekonomicznych.

To pozytywne znaczenie wykształcenia i pozycji zawodowej rodziców potwierdza-

no również w innych badaniach [Milicer 1959, Trześniowski 1961, Kołodziej 1975,

Charzewski 1981, Szklarska 1998]. Podsumowują c, te pozytywne oddziaływanie wyższe-

go wykształcenia oraz prestiżu zawodowego wskazuje na znaczenie wyższego standardu

102



życia, lepszej organizacji wypoczynku, racjonalniejszego odżywiania i w ogóle wyższej

świadomości potrzeb higieniczno-zdrowotnych.

Mniej już oczywisty obraz dają badania nad znaczeniem stopnia zurbanizowania

miejsca zamieszkania. Stwierdzono, że dzieci z miasta osią gają lepsze wyniki niż ze wsi

w biegach krótkich, skokach i odległości rzutu piłk ą lekarsk ą [Miernik 1965, Szklarska

1998]. Dzieci ze wsi (chłopskie) lepiej wypadły w próbach siły statycznej i niekiedy

wytrzymałości oraz zwinności [Wolański, Lasota 1964, Dutkiewicz 1985, Charzewski,Przewęda i wsp. 1988]. Spotykane w piśmiennictwie próby interpretacji mechanizmów

tworzenia się zjawiska różnicowania poziomu sprawności fizycznej nie zawsze wydają się

wiarygodne.

W obszernych badaniach, których wyniki relacjonowano już wyżej, Przewęda

[1985] wskazywał tak że, że równie silnie jak wykształcenie rodziców różnicuje sprawność

fizyczną typ szkoły, do której uczęszcza dziecko, tj. kolejno: (a) liceum ogólnokształcą ce,

(b) technikum lub liceum zawodowe, (c) zasadnicza szkoła zawodowa. W istocie takie

ujęcie potwierdza jedynie wcześniejsze obserwacje, bowiem uczniowie liceum w znacznie

większym odsetku rekrutują się z warstw lepiej wykształconych rodziców, a uczniowie

zasadniczych szkół zawodowych o wiele częściej pochodzą ze środowisk biedniejszych

i gorzej wykształconych. W konkluzji Przewęda [1993] stwierdzał, że w chwili kończe-

nia nauki szkolnej rysują się wyraźne nierówności społeczne w sprawnościpolskiej młodzieży.

Takie jednak rezultaty badań, w których jednoznacznie i konsekwentnie stwierdza-

no równoległy, wraz ze zwiększają cą się "dobrocią środowiska", przyrost elementów

sprawności fizycznej należy do rzadkości. Na wystę powanie zak łócają cych naturalną -

zdawałoby się - harmonię zjawisk rozwojowych, kiedy to wraz z lepszymi ("teorety-

cznie") warunkami społeczno-bytowymi, wbrew powszechnym oczekiwaniom,

nie wzrastała sprawność fizyczna, a nawet notowano niekiedy przewagę młodzieży

pochodzą cej z warstw niżej umiejscowionych w stratyfikacji społecznej, wskazywały

m.in. prace: Gniewkowskiego [1963], Januszewskiego [1969], Dutkiewicza [1972], Rie-

bela [1976], Broadheada i Raricka [1978], Elżanowskiej i Siniarskiej [1982], Szopy,

Mleczki i Cempli [1985], Przetacznik-Gierowskiej i wsp. [1986], Szopy i Sakowicza

[1987], OsMskiego [1988,1994], Brajczewskiego [1988].

W dużych badaniach własnych, którym poddano ogółem 2457 chłopców i dziew-

czą t poznańskich w wieku 7-18 lat [Osiriski 1988,1994], stwierdzono-podobnie jak w

wielu innych pracach [m.in. Waliszko i wsp. 1980, Bielicki i wsp. 1981, Charzewski 1981,

Wilczewski 1985] - że w zebranym materiale badawczym poziom stratyfikacji społecznej

wydatnie różnicuje wielkość ciała w kierunku uzyskiwania coraz większej wysokości ciała

przez chłopców i dziewczęta rekrutują cych się z rodzin o relatywnie wyższym wykształ-

ceniu rodziców. Dokonane według tej samej zasady obliczenia statystyczne dla cech

sprawności fizycznej jednak nie wykazywały, aby fenotypowy obraz przemian, jakim

podlegają w zwią zku z przemianami środowiska zdolności motoryczne i wielkość ciała,

był zawsze zbieżny. Jedynie nieliczne wyniki testów sprawności (wyskok dosiężny i czas

reakcji na bodziec optyczny) wykazywały kierunek różnic między osobnikami tworzą cymi

homogenne pod względem poziomu wykształcenia rodziców frakcje, podobny jak dla

wysokości ciała, tzn. wyższe > średnie > podstawowe. Dla niektórych cech sprawnościfizycznej w ogóle nie wykazano, aby znaczą co reagowały one na zmianę warunków

środowiskowych. Natomiast wskaźnik wydolności tlenowej konsekwentnie zmieniał się

w kierunku przeciwnym niż wysokość ciała, tzn. podstawowe > średnie > wyższe. Ten

103



ostatni wynik nawią zuje do innych badań [Pilicz 1967, Wolański, Pafizkova 1976,Nowicki

1980, Szopa, Mleczko, Cempla 1985, Przewęda 1985, Siniarska 1985, Brajczewski 1988],

wydaje się znamienny w kontek ście stwierdzanego ostatnio w różnych populacjach zjawi-

ska regresu zdolności wytrzymałościowych oraz wydolności fizycznej [Saltin 1969, De-

nisiuk 1975, Itkai i Fukunga 1975, cyt. wg Maliny 1980, Raczek 1978,1986],

Wydaje się prawdopodobne, że w wytworzeniu się zaobserwowanych wyżej zja-

wisk współuczestniczą mechanizmy, które wcześniej pozwoliły Bocheńskiej [1972] sfor-mułować interesują cą i ważną tezę, że cechy w większej mierze reagują ce na różnice

środowiskowe wykazują również większe różnice diachroniczne (trend sekularny). Ponadto

to obserwowane obniżanie się wydolności i wytrzymałości w grupach dzieci, których

rodzice posiadają wyższe wykształcenie, może mieć swoje przyczyny w zwiększają cej

się na przestrzeni lat wielkości otłuszczenia ciała w populacji [Dutkiewicz 1985] oraz

w większej zawartości tłuszczu w ustroju u dzieci i młodzieży z rodzin o wyższej pozycji

społecznej oraz z dużych miast aniżeli ze wsi [Weil 1977, Waliszko i wsp. 1980, Białecka,

Kasprzak 1982, Jędrychowski 1982, Wilczewski 1985, Szopa 1985]. To poszukiwanie

przyczyn zjawiska w zwiększają cym się otłuszczeniu ma uzasadnienie w wielokrotnie

stwierdzanych ujemnych korelacjach tego parametru somatycznego właśnie z wydolnością

tlenową i wytrzymałością [Durnin 1967, Astrand, Rodahle 1970, Montoye 1975, Miecz-

kowski 1981,Osiński 1988].Jeszcze bardziej złożone są analizy porównawcze osobników i populacji żyją cych

w różnych środowiskach. Często nak ładają się tu bowiem wpływy działają ce w różnych

kierunkach (pozytywne-negatywne). Mleczko [1996] dokonał zestawienia wyników ma-

ksymalnego minutowego poboru tlenu (V02max • kg-1 ) u mieszkańców z różnych regio-

nów kraju i świata (ryc. 30). Jak wynikało z dokonanych porównań, podobny poziom

VO2max • kg-1 osią gają często grupy etniczne skrajnie różnicują ce się między sobą

budową somatyczną i warunkami środowiskowymi (np. Eskimosi-Murzyni Bantu).

Bardzo zróżnicowane wartości VO2max • kg-1 uzyskiwali osobnicy żyją cy niemal

w identycznych warunkach środowiskowych i klimatycznych. Zdaje się to świadczyć

0 wyją tkowym wpływie na wydolność fizjologiczną indywidualnego trybu życia, a głów

nie aktywności fizycznej. Pośrednio wskazuje to również, że kontrola genetyczna maksy

malnego poboru tlenu nie jest wcale tak znaczna, jak wcześniej są dzono [Kozłowski 1987,

Mleczko 1996].

Bardzo ciekawe wyniki potwierdzają ce, jak charakter wykonywanych czynności,

praca, odżywianie i całokształt trybu życia znacznie wpływają na budowę ciała i funkcję

ustroju, relacjonuje Wolański [1976, 1983]. Na podstawie porównania rozwoju

dzieci

i młodzieży żyją cej w warunkach wsi rolniczej i miasta wykazano, że środowisko

w większej mierze potrafi przesą dzać o niektórych elementach jakościowych i ilościowych

charakterystyk osobnika niż nawet czynnik płci. Na ryc. 31 ukazano, że podstawowym

czynnikiem, określają cym charakter i poziom zmian z wiekiem gibkości kr ęgosłupa

i zakresu ruchów w stawie biodrowym, jest okoliczność zamieszkiwania na wsi (rolniczej)

lub też w mieście [Wolański 1976].

Jak już wielokrotnie wykazywaliśmy, zagadnienie badań środowiskowych uwa-

runkowań sprawności fizycznej często natrafia na różnej natury metodologiczne kompli-kacje. Tak jest w istocie z interpretacją zjawiska wpływu skażeń i zanieczyszczeń

chemicznych na rozwój człowieka. W Polsce problem degradacji ekologicznej jest

zresztą szczególnie dotkliwy. Chociaż wpływy zatruć wody i powietrza na schorzenia dróg

oddechowych i odk ładanie się w nadmiarze wielu pierwiastków w uk ładzie kostnym

104



105



Ryc. 32. Zmiany z wiekiem (a) gibkości kr ęgosłupa, (b) zakresu ruchu w stawie biodrowym u dzieci i młodzieży

wiejskiej i miejskiej [Wolański 1976]

i kr ążenia są ewidentne [Czarnooki 1987], to znacznie trudniej wykazać, że akurat w tych

środowiskach populacja charakteryzuje się obniżoną sprawnością fizyczną . Przeciwnie,

wskazywano nawet, że sprawność ludności w tych miejscowościach i okolicach, w których

silnie jest rozwinięty przemysł np. chemiczny czy hutniczy, jest wyższa [Elżanowska,

Siniarska 1982,Kalczyński 1987,Szopa 1990,Mleczko 1991]. Mechanizm wystę powania

tego pozornie paradoksalnego zjawiska jest dość prosty. Rozwój przemysłu przycią ga

znaczniejszy procent ludzi lepiej wykształconych, wpływa na rozbudowę szkół, poprawę

wyposażenia w obiekty sportowe i podnosi ekonomiczny standard życia w danej okolicy

[Bocheńska i wsp. 1984, Przewęda 1993]. Właśnie te elementy wpływają na podwyższoną

sprawność. Obserwacje te nie mogą też łagodzić ostrzeżeń lekarzy i ekologów co doskutków skażeń środowiska.

106



5. ODDZIAŁYWANIE NAJBLIŻSZEGO OTOCZENIA

I FORM ORGANIZACYJNYCH NA

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNĄ

Ze względu na znaczenie dla rozwoju sprawności fizycznej osobnika poziomu jego

aktywności fizycznej, zwrócimy tu pokrótce odr ę bną uwagę na znaczenie pozytyw-nych i negatywnych wzorców ze strony najbliższego otoczenia i jego możliwy modyfiku-

ją cy wpływ;-

Rodzina. W rodzinie zwykle przebiega cała począ tkowa faza kształtowania się

osobowości. Model życia rodziny, normy i wzory w niej obowią zują ce mają istotne

znaczenia dla uspołecznienia i rozwoju człowieka. Życie rodzinne dostarcza też dziecku

wzorców postę powania w zakresie troski o zdrowie, rozwój fizyczny, sprawność ruchową ,higienę ciała itp. [Charzewski 1989, Przewęda 1985, Chrzanowska i wsp. 1988]./To

właśnie rodzice organizują pierwsze formy aktywności ruchowej dziecka. Mimo kontro-

wersji dotyczą cych pomiaru, w piśmiennictwie stwierdza się, że status społeczno-ekono-

miczny oraz poziom aktywności fizycznej są ze sobą skorelowane [Gottlieb, Chen 1985,

Tarbell i wsp. 1988, Taylor, Baranowski, Sallis 1988].

Anderssen i Wold [ 1992] wykazali, że najważniejszym determinantem aktywności

fizycznej wśród dorastają cych dzieci była bezpośrednia pomoc rodziców. Sallis i wsp.

[1992] stwierdzał, że dowóz dzieci do miejsca ćwiczeń był zachowaniem rodziców silnie

korelują cym z aktywnością fizyczną ich dzieci. Stwierdzono, że w zakresie zachęcania do

aktywności fizycznej większa jest rola ojców niż matek [Marczewska, Wolańska 1988,

Nowakl993].

W warunkach USA u chłopców istotnie różnicują cym wysok ą i nisk ą aktywność

fizyczną był wpływ ojca. U dziewczą t ważne były wpływy każdego z członków rodziny

(matki, ojca, brata, siostry). Z badań wynika, że więcej zachęty i mniej ograniczeń

doświadczają ze strony rodziców chłopcy niż dziewczęta.1 Chłopcy mają też więcej okazji

do uczestnictwa w nieformalnych i zorganizowanych zajęciach sportowych [Coakley

1987]. W warunkach polskich często rodzice nie stanowią jednak najbardziej pożą danego

wzorca w zakresie aktywności fizycznej. W badaniach Drabika [1995], którym poddano

rodziców 6-7-letnich dzieci, wskazywano, że większość (70%) unikała jakichkolwiek męczą cych wysiłków, a praktycznie żadna z osób nie podejmowała aktywności fizycznej

w ilości zgodnej z zapotrzebowaniami określonymi przez WHO.

W badaniach amerykańskich wskazywano np. że 42,1% matek i 48,0% ojców

dzieci klas 1-4 nie bierze udziału w aktywności fizycznej w typowym tygodniu. 28,6%

matek i 29,9% ojców uprawiało jednak ćwiczenia fizyczne 3 lub więcej razy w tygodniu

[Taylor, Baranowski, Sallis 1994]. Tylko niewielki procent rodziców uczestniczy w jakichś formach ruchowych razem z dziećmi lub też ułatwia dzieciom uczestniczenie w nich

[Dą browski 1995, Kopczyóska-Sikorska, Sekita 1987]. Z wiekiem to i tak niewielkie

zainteresowanie rodziców aktywnością fizyczną dzieci jeszcze spada [Maciaszek 1997].

Nawią zują do tej obserwacji wcześniejsze wyniki Overmana i Rao [1981], którzy wska-

zywali, że poziom statusu społeczno-ekonomicznego rodziców ma niewielki wpływ na

zaangażowanie w aktywności fizycznej już u uczniów starszych klas szkół Średnich.Szkoła. Poprzez szkołę dziecko ma szansę uczestniczyć w złożonych sytuacjach

społecznych. Szkoła winna tworzyć warunki do poszerzenia kontaktów i nabycia społecz-

nego doświadczenia, również jeśli chodzi o wzorce życia w kulturze fizycznej. Dotych-

107



czasowe badania nie dają jednoznacznej odpowiedzi co do trwałości przenoszenia samej

dziecięcej aktywności fizycznej na wiek dorosły [Powell, Dysinger 1987]. Same badania

retrospektywne, jakie prowadzi się w tym zakresie, są zbyt mało wiarygodne, aby na ich

podstawie można było potwierdzić hipotezy [Taylor, Baranowski, Sallis 1994]. Z badań

prowadzonych przez Strzyżewskiego [1990] wynikało jednak, że proces szkolnego wy-

chowania fizycznego "nie zapewnia osią gnięcia najistotniejszego celu wychowania fizy-

cznego, to znaczy pozytywnej postawy wobec kultury fizycznej na całe życie".Wskazywano na utrzymywanie się dysproporcji w kompetencjach szkolnych (postawy,

wiadomości, umiejętności ruchowe) uczniów wywodzą cych się z różnych środowisk

[Frołowicz 1996]. Z badań Winiarskiego [1995] wynikało, że system wychowania fizycz-

nego wykazuje liczne słabości i braki. 24% uczniów uznaje, że lekcje wf są nieciekawe,

a ok. 40% nie lubi lub ma obojętny stosunek do nauczyciela wychowania fizycznego.

Bukowiec [1990] stwierdzał, że aż 54,8% młodzieży nie ma w ogóle kontaktu z jak ą kol-

wiek formą aktywności ruchowej, z wyją tkiem szkolnych lekcji wf.

Grupy rówieśnicze. Grupa rówieśnicza pełni istotną rolę w kształtowaniu po-

staw jednostki względem aktywności fizycznej. Członkowie grupy zaczynają przyswajać

przyjęte wzory i swoiste wartości. Normy i obyczaje grupy rówieśniczej mogą nieść

również poważne niebezpieczeństwa, zwią zane z kształtowaniem niepożą danej obyczajo-

wości. Jedne z grup rówieśniczych mogą sk łaniać się do abnegacji ruchowej, inne mogą tworzyć subkultury, zachęcają c do palenia papierosów, alkoholu czy narkotyków, ale są

też takie grupy, które będą rozbudzać aspiracje sportowe [Bukowiec 1990, Winiarski

1995].

Greendorfer i Ewing [1981] wykazali, że urzą dzenia sportowe, bliskość par-

ków i szkół, okazja do uczestnictwa w zabawach lub zajęciach sportowych były istotnymi

czynnikami zwiększają cym zaangażowanie w sport u dzieci w wieku 9-12 lat. Zaobserwo-

wano również, że czas spędzany na wolnym powietrzu wykazuje wahania sezonowe.

Ponadto na pewnych obszarach mieszkalnych rodzice mogą ograniczać czas spędzany

przez dzieci na wolnym powietrzu z uwagi na brak odpowiednich i bezpiecznych miejsc.

Ograniczenia tego rodzaju hamują aktywność fizyczną dzieci [Taylor, Baranowski, Sallis

1994].

Organizacje i placówki wychowania fizycznego, rekreacji i sportu. For-my działalności, jak i motywy uczestniczenia w zorganizowanej aktywności fizycznej

mogą być bardzo różnorodne. Niewą tpliwie jednak ich obecność wpływa na poziom

sprawności fizycznej w danej populacji oraz tworzy określone możliwości prowadzenia

intencjonalnych zabiegów wokół rozwoju fizycznego i sprawności' W Polsce działa ponad

11 tys. jednostek organizacji wychowania fizycznego i sportu. Uczestniczy w nich ok.

700 tys. członków, a zatrudnionych jest 4 tys. trenerów i ok. 8 tys. instruktorów. Niezależ-

nie od ukierunkowanych na sport wyczynowy klubów sportowych, tradycyjnych ogniw

TKKF, tworzą się m.in. uczniowskie kluby sportowe, parafialne kluby sportowe i setki

ośrodków rekreacyjnych typu "Fitness Club". U dorosłych bliskość urzą dzeń sportowych

pozostawała w zwią zku z podejmowaniem aktywności fizycznej, jednak nie stwierdzono

takiego zwią zku w badaniach młodzieży [Sallis i wsp. 1990],

Problemy, na jakie napotykają realizatorzy programów promocji zdrowia, wskazu-

ją , jak ważne jest docieranie do całej rodziny. Stą d uważa się, że bardzo owocna może być organizacja działań promocyjnych w miejscach, gdzie całe rodziny cyklicznie się

spotykają , np. w kościołach [Taylor, Baranowski, Sallis 1994].

108



Środki masowego przekazu. Osobotwórczy wpływ środków masowego prze-

kazu (prasa, książki, broszury, kino, radio i przede wszystkim telewizja) może wyrażać się

zmianą wartościowania potrzeb życiowych oraz dostarczaniem określonych wzorów po-

stę powania. Możliwości korzystania ze środków masowego przekazu w popularyzacji

aktywności aktywności fizycznej są bardzo duże i, jak pokazują przyk łady (niestety,

przede wszystkim zagraniczne), z powodzeniem wykorzystywane [Wolańska 1985]. Od-

działywanie najpotężniejszego środka przekazu, jakim jest telewizja, sprowadza się jednak przede wszystkim do biernego zapełniania czasu. Jeżeli chodzi o możliwości oddziaływa-

nia na podejmowanie aktywności fizycznej przez dzieci, to w badaniach prowadzonych

w USA wskazywano, że rola telewizji w zachęcaniu jest znacznie mniej efektywna niż

wpływy ze strony rodziców [Andersen, Wold 1992]. Woynarowska [1996] wskazywała,

że 77% polskiej młodzieży oglą da telewizję co najmniej 2 godziny dziennie, a aż 44%

chłopców i 31% dziewczą t 4 godz. i więcej dziennie. Nic więc dziwnego, że w takiej

sytuacji i przy takim tworzonym od dzieciństwa modelu życia tylko niewielki odsetek

(ok. 6%) dorosłych podejmuje jakieś formy aktywności fizycznej [Starosta 1995]. /

Podsumowują c, raz jeszcze wskazujemy, że wystę pują ce dramatycznie duże róż-

nice w zakresie rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej u osób z różnych grup są czułym

barometrem ostro rysują cej się stratyfikacji społecznej [Bielicki i wsp. 1981, Bielicki,

Welon, Żukowski 1988]. W Polsce te różnice rysują się wyją tkowo wyraźnie. Zapóźnieniew rozwoju motorycznym i wydolności osób ze wsi czy o niskim poziomie wykształcenia

wskazuje, że jest ono pochodną zacofania cywilizacyjnego, ubóstwa ekonomicznego,

małej świadomości zdrowotnej i w ogóle skutkiem wielu kumulują cych się negatywnych

czynników. Stwierdzenia tego nie łagodzą obserwowane zjawiska, że poprawa ekonomi-

cznego standardu życia ("dobroci" środowiska), sprzyja niekiedy pewnemu regresowi

niektórych elementów sprawności fizycznej. Wszystko to określa kierunki niezbędnych

zmian w samoświadomości społeczeństwa./Szansa na poprawę kondycji i sprawności

fizycznej polskiego społeczeństwa tkwi w podnoszeniu poziomu jej rzeczywistej edukacji

i promocji zdrowego stylu życia.

109



VI. MORFOLOGICZNEMOTORYCZNOŚCI

UWARUNKOWANIACZŁOWIEKA

1. KINANTROPOMETRIĄ JAKO SPECYFICZNA

DZIEDZINA NAUKI. TEORETYCZNE PODSTAWY BADAŃ

Morfologiczne uwarunkowania motoryczności człowieka są jednym z istotnych

przedmiotów badań specyficznej dyscypliny, zwanej kinantropometrią . Nazwa ma swoje

korzenie w greckich słowach kinein (poruszać się), anthropos (człowiek) i metrein

(mierzyć). Kinantropometrią , chociaż jest stosunkowo nowym terminem, to pole jej badań,

do której się odnosi, ma bogatą historię. Eston i Reilly [1996] uznają , że dyscyplina ta

skupia swoje zainteresowanie na zwią zkach między struktur ą i funkcją ludzkiego ciała,

szczególnie w kontek ście możliwości ruchowych. Sam przedmiot badań został wyróżnio-

ny i zidentyfikowany wraz z utworzeniem w 1986 r. w Glasgow - International Society

for Advancenment of Kinanthropometry. Kinantropometrią znajduje aplikacje na wieluobszarach, na przyk ład w auksjologii, antropologii fizycznej, biologii człowieka, wycho-

waniu fizycznym, nauce o sporcie, pediatrii, genetyce medycznej i w geriatrii [Borms

1986]. Dyscyplina ta jest zaangażowana w mierzenie i ocenę różnych aspektów ludzkiej

motoryczności oraz w fizyczną charakterystyk ę człowieka z punktu widzenia jego mię-

dzyosobniczego zróżnicowania [Beunen, Borms 1990]. Ross i Borms [1980] stwierdzali,

że kinantropometrią może być formalnie uważana za studia dotyczą ce relacji

między ludzk ą strukturą i ruchem oraz w nastę pują cy sposób prezentowali pole

zainteresowań, zastosowania i powią zania kinantropometrii:

110



Malina [1984] pisał, że głównym przedmiotem zainteresowań kinantropometrii jest

mierzenie człowieka z różnej morfologicznej perspektywy w odniesieniu do różnych form

ruchu i z uwzględnieniem tych czynników, które na ruch wpływają . Jest zaś rzeczą

oczywistą , że techniki pomiarów kinantropometrycznych mogą być używane do różnych

celów, zwią zanych z normalnym wzrastaniem i procesami rozwoju, wpływem treningu na

fizyczne charakterystyki i różnego rodzaju studiami porównawczymi między sportowcami

różnych dyscyplin.Wolański [1986] zwracał uwagę na potrzebę wyróżniania różnych płaszczyzn

zjawisk zachodzą cych w organizmie. Pierwsza z tych płaszczyzn charakteryzuje

inercyjne właściwości organizmu (masa ciała, jego ogólny kształt, sk ładniki ciała), a więc

właściwość ta jest rozpatrywana jako nośnik energii potencjalnej. Druga płaszczyzna

charakteryzuje kinetyczne właściwości ogółnoustrojowe - sprawność działania energety-

cznych i koordynacyjnych właściwości organizmu jako całości. Wreszcie dopiero trzecią

z owych płaszczyzn są lokalne właściwości neuromięśniowe. Łą cznie druga i trzecia

płaszczyzna rozważań dotyczą "wewnętrznego napędu" i możliwości realizacji ruchu, ale

konieczne jest ich odr ę bne traktowanie (patrz: tab. 8).

Tab. 8. Nominalne cechy morfologiczne i funkcjonalne organizmu oraz mięśni i ichznaczenie dla przejawów motoryczności człowieka [wg Wolański 1986]

111



Pośród tych morfologicznych elementów, które ograniczają możliwości wpływaniana organizm osobnika oraz modyfikują sposób postę powania motorycznego, wymienia się |w pierwszym rzędzie cechy zwią zane z:• wielkością i kształtem ciała w ujęciu trójwymiarowym,• proporcjami między długościami poszczególnych części i obfitością umięśnienia róż

nych okolic,

• stosunkami wewnętrznymi między komponentami tkankowymi ciała.

2. WIELKOŚĆ CIAŁA OSOBNIKA A JEGO MOŻLIWOŚCIMOTORYCZNE - OGÓLNE PRAWIDŁOWOŚCI

Zależność zachodzą ca między wielkością ciała osobnika a jego możliwościamimotorycznymi jest w większości wypadków stosunkowo łatwo dostrzegalna. Przedewszystkim zauważa się, że przyrost podstawowych parametrów somatycznych sprzyjaabsolutnej (bezwzględnej) sile mięśniowej, ale równocześnie nie stwarza on dogodnychwarunków do przejawiania się fizjologicznej wydolności i siły względnej oraz, zwią zanejz tą ostatnią , swobody operowania własnym ciałem. Zagadnieniem bardziej złożonym pozostaje interpretacja podstawowych mechanizmów warunkują cych powstawanie po-szczególnych powią zań funkcjonalnych.

W tym miejscu odwołamy się do stwierdzeń Lietzkiego [1956], Asmussena [1970],Smitha [1974], Zaciorskiego [1970], Malareckiego [1975] i Lina [1982]. Wszyscy ciautorzy zak ładali, że siła mięśni jest proporcjonalna do powierzchni poprzecznego

przekroju, czyli proporcjonalna do kwadratu wymiaru liniowego, natomiast

ciężar jest funkcją sześcienną . Ilustrację tego zjawiska ukazano na przyk ładzie dwóch brył sześciennych na ryc. 33. Ta specyficzna zależność, powodują c znaczniejszy przyrostmasy niż siły - w nastę pstwie zwiększania wymiarów ciała, stanowi jeden z podstawowychczynników determinują cych potencjalne możliwości energetyczne. "Nawet proporcjo-

nalne zwiększenie wysokości ciała - pisał Malarecki [1975]- musi więc prowadzić

w konsekwencji do obniżenia siły w stosunku do ciężaru, co, oczywiście, jest

jednym z czynników ograniczają cych sprawność fizyczną ". Milicerowa [1978],zgodnie z przytaczaną przez siebie prawidłowością , za najważniejszy czynnik obniżają cysiłę względną uważała stosunek tłuszczu do ciała szczupłego, który jest wyższy u osóbo dużej masie ciała. Natomiast Ważny [1977], analizują c zjawisko, niezależnie od wymie-nionych czynników zwracał uwagę, że znaczna część siły zostaje zużyta na pokonanieoporów wewnętrznych (np. lepkość tkanek) i zewnętrznych (ciężar własnego ciała, chara-kter dźwigni, itp.).

Ponadto Smith [1974] przytaczał trzy dowody na to, że wytwarzanie mocy przezzwierzęta jest proporcjonalne do ich pola przekroju poprzecznego, a więc do L (a nie, jak można by się tego spodziewać, do L ). Szybkość utraty ciepła, zaopatrywania tkanek w tlen i wykonywania pracy pokonują cej bezwładność kończyn są proporcjonalne do L .Dalej wskazywano m.in., że duże i małe ssaki, przy jednakowym kształcie, powinny

osią gnąć podczas biegu płaskiego jednakową pr ędkość maksymalną , a podobnie i wyso-kość skoku również nie zależy od rozmiaru zwierzęcia skaczą cego. Pr ędkość wbiegania pod gór ę jest nawet odwrotnie proporcjonalna do rozmiaru (V ~ L-1 ).

112



Ryc. 33. Schematyczna ilustracja zależności pomiędzy wielkością (wysokością ciała) a masą ciała [Malarecki

1975]

Szczegółowe rozwinięcie tych ustaleń można znaleźć również w pracach Lina

[1982], który ponadto stwierdził, że opracowane przez niego modele zależności potęgo-

wych między masą ciała a - kolejno branymi pod uwagę - masą szkieletu, maksymalną

pr ędkością biegu, wysokością i długością skoku oraz długowiecznością - względnie

zadowalają co opisują dane empiryczne, a ograniczenia formalnego skalowania wynikają

głównie z istnieją cych barier fizjologicznych. Press [1980] dokonał, na podstawie analizy

granicznych napr ężeń powstają cych w ciele przy upadku, interesują cego oszacowania

największych dopuszczalnych rozmiarów istot żywych. Wartość' rezultatów, otrzymanych

na podstawie znajomości stałych fizycznych, stawała się realistyczna dopiero po uwzględ-

nieniu, że napr ężenia rozk ładają się w ciele w warstwie o grubości podobnej do długości

łańcucha polimerowego.

3. KIERUNKI POSZUKIWAŃ MORFOLOGICZNYCH

UWARUNKOWAŃ SPRAWNOŚCI MOTORYCZNEJ

W różnej mierze, mają c na uwadze te teoretyczne ustalenia, podejmowano dotą d

empiryczne próby określenia morfologicznych uwarunkowań cech funkcjonalnych.

W największej liczbie prac badano wpływ wysokości i masy ciała na różne elementy

sprawności. Należy w tym miejscu wymienić chociaż by spośród wydanych w Polsce

jeszcze w okresie międzywojennym prace Klamrzyńskiego [1929], Stojanowskiego

[1927],Milicerowej [1933], Mydlarskiego [1934],Gryglaszewskiej-Puzyniny [1937-38],czy też napisane w późniejszych latach opracowania Chromińskiego [ 1981 ], Górnej [ 1983]

oraz Szopy, Mleczki i Cempli [1985], Przewędy [1985], Osińskiego [1988].

113



Badano również wpływy innych, niekiedy bardzo subtelnie wyróżnianych,

pojedynczych cech i struktur morfologicznych. W piśmiennictwie można znaleźć

wyniki badań nad powią zaniami motoryczności człowieka, m.in. ze zróżnicowaniem

rasowym, serologicznym i dermatoglificznym, bruzdami czerwieni wargowej czy typem

formuły palców r ęki i stopy. Nie mniejsza jest też liczba prac, w których podejmowano

zagadnienie zależności, jakie zachodzą między właściwościami funkcjonalnymi, a na i

różne sposoby ocenianymi proporcjami zewnętrznymi ciała. Wyją tkowe miejsce w roze-znaniu morfologicznych czynników określają cych możliwości osobnicze zajmują badania

nad rolą różnych stosunków wewnętrznych między komponentami tkankowymi [przeglą d

piśmiennictwa m.in. Drozdowski 1984, Osiński 1988].

W badaniach stosowano tu często dość złożone techniki statystyczne, na przyk ład

wykorzystywane we wcześniejszych pracach metody analizy prostoliniowości przebiegu

zwią zków, analizy regresji wielokrotnej różnych stopni, analizy ścieżkowej (ang. path

anał ysis), analizy kanonicznej, analizy podobieństwa współczynników korelacji czy me-

tod konstruowania dendrytów [Osiński 1977, 1981a, 1981b; Wachowski i wsp. 1977;

Osiński, Swornowski 1983]. Pozornie więc wydawać się mogło, że wszystkie ważne

problemy zostały już rozwią zane. Badania te nie pozwoliły jednak w wielu miejscach na

opisanie rzeczywistych prawidłowości dotyczą cych przebiegu i wielotorowego charakteru

relacji zachodzą cych między struktur ą i funkcją ustroju, szczególnie zaś w sensie wyzna-czenia poziomu wartości różnych aspektów motoryczności w pełnym, przynależnym

populacji przedziale parametrów morfologicznych. Dopiero takie postawienie problemu

przybliżyło nas do możliwości określenia stref krytycznych - pozytywnego, optymalnego

i negatywnego wpływu wielkości, proporcji i komponentów ciała na tle różnych zmien-

nych osobniczych [Osiński 1988].

Odr ę bnym zagadnieniem, mieszczą cym się w temacie tego rozdziału, są zwią zki,

jakie zachodzą między parametrami morfologicznymi a efektem reaktywności

treningu (wytrenowalnością ). Przez to ostatnie pojęcie rozumiemy indy wizualne zmia-

ny, jakie zachodzą między pomiarem końcowym a począ tkowym przyjętej zmiennej

zależnej u osób poddanych ćwiczeniom fizycznym. Kwestia indywidualnej podatności

poszczególnych osobników na trening należy do najbardziej kontrowersyjnych i nie

rozstrzygniętych. Problem uwarunkowań indywidualnych zmian potreningowych od wyj-

ściowego poziomu właściwości morfologicznych badał Wachowski [1977], który stwier-

dził m.in., że: (1) wielkości wyjściowe cech morfologicznych, podlegają cych zmianom

adaptacyjnym, w wielu wypadkach warunkują wielkości zmian w sile kończyn górnych,

(2) żadna z rozpatrywanych cech morfologicznych, zwią zanych ze struktur ą kostną orga-

nizmu, nie może być zaliczana do czynników warunkują cych zmiany w sprawności

siłowej, w sytuacji stosowania umiarkowanej intensywności ćwiczeń. W innym opraco-

waniu [Osiński 1979] zmierzano do uchwycenia zależności między efektem reaktywności

treningu (wytrenowalnością ) poddanych dwu odmiennym formom ćwiczeń siły mięśnio-

wej osobników oraz ich wyjściowym poziomem parametrów wskaźnika Rohrera i powie-

rzchni ciała. Pierwsza z tych wartości, ujmują ca - ogólnie rzecz traktują c - stosunek

ciężaru ciała do sześcianu jego wysokości, bywa stosowana do określenia typu budowy

ciała. Problem podjęto w odniesieniu do dwóch grup stosują cych ćwiczenia siłowe,

różnią ce się zarówno formą ruchu (stosunkami czasowo-przestrzennymi), jak i stopniem przesycenia ćwiczenia komponentami siły i szybkości ruchu. Rezultaty tej pracy wskazy-

wały, że, niezależnie od zastosowanego sposobu treningu siły mięśniowej, nie można

prognozować na podstawie wyjściowych wartości parametrów morfologicznych efektu

114



reaktywności treningu w obr ę bie przyjętych cech charakteryzują cych osobnicze możliwo-

ści motoryczne. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że uzyskiwane rezultaty mogą być

interpretowane jedynie przy uwzględnieniu takich czynników, jak m.in.: zastosowane

formy ćwiczeń, czas trwania treningu i stopień rozwoju biologicznego badanych.

4. LINIOWOŚĆ I NIELINIOWOŚĆ POWIĄZAŃ PARAMETRÓW MORFOLOGICZNYCH IMOTORYCZNYCH

Jak wykazaliśmy w przedstawiają cej to zagadnienie pracy [Osiński 1988], przebieg

zwią zków zachodzą cych między poziomem określonego parametru morfologicznego

a dowolną właściwością motoryczną , prowadzą cy do różnicowania się populacji i osobni-

ków, może być niezwykle złożony. Niemal powszechną prawidłowością są zjawiskabraku prostoliniowości poszczególnych zależności, a więc w kolejnych przedziałach

zmienności parametru morfologicznego zachodzą nietożsame (i nierównomierne) zmiany

wartości danej właściwości motoryczne]. W tym właśnie sensie zwią zki mają charakter

wielokierunkowy (krzywoliniowy) i, zapewne teoretycznie, istnieje nieskończenie wiele

możliwych krzywych, które zdolne byłyby wystarczają co opisać ich różne postaci. Można jednak-przez aproksymację-przyjąć, że w większości (co potwierdzają wyniki niniejszej

pracy) rzeczywisty przebieg w populacji fenotypowego rozwoju różnych aspektów moto-

rycznych w zależności od wartości parametrów morfologicznych daje się dość dobrze

wyjaśnić przez parabolę (lub też krzywą znacznie do niej zbliżoną ).

115



W prowadzonych badaniach [Osiński 1988] stwierdzono, iż wielkościom parame-

trów morfologicznych w pewnych granicach poniżej przeciętnych i wyraźnie zbliżonym

do średniego dla badanej populacji ich poziomu towarzyszą najkorzystniejsze ("pożą da-

ne") wartości cech funkcjonalnych. Zjawisko to w wiciu wypadkach dotyczyło: szybkości

w biegu krótkim (ryc. 36), poziomu wyskoku dosiężnego, czasu biegu zwinnościowego

oraz wskaźnika wydolności fizycznej, analizowanych na tle zmian masy ciała, wskaźnika

Rohrera czy elementów otłuszczenia ciała. W efekcie przyrostu partnerów morfologicz-nych wyraźnie powyżej wartości przeciętnych można, praktycznie rzecz biorą c, spodzie-

wać się jedynie systematycznego dalszego przyrastania wielkości statycznej siły

mięśniowej. Nawet bowiem wynik wyskoku dosiężnego, traktowany często w badaniach

116



117



118



jako szczególny wyraz siły dynamicznej kończyn dolnych (a również pozytywnie skore-

lowany z siłą statyczną ), wykazuje najwyższe wartości w obszarze małych lub zbliżonych

do przeciętnych wartości parametrów morfologicznych. Można też tylko przyjąć, że

w bardzo ograniczonej mierze wyższe wartości niektórych parametrów morfologicznych

mogą sprzyjać również większej gibkości kr ęgosłupa oraz krótszemu czasowi reakcji.

W badaniach własnych [Osiński 1988] rozważaliśmy też zagadnienie: w jakiej

mierze poziom stratyfikacji społecznej może wpłynąć na odmienne realizowanie się zwią zków zachodzą cych między zdolnościami motorycznymi a parametrami morfologicz-

nymi? Na tak postawione pytanie uzyskaliśmy dla niektórych wypadków pozytywną odpowiedź. Dokonane analizy dowodzą , że procesy organicznych zwią zków i współza-

leżności, jakie wystę pują w obr ę bie struktury i funkcji ustroju, mogą - nawet u osobników

będą cych w tym samym wieku i charakteryzują cych się identycznymi wartościami para-

metrów morfologicznych (masy i wielkości ciała oraz fałdów skórno-tłuszczowych) -

przebiegać na różnym poziomie zjawisk biologicznych w zależności od cech środowiska,

z jakiego osobnik (populacja) się wywodzi. Tym samym też stwierdziliśmy, że przyczyn

wystę powania różnic w zakresie zdolności motorycznych między warstwami społecznymi

trzeba doszukiwać się tak że w sferze zjawisk leżą cych poza strukturalnymi właściwo-

ściami morfofizjologicznymi.

5. ZNACZENIE POZIOMU OTŁUSZCZENIA CIAŁA DLASPRAWNOŚCI MOTORYCZNEJ

Wysoka wartość grubości fałdów tłuszczowych oraz relatywnej zawartości tłuszczu

w ustroju implikują wyją tkowo negatywne konsekwencje (duże współczynniki determi-

nacji) w sferze motorycznej. Dla wielu zadań motorycznych prawidłowością jest, że

"wzorcowy", z tego punktu widzenia, pozostaje poziom otłuszczenia nawet dość znacznie

nie sięgają cy wartości przeciętnych. Na podstawie analizy wielu prac, w których omawia

się zwią zki z cechami funkcjonalnymi masy ciała i masy ciała szczupłego (LBM) - z jednej

strony, a z drugiej - wysokości ciała, można też wysunąć wniosek, że najczęściej spostrze-

gane zjawisko niekorzystnych wpływów tęgiej budowy ciała (duży wskaźnik BMI) jest

również w głównej mierze pochodną współtowarzyszą cej takiej budowie znacznej zawar-

tości tłuszczu w ciele. Na to, że wzrost nadwagi prowadzi do wydatnego obniżenia

sprawności uk ładu kr ążenia i oddychania, zmniejszenia wydolności fizycznej, wskazywali

m.in.: Durnin [1967], Astrand, Rodahl [1970], Malina [1977], Montoye [1975], Hłyńczak

iwsp. [1978],Mieczkowski [1981].

W świetle niektórych informacji wskazują cych na zwiększają ce się w ostatnich

latach wielkości otłuszczenia ciała w populacji [Dutkiewicz 1985] oraz na większą zawartość tłuszczu w ciele u dzieci i młodzieży z rodzin o wyższej pozycji społecznej oraz

z dużych miast niż ze wsi [m.in. Szopa 1985], relacjonowane wyżej wyniki badań trzeba

uznać za niepokoją ce. Konieczne jest dokonywanie wszelkich interpretacji diachronicz-

nych przemian zachodzą cych w wynikach poszczególnych testów sprawności fizycznej

przy uwzględnieniu nie tylko zmian masy i wysokości ciała (ważnych zresztą

głównie z punktu widzenia możliwości wykazania się dużą siłą mięśniową ), ale i przedewszystkim po wzięciu pod uwagę współdziałania otłuszczenia ciała. W odniesieniu do

niektórych cech współczynniki determinacji parametrów otłuszczenia ciała są znacznie

119



wyższe niż masy i wysokości ciała. Przyk ładowo, jak wynika z badań własnych w grupach

chłopców (7-18 łat) kolejno dla masy i wysokości ciała oraz zawartości procentowej

tłuszczu w ciele, współczynniki determinacji wynosiły: szybkość w biegu krótkim-6,6

i 0,6% oraz 20,4%, wyskok dosiężny - 3,4, i 2,3% oraz 14,5%, wskaźnik wydolnościfizycznej - 1,8 i 1,0% oraz 5,0% [Osiński 1988].

Zwiększone otłuszczenie ciała pozostaje nie tylko jedną z ważnych przyczyn

chorób przemiany materii, uk ładu kr ążenia, oddychania, uk ładu trawienia, nerek i dróg

moczowych, uk ładu rozrodczego, skóry, uk ładu kostnego i uzę bienia czy nawet nowotwo-

rów [Tatoń 1985], ale zaczyna grozić wyraźnym i wcześnie zarysowują cym się w ontoge-

nezie regresom sprawności fizycznej w skali osobnika i populacji. Zjawiskom tym sprzyja

wybitnie zmniejszają ca się aktywność ruchowa, przy równoczesnym coraz obfitszym

i bardziej kalorycznym odżywianiu. Istnieją obawy, że dalszy wzrost otłuszczenia ciała

dzieci i młodzieży (a tak że dorosłych) spowoduje, że coraz większa frakcja osobników

będzie miała, z punktu widzenia motorycznych potrzeb człowieka, wielkości wspo-

mnianych parametrów ciała zdecydowanie niepożą dane. W analizie tych procesów jedy-

nym momentem sk łaniają cym do pewnej dozy optymizmu może być fakt, że tkankatłuszczowa jest dość labilnym komponentem budowy ciała człowieka, a więc szczególnie

reaktywnym na zmiany trybu życia, regulację odżywiania, zwiększoną aktywność rucho-

wą , stresy psychiczne i inne czynniki pochodzenia endo- i egzogennego.

Znaczenie otyłości dla poziomu osią gnięć w kilku podstawowych testach sprawno-

ści motorycznej pokazano na ryc. 37. Do porównań z dużej grupy dzieci z Belgii

(Leuven Growth Study) wybrano tylko te, które znajdują się na dwu eksternach pełnego

zakresu zmienności poziomu otłuszczenia ciała, tj. 5% najbardziej szczupłych i 5%

najbardziej otyłych. Otyłość wyznaczono na podstawie grubości czterech fałdów skórno-

tłuszczowych. Chociaż dzieci otyłe były równocześnie wyższe i cięższe niż dzieci szczu-

płe, to przewagę zyskiwał one tylko w próbie siły statycznej. Obie grupy nie różniły się

gibkością , a dzieci najszczuplejsze zyskiwały przewagę we wszystkich pozostałych pró-

bach sprawności motorycznej we wszystkich grupach wieku. Wysokość i masa ciała

mogą być złudnymi wskaźnikami "dobroci" rozwoju, jeśli nie uwzględni się

poziomu otłuszczenia [Beunen i wsp. 1983, cyt. wg Malina, Bouchard 1991].

Niezbędne jest jednak też w pewnych warunkach docenianie optymalnej

zawartości tłuszczów w ustroju, których rola nie tylko sprowadza się do dostarczenia

dużych ilości energii, ale i są one materiałem do syntezy hormonów, witamin i innych

biologicznie czynnych zwią zków. Przyk ładowo Elder [1963, cyt. wg Wolański 1983]

wskazywał na bezpośredni zwią zek, jaki może wystę pować między nawet krótkotrwałym

niedożywieniem a sk łonnością do zwiększonej drażliwości i obniżeniem poziomu podsta-

wowych zdolności motorycznych. Ważny [1977, s. 18] zaś dowodził, że "w miar ę"

zmniejszenia się ciężaru ciała warunki biodynamiczne pogarszają się tak znacznie, iż

przekraczają nawet pozytywny wpływ wynikają cy z dużo mniejszych strat energii traconej

na przeciwstawianie się siłom grawitacji. Zachodzą ce więc w obr ę bie struktury i funkcji

relacje nie zawsze dają się w szczegółach wprost wyprowadzić z ogólnobiologicznych prawidłowości, jakim podlegają istoty żywe, a które to m.in. za Lietzke [1956], Asmus-

senem [1970], Zaciorskim [1970], Smithem [1974] i Linem [1982] przytaczaliśmy wcześ-

niej.

120

r



121



6. DOJRZEWANIE I ROŚ NIECIE A ZMIANY W MOTORYCE

Rozwdj motoryczny jest wprost zależny od procesów dojrzewania i rośnięcia.

Dynamika zaś rozwoju osobnika jest efektem interakcji czynników dziedzicznych i środo-

wiskowych. W tej sytuacji wiek metrykalny może być wyją tkowo złudnym kryterium

w ocenie zaawansowania rozwoju biologicznego konkretnego dziecka, w tym rozwoju

motorycznego. Zasadnicze, poważne rozbieżności powstają w fazie dojrzewania płciowe

go, co ma bezpośredni zwią zek z dokonują cymi się w ustroju wybujałymi przemianami

endokrynologicznymi, morfologicznymi i funkcjonalnymi [Malina, Bouchard 1991].

Naryc. 38 przedstawiono zwią zki, jakie zachodziły miedzy dojrzewaniem a wskaź-

nikami rozwoju motorycznego chłopców z Belgii, ujętych w trzy grupy - wcześnie,

przeciętnie i późno dojrzewają cych, gdzie uwzględniono wiek ankietowy. Testy motory-

czne obejmowały siłę statyczną ramienia, wyskok dosiężny (siła eksplozywna), sk łon

w przód w siadzie (gibkość), bieg wahadłowy (szybkość), plate tapping (szybkość

ruchów r ęki), wytrzymałość mięśni grzbietu i kończyn górnych (unoszenie nóg i zwis na

ugiętych ramionach). Największe różnice wystę pują między grupami w wieku 14 i 15 lat,

a w wieku 17 i 18 lat w większości cech różnice są już bardzo niewielkie. W szczególności

dotyczy to chłopców wcześnie i przeciętnie dojrzewają cych. Natomiast późno dojrzewa-

ją cy jeszcze w najstarszej analizowanej grupie, tj. w wieku 18 lat, dość wyraźnie ustę pują

Ryc. 38. Średnie osią gnięć motorycznych u wcześnie-, przeciętnie- i późno-, dojrzewają cych chłopców [Beunen

1980, cyt wg Malina, Bouchard 1994, s. 296]

122



w zakresie siły statycznej, eksplozywnej, funkcjonalnej oraz siły tułowia, a jedynie

w zakresie szybkości biegu, szybkości ruchu r ęki oraz gibkości fakt późnego dojrzewania

nie znajduje odbicia w obniżonym poziomie osią gnięć.

Milicerowa [1964] stwierdziła, że szczyty szybkości wzrastania dla różnych cech

ustroju płciowego przypadają w charakterystycznych momentach okresu dojrzewania

płciowego. Różnice jednak w wieku wystę powania kolejnych stadiów dojrzewania

płciowego między poszczególnymi osobnikami są bardzo duże. Na ryc. 39 ukazaliśmy przyk ładowe indywidualne krzywe szybkości wzrastania u chłopców o znacznie przyspie-

szonym rozwoju.

Ryc. 39. Przyk ładowe indywidualne krzywe szybkości wzrastania u chłopców o znacznie przyspieszonym

rozwoju: I-przyrosty wysokości ciała, 2-przyrosty masy ciała, 3-przyrosty szerokości barkowej,

4- przyrosty siły mięśni grzbietu; II-V-stopnie dojrzałości płciowej według drugorzędnych cech

płciowych [Milicerowa 1964]

Wykorzystują c znaną literatur ę i charakterystyk ę dojrzałości płciowej młodych

sportowców, Malina [1986] wykazał, że tempo dojrzewania biologicznego może

mieć znaczą co korzystne wpływy. Trudno jest jednak wyjaśnić implikacje treningu

w inicjują cych wpływach na biologiczne dojrzewanie. Hipoteza dotyczą ca efektu treningu

u młodych sportsmenek wymaga rozważenia innych czynników, które są znane jako

wpływają ce na ruch gonadotropin i poziomu hormonów gonadalnych. W długofalowych

badaniach nad niektórymi szczegółami synchronizacji skoku wzrastania siły u chłopców

stwierdzono, że szczyt tego skoku wystę puje dopiero około 14 miesięcy po szczycie

krzywej szybkości wzrastania wysokości oraz 9 miesięcy po szczycie krzywej szybkości

wzrastania ciężaru ciała [Dimock 1935 oraz Stolzowie 1951, cyt. wg Tannera 1963].Wzrost siły jest prawdopodobnie wynikiem wpływów hormonów kory nadnercza i ją der

na budowę białkową i uk łady enzymatyczne włókien mięśniowych.

123



Beunen i in. [1982] dowodzili, że szybko i przeciętnie szybko dojrzewają ce płcio-

wo dziewczęta w okresie od 12 do 14 roku życia mają większe wymiary ciała niż

dziewczęta późno dojrzewają ce. Dla komponentów sprawności motorycznej nie znalezio-

no wyraźnych różnic z wyją tkiem siły statycznej, gdzie dziewczęta szybciej dojrzewają ce

miały lepsze rezultaty niż później dojrzewają ce. U chłopców wszystkie właściwości

motoryczne są pozytywnie skojarzone z wiekiem biologicznym. Młodzi sportowcy mają tendencję do opóźnień procesów dojrzewania płciowego jedynie w gimnastyce, łyżwiar-stwie figurowym i balecie, podczas gdy w kilku innych sportach dojrzewają przeciętnie

szybko lub są przyspieszeni. Na ryc. 40 ukazano wysokość i masę ciała zawodniczek

startują cych w pływaniu i gimnastyce na kolejnych Igrzyskach Olimpijskich w Meksyku,

Monachium oraz Montrealu na tle tych samych parametrów budowy ciała w populacji

młodzieży amerykańskiej.

Ryc. 40. Średnia wysokość i masa ciała u zawodniczek Igrzysk Olimpijskich w pływaniu i w gimnastyce na tle

mediany oraz 25 i 75 centyla w populacji USA [Malina 1984, wg Malina, Bouchard 1991, s. 455]

Żak [1986,1994] próbował ustalić wpływ zaawansowania rozwojowego, wyrażo-

nego przez kryterium tzw. wieku morfologicznego (uwzględniono wiek: kalendarzowy,

wysokości ciała i masy ciała szczupłego) na sprawność motoryczną dzieci i młodzieży.

Badania wskazywały na wyją tkowo znaczą cą rolę czynnika zaawansowania soma-

tycznego w kształtowaniu wyników testów statycznej siły mięśniowej. Oczywiście

124



największą rozbieżność między procentowym znaczeniem wieku kalendarzowego i mor-

fologicznego obserwowano w okresie największej zmienności między osobniczej wszy-

stkich cech, tj. w okresie dojrzewania płciowego. Na ryc. 41 przedstawiono procentowy

udział czynników wieku morfologicznego i kalendarzowego w zróżnicowaniu efektów

motorycznych u 7- 19-letnich chłopców. Po analizie też tych obserwacji tworzono teorety-

czne podstawy tzw. relatywnej oceny sprawności motorycznej [Szopa 1989, Żak 1994].

Beunen i Malina [1988] stwierdzali, że u niektórych chłopców obniża się poziommotoryczny podczas procesu nagłego rośnięcia. Charakterystyczne jest, że ci, u których

obserwuje się obniżenie motorycznych właściwości, są ogólnie sprawniejsi w czasie

rozpoczynania się szczytu szybkości wzrastania (ang. peak height velocity). To obniże-

125



nie motorycznych właściwości nie jest widoczne we wszystkich zadaniach, to znaczy nie

jest to jakiś ogólny trend, ale zjawisko wystę pują ce jedynie selektywnie i czasowo.

W świetle analizy problemu oraz aktualnego stanu badań, co potwierdziły również -

przynajmniej w naszym odczuciu — rezultaty własnych poszukiwań, zagadnienie mor-

fologicznych uwarunkowań właściwości motorycznych nie jest jeszcze w pełni wyjaśnio-

ne. Obserwacje prowadzone na specjalistycznych grupach sportowych w niewielkim

stopniu tłumaczą przebieg zjawisk wystę pują cych w całej populacji. Do stosunkowonielicznych należą na przyk ład badania longitudinalne, poświęcone analizie zależności

między cechami morfologicznymi a właściwościami motorycznymi u osób w różnych

okresach ontogenezy. Liczne braki wykazuje również nasza wiedza o konsekwencjach

zjawiska nieliniowości w obr ę bie powią zań morfologii i motoryki człowieka. Wskazali-

śmy tak że, że w niewielkim tylko stopniu potrafimy przewidywać konsekwencje treningu

w zależności od osobniczych odmienności morfologicznych. W tej sytuacji uważamy, że

problematyka ta ma nie tylko nadal istotne zadania, ale wr ęcz istnieją tu zagadnienia,

których rozwią zanie staje się niezbędne do tworzenia naukowych podstaw wiedzy

o uwarunkowaniach motoryczności ludzkiej.

126



VII. TEORETYCZNE PRZESŁANKI PROCESU

UCZENIA SIĘ I NAUCZANIA CZYNNOŚCIRUCHOWYCH

1. SPOŁECZNE POTRZEBY UCZENIA SIĘ CZYNNOŚCIRUCHOWYCH

Kształtowanie wysokiego stopnia ruchowego panowania nad swoim ciałem to

jedno z podstawowych zadań wychowania fizycznego. Dzięki umiejętności wykonywania

różnych czynności ruchowych oraz zdolności ich przetwarzania na czynności nowe,

człowiek może łatwo dostosowywać się do środowiska i czynnie na nie oddziaływać. Dużyzasób umiejętności ruchowych zdaje się, zgodnie z zasadą transferu, poszerzać możliwości

opanowywania dotychczas nieznanych ruchów. Można zatem przyjąć, że systematyczne

ćwiczenie ruchowe ułatwia uczenie się zarówno czynności dnia codziennego, jak i opano-

wanie nowych ruchów służą cych zabawie, pracy, twórczości artystycznej czy też wypo-

czynkowi, nawet wówczas, kiedy ich struktura koordynacyjna odbiega od posiadanych

już umiejętności ruchowych. Szczególnego znaczenia nabiera uczenie się motoryczne

w sporcie, gdzie stopień opanowania danej umiejętności ruchowej staje się często głównym

elementem rywalizacji.

Współczesna technika, wyrażają ca się m.in. znaczną automatyzacją procesów

produkcji bynajmniej nie zmniejsza — jak sk łonni są są dzić niektórzy -

znaczenia i przydatności sprawności ruchowej. "Jazda samochodem - pisał Fidelus

[1969, s. 81-82] - zmniejsza ilość pracy fizycznej potrzebnej na przebycie pewnej

przestrzeni, lecz równocześnie wymaga dużej szybkości reakcji oraz sprawności r ą k i nóg

podczas prowadzenia samochodu". Również pieszy, poruszają cy się między wielk ą liczbą pojazdów na zatłoczonej ulicy dużego miasta, chcą c uniknąć wypadku, musi

wykazać się dużą umiejętnością mchowego panowania nad ciałem i doboru potrzebnejreakcji. Nawet w przygotowaniu kosmonautów trening sprawności ruchowej i

kondycji fizycznej odgrywa istotną rolę i stanowi podstawowy element kształcenia

zdolności do przebywania w przestrzeni kosmicznej.

Odpowiedni zasób umiejętności ruchowych typu sportowo-zabawowego

warunkuje również udział w rekreacji fizycznej. W obszernej, wydanej w 1980 r.

pracy monograficznej poświęconej uczeniu się i nauczaniu sportowych czynności moto-

rycznych, Czabański pisał: "Nawet ci, którzy są w pełni przekonani o niezbędności

aktywności fizycznej dla poprawy zdrowia, nie wychodzą na boisko, jeżeli zdają sobie

sprawę ze swojej ruchowej nieporadności" [Czabański 1980, s. 4]. Wynika stą d istotny

wniosek, że w procesie wychowania fizycznego nie można ograniczyć się wyłą cznie do

127



treningu takich dyspozycji, jak: siła, szybkość czy wytrzymałość. Zarówno z punktu

widzenia potrzeb teraźniejszości, jak i dają cej się przewidzieć przyszłości istotne staje się

kształcenie możliwie najszerszego zasobu umiejętności ruchowych. Równocześnie trzeba

dążyć do ich przetwarzania w możliwie najdoskonalsze formy, a i te domagają się

systematycznego ćwiczenia i wzbogacania przez wielokrotne powtarzanie i szukanie coraz

to nowych rozwią zań.

2. POJĘCIE UCZENIA SIĘ MOTORYCZNEGO

Tworzą c zbiór wiedzy o przyswajaniu umiejętności ruchowych, w wielu miejscach

odwołujemy się do teorii powstałych dzięki doświadczeniu zebranemu w czasie nauczania

i uczenia się intelektualnego.

Uczenie się jest zazwyczaj rozważane w trzech aspektach: (1) poznawczym (ang.

cognitive learning), (2) afektywnym (ang. affective learning), (3) psychomotorycznym

(ang. psychomotor learning).

• Uczenie się, ukierunkowane na aspekt poznawczy, akcentuje znaczenie przyrostu

indywidualnej wiedzy, poprawę zdolności rozwią zywania problemów, jasność rozumie

nia oraz rozwój umiejętności określania ogólnych pojęć. Rozwój uczenia w aspekcie poznawczym jest nastawiony na procesy mentalne jako podstawową formę aktyw

ności.

• Uczenie afektywne (ukierunkowane na emocje, uczucia) podkreśla rolę postawy,

zrozumienie znaczenia, wartości. Podstawowym celem nauczania jest rozwój odpowied

niej pozytywnej postawy w stosunku do danej aktywności fizycznej.

• Nauczanie, zdominowane przez psychomotoryczne uczenie, jest skoncentrowane

na samym rozwoju i poprawie motorycznych umiejętności. Jest ono w wychowaniu

fizycznym i w sporcie najpowszechniej wykorzystywane i obejmuje zarówno umiejęt

ności ruchowe podstawowe, jak i szczegółowe [Wuest, Bucher 1991].

Poprzez uczenie się motoryczne na ogół rozumie się zamierzone i niezamierzone

zdobywanie i utrwalanie określonych umiejętności ruchowych przez powtarzanie.

Schmidt [1988], autor ważnego w rozwoju i tworzeniu koncepcji oraz teorii dzieła "Motor

Control and Learning" definiował uczenie się motoryczne jako pewne wewnętrz-ne procesy, wynikają ce z ćwiczenia lub z nabytego doświadczenia, które pro-

wadzą do względnie stałych zmian w zdolnościach służą cych rozwojowi

umiejętności ruchowych. Czabański [1980, s. 10] pisał: "Uczenie się czynności moto-

rycznych oznacza zmysłowe odbieranie od otoczenia i przetwarzanie umysłowe informacji

dotyczą cej nieznanej dotą d czynności motorycznej, a nastę pnie wykonywanie czynności

za pomocą systemu motorycznego oraz sprawdzenie skuteczności tej czynności w różnych

sytuacjach otoczenia".

Najbardziej dla nas interesują cą postacią uczenia się jest to, które posiada chara-

kter uczenia się kierunkowego, a więc nauczania. Uczą cy się jest tutaj specjalnie i

bezpośrednio instruowany co do sposobu wykonywania danego zadania ruchowego, aby

zdecydowanie przyspieszyć i wspomóc proces uczenia się. 'Ten rodzaj uczenia się

ruchów - pisali Przewęda i Wasilewski [1979, s. 148] -jest najczęstszy u człowieka, ponieważ z jednej strony społeczne warunki życia atakują osobnika wielk ą liczbą wzorców

ruchowych i sprzyjają unifikacji zachowań, z drugiej zaś ludzie tendencyjnie starają się

128



przekazywać doświadczenia i umiejętności młodym pokoleniom, organizują c w tym celu

całe systemy i rozbudowane instytucje kształcenia". Immanentną cechą procesu nauczania

motorycznego jest wystę powanie relacji "nauczają cy-uczą cy się" oraz dążenie do wywo-

łania u uczą cego się pożą danych trwałych zmian w zakresie umiejętności władania ciałem

i rozwią zywania konkretnych zadań ruchowych.

W nauczaniu poważną rolę odgrywa komunikacja interpersonalna (interakcja),

która ma miejsce nie tylko we wspomnianym już uk ładzie "nauczają cy-uczą cy się", alei wystę puje między poszczególnymi uczą cymi się. Dzięki wielokierunkowemu przepły-

wowi informacji nastę puje kontrola i stopniowa optymalizacja procesu nauczania. Infor-

macje docierają nie tylko ze strony środowiska zewnętrznego, ale i wewnętrznego. Dotyczą

one aktualnego stanu organizmu oraz umiejscowienia poszczególnych części aparatu

ruchu w przestrzeni. Nie należy stą d wycią gać bynajmniej wniosku, że proces uczenia

motorycznego da się sprowadzić do typowego dla behawiorystów modelu S-R

(S = bodziec, R = reakcja). W uczeniu się motorycznym pierwszoplanową role

poczynają odgrywać: intelekt, świadomość i procesy antycypacji. Inaczej mówią c,

pasywny i relatywny sposób oddziaływania zastą piono systemem aktywnym. Człowiek

wystę puje wówczas jako twórczy podmiot, który po to rozwią zuje określone zadania, aby

móc samemu działać i zgodnie z własnymi zamierzeniami przeobrażać rzeczywistość.

W uczeniu się nie jest więc najważniejsza motoryczna doskonałość, ale to, kim się człowiek

staje, na ile jest on samodzielniejszy w działaniu i bogatsza staje się jego osobowość.

Warunkiem efektywności tak pojętego nauczania jest zrozumienie istoty danego zadania

i aktywność osoby uczą cej się. Oznacza to również odejście od uczenia się wyłą cznie

percepcyjnego (zmysłowego) i przeciwstawiania się, do niedawna dominują cym w ucze-

niu motorycznym, tendencjom do bez refleksyjnego naśladownictwa i tresury [zob.

Nawrocka 1972].

Uczenie się ruchu przebiega jednak również mimowolnie, tzn. przez naśla-

downictwo lub metodą prób i błędów. Mówimy wówczas, że posiada charakter

samorzutny, czyli nie intencjonalny. Przyswajanie nowych umiejętności ruchowych nie

jest w tym wypadku kierowane z zewną trz, a więc nie wystę puje tu proces nauczania.

Przyk ładowo, cechują ce się niespotykaną w innych okresach ruchliwością dziecko samo

próbuje rozwią zywać pojawiają ce się przed nim zadania i w ten sposób uczy się mimo-

wolnie różnych czynności. Ważne miejsce w takim uczeniu się odgrywa wzorowanie się na stylu ruchowych zachowań innych osób. Taka sk łonność do działania opartego na

naśladownictwie spełnia szczególną rolę w dzieciństwie, a więc wówczas, gdy osobnik nie

potrafi sam kierować jeszcze w pełni refleksyjnie swoim postę powaniem ruchowym.

Oczywiście takie działania, oparte na mimowolnym naśladowaniu gotowych już wzorców,

ma w wypadku uczenia się motorycznego znaczenie również i w późniejszym okresie.

Bohaterowie widowisk sportowych inspirują zarówno zabawy podwórkowe, jak i tworzą

modne wzorce zachowań ruchowych, opanowują ce również znaczną liczbę starszej mło-

dzieży i osób dorosłych. Wystarczy wspomnieć przetaczają ce się mniej i bardziej trwale

fale wielkiego społecznego zainteresowania karate, joggingiem, tenisem ziemnym czy też

potrafią cym przycią gnąć na salę gimnastyczną tłumy - głównie dziewczą t i kobiet -

aerobikiem.

Innym rodzajem uczenia się jest dochodzenie do rozwią zywania zadań ruchowych

po drodze całkowicie własnej, oryginalnej. Jako styl postę powania poczyna wówczasdominować metoda prób i błędów ("przybliżeń i poprawek", "porażek i sukce-

sów"). Obok niewą tpliwych wad taki sposób działania posiada również i zalety. Są nimi:

129



odwoływanie się do twórczej inicjatywy uczą cego się, rozbudzenie wyobraźni motorycz-

nej i możliwość znalezienia całkowicie nowych, własnych rozwią zań. W pierwszym etapie

uczenia się osobnik spontanicznie wyzwala różne typy reakcji i w ten sposób zdobywa

rozeznanie, które prowadzi do celu. W drugim etapie, w efekcie zdobytych doświadczeń,

dobiera już coraz częściej reakcje nagradzane (skuteczne) i eliminuje reakcje błędne, nie

prowadzą ce do osią gnięcia wyniku.

W opanowaniu nowych ruchów w procesach wychowania i kształcenia fizycznegoniekwestionowaną rolę odgrywają wspomniane już procesy uczenia kierowanego, czyli

nauczania. Uczenie się ruchów można wówczas traktować jako przepływ informacji

pomiędzy systemem nauczają cym a systemem uczą cym się. System uczą cy się zmierza do

upodobniania swojej struktury zachowania do wymagań płyną cych ze strony środowiska

(oczekiwań nauczają cego) i tym samym osią gnięcia właściwego poziomu homeostazy.

Tab. 9. Najistotniejsze cechy i właściwości zdolności wysiłkowych i nawyków czuciowo-ruchowych [Czajkowski 1997]

130



Ungerer [1977], wychodzą c z założenia, że ruchowe odpowiedzi ucznia można traktować jako porcję informacji, przedstawia nastę pują cą zależność:

W miar ę zbliżenia się czynności wykonywanej przez uczą cego się do postawionego

przez nauczają cego zadania, ułamek dąży do 1.

W tab. 9 pokazujemy za Czajkowskim [1997] najistotniejsze cechy i w łaściwości

z jednej strony - zdolności wysiłkowych, a z drugiej - nawyków czuciowo-ruchowych

(umiejętności ruchowych).

3. ETAPY UCZENIA SIĘ ORAZ UCZENIE SIĘ NAWYKOWEI UCZENIE SIĘ ROZWIĄ ZYWANIA PROBLEMU

Uczenie się przez jednostk ę jakiejś umiejętności ruchowej, a więc przejście od stanu

nieopanowania do opanowania danej czynności ruchowej postę puje przez kilka etapów.

Fitts i Posner [1967] wyróżnili trzy etapy uczenia się: (1) poznawczy (ang. cognitive

stage), (2) kojarzenia (ang. associative stage), (3) samodzielności (ang. automonus

stage). Wychowawca fizyczny (nauczają cy) musi dobrze zapoznać uczą cego się z wyma-

ganiami, jakie stawia każdy z tych etapów. Każdy bowiem etap wymaga odwoływania się

do odmiennych strategii i technik,

• Etap poznawczy. Uczą cy się musi dołożyć wszelkich starań, aby dobrze zrozumieć

istotę i cele czynności, której ma się uczyć. Musi skoncentrować całą uwagę na infor

macjach dostarczanych przez nauczają cego. Zwykle obejmują one wskazówki werbalnei wizualne (rola demonstracji czy video). Uczą cy się analizuje przekazane informacje

i podejmuje pewien plan działania, wykorzystują c przy tym jego zrozumienie zadania

i wskazania nauczają cego. Szczególną trudność może sprawiać połą czenie różnych

elementów danej umiejętności ruchowej w odpowiednią , kolejno nastę pują cą całość.

Pierwszym próbom wykonywania danej czynności towarzyszy zawsze duża

liczba błędów i duża zmienność w wykonywaniu. Często uczą cy zdaje sobie sprawę

z wystę pują cych błędów ale nie potrafi ich wyeliminować. Konieczne jest wówczas

tworzenie stałego, specyficznego sprzężenia zwrotnego. Nauczają cy przekazuje w zro-

zumiałych terminach instrukcje, jak uniknąć błędów. Zawsze jednak na tym pierwszym

etapie brakuje stosownym umiejętnościom należytej płynności i harmonii.

• Etap kojarzeń. Ten etap charakteryzuje się dążeniem do łą czenia danej umiejętności

w płynną całość oraz stałymi zabiegami o osią gnięcie zamierzonego ruchu. Chociaż liczba błędów staje się coraz mniejsza, to mają one tendencje do powracania. Uczą cy się

ma na ogół pełną świadomość wielu jeszcze niedoskonałości i zak łóceń wystę pują cych

■

131



w strukturze danej umiejętności. Nadal istotna jest rola otrzymywanych z zewną trzinstrukcji, chociaż mogą one stawać się coraz bardziej szczegółowe. • Etap

samodzielności. Etap ten jest osią gany po pewnym okresie praktyki. Uczą cy się

wykonuje daną czynność ruchową z coraz to mniejszą liczbą błędów. Umiejętność

ruchowa charakteryzuje się dobr ą koordynacją i czyni wrażenie, że jej wykonywanie nie

sprawia większych trudności. Wykonywane czynności automatyzują się. Ćwiczą cy nie

zwraca już uwagi na każdy element. Wykonuje ćwiczenie jakby bez udziału świadomo-ści, a koncentruje się jedynie na całości. Uczą cy staje się jednak sam coraz sprawniej-

szym w identyfikacji błędów, jest jakby nauczycielem dla siebie samego.

Oczywiście, nie każdy ćwiczą cy osią ga poszczególne wyżej wymienione eta-

py w tym samym czasie. Trudno też w praktyce precyzyjnie wskazać, na którym etapie

ćwiczą cy akurat się znajduje. Granica bowiem między nimi jest płynna.

W tradycyjnym ujęciu proces uczenia się samodzielnego, czy też nauczania pod

kierunkiem innej osoby znajduje swoje ukoronowanie w powstaniu określonych automa-

tyzmów danej czynności ludzkiej. Tworzą się one dzięki wielokrotnemu powtarzaniu.

W ten sposób powstałą indywidualną formę reakcji i działalności ruchowej, chara-

kteryzują cą się zautomatyzowanym przebiegiem i tym, że jej wykonanie nie

wymaga jakiejś specjalnej koncentracji uwagi i myślenia nazywa się -nawy-

kiem ruchowym [Malarecki 1969, Czabariski 1986]. Na ogół podkreśla się, że zauto-matyzowane zostają jedynie same struktury przestrzennych przebiegów ruchu oraz jego

czasowe i dynamiczne charakterystyki. Natomiast pozostaje pewna ogólna kontrola świa-

domości nad działaniem motorycznym.

Nawyk nie oznacza jednak samej czynności, a jest nabytą zdolnością do wykony-

wania określonej czynności [Czabański 1986].

Niekiedy wyróżnia się nawyki zamknięte (wewnętrzne) i otwarte (zewnętrzne).

Nawyki zamknięte są oparte przede wszystkim na warunkowaniu wewnętrznym (ustroju

ćwiczą cego), a istotą jest tu ścisłe odwzorowywanie wcześniej zaprogramowanej formy

ruchu. W wypadku nawyku otwartego istnieje konieczność pewnego dostosowania

formy ruchu do sytuacji zmieniają cej się w środowisku zewnętrznym. Dla pewnych

sportów bardziej typowe są nawyki zamknięte (gimnastyka, jazda figurowa na łyżwach,

skoki do wody), a dla innych nawyki otwarte (gry sportowe, zapasy, szermierka). Chociaż

w istocie podział ten może być niekiedy niezbyt ostry, to wynikają z niego daleko idą ce

konsekwencje praktyczne [Poulton 1957, Czajkowski 1991].

Fizjologicznym podłożem tworzenia się nawyków są łańcuchy odruchów wa-

runkowych i w ich obr ę bie tzw. zwią zki czasowe. W począ tkowych okresach ontogene-

tycznego kształtowania się motoryczności mają one jeszcze z reguły charakter odruchów

bezwarunkowo-warunkowych, a stopniowo dopiero znajdują one oparcie w ruchach już

wcześniej wyuczonych. Mówi się wówczas o mechanizmie warunkowo-warunko-

wym. W procesie nauczania motorycznego mechanizm ten jest wspomagany g łównie

precyzyjną instrukcją słowną , pokazem i wielokrotnym powtarzaniem. Tą drogą u uczą -cego mają się tworzyć odpowiednie wrażenia i spostrzeżenia ruchu oraz zostawać urucho-

mione odpowiednie procesy myślowe. Zak łada się, że dzięki możliwości reagowania przez

człowieka na pojęcie słowne (tzw. drugi uk ład sygnałowy), uczą cy się może wykonywać

dane zadanie ruchowe jedynie po podaniu mu w miar ę dok ładnej instrukcji słownej.Kształtowanie się czynności ruchowych o charakterze nawyku zachodzi

w określonych etapach. Wówczas to obserwuje się stopniowy wzrost opanowania

ruchu, wyrażają cy się zwiększeniem dok ładności przebiegu poszczególnych charakterys-

132



Ryc. 42. Schemat kolejnych efektów nauczania sportowych czynności motorycznych (na przyk ładzie nauczania

zjazdu na nartach) jako zmiany k ą tów w stawach (wg Czabańskiego - 1980)

tyk przestrzennych, czasowych i dynamicznych (ryc. 42). Etapy te bywają w piśmiennic-

twie różnie określane. W fizjologii mówi się najczęściej o fazach tworzenia nawyku

ruchowego i kolejno po sobie nastę pują cych procesach: (1) generalizacji, (2) koncentra-

cji, (3) automatyzacji. Odpowiednio do tych faz biomechanik Fidelus [1969] wyróżnił:

(1) fazę wyłą czenia nadmiernej liczby stopni swobody ruchu, (2) fazę wykorzystania

stopni swobody ruchu i sił zewnętrznych, (3) fazę ekonomizacji i stabilizacji nawyku

ruchowego. Przewęda i Wasilewski [1979J, opracowują c zagadnienie, przyjęli nieco inne

określenia oraz dodali jeszcze kolejny, 4 etap. Tyra samym, zgodnie z przeprowadzonym

podziałem, wyróżniono fazy: (1) łą czenia pojedynczych czynności w całość, (2) usuwania

błędów, (3) precyzyjnej analizy ruchu (automatyzacja), (4) uplastycznienia czynności

ruchowej. Takie ujęcie etapów nauczania było typowe dla tradycyjnej metodyki wycho-

wania fizycznego. Współcześnie podkreśla się, że uczenia się czynności złożonych niemożna ograniczyć do warunkowania i tworzenia łańcuchów powią zań między bodźcem

a reakcją [Singer 1975, Czabański 1980, Schmidt 1988,1991]. W wychowaniu fizycznym

i w sporcie trudno byłoby akceptować ruchy całkowicie schematyczne, być może bardziej

typowe np. dla obsługiwania maszyn [Czabański 1986].

Wyróżnia się zatem, obok wyżej krótko opisanego uczenia motorycznego typu

nawykowego, uczenie się rozumiane jako rozwią zywanie problemu. Ten sposób

uczenia się wystę puje wówczas, kiedy trudno odwoływać się wyłą cznie do warunkowania

i tworzenia schematycznych łańcuchów powią zań między bodźcem a reakcją . Takie

bowiem instrumentalne reakcje nie wystarczają przy uczeniu się ruchów złożonych czy

rozwią zywaniu nowych problemów. Na potrzebę wyraźnego oddzielenia tych dwóch

typów uczenia się, charakteryzują cych się różnymi treściami i celami, zwraca uwagę

wybitny znawca problemu, Czabański [1980, 1986]. "Uczenie się wyskoku - pisał on -może mieć charakter uczenia się mechanicznego, w znacznym stopniu opartego na

nawykach. Natomiast uczenie się rozwią zywania problemu, w jaki sposób skoczyć jak

najwyżej, wymaga włą czenia wielu różnorodnych procesów, takich jak motywacyjne,

133



spostrzeżeniowe, myślowe czy decyzyjne" [Czabaiiski 1986, s. 17]. Takie "uczenie się zezrozumieniem", w którym dąży się do rozwią zania problemu, dokonuje się nie przezmechaniczne powtarzanie, a przez wglą d lub próby i błędy. "Uczenie takie wymagaaktywności uczą cego się podmiotu, właściwego nastawienia i motywacji celu, zbiorui selekcji wielu informacji pochodzą cych z różnych źródeł, które pozwolą na tworzenieumysłowego programu antycypują cego działania" [Czabański 1986, s. 21].

4. TWORZENIE WSPÓŁCZESNYCH TEORII I MODELIUCZENIA SIĘ MOTORYCZNEGO

Zrozumienie znaczenia uczenia się dla rozwoju fizycznego, psychicznego i społe-cznego człowieka stymulowało różnorodne dociekania badaczy do rozpoznania jego istotyoraz określenia praw i czynników decydują cych o sprawności tego procesu. Tworzonoteorie uczenia się z nadzieją , że ułatwi to opracowanie najbardziej racjonalnych metodnauczania. Badania naukowe nad procesem uczenia się rozpoczęto na gruncie psychologiieksperymentalnej i neurofizjologii, ale szybko dołą czyli do nich pedagodzy, socjolodzy,cybernetycy i inni.

Czabanski [1986], systematyzują c teorie uczenia się ludzi, jakie formułowano odkońca XIX wieku, jako najstarszy wymienia asocjacjonizm. Wówczas uczenie się traktowano przede wszystkim jako funkcję pamięci oraz utrwalania wrażeń i wyobrażeń przez ich skojarzenie (asocjację). Na kolejnych teoriach zaważyło zdefiniowanie przezPawiowa pojęcia odruchu warunkowego, którego podstawą jest idea wzmocnienia. Po-wstawały bardziej pragmatyczne teorie psychologiczne, a przede wszystkim wspomniany już behawioryzm (ang. behaviour - zachowanie), który stopniowo ewoluował w kierunkuneobehawioryzmu. Klasyk tego ostatniego systemu myślenia, Skinner, wprowadził poję-

cie reakcji sprawczych, co umożliwiło lepsze zrozumienie roli motywacji i determi-nantów efektywności uczenia się. Wreszcie wśród głównych teorii uczenia się wymieniasię tak że tzw. teorie poznawcze. Podkreślono tu rolę rozwią zywania problemów,zrozumienia struktury i myślenia.

W ostatnich kilkudziesięciu latach zaczęły powstawać, często obszerne, monogra-fie, w których, na podstawie nowych doświadczeń i badań, tworzy się zupełnie orygi-nalne koncepcje teorii złożonych czynności ruchowych. Prace te najczęściej powstają nastyku różnych, pozornie odległych, dyscyplin: psychologii, neurofizjologii, biomechaniki,ogólnej teorii systemów, teorii informacji, cybernetyki a tak że teorii wychowania fizycz-nego. Najbardziej znaczą ce, całościowe ujęcia problemu w ostatnich latach tworzyliw Europie m.in. Farfiel [1977], Łaputin [1986], Pöhlmann [1985], Weinberg [1985],Ungerer[1977],Hotz[1986],awUSACratty[1973],Singer[1975],Schmidt [1988,1991].

Singer [1975] systematyzuje tworzone modele w nastę pują cy sposób:

_________TEORIE I MODELE UCZENIA SIĘ MOTORYCZNEGO ________

• asocjatywne (oparte na skojarzeniu) - akcentuje się zwią zek w uk ładzie "bodziec-reak-cja"(S-R),

• cybernetyczne - nacisk położono na mechanizmy samokontroli i samoregulacji,

134



• informatyczne - nacisk k ładzie się na procesy odbioru, podjęcia decyzji i zdolności

korekty,

• adaptacyjne (przystosowawcze) - podkreśla się rolę wyższego i niższego poziomu

kontroli (zarzą dzania) oraz analogii "człowiek-komputer",

• ogólno-opisowe - podkreśla się rolę generalnych charakterystyk danych umiejętności

ruchowych i ukierunkowanie na cele praktyczne.

W tworzonych teoriach coraz bardziej zaciera się różnice między uczeniem się

motorycznym i umysłowym. Tomaszewski [1971 ] wykazał, że o ile w sytuacjach prostych,

stabilnych, powtarzanych podłożem uczenia się jest zachowanie reaktywne i czynniki

biologiczne, o tyle w sytuacjach złożonych, nowych, zmiennych, konieczne jest tworzenie

odr ę bnych planów i programów opartych na wnikliwej analizie, myśleniu i procesach

poznawczych. Takie twórcze podejście do zadania określa się jako uczenie się rozwią zy-

wania problemu. Wspólne dla powstają cych teorii uczenia się motorycznego jest syste-

mowe ujęcie, w którym, obok części wykonawczo-ruchowej, wyróżnia się też

podsystemy poznawcze, emocjonalne, integracyjne i interioryzacyjne. Powstałe w latach

ostatnich teorie uczenia się złożonych czynności ruchowych przedstawia się najczęściej

w postaci skomplikowanych graficznych schematów.Ze szczególnym zainteresowaniem spotkała się w ostatnich latach teoria profe-

sora Uniwersytetu w Los Angeles, Richarda A. Schmidta [1975,1988,1991]. Prace

Schmidta są dość dobrze w Polsce znane dzięki kolejnym, zamieszczanym na łamach

"Sportu Wyczynowego", recenzjom jego dwóch podstawowych książek, tj. "Motor Con-

trol and Learning. A Behavioral Emphasis". Human Kinetics Publishers 1982 [Bober,

Czabański 1985] oraz "Motor Learning and Performance. From Principles to Practice".

Human Kinetics Book 1991 [Czajkowski 1993,1994]. W 1995 r. odbyło się we Wrocławiu

nawet specjalne ogólnopolskie seminarium poświęcone 'Teorii schematów Richarda

A. Schmidta" [Czabański, red. 1995].

Schmidt [1982,1991] opiera się przede wszystkim na współczesnej wiedzy neuro-

fizjologicznej oraz psychologii behawioralnej, ale tak że na wiedzy biomechanicznej,

psychologii eksperymentalnej i teorii wychowania fizycznego. Tę swoistą syntezę nazywa

"motor control and learning". Człowieka traktuje Schmidt jako swoisty uk ład, który

poprzez różne narzą dy odbiorcze otrzymuje i rozpoznaje bodźce, nastę pnie w wyniku

analizy wybiera i przetwarza odpowiedź, później ją szczegółowo programuje, aby w końcu

wykonać ruch (ryc. 43).

Na ryc. 44 przedstawiono zaprogramowany przez Schmidta [1991] teoretyczny

model uczenia się motorycznego lub wykonania czynności ruchowej z uwzględnieniem

ścieżki widzenia centralnego i obwodowego.

Każda czynność rozpoczyna się przekazaniem bodźca do uk ładu programują cego,

w którym nastę puje rozpoznanie bodźca (ang. stimulus identification), wybór reakcji

(ang. response selection) oraz programowanie reakcji (ang. response programing). Pro-

gram motoryczny zostaje przekazany do uk ładu wykonawczego (ang. efektor). Uk ład ten

obejmuje rdzeń kr ęgowy, mięśnie oraz ruch. W końcu nastę puje kontakt (odbiór) ze

środowiskiem.Dla zrozumienia całości teorii Schmidta [1982,1991] kluczowe jest rozpoznanie:

rodzajów wystę pują cych reakcji (tzw. Mi, M2, reakcja wyzwalana, reakcja świadoma),

rodzajów widzenia (otoczeniowe - odpowiedzialne za kontrolę ruchów oraz centralne -

135



Ryc. 43. Stadia przetwarzania informacji w nawyku czuciowo-ruchowym [Schmidt 1991, cyt wg Czajkowski

1993]

Ryc. 44. Teoretyczny model uczenia się motorycznego [Schmidt 1991, cyt wg Czabanski 1995]

136



odpowiedzialne za rozpoznawanie obiektów), znaczenia uk ładu kontrolują cego pętliotwartej (ppen-loop) i pętli zamkniętej (closed-loop). Uczenie się jest analizowane zwyróżnieniem podstawowych schematów: odpowiedzi i rozpoznania [Twardokens 1995].Przedstawiona tu w wielkim uproszczeniu i skrócie teoria Schmidta jest z pewnością wyrazem ważnych poszukiwań, dotyczą cych określenia praw funkcjonowania i zachowa-nia się naszego ciała [Czabański 1995].

Jak to wykazaliśmy wcześniej, ogólna tendencja w tworzeniu teorii i rozwojumodeli uczenia się czynności ruchowych wskazuje na odchodzenie od analizy zwią z-

ku "bodziec-reakcja" (S-R) i położenia większego nacisku na kwestie adaptacji,

komunikacji i kontroli. W różnych teoriach i modelach można znaleźć odmiennierozłożone akcenty. Niektóre są osadzone w behawioryzmie, mocno zwią zane z wynikami badań naukowych i mają ambicje tworzenia teorii od podstaw. W innych koncepcjach bardziej podkreśla się potrzebę ujęć całościowych i opisowych oraz często ukazuje się odr ę bnie to, co ogranicza się wyłą cznie do uczenia się, od tego, co przynależy do nauczania.Teorie różnią się też używaną terminologią . Bodziec-reakcja (ang. stimulus-response),

wejście-wyjście (ang. input-output), wzmocnienie-sprzężenie zwrotne (ang. reinforce-

ment-feed-back) to terminy, które najczęściej odróżniają jedną teorię od drugiej. Wraz jednak z rozwojem wiedzy i badań naukowych modele stają się pełniejsze i ułatwiają

rozumienie procesów uczenia się i doskonalenia umiejętności ruchowych.

5. DETERMINANTY PRZEBIEGU I EFEKTÓW ORAZGOTOWOŚCI DO UCZENIA SIĘ MOTORYCZNEGO

Pośród czynników warunkują cych proces uczenia ruchów trzeba wymienić:(1) właściwości uczą cego się, (2) okoliczności i czynniki charakteryzują ce sytuację nauczania motorycznego, (3) właściwości nauczają cego. Przyjmują c - umownie - kwestiewymienione w pkt. 2 i 3 jako względnie stałe, skoncentrujemy się głównie na tym, w jakiejmierze proces uczenia się i nauczania motorycznego jest zróżnicowany w zależności odcech rozwojowych i indywidualnych samego uczą cego się. Mamy więc na względzie

głównie tak ą sytuację, o której Przewęda i Wasilewski [1979, s.162] pisali: "Nawetdoskonale zorganizowany proces uczenia, uwzględniają cy wszelkie indywidualne odr ę b-ności ucznia, przestrzegają cy zasad dydaktycznych, honorują cy psychologiczne, fizjologi-czne, cybernetyczne i inne prawa zachowania się i celowego przystosowania się człowieka, pod wpływem zabiegu nauczyciela, nie daje zawsze tych samych, oczekiwanych rezul-tatów".

Do najważniejszych cech rozwojowych należy stopień dojrzałości organizmu,

na który sk łada się zarówno poziom rozwoju morfologicznego, fizjologicznego i motory-cznego, jak i psychicznego (umysłowego) oraz społecznego. Wspólną cechą w procesieontogenezy osobniczej jest wystę powanie fazy progresy wnej, równowagi i regresji. Całość przebiegu poszczególnych faz jest kierowana przez genotyp osobnika i realizowana wkonkretnym środowisku (tzn. warunkach, w których dziecko wyrasta). Stą d determinizm

genetyczny - w tym wypadku - oznacza jedynie predyspozycję do wolniejszego lubszybszego tempa rozwoju motorycznego oraz łatwego bą dź trudnego uczenia się ruchów.Cały cykl ontogenezy daje się podzielić na okresy posiadają ce odr ę bne charakterystyki,ale przejście z jednego do drugiego okresu nie ma charakteru skokowego, lecz cią gły.

137



Na ryc. 45 ukazano hipotetyczną krzywą osią gnięć dorosłych oraz dzieci w zależ-

ności od postawionego przed nimi zadania [Schmidt 1988]. Widać tu wyraźnie, że stopień

trudności zadania określa w różnym wieku nie tylko osią gnięcia, ale i tempo uczenia się.

Gdyby ktoś chciał wycią gnąć wnioski ogólne na przyk ładzie "łatwego" zadania (dół

ryciny), to wówczas stwierdzi, że szybciej uczą się i większy postę p wykazują dzieci.

Przeciwnie zaś, analiza wyłą cznie górnej części ryciny mogłaby doprowadzić do stwier-

dzenia, że dorośli uczą się bardzo szybko, kiedy dzieci nie wykazują postę pu. Na tej samejrycinie pokazano też, że zawsze istnieje pułap możliwości (biologicznie określony).

Ryc. 45. Hipotetyczna krzywa osią gnięć dla dorosłych oraz dla dzieci w przypadku rozwią zywania "trudnego"

oraz "łatwego" zadania [Schmidt 1988]

Pojawiają się również okresy szczególnie sprzyjają ce uczeniu się motorycz-

nemu. Zjawisku temu z jednej strony sprzyja wyją tkowa sprawność i dojrzałość funkcjo-

nalna ośrodków ruchowych w centralnym systemie nerwowym, a z drugiej procesy

ossyfikacji, przyrostu aktywnej masy mięśniowej, korzystna zmiana proporcji ciała itp.

Poważnie intensyfikować proces uczenia ruchów mogą zmiany zachodzą ce w obwodo-

wym uk ładzie nerwowym, a polegają ce głównie na procesach mielinizacji włókien ner-

138



wowych i inerwacji różnych grup mięśniowych. Oddziaływanie miedzy stroną somatyczną

oraz motoryczną jest w procesie ontogenezy bardzo ścisłe, z tym, że ta ostatnia w większej

mierze podlega oddziaływaniom środowiskowym. W efekcie znaczne braki w sferze

motorycznej można do późnej starości wyrównywać wzmożonym treningiem i doświad-

czeniami osobniczymi.

Pośród indywidualnych cech wymienić trzeba w pierwszym rzędzie zróżnicowa-

ne predyspozycje ruchowe. Przez te właściwości rozumiemy zespół warunków wewnę-trznych jednostki, określają cych szybkość uczenia się i poziom wykonania określonych

czynności motorycznych. Predyspozycje ruchowe zależą od wrodzonych właściwości

głównie systemu nerwowego (niecałkowicie jeszcze poznana), a tak że, w mniejszej już

mierze, od procesu wychowania (doświadczenia ruchowe, motywacja, zainteresowanie,

wzorce osobowe) i tzw. aktywności własnej jednostki (praca nad sobą , wytrwałość,

samokrytycyzm). Zagadnienie to szczegółowo omówiono w innym rozdziale tego opraco-

wania, a tutaj wspominamy o nim jedynie dla zachowania przejrzystości wyk ładu.

Ryc. 46. Hipotetyczne krzywe nabywania umiejętności dla dwu osobników na tle krzywej zmian dla przeciętnych

Na ryc. 46 ukazujemy za Schmidtem [1988] hipotetyczne krzywe nabywania

umiejętności w kolejnych próbach (tempo uczenia się) u dwóch różnych osobników.

Pierwszy z nich (1) najpierw bardzo wolno zwiększa swoje osią gnięcia, ale później

poprawa wyników jest wyją tkowo duża. Drugi (2) od samego począ tku wykazuje wybitny

postę p w uczeniu się, ale dość szybko nastę puje wyraźnie zwolnienie tempa. W efekcie

osobnicy osią gają po pewnym czasie podobny poziom opanowania danej umiejętności.

Łatwo więc tutaj o zbyt pochopne, a więc błędne wnioskowanie.

Jeżeli przyjąć, że odr ę bne traktowanie cech somatycznych jest w ogóle meto-dologicznie uzasadnione, to trzeba je wymienić również jako istotne elementy warunku-

ją ce proces motorycznego uczenia się. Pośród wielu wyróżniamy:

139



• stosunki wewnętrzne między komponentami tkankowymi,

• wielkość ciała w ujęciu trójwymiarowym,

• proporcje zewnętrzne (stosunki między odcinkami długościowymi kończyn oraz koń

czyn i tułowia, proporcje między umięśnieniem różnych części ciała itp.).

Istotnym czynnikiem, szczególnie utrudniają cym przyswojenie nowych ruchów,

może być poziom sprawności poszczególnych zmysłów. Wspominamy tu tylko

o wadach receptoryki ucznia w zakresie wzroku i słuchu. Brak możliwości w pełnisprawnego odbierania wrażeń wzrokowych może być pierwszorzędną , a nie zawsze

uświadamianą , przyczyną złej oceny odległości i stosunków przestrzennych. Wady słuchu

mogą być powodem niedocierania bą dź też różnorodnych przeinaczeń informacji u

uczą cego się. Szybka orientacja na dany typ zaburzeń receptoryki i zwią zana z tym zmiana

postę powania metodycznego jest wówczas podstawowym warunkiem nauki ruchów.

Niezależnie od niedostatków predyspozycji ruchowych, braków w zakresie cech

morfologicznych i niedomogów receptoryki, pamiętać musimy o innych determinantach

uczenia się motorycznego. Pragną cy opanować jak ąś umiejętność ruchową winien bowiem

posiadać również fizyczne możliwości odtwarzania danego ruchu. Chodzi tu o

dostateczną siłę mięśni i zadowalają cą obszerność ruchu w stawach. Niedostatek siły

mięśniowej może uniemożliwić jakiekolwiek swobodne operowanie ciałem, a mała gib-

kość nie zezwolić na należytą dok ładność i płynność ruchu (ryc. 47).

Ryc. 47. Wzajemne powią zania techniki i zdolności motorycznych w procesie nauczania i treningu

[wgBober!986]

Najistotniejszy jest zwią zek efektów nauczania z cechami, które można określić

jako ogólną postawę uczą cego się. Właściwością jej jest pewna trwała dyspozycja,

przejawiają ca się w zachowaniach, które charakteryzują się pozytywnym lub negatywnym

stosunkiem do uczenia się danej czynności motorycznej. Motywy uczenia się mogą być

wewnętrzne, wówczas jednostka uznaje, że ma ono samo w sobie jak ąś wartość, lub też -

140



zewnętrzne, kiedy działanie jest w jakiś sposób nagradzane czy też tylko pozwala unikać

kary. Niekiedy też działanie nie może być podejmowane wyłą cznie z naturalnej potrzeby

ruchu i wówczas motyw na ogół nie jest uświadomiony, tzn. jednostka nie zdaje sobie

z niego sprawy (np. zabawy naśladowcze u małych dzieci). Każdy z tych odr ę bnych

motywów oznacza, że w nauczaniu jesteśmy zmuszeni uciekać się do innych metod

postę powania pedagogicznego. Niektórzy nie odczuwają motywacji do uczenia czegokol-

wiek. Zdarza się również, że żadna inspiracja i kierowanie procesem uczenia się nie są w ogóle potrzebne, bo uczenie się danej czynności jednostka uznaje za najważniejsze

[Wuest, Bucher 1991].

Omawiają c determinanty przebiegu i efektów uczenia się czynności motorycznych,

skoncentrowaliśmy uwagę na tych właściwościach, które, przyk ładowo Czabański [1980,

s. 110], określa jako "zdolności niespecyficzne", a więc takie, które stanowią o sprawnej

realizacji programu działania - w ogóle. Nie ma tu w zasadzie większego znaczenia czy

dotyczą one piłkarza, akrobaty, czy zawodnika pchają cego kulą . Zgoła inną kwestią są "zdolności specjalne" ukierunkowane na konkretną czynność. Tutaj w każdym wypadku

o zdolnościach będą decydować w znaczą cej mierze cechy fizyczne: zarówno budowa

ciała, jak i zdolności siłowe, szybkościowe czy wytrzymałościowe.

6. NAUCZANIE MOTORYCZNE W ŚWIETLE POTRZEBPRAKTYKI DYDAKTYCZNEJ

Świadome opanowanie nowych zadań motorycznych wymaga w pierwszym rzę-

dzie poznania ich logicznej treści oraz wytworzenia syntetycznego obrazu danej czyn-

ności. Decydują ca o koordynacji ruchowej informacja płynie ze strony analizatorów:

wzrokowego, słuchowego, dotykowego, kinestetycznego oraz równowagi. O powodzeniu

w motorycznym uczeniu się człowieka rozstrzygają tak że docierają ce do uczą cego się

bodźce słowne, czyli werbalne. W pracy "Słowo a ruch", będą cej próbą powią zania

zagadnienia motoryczności ludzkiej z klasycznymi problemami filozofii, Wohl [1965,

s.48] pisał: "Dla zwierzęcia świat możliwości i rzeczywistości nie są oddzielone od siebie

(...). Dla człowieka jednak, dzięki antycypacji myślenia w stosunku do działania, ukształ-tował się świat fantazji i wizji, świat nieobjętych możliwości - tym szerszy i bogatszy, im

większy jest zasób słów, którymi się posługujemy i zawarta w tych słowach wiedza

o świecie, im bardziej oddalone jest począ tkowe ogniwo łańcucha odruchowego od jego

stadium końcowego". Słowa te, chociaż może w niedostatecznej mierze obrazują znacze-

nie werbalizacji w procesie nauczania, to jednak znakomicie uwypuklają , w jak istotnym

stopniu informacja określa świat doznań i osobnicze doświadczenie.

Po przedstawieniu tych kilku ogólnych uwag dotyczą cych podstaw motorycznego

uczenia, przejdziemy do wskazówek, których przestrzeganie jest niezbędne w praktyce

pedagogicznej. Z tego punktu widzenia uczenie się czynności ruchowych daje się

podporzą dkować zasadom dydaktycznym. Tak ujęte zagadnienia są dość szczegó-

łowo omówione w literaturze z zakresu metodyki wychowania fizycznego [m.in. Strzy-

żewski 1980]. Ograniczaj

ą c si

ędo podstawowych i najogólniejszych prawid

łowo

ści, ni

żej przytaczamy jedynie zasady najważniejsze.

• Zasada świadomej aktywności. Postę powanie jest zgodne z tą zasadą , jeśli uczą cy

się odgrywa czynną rolę w realizacji nauczanego zadania. Nauczają cy winien systematy-

141



cznie wdrażać do formułowania problemów, poszukiwania sposobów ich rozwią zania

oraz zastosowań wyuczonych zadań w coraz to nowych sytuacjach. Jest to też kwestia

zdawania sobie sprawy przez uczą cego się z sensu i sk ładników danego ruchu oraz

przeżywania doznań i stanów emocjonalnych zwią zanych z potrzebą nauczenia się danej

umiejętności ruchowej. Aktywizacja uczą cych się jest podstawowym warunkiem efe-

ktywności procesu uczenia ruchów. "Jeżeli dziecko - pisał Leshaft - opanowało jak ą -

kolwiek mechaniczną metodę, nie rozumieją c zupełnie, jaki sens posiadają jej oddzielnesk ładniki, to i działać ono będzie mechanicznie. Nie potrafi ono zastosować danej

metody do poszczególnych przypadków" [cyt. wg Rudik 1961, s. 149]. Osoba naucza-

ją ca nie może ograniczyć się wyłą cznie do znajomości zewnętrznych charakterystyk

przebiegu poszczególnych elementów zadania ruchowego, ale musi prezentować co

najmniej dobr ą znajomość zachodzą cych między nimi zależności i mechanizmów przy-

czynowo-skutkowych.

Zasada systematyczności. Systematyczność odnosi się tu głównie do treści nauczania

ruchu i oznacza ich planowy i logicznie uporzą dkowany dobór. "Trening winien być ułożony w takie struktury, które będą tworzyć optymalne warunki dla uczenia" [Wuest,

Bucher 1991, s. 217]. Jest to kwestia ujęcia ćwiczeń w uk łady (struktury) oraz wyszcze-

gólnienie określonych elementów i zwią zków między nimi. Te zadania są wyrażane

przez dobór zarówno najwłaściwszych w danym momencie form, jak i zachowaniuodpowiednich propozycji w ich planowanym nauczaniu. Z tą zasadą wiąże się też

kwestia, któr ą proponujemy nazwać "regułą czasowego nastę pstwa". Wskazuje ona na

konieczność poprawienia najpierw błędów wystę pują cych w danej strukturze ruchowej,

wcześniej niż w innych. Przyk ładowo w wypadku nauczania techniki skoku w dał nie

ma na ogól większego sensu koncentrowanie się na niewłaściwym lą dowaniu, skoro

daleko od wzorca odbiega faza odbicia. Niezmiernie ważne jest również przyjęcie

właściwej hierarchii ważności wystę pują cych uchybień i znalezienie tzw. błędu podsta-

wowego. "Instrukcja powinna być ukierunkowana na kluczowy element danego zada-

nia" [Wuest, Bucher 1991, s. 218]. Tymczasem wielu uczą cych się jest wr ęcz

zasypywanych w jednym momencie lawiną ważnych i drugorzędnych informacji.

Zasada poglą dowości. Zasada ta oznacza potrzebę bezpośredniego, zmysłowego

poznania rzeczy i zjawisk, przy równoczesnym aktywnym współdziałaniu umysłu.

Chodzi tu o umiejętne kojarzenie rzeczy, słów i działania. "Pomaganie uczą cemu się

w osią gnięciu zrozumienia i rozpoznaniu istoty danego zadania, które ma być uczone,

jest jednym z pierwszych kroków w procesie uczenia" [Wuest, Bucher 1991, s. 218].

Uczą cy się powinien sobie uzmysłowić zależności zachodzą ce między poszczególnymi

elementami, które sk ładają się na określoną całość. W tym celu wykorzystuje się

różnorodne środki dydaktyczne, jak np.: pokaz ćwiczenia, tablice, film, fotografie,

kinogramy, lustra itp. Niezależnie od potrzeby odwoływania się do bezpośredniego

i pośredniego poznania zmysłowego, niezbędne jest łą czne stosowanie objaśnienia

słownego, aktywizacja ćwiczą cych i kierowanie obserwacją . Stosowanie samego pokazu

"nie pobudza do wycią gania wniosków i nie uczula na możliwości wystę powania błędów

i świadomego ich likwidowania" [Kalinowski, Żukowska 1975, s. 46]. Zasada

stopniowania trudności (dostępności). Istnieje potrzeba dostosowania procesu

nauczania do możliwości i właściwości rozwojowych uczą cych się. Dzieci wmłodszym wieku, 7-10 lat, charakteryzuje głównie myślenie konkretno-obrazowe, a

dopiero w późniejszym okresie pojawia się zdolność do myślenia abstrakcyjnego.

Niezbędne jest odwoływanie się w tych okresach do jakościowo różnych metod naucza-

142



nia. Warunki, w jakich odbywa się nauczanie, wymagają uwzględnienia dotychczaso-

wych doświadczeń uczą cych się, co ujmowane jest zwykle w hasłach: "od znanego do

nieznanego" lub "od bliskiego do dalekiego". W wypadku prowadzenia procesu naucza-

nia w tzw. ułatwionych warunkach (lżejszy sprzęt, rozbieg po pochyłości, niżej poprze-

czka itp.) należy unikać przesady w tym względzie.

• Zasada trwałości. Proces nauczania wiąże się zawsze z potrzebą utrwalenia zdoby-

tych już umiejętności. Najskuteczniejszym sposobem jest powtarzanie danej czynności.Powinno ono być jednak nastawione nie tylko na samą automatyzację czynności, ale

i jej odtwarzanie w różnych sytuacjach i warunkach. Chodzi tu o umiejętność racjonal-

nego wykorzystania przyswojonej już umiejętności w różnych okolicznościach. Naucza-

ją cy dąży również do wytworzenia u uczą cego się trwale przejawiają cej się pozytywnej

postawy wobec opanowanej czynności. Służy temu odwołanie się do atrakcyjnych form

procesu uczenia i utrwalania nabytej umiejętności oraz stosowanie systematycznej

i konsekwentnej kontroli w różnych warunkach.

Mają c na względzie wyżej przedstawione zasady dydaktyczne, możemy przyjąć,

że w praktyce wychowania fizycznego proces kształtowania umiejętności ruchowych

winien odbywać się w następują cej kolejności:

KOLEJNOŚĆ W KSZTAŁTOWANIU UMIEJĘTNOŚCI RUCHOWYCH

1. podanie ustalonej przyjętej nazwy ćwiczenia oraz jej znaczenia i możliwości zastoso

wania w sporcie, rekreacji czy po prostu w życiu,

2. zwięzły opis reguł działania - dla aktywizacji procesów myślowych i wytworzenia

właściwego wyobrażenia o strukturze danego zadania ruchowego oraz dla przygotowa

nia do świadomego odbioru pokazu,

3. wzorcowy pokaz ćwiczenia,

4. myślowa analiza i konfrontacja wyobrażenia o ruchu z poznanym (w trakcie pokazu)

obrazem,

5. wykonanie ćwiczenia pod kontrolą , z dodatkową werbalną i obrazową informacją nauczyciela,

6. stopniowe i systematyczne przejście do względnie samodzielnego wykonywania ćwiczenia w coraz bardziej złożonych (rzeczywistych) warunkach.

Taki sposób uczenia się czynności ruchowych jest zbieżny z wynikami badań

prowadzonych jeszcze w latach 70. w Katedrze Psychologii AWF w Warszawie przez

Nawrock ą [1972 a, b] nad możliwością przyspieszenia nauczania przez intelektualne,

świadome ujmowanie danej czynności ruchowej. "Jeżeli człowiek rozumie zasadę i sposób

wykonywania danej czynności, to staje się ona jego trwałą własnością . Jeżeli ją jedynie

naśladuje, to zmiana konkretnych warunków działania pozbawia go umiejętności wyko-

rzystania w nowej sytuacji uprzednio opanowanej czynności ruchowej" - pisał teoretyk

sportu Naglak [1974, s. 122]. Inny wybitny znawca problemu, Czabański [1986, s. 87],

stwierdzał: "Pokaz powinien być zawsze poprzedzony słowami. W zasadzie słowa ukie-runkowują obserwację i, organizują c ją , poprzedzają każdy pokaz czynności ruchowej (...).

Uczeń powinien być ciekawy tego, co nastą pi". Przypisują c ogromne znaczenie poprawno-

ści słownego porozumiewania się w procesie nauczania czynności ruchowych, szczegóło-

143



wo omawia się: (a) kryterium semantyczne, (b) kryterium syntaktyczne, (c) kryterium

pragmatyczne, oraz charakteryzuje kwestie zwią zane, (d) ze zwięzłością informacji,

(e) sprawnością kanału informacyjnego. Równocześnie bezzasadne są dyskusje nad

tym, co najważniejsze: pokaz czy objaśnienie. Tytanie takie jest źle postawione,

bowiem informacja powinna docierać polisensorycznie, tak, aby wzajemnie się uzupełnia-

ją c, dawała szansę uczniowi na rzetelny odbiór. Należy raczej pytać o kryteria poprawnego

operowania słowem i poprawnego pokazu (...)" [Czabański 1986, s. 85]. Nie wdają c się w szczegółową charakterystyk ę, wspomnijmy jeszcze o metodach

nauczania, wyróżnianych ze względu na całościowe lub analityczne podejście do struktury

nauczanego zadania ruchowego [Czabański 1986, Czajkowski 1991, Schmidt 1991]:

(1) Metoda całościowa (syntetyczna) polega na nauczaniu ruchu w pełnej formie,

a więc z uwzględnieniem wszystkich elementów i charakterystyk ruchu. Ten sposób

postę powania ma duże znaczenie w wypadku zadań mniej złożonych oraz na ogół

w nauczaniu motorycznym dzieci. Schmidt [1991] wskazywał, że w nauczaniu

i doskonaleniu ruchów bardzo szybkich i z góry zaprogramowanych metoda jest

niezastą piona.

Nauczanie czynności ruchowych w całości nie może naruszać ogólnej budowy

i rytmu działania. Pozwala to uczą cemu się często lepiej uzmysłowić sobie zwią zek

i współzależności pomiędzy częściami sk ładowymi ćwiczenia.Do wad tej metody można zaliczyć:

• traci się tu niekiedy energię i czas na całkowicie zbędne powtarzanie również tych

elementów ćwiczenia, które są łatwe,

• przy nauczaniu całego działania stopień złożoności poszczególnych części jest różny,

a tym samym utrwalają się one w niejednakowym stopniu,

• złożoność danego zadania ruchowego może powodować, że niektóre elementy

okażą się zbyt trudne, co powoduje u wykonują cego brak zaufania we własne siły

i zniechęcenie.

Metoda ta ma więc swoje istotne ograniczenia. Niekiedy, nauczają c w zasadzie

całościowo, wprowadzamy uproszczenie techniki, w całościowym działaniu doskonali-

my wybrane elementy lub też zalecamy wykonywanie ćwiczenia z mniejszą szybkością .

(2) Metoda nauczania częściami (analityczna) oparta jest na odr ę bnym nauczaniu

logicznie wyodr ę bnionych elementów z całości nauczanego ruchu. Dopiero po ich

opanowaniu łą czymy i porzą dkujemy poszczególne elementy ponownie w całość.

Liczba wyróżnionych zadań szczegółowych zależy od stopnia złożoności struktury

ruchowej zadania głównego. Takie analityczne nauczanie umożliwia też lepsze zrozu-

mienie struktury poszczególnych złożonych elementów oraz ich perfekcyjne opano-

wanie. Metodę nauczania częściami należy stosować tylko wtedy, kiedy ćwiczą cy mają

(lub mogliby mieć) poważne trudności przy próbach całościowego podjęcia działania

[Schmidt 1991]. Wadą tej metody jest często pojawiają ca się trudność przy łą czeniu

poszczególnych elementów, które wcze śniej były wykonywane w innym rytmie,

z mniejszą dynamik ą działania i w odmiennych warunkach. Im bardziej części działania

są ze sobą współzależne, tym mniej użyteczna jest metoda czą stkowa. Zjawisko to, za

Schmidtem [ 1991 ], ukazujemy na ryc. 48. Często też wielokrotne powtarzanie

wydzielonych z całości poszczególnych części może być dla uczą cego się nużą ce icałkowicie pozbawione tej inwencji i satysfakcji, jak ą sprawia mu dana czynność

ruchowa w jej pełnej postaci.

144



Ryc. 48. Zależność między stopniem współdziałania poszczególnych części złożonego ruchu a skutecznością

nauczania częściami [Schmidt 1991, wg Czajkowski 1993]

(3) Metoda nauczania kombinowana (mieszana) jest efektem poszukiwania stano-

wiska kompromisowego, w celu uniknięcia zauważalnych wad poprzednio wymienio-

nych sposobów postę powania. Niekiedy można nauczać w zasadzie w całości, jedynie

zatrzymują c się przy uczeniu tych elementów, w których uczą cy się napotyka na

poważniejsze trudności. Można też postę pować w ten sposób, że wyucza się najpierw

pierwszego elementu całego ruchu, nastę pnie dodajemy do pierwszego drugi, z kolei

do obu poprzednich trzeci itd., aż dochodzimy do opanowania całej umiejętności

ruchowej. Zasadą jednak pozostaje tu, że części sk ładowych należy uczyć przez niezbyt

długi czas, tak, aby nie stawały się one ruchami wyizolowanymi z całości działania.

Z punktu widzenia praw teorii informacji proces uczenia motorycznego polega naselektywnym wzmacnianiu sygnałów najbardziej pożą danych, wyciszeniu i odrzuceniu

bodźców niewłaściwych oraz stałej kontroli i korekcie. Obraz oczekiwanej struktury

ruchowej i werbalną informację nauczyciela wzmacnia się obecnie, stosują c różnorodne

urzą dzenia techniczne ("trenażery techniki"). Zezwalają one na przekazywanie tzw.

informacji szybkiej (niezwłocznej), a więc niemal bezpośrednio po zakończeniu (do kilku

minut) wykonania czynności uczą cy się może otrzymać obraz własnego ruchu. Stosuje się

jednak również różnorodne postacie tzw. informacji bieżą cej (synchronicznej) oraz

informacji natychmiastowej. Wykorzystywane urzą dzenia podają umówione sygnały,

np. świetlne lub dźwiękowe, jeszcze w trakcie trwania danej czynności. Mają one umożli-

wiać natychmiastową korektę błędów, doskonałość przebiegu charakterystyk ruchu oraz

dozowanie zewnętrznych sił mechanicznych, zgodnie z wcześniej złożonymi obiektywny-

mi wskaźnikami. W dziedzinie konstruowania aparatury, będą cej źródłem dodatkowejinformacji bezpośrednio w trakcie wykonywania czynności ruchowej (m.in. tzw. trena-

żerów nauczają cych), istnieją udane eksperymenty, opisywane w szczególności w piś-

miennictwie radzieckim [Farfel 1962,1968].

145



Doceniają c w pełni znaczenie w procesie uczenia się ruchu dodatkowej informacji,

obok środków wyżej wymienionych oraz niezależnie od używanych od lat technik

filmowych (ryc. 49) i fotograficznych (różnej generacji), coraz częściej w celu

rozszerzenia i zobiektywizowania oceny stosuje się również techniki komputerowe.

Pozwalają one na porównanie przebiegu ruchu z idealnym wzorcem oraz dok ładnie

informują o rodzaju pojawiają cych się błędów. Można jednak mieć wą tpliwości natury

pedagogicznej, na ile takie stechnicyzowanie uczenia jest zdolne sprostać wszelkimzadaniom, jakie w zakresie motorycznego przygotowania człowieka stawia się przed

współczesnym wychowaniem fizycznym czy sportem. Niewiele tu bowiem pozostaje

miejsca na "uczenie kreatywne", na wykazanie się indywidualnym stylem, własną inwe-

ncją motoryczną i twórczym rozwią zywaniem zadań ruchowych. Te wą tpliwości przyta-

czamy tu nie po to, aby przesłonić potrzebę prowadzenia racjonalnych poszukiwań oraz

usprawiedliwiać nasze ewidentne zapóźnienia wyposażeniowe i, w konsekwencji, meto-

dyczne w tym względzie.

Ryc. 49. Zastosowanie kamery filmowej w celach pomiarowych oraz przedstawienie danych po ich wstę pnej

redukcji a) w formie sylwetek kreskowych pó łtora salta w przód w skoku przez konia, b) w formie

trójwymiarowej trajektorii obrotów podczas rzutu miotem [wg Bober 1988]

Do nauki ruchów próbowano i próbuje się przenosić różne ogólne teorie i techniki

uczenia się. Pomijają c te metody postę powania pedagogicznego, których istota sprowadza

się jedynie do maksymalnego zainteresowania i umotywowania ucznia, pokrótce przed-

stawiamy uwagi i informacje o innych próbach poszukiwania dróg skutecznego uczenia

motorycznego.

Na samym począ tku wspomnijmy o szczególnej próbie optymalizacji uczenia

ruchów, o tzw. treningu mentalnym (ang. mentol - umysłowy). Istota tego treningu

sprowadza się do pobudzenia przemyśleń i wyobrażeń o ruchu, bez natychmiastowego podejmowania działania. Wszystko nastawione jest tu jedynie na "realizację wewnętrzną "

przebiegu danej czynności ruchowej [Czabański 1980, 1986, Ungerer 1977]. Uczą cy się

aktywizuje swoje procesy myślowe w trakcie bezpośredniej czy pośredniej (rola filmu)

146



obserwacji innych, a później te wyobrażenia o danej czynności ukierunkowuje na własne

przeżywanie przebiegu kolejnych faz i całości zadania ruchowego. Takie wewnętrzne

myślowe przeżywanie może dość wiernie symulować rzeczywiste warunki i bodźce

zewnętrzne. Przez to też prowadzi do przecierania dróg nerwowych, a tym samym

przyspiesza i poprawia proces motorycznego uczenia się. Efektywność tej metody treningu

mentalnego jest zależna w wyją tkowo dużej mierze od wiedzy, inteligencji oraz przede

wszystkim, od indywidualności, jak ą stanowią nauczają cy i uczą cy się. Panuje przekona-nie, że nie ma nic lepszego nad umiejętne połą czenie fizycznego i mentalnego treningu

("A combination of physical and mental practice appears to be best")— [Wuest,

Bucher 1991, s. 223].

Na wyróżnienie zasługuje też nauczanie programowane, które opiera się na

odpowiednio ułożonym, wcześniej empirycznie sprawdzonym programie, zawierają cym

logicznie powią zane dawki informacji o czynności motorycznej. Teoretyczną podstawę

takiego ujęcia stanowi psychologiczny neobehawioryzm Skinnera, a szczególnie te jego

elementy, w których zwracano uwagę, że uczenie nastę puje nie tylko na drodze reagowa-

nia na bodźce, ale również przez reakcje instrumentalne. Uczeń winien opanować okre-

śloną porcję materiału (przedstawionego na tablicy poglą dowej wraz z odpowiednią

instrukcją ), a do nastę pnej przechodzi dopiero po sprawdzeniu poziomu wykonania po-

przedniej. Zadania kontrolne wymagają od ucznia aktywnej postawy, a każda dobraodpowiedź jest nagradzana. W wypadku błędnej odpowiedzi uczeń kierowany jest na

inny, łatwiejszy tor. Ocena jest wysoce zobiektywizowana, niekiedy dzięki zastosowaniu

odpowiednich urzą dzeń egzaminacyjnych. Tempo uczenia się jej jest dozowane w zależ-

ności od indywidualnych możliwości uczą cego się, a w wypadku trudności nastę puje

dalszy podział materiału na odpowiednio mniejsze kroki, wspierane dodatkowymi zada-

niami ruchowymi. Udane próby wykorzystania zasad nauczania programowego w uczeniu

umiejętności ruchowych sk łaniają do dalszych poszukiwań [Prze węda 1971, Raczkowska-

Biekiesińska 1974, Czabański 1980,1986]. Wydaje się, że w pierwszej kolejności powinny

one być ukierunkowane na stworzenie odpowiednich programów (algorytmów postę po-

wania), a tak że na wzbudzenie inwencji ćwiczą cego przez umiejętne łą czenie korzyści

wypływają cych z nauczania programowego z innymi metodami postę powania. W Polsce

badania nad zastosowaniem tej metody w wychowaniu fizycznym prowadziła Raczko-

wska-Biekiesińska [1974], pracownik naukowy AWF w Warszawie.

Nad odmienną metodą optymalizacji procesu uczenia ruchów pracował Jaczyno-

wski [1978], tworzą c tzw. sieciowe modele nauczania ruchu. Podjął on próbę

odwzorowania logicznej struktury zależności i umatematycznienia zadań celem stworze-

nia zobiektywizowanego programu nauczania. Przyjęta metoda doprowadziła do sformu-

łowania pewnych modeli i algorytmów nauczania, a więc była próbą przeciwstawienia się

wszechwładnie dotą d w nauczaniu ruchu dominują cemu postę powaniu opartemu na intui-

cji. "Zastosowanie metod badań operacyjnych -pisał Jaczynowski [1978, s. 19] - a w tym

głównie analizy macierzowej i technik planowania sieciowego oraz algorytmizacji -

powinno dać nam narzędzie badawcze obiektywizują ce i przyspieszają ce nasze poczyna-

nia w tym zakresie". Niezależnie od wymienionych technik autor przeprowadził analizę

literatury, korzystał z technik wywiadu, przeprowadzają c rozmowy z trenerami, oraz

w stosunku do niektórych dyscyplin sportowych stosował eksperyment naturalny. Wszy-stkie te poczynania pozwoliły na uporzą dkowanie materiału dydaktycznego i wyznaczenie

optymalnej kolejności ćwiczeń służą cych przyswajaniu przyjętych do analizy umiejętności

ruchowych.

147



W badaniach nad kinetyk ą i dynamik ą ruchu adaptuje się najnowocześniejsze

metody matematyki klasycznej, a tak że, w ostatnich latach, coraz częściej wykorzystuje

aparat pojęciowy cybernetyki i odwołuje się do tzw. teorii modelowania. Wykorzystują c

ten ostatni sposób, próbuje się określić, w jakich warunkach funkcjonowanie danego

uk ładu stanie się optymalne. Analiza poszczególnych modeli odbywa się przy użyciu

metod numerycznych i symulacji oraz z wykorzystaniem techniki komputerowej. Badania

modelowe technik sportowych jako ruchu sterowanego dostarczają wielu danych dowłaściwego doboru sprzętu sportowego, optymalizacji ruchu ciała oraz właściwego pro-

gramowania treningu cech psychofizycznych [Morawski, Zawalski 1986]. Piśmiennictwo

z tego zakresu jest już bogate [zob. Bober 1992], a znaczenie metod modelowych

w nauczaniu ruchu zdaje się stale wzrastać. Na podstawie opracowanych danych tworzy

się kryteria analityczne, możliwe do ujęcia w technice komputerowej. Połą czenie

stosownego programu z nowoczesną technik ą wideo stwarza możliwości bezpośredniego

ingerowania w proces treningowy oraz niemal bezpośredniego przekazywania zawodni-

kowi informacji o popełnionych błędach. W ostatnich latach konstruuje się coraz

bardziej złożone urzą dzenia i metody badania techniki sportowej na gruncie biomechaniki

[Morawski 1979, Komór 1982, Morawski, Zawalski 1986, Komór, Uklański, Wolf 1987].

Na zakończenie pragniemy podkreślić, że na efekty nauczania motorycznego

w równej mierze sk łada się dobra znajomość prac teoretycznych, możliwości korzystaniaz urzą dzeń pomiarowo-treningowych i ustaleń przodują cej metodyki nauczania określo-

nych czynności ruchowych, jak i indywidualność oraz twórcza wyobraźnia nauczają cego.

Patrzą c realnie na praktyk ę wychowania fizycznego czy rekreacji, trudno dzisiaj liczyć na

wprowadzenie np.: magnetowidów, kamer filmowych, maszyn dydaktycznych, trenaże-

rów techniki czy powszechną komputeryzację. Z drugiej jednak strony potrzeba uwz-

ględnienia postulatów nowoczesności domaga się już obecnie bezwzględnej rezygnacji z

posługiwania się wyłą cznie spekulacją myślową i nawet najdoskonalszą intuicją .

148



VIII. POMIAR W BADANIACH

NAD SPRAWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ IMOTORYCZNOŚCIĄ CZŁOWIEKA

"Niekiedy ludzie wykazują absolutnie

ślepą wiar ę w co ś , co został o zmierzone,

szczególnie za ś tak dzieje się wówczas

je śli ma to pozornie znamiona wyników

badań naukowych"

(J. R. Thomas, J. Nelson, Research

Methods in Physical Activity, 1990)

1. POTRZEBA DEFINIOWANIA BADANEGO OBIEKTU.METODY JAKOŚCIOWE A ILOŚCIOWE

Każdy z badaczy po ustaleniu zakresu problemu naukowego oraz wyróżnieniu

zagadnień stanowią cych jego części sk ładowe staje przed koniecznością określenia pew-

nego planu postę powania, który umożliwi jego rozwią zanie. Podstawową umiejętnością , jak ą musi się tu wykazać badacz, jest zdolność przewidywania i objaśniania zjawisk oraz

interpretacji relacji przyczynowo-skutkowych na podstawie pewnego uproszczonego

obrazu rzeczywistości - modelu. Aby model mógł możliwie precyzyjnie opisywać tę

rzeczywistość, wykorzystujemy definiowanie i pomiar.

Do zdefiniowania właściwości obiektów podlegają cych badaniu nie-

zbędne jest określenie:

POSTĘPOWANIE W DEFINIOWANIU TEGO CO BADAMY

1° - co jest obserwowane,

2° - w jakich warunkach należy przeprowadzić obserwacje,

3° -jakich należy dokonać operacji,

4° -jakich użyć miar i przyrzą dów,

5° -jak przeprowadzić obserwacje,

6° -jak interpretować ich wyniki [Góralski 1976].

Planują c podjęcie badań nad sprawnością fizyczną i motorycznością człowieka,

konieczne jest w pierwszej kolejności uświadomienie sobie faktu, że pojawiają ce się

149



w piśmiennictwie definicje różnych właściwości mają z reguły charakter teorety-

czny, a nie operacyjny. Natomiast procedury służą ce pomiarowi wypływają bezpośred-

nio jedynie z definicji operacyjnych, od których z kolei domagamy się, aby wskazywały

możliwie dok ładnie sposób mierzenia danej właściwości. Odpowiedniość jednak definicji

operacyjnej oceniamy zawsze na podstawie zrozumienia definicji teoretycznej. W litera-

turze anglosaskiej [Crombach, Meehl 1966] mdwi się tu o trafności teoretycznej (ang,

construct validity) Blalock przestrzegał, że "sprawdzanie hipotez teoretycznych odbywasię w kategoriach pojęć zdefiniowanych operacyjnie. Twierdzenia zawierają ce terminy

zdefiniowane teoretycznie nie są bezpośrednio sprawdzalne" [Blalock 1977, s. 22].

W badaniach nad sprawnością fizyczną i motorycznością człowieka-podobnie jak

w wielu innych dyscyplinach naukowych - można wyróżnić dwa podstawowe sposoby

podejścia do badanych problemów: (a) metody jakościowe, (b) metody ilościowe [Mźkota

1988, Raczek 1993].

Metody jakościowe charakteryzują się tym, że w przedstawianiu i analizowaniu

badanych zjawisk nie odwołujemy się do jakiegokolwiek pomiaru. W badaniach analizuje

się dane zjawisko pod względem jakościowego przebiegu części sk ładowych danej czyn-

ności ruchowej, zwią zków między nimi oraz pełnionych przez nie funkcji. Przyk ładem

wykorzystania metod jakościowych jest analiza tzw. kryteriów przebiegu ruchu, a więc

takich właściwości, jak: rytm, płynność, precyzja, dok ładność, harmonia itp. Właściwościte mówią wiele o stopniu opanowania danej czynności (umiejętności) ruchowej i są miar ą

stopnia dok ładności ruchowej. W praktyce właściwości te możemy oceniać jedynie subie-

ktywnie przez obserwację (tzw. motoskopia), a co najwyżej zarejestrować na taśmie

filmowej czy magnetowidowej i nastę pnie wszechstronnie analizować (tzw. motografia).

Przestrzenna forma ruchu stanowi jednak tę grupę przejawów motoryki, bez odwoływania

się do której trudno scharakteryzować np. rzeczywiste zmiany, jakie zachodzą w ontoge-

nezie motoryczności człowieka. Na potrzebę tak ą zwracał uwagę np. Przeweda [1982],

kiedy szczegółowo opisywał zmiany zachodzą ce podczas okresu dojrzewania. Przebudo-

wy motoryczności z dziecięcej w męsk ą lub kobiecą nie sposób bowiem opisać wyczer-

pują co wyłą cznie w ścisłych porównywalnych jednostkach fizycznych.

Opisy takie - chociaż często bardzo ciekawe i niezbędne - pozbawione ścisłej

wymowy liczb są oparte jedynie na lepszym lub gorszym wyczuciu poszczególnych

badaczy i jako takie pozostają empirycznie w zasadzie nieweryfikowalne. Dlatego też we

współczesnych badaniach nad motorycznością człowieka, podobnie jak w wielu innych

dyscyplinach, wystę puje silna tendencja do możliwie najszerszego odwoływania się do

metod ilościowych, których immanentną cechą jest pomiar (tzw. motometria). Pomia-

rowi też będą przede wszystkim poświęcone dalsze rozważania prezentowane w tym

rozdziale.

2. OKREŚLENIE, WŁAŚCIWOŚCI I POTRZEBA POMIARU

Magnusson [1981] podaje nastę pują cą definicję: "pomiar to przyporzą dkowa-

nie lizb cechom przedmiotów lub osób według pewnych zasad, których prawid-

łowość można zweryfikować empirycznie. Innymi słowy, za pomoc; uk ładu

liczbowego możemy oddać nasilenie występowania pewnej cechy w przedmiotach

lub osobach". Celem więc tego zabiegu poznawczego jest dostarczenie danych do

150



ilościowego opisu badanych przedmiotów i zjawisk. Istota postę powania sprowadza się do

tego, aby przyporzą dkować cechom przedmiotów i zjawisk badanych (pod ściśle określo-

nym względem) pewne liczby rzeczywiste jako ich miary. Postę powanie to pozwalanastę pnie skorzystać z precyzyjnej aparatury pojęciowej matematyki, a w zwią zku z tym

wyprowadzać istotne wnioski teoretyczne i praktyczne.

W wypadku prowadzenia badań nad zmiennymi, przez które zamierzamy określić

poziom sprawności fizycznej czy różnych właściwości motorycznych osobnika, trudno

o pomiar dają cy w efekcie rezultaty w pełni jednoznaczne. Mimo że pomiary najczęściej

przeprowadzamy za pomocą obiektywnych fizycznych przyrzą dów, ze ścisłym przestrze-

ganiem prawidłowości samej procedury pomiaru, a wyniki wyrażamy w jednostkach

długości, ciężaru, czasu itp., to nie znaczy to bynajmniej, że nie natrafiamy tu na żadne

problemy. Jeśli chcemy bowiem przeprowadzić wszechstronny pomiar nawet tak prostych

właściwości, jak: zdolności siłowe, szybkościowe i wytrzymałościowe-nie wymieniają c

już tu nawet kontrowersyjnych złożonych aspektów zdolności koordynacyjnych - to

napotykamy często problemy o niezwyk łym stopniu trudności. Dzieje się tak dlatego, że przychodzi nam tu zmierzyć się z przedmiotami i zjawiskami w znacznej mierze należą -

cymi do pojęć abstrakcyjnych i opisywanych jedynie poprzez mniej czy

bardziej jasno zarysowane konstrukty teoretyczno-empiryczne [Osiński 1990].

Często nie chodzi tu wcale o określenie wartości wprost manifestowanej (np.

długości skoku), ale właśnie za jej pośrednictwem zmierzamy do oszacowania wielkości

zak ładanego konstruktu teoretycznego (np. określonego typu zdolności motorycznych).

Taki rodzaj pomiaru pośredniego Mekota [1988] nazywa "pomiarem asocjatywnym".

Ponieważ jawna wielkość mierzalna i ukryta wielkość niemierzalna są wzajemnie powią -

zane, jest możliwe na podstawie bezpośredniego pomiaru wielkości pierwszej (długość

skoku) wnioskować o liczbowej charakterystyce wielkości drugiej (poziom zdolności) -

ryc. 50.

Ryc, 50. Istota pomiaru asocjatywnego (pomiar zdolności) [Mekota 1988]

151



Wszystko to wymaga dużej precyzji w postę powaniu badawczym, ostrożności

w formułowaniu problemu i hipotezy roboczej oraz doborze lub konstruowaniu odpo-

wiednich technik badawczych. W badaniach nad sprawnością fizyczną i motorycznością

człowieka w większości złudne jest oczekiwanie, że sytuacja badacza jest tu

o wiele łatwiejsza niż pomiar w takich dyscyplinach naukowych, jak psycholo-

gia, socjologia czy pedagogika. Ta pozorna łatwość postę powania prowadzi często do

braku głę bszej refleksji nad teoretycznymi aspektami pomiaru, a w efekcie do wielimetodycznych i metodologicznych błędów, powierzchownej interpretacji wyników oraz

zaniżenia ogólnego poziomu badań naukowych.

3. TYPY SKAL POMIAROWYCH

W teorii pomiaru mówi się o czterech rodzajach pomiaru, nazywanych typami skal

pomiarowych: nominalnej, porzą dkowej, interwałowej i stosunkowej. Podstawowym kry-

terium tego podziału jest sposób przypisywania liczb badanym przedmiotom czy zda-

rzeniom. W ramach poszczególnych typów skal wykonuje się odmienne operacje

matematyczne. Inna jest też wartość i sens otrzymywanych liczb atym samym interpretacja

uzyskanych wyników [Blalock 1977, Thomas, Nelson 1990].Skala nominalna. Skala nominalna jest najprostszym rodzajem pomiaru

(w szerokim sensie tego słowa). Pojęcie skali nominalnej wiąże się z wystę powaniem

określonej klasyfikacji, czyli podziałem określonego zbioru elementów ze względu na

pewne cechy. "Jeśli podział jest wyczerpują cy (tj. zawiera wszystkie przypadki) i rozłą czny

(żaden obiekt nie znajduje się w dwóch lub więcej kategoriach), to klasyfikacja spełnia

warunki konieczne zastosowania procedur statystycznych" [Blalock 1977, s. 24]. Klasyfi-

kacją użyteczną jest taka, przy której kategorie okażą się homogeniczne ze względu na

inne zmienne [Radclife-Brown 1957]. Dzielimy np. lekkoatletów według uprawianej

konkurencji (sprinterzy, średniodystansowcy, długodystansowcy, skoczkowie wzwyż,

plotkarze, kulomioci itd.), a nastę pnie sprawdzamy zwią zek między rodzajem uprawianej

konkurencji a zdolnością rytmizacji ruchów lub czasem reakcji.

Oczywiście, każdej wyróżnionej kategorii skali nominalnej można przypisać jak ąś liczbę, lecz nie ma sensu przeprowadzanie na tych liczbach jakichkolwiek operacji

matematycznych. Liczby w tym przypadku zastę pują jedynie nazwę danej kategorii.

Pozbawione uzasadnienia byłoby np. dodawanie numerów startowych zawodników, cho-

ciaż sk ą diną d pełnią one bardzo pożyteczną rolę.

Skala porzą dkowa. W tym wypadku nie tylko grupujemy badanych w kategorie,

lecz porzą dkujemy je. Pomiar taki nazywamy pomiarem na skali porzą dkowej. Porzą d-

kujemy tu pewne kategorie pod względem stopnia, w jakim posiadają one pewną cechę,

ale nie jesteśmy w stanie określić natężenia tej cechy. Tak np. możemy sklasyfikować

zawodników różnych dyscyplin sportowych według poziomu klasy sportowej: "mistrzo-

wska", "pierwsza", "druga". Pomiar porzą dkowy nie daje żadnych informacji o wielkości

kolejnych różnic między elementami. Przyk ładem skali porzą dkowej są wszelkie pomiary,

którym można przypisać rangi w zależności od poprawności wykonania jakiegoś elementu

gimnastycznego, miejsca w drużynie piłkarskiej itp. Skala porzą dkowa - poza operacjami

statystycznymi stosowanymi przy skali nominalnej -przy spełnieniu pewnych warunków

152



umożliwia ponadto takie operacje, jak: ustalanie wartości środkowych (median), centyli

i obliczanie współczynników korelacji rangowej.

Skala interwałowa. Umożliwia nie tylko rangowanie poszczególnych obiektów

pod względem stopnia posiadania jakiejś cechy, ale tak że określenie odległości między

nimi. W tej skali operuje się równymi jednostkami pomiaru (równymi interwałami), tzn.

stopniem, metrem, sekundą , kilogramem itd. Dokonują c pomiaru w tej skali, nie zak łada

się wystę powania tzw. absolutnego punktu zerowego. Określenie począ tku w tego rodzajuskali jest sprawą czystej konwencji. Wiadomo bowiem, że kompletny brak pewnych

właściwości (jak: temperatura ciała, k ą ty stawowe czy, tym bardziej, zdolności koordyna-

cyjne) jest co najmniej dyskusyjny. W opracowaniu wyników można tu wykorzystywać

każdą metodę statystyki oprócz określenia stosunków.

Skala stosunkowa (ilorazowa). Skala stosunkowa (ilorazowa) stanowi najwy-

ższy poziom pomiaru. W tej skali punkt zerowy nie jest dowolny, a więc w pewnym

uk ładzie warunków mierzona cecha może być równa zeru. W zwią zku z tym przy ocenie

rezultatów pomiarów można określić, ile razy jeden obiekt jest większy od drugiego.

W tej skali przyjmuje się za wzorzec jak ą kolwiek jednostk ę, a badana wielkość zawiera

tyle tych jednostek, ile razy jest większa od wzoru. Rezultaty tej skali - po spełnieniu

pewnych dodatkowych warunków - mogą być opracowywane wszystkimi metodami

statystyki matematycznej.Wyżej scharakteryzowaliśmy podstawowe poziomy pomiaru, każdy z określonymi

właściwościami. Skala porzą dkowa ma wszystkie własności skali nominalnej, a skala

interwałowa ma wszystkie własności skali porzą dkowej itd. "Kumulatywność ta oznacza,

że, analizują c dane empiryczne, zawsze możemy obniżyć poziom pomiaru. (...) Postę pują c

tak, tracimy jednak informacje" [Blalock 1977, s. 28]. Z drugiej strony nie należy stosować

wyższego modelu matematycznego niż ten, który faktycznie został osią gnięty. W tabeli

10 przedstawiono charakterystyki i przyk łady skal pomiarowych [wg Godik 1988].

Pomiar jest jednym z elementów procedury wnioskowania statystycznego, czyli

metody badawczej dostarczają cej uzasadnienia dla dokonania kroku indukcyjnego: od

właściwości próby do właściwości populacji. Odpowiednie kroki (etapy) zwią zane

z wnioskowaniem statystycznym są nastę pują ce:

ETAPY ZWIĄ ZANE Z WNIOSKOWANIEM STATYSTYCZNYM

1°) opis modelu, czyli określenie obiektów tworzą cych daną populację, wyszcze-

gólnienie liczby i rodzaju zmiennych charakteryzują cych populację i określenie rodzaju

skal pomiarowych;

2°) opis reprezentatywnej próby, czyli określenie sposobu pobrania próby i doko-

nania pomiarów;

3°) zestawienie hipotez statystycznych;

4°) wykorzystanie odpowiednich metod statystycznych do weryfikacji postawio-

nych hipotez, wykonanie obliczeń, weryfikacja hipotez;

5°) sformułowanie wniosków.

Wiedza odnośnie do właściwości obiektów podlegają cych badaniom oraz odpo-

wiednie przeprowadzenie pomiarów determinuje więc bezpośrednio tok dalszego postę-

153



Tab. 10. Charakterystyki i przyk łady skal pomiarowych [wg Godik 1988]

Skala Charakterystyka Metody matematyczne

Przyk łady

Nominalna

Obiekty są zebrane w grupy oznaczonenumerami. To, że numer jednej grupy jestwyższy lub niższy od innej, nic jeszcze nie

mówi o ich własnościach, z wyją tkiem tego,że się one różnią .

Liczba przypadków.Moda.

Numer sportowca,emploi itd.

Porzą dkowa

Liczby przydzielone obiektom odzwiercied-lają mnogość własności, które one posiadają .Możliwe jest ustalenie stosunku "większe"lub "mniejsze".

Mediana. Korelacjarangowa. Kryteriarangowe. Sprawdzeniehipotez. Statystykanieparametryczna.

Wyniki rangowaniasportowców w teście.

Interwałowa

Istnieje jednostka pomiarowa, za pomocą której obiekty można nie tylko porzą dkować,ale tak że przypisywać im liczby, tak, by ichodmienność wyrażała różnice w mnogościmierzonej własności. Zerowy punkt jestdowolny i nie wskazuje na nieobecność cech.

Wszystkie metodystatystyki opróczokreślenia stosunków.

Temperatura ciała, k ą tystawowe etc.

Stosunkowa

Liczby przypisywane przedmiotom posiadają wszystkie cechy skali interwałowej. W skaliistnieje zero absolutne, które wskazuje nanieobecność danej cechy w obiekcie. Stosu-nek liczb przypisanych obiektom po pomia-rach wyraża wielokrotnie stosunki oceniane-go obiektu.

Wszystkie metody

statystyki.

Wysokość i ciężar ciała,szybkość ruchu, przyspieszenie.

powania zwią zanego z wnioskowaniem statystycznym. Wybór testów i metod statystycz-

nych jest ściśle zwią zany z rodzajem danych i otrzymanymi pomiarami. Wykorzystuje się wtedy do analizy statystycznej odpowiednie metody parametryczne, nieparametryczne lub bardziej zaawansowane metody, jak: analizę wariancji, kowariancji, regresji liniowej,regresji krzywoliniowej lub wielokrotnej, analizę skupień i inne metody wielozmienne.

4. KRYTERIA POPRAWNOŚCI TESTÓW W BADANIACH NAD SPRAWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ I MOTORYCZNOŚCIĄ

Przyjęcie odpowiedniej skali pomiarowej nie przesą dza jeszcze o wartości pomiaru.Można jedynie powiedzieć, że dobór stosownego poziomu skali pomiarowej stwarzawarunki spełnienia podstawowych wymogów teoretycznych stawianych pomiarowi. Dzi-

siaj coraz powszechniejsze uznanie zaczyna zdobywać poglą d, że w pełni wiarygodniemożna oceniać jedynie wtedy, kiedy pomiar jest:

154



WYMOGI STAWIANE PRZED POMIAREM

• obiektywny

• trafny

• rzetelny

• wystandaryzowany

• znormalizowany [Thomdike, Hagen 1969; Kostrzewski 1970; Brzeziński 1978].

Próbę (zadanie) spełniają cą te wymogi nazywamy testem. Pozwala ona na wnio-

skowanie, w jakim natężeniu dana cecha wystę puje u badanej osoby. Z samego zaś

konwencjonalnego stosowania danego instrumentu pomiarowego nie wynika jeszcze, że

dana próba spełnia istotne warunki przydatności.

Niezbędne jest przeprowadzenie bliższej analizy wcześniej już wymienionych

kryteriów poprawności testu.

a) Obiektywność

Test sprawności fizycznej musi być obiektywny, tzn. powinien być on tak skon-

struowany, aby dwie różne osoby, prowadzą ce niezależnie od siebie badania tej samejosoby, dochodziły do identycznego lub zbliżonego rezultatu. Innymi słowy, badacz nie

powinien mieć znaczą cego wpływu na wynik, jaki uzyska w teście badana osoba. Ocena

powinna być całkowicie bezstronna, wolna od uprzedzeń i przesą dów. Niektórzy autorzy

uważają obiektywność za szczegółowy aspekt rzetelności testu. Obiektywność może być

definiowana jako miara zgodności wyników testowania, które są zanotowane przez

różnych egzaminatorów przy tym samym wykonywaniu testu. Niektóre współczynniki

obiektywności r ob podano dla ilustracji problemu w tab. 11.

Tab. 11. Wybrane współczynniki obiektywności [wg Mekota 1988]

Lp. Obiektywność rob

i. Mierzenie odległości w pchnięciu kulą

0,9999

2. Rezultaty trafienia w cel (serwis w siatkówce)

0,97

3. Mierzenie czasu biegu na krótk ą odległość stoperem

0,94

4. Ocena gry w koszykówk ę (15-minutowa obserwacja)

0,85

b) Trafność

Próbą trafną jest taka, która mierzy oczekiwaną właściwość, a więc tę, któr ą miała

mierzyć. Ważne jest tu wykluczenie udziału w próbie innych komponentów, które znie-

kształcają poziom natężenia danej cechy. Zwykle za miar ę trafności testu przyjmuje się

współczynniki korelacji z przyjętym kryterium. Trafność więc nie jest wewnętrzną cechą

155



testu, tak jak np. rzetelność, ale wyraża relacje testu do kryterium przyjętej miary tego, co

ma podlegać testowaniu.

W wielu naukach wówczas, gdy posługujemy się jakimiś instrumentami pomia-

rowymi, np. dla określenia długości czy ciężaru ciała, właśnie bezpośrednio chodzi nam

o owe właściwości. Trafność pomiarów rzadko będzie więc stwarzać tu jakiekolwiek

problemy. W wypadku określenia ciężaru ciała osobnika dyskusja może dotyczyć dopre-

cyzowania szeregu warunków i okoliczności prowadzenia pomiaru (pora dnia, dopuszczalnyubiór, dok ładność przyrzą du) niż tego, czy prawidłowo działają ca waga jest przyrzą dem

adekwatnym do pomiaru ciężaru ciała. Tak jednak nie jest wówczas -jak już wspomniano

- kiedy mamy do czynienia z pomiarem asocjatywnym (pośrednim). Jeżeli konstruujemy

test do pomiaru siły czy wytrzymałości, to musimy udowodnić, że różnice pomiędzy

osobnikami akurat odzwierciedlają zróżnicowany poziom tych właściwości, a nie jakichś

zupełnie innych. Subiektywna wiara w praktyczną użyteczność danego pomiaru jest

z reguły słabą podstawą do uznania go za trafny.

Rzetelność jest koniecznym, ale niewystarczają cym warunkiem traf-

ności. Test nierzetelny nie może być trafny, ale test rzetelny trafnym być nie

musi. Górna granica trafności (r XY) wobec jakiegokolwiek kryterium jest określona

wielkością wskaźnika rzetelności testu (r XX ‘

Określają c trafność próby sprawności fizycznej, odpowiadamy na nastę pują ce

pytania: 1°) któr ą właściwość (zdolność, umiejętność itd.) czy kombinację różnych

właściwości

test mierzy?

2°) jak trafnie dany test określa odpowiednie kryterium? 3°) jak trafnie dany test mierzy

(odzwierciedlą ) model teoretyczny (konstrukt), dla którego

nie istnieje proste kryterium trafności? 4°) jakie są dowody na to, że model

teoretyczny (konstrukt) sam reprezentuje rzeczywistą

cechę odznaczają cą się (choć by pośrednio) mierzalnymi różnicami indywidualnymi?

[Mekotal988].Panuje powszechne przekonanie (przynajmniej w teorii), że określeniu trafności

twórca danego testu powinien poświęcić jak najwięcej uwagi. Test nietrafny jest nie tylko

bezwartościowy, ale i jego stosowanie może przynieść więcej szkody niż pożytku.

W piśmiennictwie spotyka się różne ujęcia trafności. Każde z nich charakteryzuje

się pewnym określonym sposobem sprawdzania trafności.

Trafność teoretyczna. Określenie trafności teoretycznej testu (ang. construct validity)

oparte jest na logicznym wią zaniu definicji teoretycznej i operacyjnej [Cronbach, Meehl

1966]. Kryterium weryfikacji pozostaje tu w końcu konwencja lub powszechna zgoda.

Odpowiedniość definicji operacyjnej i skonstruowanego na jej podstawie testu jest ocenia-

na na podstawie zrozumienia definicji teoretycznej. Zwykle takie zrozumienie nie jest

łatwe. Definicje zawierają bowiem tzw. konstrukty teoretyczne (hipotetyczne), czyli

zjawiska bezpośrednio nieobserwowalne. Trafność teoretyczna zak łada, że pomiar wyraża

wszystkie najistotniejsze symptomy interesują cego (zdefiniowanego teoretycznie) zjawi-

ska. Bridgman [1938, cyt. wg Blalock 1977] wskazywał, że "w idealnym przypadku jednej

definicji teoretycznej powinien odpowiadać jeden opis operacji i na odwrót". Uzasadnienie

156



adekwatności testu motorycznego wymaga merytorycznej i logicznej analizy treści

i charakteru czynności ruchowych, długości jej trwania, zaangażowania grup mięśniowych

itd. Temu celowi mogą też pomocniczo służyć analizy biomechaniczne, fizjologiczne,

biochemiczne itd.

Trafność teoretyczną ocenia się nie tylko za pomocą jednego współczynnika

korelacji między wynikiem testu a przyjętym kryterium. Pojęcie to odnosi się przede

wszystkim do takich testów, w których mierzy się cechy, dla których nie można uzyskać kryteriów zewnętrznych. 'Trafność tę możemy udowodnić, gdy wykażemy, że wnioski

wycią gane w stosunku do danych testowych na podstawie teorii znajdują potwierdzenie

w serii badań kontrolnych" [Magnusson 1991, s. 195].

Trafność teoretyczną można określić kilkoma sposobami:

• Metoda sprawdzania różnic między grupami, które - zgodnie z teorią - powinny

się różnić. Na przyk ład, trafność teoretyczna testu mocy anaerobowej może być badana

przez porównanie wyników uzyskanych przez sprinterów oraz skoczków z wynikami

biegaczy na długich dystansach. Biegi krótkie oraz skoki wymagają o wiele większych

zdolności anaerobowych niż biegi wytrzymałościowe. Tym samym badacz określa, czy

dany test różnicuje wyniki między tymi dwoma grupami sportowców. Jeśli osią gnięcia

sprinterów i skoczków są wyraźnie lepsze niż uprawiają cych biegi długie, to istnieją

podstawy, aby uznać, że za pomocą testu możemy określić moc anaerobową [Thomas, Nelson 1990]. Podobnie dla określenia trafności teoretycznej może być przyjęte, że

wyniki sprawności kr ążeniowo-oddechowej osobników poddanych eksperymentalnemu

treningowi kondycyjnemu powinny poprawić się, jeśli tylko test trafnie mierzy te

właściwości.

• Metoda analizy macierzy korelacji i analizy czynnikowej. Opierają c się na

podobnych założeniach, pierwszy w Polsce szczegółowe studia nad trafnością różnych

prób motorycznych przeprowadził Denisiuk [1961]. Autor ten najpierw podkreślał, że

niemożliwe jest określenie trafności przy posługiwaniu się jedynie wyliczeniami mate

matycznymi. Nastę pnie dokonał on szczegółowej analizy korelacyjnej, któr ą wykorzy-

stał do wyznaczenia odległości pomiędzy przyjętymi próbami oraz do uporzą dkowania

ich metodą dendrytów. Wnioskiem płyną cym z badań nad uporzą dkowaniem dendryto-

wym było okre

ślenie jako trafnej takiej próby w

śród innych prób badaj

ą cych - zgodniez teorią - te same właściwości, której położenie w danym zespole było najbardziej

centralne, a zwią zki najbardziej silne. Tak też postę powali np. Wachowski, Gonsiorek,

Kerste [1987], którzy zebrali najpierw wyniki kilkunastu prób siły mięśniowej stosowa

nych w praktyce, obliczali między nimi interkorelacje i tą metodą poszukiwali próby

najbardziej reprezentatywnej.

• Metoda badania wewnętrznej struktury testu. Analizuje się korelacje między

różnymi testami albo różnymi częściami testu. W szczególności części testu (mierzą cego

tę samą właściwość) powinny wykazywać wysok ą korelację. Na przyk ład zak łada się,

że konstrukt jest wysoko skorelowany z pozycją osobnika na skali zmienności wyników

sprawności fizycznej [Thomas, Nelson 1990].

• Metoda badania, w jaki sposób wyniki testowe ulegają wpływom środowiska

lub jak różnią się poszczególne osoby pozycją na linii zmienności danej cechy.

• Metoda wielowymiarowych analiz statystycznych, traktowanych komplementarniei stosowanych etapowo. Takie kompleksowe badania trafności testowania zdolności

motorycznych, ukierunkowane na poszukiwanie wielkości pierwotnych (ang. golden

standards), prowadzili Szopa, Chwała i Ruchlewicz [1998]. W efekcie żmudnych

157



badań, w których wykorzystano wyniki ponad 150 parametrów biomechanicznych,

fizjologicznych i charakteryzują cych motoryczność człowieka stwierdzono, że w ocenie

potencjalnej strony motoryczności dużą trafność posiadają : test Coopera, bieg na dystansie

1500 m (mężczyźni) i 800 m kobiety, bieg wahadłowy (wg "Eurofitu"), rzut piłk ą lekarsk ą

ponad głową , skok w dal z miejsca, bieg "po kopercie", podcią ganie na dr ążku. Wiele

innych testów uznano za nietrafne.

Wiele złożonych elementów (np. sprawność fizyczna) nie może być ocenianych jednym testem, ponieważ w tych wypadkach w ogóle nie można takiej próby znaleźć. Stą d

tworzy się różne zestawy, zwane bateriami testów. Autorzy baterii testów przyjmują

nastę pują ce założenia wyjściowe: jeżeli chcemy wyjaśnić możliwie najpełniej zróż-

nicowanie zmiennej zależnej (np. hipotetycznie przyjęta: sprawność fizyczna),

powinniśmy szukać zmiennych niezależnych (sk ładniki sprawności fizycznej), które

nie są ze sobą powią zane, ale mają wysoki współczynniki korelacji ze zmienną

zależną . Bateria testowa odznacza się tym, że wszystkie testy (subtesty) w nią włą czone

są standaryzowane, a ich trafność jest określona wobec jednego kryterium [M5kota

1988]. Nie przypadkiem zagadnieniu trafności teoretycznej poświęciliśmy szczególną

uwagę. W badaniach bowiem nad sprawnością fizyczną i motorycznością człowieka trudno

jest doszukiwać się prostych kryteriów zewnętrznych.

Trafność treściowa (wewnętrzna). Trafność treściowa (ang. content validity) może

dotyczyć sytuacji, w której chcemy ocenić, w jakim stopniu pokrywa się np. sprawdzian

umiejętności sportowo-technicznych z tym, co było wyuczone zgodnie z zakresem progra-

mowym w danym okresie szkolnym. Analiza dotyczy wówczas adekwatności poszczegól-

nych zadań z punktu widzenia treści i celu dydaktycznego przedmiotu oraz znaczenia

uwzględnionych elementów w całości programu nauczania. Konstrukcja i dobór takich

reprezentatywnych zadań nie jest łatwa, szczególnie wtedy jeśli dopominamy się, aby

testy uwzględniały nie mechaniczne opanowanie umiejętności, ale prowadziły do wyka-

zania się zdolnością samodzielnego działania w różnych sytuacjach. Uwiarygodniać

trafność treściową np. testu sprawności fizycznej może jego aprobata przez ekspertów

z różnych krajów. Trafności treściowej nie wyraża się przez obliczony jakiś współczynnik,

ale przez zgodność niezależnych ekspertyz [Mekota 1988].

Trafność prognostyczna i równoległa. Po dokonaniu analizy trafności teoretycznej

możemy odwołać się do badania statystycznej trafności testu. Służy temu zbadaniekorelacji między testem a przyjętym kryterium czy większą liczbą kryteriów. Tradycyjnie

określamy trafność za pomocą współczynnika trafności. Wyraża on zwią zek między

danymi otrzymanymi za pośrednictwem testu a danymi kryterialnymi, a więc pozwalana

określenie, z jakim stopniem pewności pomiar testowy może być stosowany jako podstawa

diagnozy lub prognozy [Magnusson 1991], Współczynnikiem trafności r Xy będzie zatem

wartość bezwzględna korelacji między danymi otrzymanymi w teście X z jednej strony

i kryterium Y z drugiej [Mekota 1988].

rxy

niekiedy minimalny (można pominąć)

niekiedy duży odstę p czasowy

W tab. 12 przytaczamy kilka przyk ładów określenia trafności testów sprawnościo-

wych [wg Mśkota 1988].

158



Tab. 12. Przyk łady określania trafności (równoległej) wybranych testów motorycznych

[wg Mekota 1988]

Test X Kryterium Y

Bieg w czasie 12 minut

(m)

Wybrany parametr ogólnej

wydolności fizjologicznej

Maksymalne zużycie tlenu

VO2/kgmax (ml/min- kg)

0,90

Wyskok pionowy w gór ę

z miejsca

Wyczyn sportowy skok na

nartach

Długość skoku z progu

ze sztucznym śniegiem

0.57

Drybling w koszykówce (s)

Ekspresja ruchowa podczas gry

(koszykówka)

Ocena dwóch specjalistów,

wyrażona w punktach na skali

0,61

Zwisy z oporem (liczba)

Test z wcześniejszym określe-

niem trafności

Zwisy na dr ążku (liczba)

0,74

test

X kryterium Y

Przy obliczaniu trafności prognostycznej (ang. predictive validity) chcemy za pomocą testu przewidywać pozycję osób w rozk ładzie, którym dysponować będziemy

dopiero po jakimś czasie. Chodzić tutaj może np. o prognozę wyniku sportowego, przewi-

dywanie postę pu w nauczaniu jakiejś czynności ruchowej itd.

Równie często jednak jesteśmy zainteresowani trafnością równoległą , zwaną też

diagnostyczną (ang. concurent validity). Mówimy o niej wtedy, kiedy istnieje potrzeba

zastą pienia jednego typu pomiaru czy pomiarów innym testem czy testami. Na podstawie

definicji teoretycznej tego, co chcemy zmierzyć, konstruujemy jak ąś miar ę (kryterium)

tak, aby było ono w najwyższym stopniu trafne, a równocześnie możliwie proste.

Powodem konstruowania testu jest najczęściej oczekiwanie, że test pozwoli na

oszczędność czasu i kosztów, a doprowadzi do tego samego wyniku, co pomiar kryterium.

Trafność równoległą (diagnostyczną ) wyraża się pewnym współczynnikiem trafności

(podobnie jak trafność

prognostyczną ). Na przyk

ład praktyczna ocena (diagnoza) pozio-mu sportowego zawodników grają cych w koszykówk ę, zgodnie ustalona przez pewną

liczbę ekspertów, może być zastosowana jako kryterium trafności testu przy diagnozie

przydatności do gry w koszykówk ę. W innej sytuacji dobrze wiemy, że laboratoryjna ocena

poboru tlenu (VO2max) jest przyjmowana powszechnie za najbardziej adekwatny (trafny)

pomiar wydolności tlenowej osobnika. Równocześnie do takiego pomiaru potrzebny jest

przygotowany zespół badaczy, dysponowanie drogim sprzętem oraz pomiar jest czaso-

chłonny. Przyjmujemy więc, że wystarczają cym może być użycie step-testu, który wyka-

zuje zadowalają co wysok ą korelację z wyżej wymienionym kryterium. Oczywiście,

zawsze pozostaje problem: jak dok ładnie test mierzy to, co mierzyć powinien. Do oceny

pewności takiego wnioskowania służy właśnie współczynnik trafności, który określa

zwią zek między danymi testowymi a otrzymanymi na podstawie kryterium. Na przyk ład

siłę mięśniową możemy, zgodnie z niektórymi zaleceniami, wyrazić sumą maksymalnych

sił (momentów sił) w głównych stawach człowieka. W praktyce pomiar taki jest jednak niezmiernie skomplikowany i czasochłonny. Może on jednak stanowić dobre "kryterium".

Poszukiwać zatem będziemy takiej próby czy prób, które możliwie trafnie opiszą tę samą

właściwość, a równocześnie będą pozbawione wad samego kryterium.

159



Jako kryteria trafności równoległej i prognostycznej mogą też służyć kwantyfiko-

wane oceny ekspertów, np. uzyskane różnymi technikami skalowania oceny wartościują ce

(szkolne klasyfikacje nauczycieli wf, punkty sędziów gimnastycznych itd.). Tak np.

postę pował Grabosz [1986], kiedy prowadził badania nad weryfikacją trafności testu

uzdolnień ruchowych Johnsona-Metheny'ego. Generalnie stwierdzono tu zgodność ocen

dokonanych odr ę bnie przez uczniów i nauczycieli z wynikami pomiaru testowego. Częstokryterium można kwantyfikować tylko binarnie i wyrażać cyframi 0 i 1 (np. odrzucony-

przyjęty, zdał-nie zdał itd.).

c) Rzetelność próby

Rzetelność (ang. reliability) próby informuje o wielkości błędu pomiaru. Z poję-

ciem rzetelności pomiaru wiąże się stabilność wyników uzyskiwanych przez badane osoby

w pomiarach powtarzalnych. Innymi słowy, powtórzenie pomiaru w tych samych warun-

kach powinno dać te same rezultaty. Stopień rzetelności pomiaru można określać przez jej

wskaźniki, które dają się wyprowadzić z klasycznej teorii testów. W myśl tych założeń:

Xi = Ti + Ei, gdzie; Xi oznacza wynik otrzymany i-tej osoby w danym teście; Ti - wynik

prawdziwy i-tej osoby w danym teście; Ei - komponenta błędu.

Za wskaźnik rzetelności uważa się stosunek wariancji prawdziwej (S2 t) do warian-cji uzyskanej w drodze pomiaru (S2 x).

Pierwsza z tych wartości oczywiście nigdy nie jest znana, gdyż na wartość wariancji

otrzymanej sk łada się również wpływ szeregu czynników losowych, jak:

kompetencja i doświadczenie badacza, stan psychofizyczny badanego, motywacja do

wysiłku, warunki pomiarowe itp. W praktyce współczynnik rzetelności można określić

przez kilkakrotne badanie losowo wybranej grupy osób rozważaną próbą w tych samych

warunkach, w jakich zamierza się ją nastę pnie stosować. Rzetelność informować ma więc

o tym, czy to, co test mierzy, mierzy dok ładnie. Rzetelność testu można tak że definiować jako trafność testu wobec samego siebie [Mekota 1988] lub też jako współczynnik

korelacji dla zgodności pomiarów powtórzonych [Magnusson 1991]. Oczywiste zatem

jest, że maksymalną rzetelnością testu, czyli zminimalizowaniem wariancji błędu,

winien być zainteresowany każdy badacz [Guilford 1964; Szczotka 1969; Siwanowicz

1976; Brzeziński 1978; Magnusson 1991].

Wśród sposobów ustalania rzetelności pomiaru Thomas i Nelson [1990] oraz

Magnusson [1991] wymieniają metody: powtarzania pomiaru (ang. test-retest method),

połówkową (ang. split-half method), testów równoległych (ang. the parallel-test met-

hod) oraz Kudera-Richardsona (ang. the Kuder-Richardson method). W badaniach nad

rzetelnością testów motoryczności człowieka najczęściej wykorzystywana jest metoda

powtarzania pomiaru.

Niska rzetelność pomiarów przekreśla łub co najmniej poważnie ograniczaużyteczność danej próby jako narzędzia pomiarowego. Wielkość wskaźnika rzetelności

jest w pewnej mierze miar ą współczynnika korelacji między wynikam i uzyskanymi

w kolejnych powtórzeniach w tej samej próbie. Trudno zatem oczekiwać, że próba

może wykazać większą przydatność w przewidywaniu lub szacowaniu jakiejś

160



innej próby niż koreluje ona sama ze sobą . Niski współczynnik rzetelności przesą -

dza o tym, że dana próba wykaże nisk ą korelację z każdą inną , niezależnie od tego, jakie

właściwości a priori przyjmowano, że ona mierzy [Guilford 1964; Szczotka 1969].

Istnieje więc pilna potrzeba nie tylko starannego sprawdzania nowo tworzonych metod

pomiarowych, ale i również rewidowania pod względem ich rzetelności wielu sposobów

pomiaru tzw. powszechnie przyjętych i uznawanych za oczywiste.

Oczywiście, powinno się dysponować narzędziem o wyższej rzetelności, jeśli chcesię dokonać subtelniejszych, precyzyjniejszych rozróżnień między osobami.

Współczynnik rzetelności może przyjmować wartości między 0 i 1, a więc nigdy

nie ma on wartości ujemnej. Wartość rtt =1,0 oznacza maksymalną rzetelność testu.

Z rzetelnością bezpośrednio wiąże się wielkość tzw. standardowego błędu po-

miaru. W praktyce pomiar żadnego parametru nie jest wolny od błędu, a prawdziwą jego

wartość możemy jedynie szacować w pewnym zakresie zmienności. Wzór na wyznaczenie

błędu standardowego pomiaru (Syx) jest nastę pują cy:

gdzie: S - odchylenie standardowe wyniku, r - wskaźnik rzetelności danego testu

[Thomas, Nelson 1990], W praktyce oznacza to,że je

śli wyznaczono np. odchyleniestandardowe dla pomiaru siły statycznej mierzonej dynamometrem r ęcznym w grupie

młodych mężczyzn S = 8,4 kG, a współczynnik rzetelności test-retest r = 0,80, to błą d

standardowy pomiaru wynosi w wypadku każdego osobnika:

Tym samym jest 68% prawdopodobieństwo (przy założeniu normalności rozk ładu

dok ładnie 68,26%), że prawdziwy wynik każdej z badanych osób znajduje się w prze-

dziale zmienności ± 3,75 kG w stosunku do wyniku wyznaczonego. Czyli np. przy 50 kG

znajduje się między 46,25 a 53,75 kG.

Jak wcześniej wspomniano, w badaniach nad sprawnością fizyczną i motoryczno-

ścią najczęściej w ocenie rzetelności wykorzystuje się metodę powtarzania testu (ang. the

test-retest method). W metodzie tej ten sam test jest stosowany co najmniej dwukrotnie.W obliczeniach wykorzystuje się podstawy statystycznej metody analizy wariancji

(ANOVA). Korzystają c z założeń teoretycznych tej metody, współczynnik rzetelności (rtt)

można określić nastę pują co:

gdzie: S2 e(bad) - wariancja błędu zwią zana z prowadzeniem badania testowego, S2 e(Z) -

wariancja błędu zwią zana z tzw. efektem zgadywania, S2 e(oc) - wariancja błędu wynika-

ją ca z subiektywności w ocenianiu odpowiedzi; S2 T(osc) - wariancja prawdziwa

zwią zana z oscylacją wyniku prawdziwego; S2 t - wariancja całkowita testu

[Magnusson 1991].

Zaciorski [1979] podawał orientacyjne przedziały współczynnika rzetelności

dla potrzeb analiz sportowych: 0,95-0,99 - rzetelność doskonała; 0,90-0,94 - rzetelność

161



dobra; 0,80-0,89 - rzetelność dopuszczalna; 0,70-0,79 -rzetelność bardzo słaba; 0,60-0,69

- dla potrzeb indywidualnych ocen rzetelność wą tpliwa.

Ten sam autor podawał też możliwe sposoby zwiększenia rzetelności testu:

SPOSOBY ZWIĘKSZANIA RZETELNOŚCI TESTU

(1) przez bardziej rygorystyczną standaryzację,

(2) zwiększenie liczby prób,

(3) zwiększenie liczby oceniają cych i podnoszenie ich umiejętności różnicowania zjawisk,

(4) wprowadzenie ekwiwalentnych testów,

(5) powiększenie motywacji badanych.

W Polsce poważniejsze prace nad rzetelnością prób sprawności fizycznej zapoczą t-kował Denisiuk [1961]. Wówczas też po raz pierwszy zastosowano do badań rzetelności

prób motorycznych metodę analizy wariancji. Przyjęty sposób postę powania doprowadził do stwierdzenia, że na 13 sprawdzonych prób aż 12 może być ocenionych jako użyteczne

(zdyskwalifikowano jedynie wartość rzutu piłk ą palantową r ęk ą słabszą ). Do badaniawahań funkcyjnych użyto parametrycznego testu ilości serii, a uzyskane wyniki pozwoliłyna wyróżnienie prób, w których wystą pił trend uczenia się lub trend zmęczenia. Praca ta

odegrała bardzo ważną rolę w obiektywizacji metod badania sprawności fizycznej.

Z innych prac warto przytoczyć badania Pilicza [1971] nad metodą oceny spraw-

ności fizycznej studentów. Autor w wyniku dwukrotnych badań na tych samych 20

studentach otrzymał dla pomiarów w czterech podstawowych testach motorycznych

nastę pują ce współczynniki rzetelności: bieg na 60 m- 0,882, bieg zygzakiem - 0,784, skok

wdał z miejsca-0,767 oraz rzut piłk ą lekarsk ą -0,808. Nieco odmiennym torem podążyły badania prowadzone przez Jedyneckiego [1971], który dwukrotnymi pomiarami sprawno-

ści motorycznej objął łą cznie stu uczniów w wieku 15 lat. Obliczone współczynniki

rzetelności wahały się od 0,44 dla próby równowagi statycznej i zwinności u dziewczą t do

0,87 dla próby siły u chłopców. Autor tych badań dowodził też, że współczynniki

rzetelności są na ogół wyższe u chłopców niż u dziewczą t. Prowadzono też poszukiwania

rzetelności pomiaru w różnorodnych zadaniach specjalnych. Wyżnikiewicz [1965] badaławartość szesnastu zadań testowych, obejmują cych wszystkie podstawowe elementy tech-

niki gry w koszykówk ę. Wspomnieć też trzeba, że jeszcze w latach 60. prowadzono

oryginalne, wielostronne prace nad zr ęcznością manualną jako cechą różnicują cą uczniów

[Sadowska 1968].

W tab. 13 podajemy wyniki własnych badań rzetelności pomiaru wybranych

właściwości motorycznych.

d) Standaryzacja

Przez standaryzację rozumiemy tutaj ujednolicony sposób posługiwania się testem.

W instrukcji, stanowią cej integralną część każdego testu, powinny znaleźć się wszystkie

wyjaśnienia dotyczą ce sposobu i warunków prowadzenia pomiaru. Instrukcja powinnaw szczególności precyzować: miejsce wykonania próby, sprzęt i pomoce, formę ruchu,

sposób oceny, liczbę i kolejność powtórzeń, metodę rozgrzewki, strój sportowy (obuwie)

162



Tab. 13. Wartości współczynników rzetelności (rt) dla analizowanych testów sprawności

motorycznej u chłopców i dziewczą t [Osiński 1985 a, b]

Płeć Wiek badanych (lata)

Lp.

Badane testy

9-10 (8 lat) 11-12 14-15

1. Szybkość biegowa

(bieg 10 m)

chłopcy

dziewczęta

0,834

0,781

0,916

0,892

0,803

0,788 2.

Czas reakcji optycznej

(wariant I)

chłopcy

dziewczęta

0,552

0,415

0,445

0,670

0,536

0,625 3.

Siła izometryczna (dynamometr

nożno-grzbietowy)

chłopcy

dziewczęta

0,824

0,881

0,821

0,848

0,944

0,843 4.

Wyskok dosiężny

chłopcy

dziewczęta

0,892

0,652

0,913

0,834

0,931

0,875 5.

Zwinność (bieg

po ósemce)

chłopcy

dziewczęta

0,703

0,844

0,868

0,894

0,910

0,712 6.

Równowaga statyczna

(test Fleishmana)

chłopcy

dziewczęta

0,699

0,659

0,542

0,426

0,597

0 779 7.

Gibkość (test Groszenkowa-

Wolańskiego)

chłopcy

dziewczęta

0,406

0,682

0,599

0,455

0,601

0,506 8.

Wytrzymałość

(test Burpeego)

chłopcy

dziewczęta

0,723

0,766

0,847

0,680

0,655 0,450

9.

Gibkość (głę bokość sk łonu

w przód)

chłopcy

dziewczęta

0,941 (8 lat)

0,855 (8 lat)

0,925

0,971

-

10. Czas reakcji optycznej

(wariant II)

chłopcy

dziewczęta

0,532 (8 lat)

0,575 (8 lat)

0,634

0,878

-

itp. Opis próby nie powinien więc pozostawiać żadnych wą tpliwości odnośnie do interpre-

tacji warunków jej przebiegu.

e) Normalizacja

Test jest znormalizowany, jeżeli został stworzony uk ład odniesienia (np. skala T,

skala centylowa, skala wartości unormowanych), który pozwala ocenić, jakie miejsce ze

względu na daną cechę zajmuje badana osoba w całej populacji. Normy testowe uzyskuje

się z badań empirycznych reprezentacyjnej dla danej populacji grupy osób [Stevens 1946,

Brzeziński 1978, Zaciorski 1979, Mekota 1988]. Niekiedy też tworzy się oczekiwane

teoretycznie uk łady odniesienia, które wylicza się według różnych zasad statystyki mate-

matycznej. Wielkości klasyfikuje się najczęściej w zależności od płci i wieku, a czasami

również z uwzględnieniem podstawowych cech budowy somatycznej. Naryc. 51 ukazano

zestawienie różnych skal oraz ich współzależności.

Często wykorzystywaną w tworzeniu stosownych norm jest skala "z". Postę pują c

w ten sposób, przelicza się uzyskany rezultat (X) na średnią (M) = zero oraz odchylenie

standardowe (S) = 1,0. Tym samym wykorzystuje się tutaj formułę:

163



Ryc. 51. Zestawienie ilustruje współzależności skal testu [Góralski 1976]

Z = (X - M)/S

Jeśli więc w próbie wyskoku dosiężnego średnia grupy wynosi 40 cm, S = 6 cm, tonp. wynik równy 50 cm, odpowiada: Z = 50 - 40/6 = 1,66. Oznacza to, że badany osobnik

uzyskał wynik przewyższają cy średnią arytmetyczną o +1,66S.

164



Stosowanie tej skali jest dość złożone, ze względu na konieczność przyjmowania

wartości dodatnich i ujemnych, więc o wiele częściej wykorzystuje się skalę "T". W skali

tej średnią przyjmuje się za 50, a odchylenie standardowe za 10. Wynik 1S (z = 1,0)

powyżej średniej odpowiada więc w skali "T" 60, a 1S poniżej (Z = -1,0) odpowiada 40.

Ponieważ wiemy, że ponad 99% (99,73%) wyników mieści się pomiędzy ±3S, rzadko

tworzy się skalę poniżej 20 (Z = -3,0) oraz tym samym również powyżej 80 (Z = 3,0).

Ten podr ęcznik nie może, oczywiście, zastą pić książek z zakresu statystyki mate-matycznej, dlatego wspomnimy jeszcze tylko o sposobie normalizacji wyniku, zwanym

staninami. Wyraz stanina pochodzi od słów angielskich "standard" i "nine" (skala jest

dziewięciopunktowa). Średnia w tej skali wynosi 5, a odchylenie standardowe 2. Tym

samym dystrybucja procentowa wyników, które przypadają w kolejne staniny, wynosi:

STANINY 1 2 3 4 5 6 7 8 9PROCENTY 4 7 12 17 20 17 12 7 4

Decyzja o użyciu danej skali normalizacyjnej zależy od typu badań oraz ich celów

praktycznych.

Odr ę bnie jeszcze zwrócić musimy uwagę, że wszelkie normy - co oczywiste -

tworzy się dla poszczególnych ściśle zdefiniowanych kategorii wieku. W wielu jednak bateriach testów i opisach uzyskanych wyników podaje się szczegółowe dane, z wielk ą (niekiedy przesadną ) dok ładnością , ale, niestety, nie widzi się już potrzeby dodania

informacji, w jaki sposób te kategorie wieku były tworzone. Znale źć można jedynie opis

typu "kategorie wieku osobników zostały wyznaczone zgodnie z powszechnie w badaniach

rozwojowych stosowanymi zasadami". Tymczasem jest to w obecnej sytuacji informacja

niepełna i niewystarczają ca. W badaniach bowiem wcześniejszych często do grupy np.

6-latków włą czano dzieci między 5,50 a 6,49 lat, a więc średnia wieku była ok. 6,0 lat.

W większości natomiast ostatnich badań grupa wiekowa 6-latków obejmuje

dzieci od 6,00 do 6,99 lat, czyli średnia wynosi ok. 6,5 roku [Eurofit 1993,

Malina, Bouchard 1994]. Przy braku precyzji i staranności w postę powaniu porównywanie

grup jako rówieśniczych, które de facto różnią się o ok. 0,5 roku może prowadzić do

całkowitego wypaczenia rzeczywistego obrazu danej w

łaściwo

ści w

śród badanych.Każdy wybrany do oceny sposób pomiaru powinien, oczywiście, odpowiadać nie

tylko wspomnianym wyżej kryteriom obiektywności, trafności, rzetelności,

standaryzacji i normalizacji, ale przede wszystkim powinien być dobierany z pełną świadomością jego założeń teoretycznych i różnorodnych ograniczeń. Tak więc

instrument kontroli, aby mógł służyć wiarygodnej ocenie, sam musi być najpierw

wszechstronnie rozpoznany, sprawdzony i przebadany. W praktyce, na obecnym

etapie zaawansowania prac nad weryfikacją poszczególnych prób testowych, postulat

ten nie zawsze daje się całkowicie spełnić. Nie usprawiedliwia to jednak częstego braku

refleksji teoretycznej nad tym, co się bada, płytkości bą dź wr ęcz chybionej interpretacji

zjawisk oraz jawnej niestaranności w zbieraniu wyników badań motoryczności i

sprawności fizycznej.

Na koniec dodajmy jeszcze, że w rozdziale tym, poświęconym omówieniu zagad-

nień pomiaru sprawności fizycznej, nie charakteryzujemy założeń metodologicznych, przyjmowanych często w ramach koncepcji H-RF (health-related fitness). Wcześniej

pisaliśmy o założeniach teoretycznych i konsekwencjach metodycznych tej koncepcji.

Szczególnie istotną jest rezygnacja z założeń tzw. "norm-referenced measurement" na

rzecz "criterion-referenced measurement'', i tym samym odmienne są tu reguły tworze-

165



nia nie tylko skal normalizacyjnych, ale również wyznaczania trafności i rzetelności testu

[Safrit, Wood 1989, Thomas, Nelson 1990].

5. KLASYFIKACJE I UWAGI KRYTYCZNE O METODZIE

TESTOWEJ

Testy, które są obecnie stosowane w badaniach nad sprawnością fizyczną i moto-

rycznością człowieka, można ująć w różne grupy. Ze względu na cel, jaki stawia się

w końcowej analizie, można podzielić testy na:

• pedagogiczne,

• laboratoryjne (badawcze).

Pierwsza grupa testów jest tworzona wyraźnie w intencji pedagogicznej ingerencji

w procesy wychowania, nauczania i rozwoju sprawności osobnika. Wśród testów pedago-

gicznych ważne miejsce zajmują stosowane w szkolnym wychowaniu fizycznym, sporcie

i rekreacji ruchowej testy sprawności ruchowej. Zadaniem testów laboratoryjnych (badaw-

czych) jest mierzenie w sposób znacznie bardziej obiektywny i dok ładny różnych zdolno-

ści, umiejętności i zachowań ruchowych osobnika. Używane są przede wszystkim

wówczas, gdy celem jest pogłę bienie wiedzy o różnorodnych złożonych uwarunkowaniachsprawności fizycznej i motoryczności, wynikają cych ze zmienności ontogenetycznej,

morfologicznej, genetycznej, środowiskowej itd. Oczywiście w praktyce test

laboratoryjny nie musi być bardziej trafny i rzetelny niż test pedagogiczny.

Podejmują c się klasyfikacji funkcjonują cych w praktyce pedagogicznej, a

więc w wychowaniu fizycznym, sporcie, czy rekreacji sposobów oceny i interpretacji

wyników pomiaru sprawności fizycznej, wyróżnić można dwa podejścia główne:

• tradycyjne (autoteliczne), w którym ważne są przede wszystkim osią gnięcia moto

ryczne (ruchowe), jak: przeskoczyć poprzeczk ę, możliwie szybko przebiec dystans, dalej

rzucić piłk ą itd.; pomiar i interpretacje wyników w tym ujęciu są nastawione niemal

wyłą cznie na ocenę i doskonalenie tego, jak się efektywnie, skutecznie poruszać czy jak

pokonać przeciwnika w walce sportowej. W tej grupie trzeba odróżnić: (1) testy

oceniają ce głównie umiejętności ruchowe (sprawność techniczną ), (2) testy mają ceambicje mierzenia "czystych" cech (zdolności) motorycznych (siłowe, szybkościowe,

wytrzymałościowe, zdolności koordynacyjne),

• heteroteliczne (instrumentalne), w którym celem głównym jest "promocja zdrowia",

a więc pomiar sprawności ma spełniać funkcję motywują cą do rozwijania zdrowia

(dobrej wydolności tlenowej, sprawności aparatu ruchu, prawidłowej budowy i struktury

ciała), ale i kształtowania pewnego "stylu życia", nastawionego na satysfakcjonują cy

wyglą d, wysok ą zdolność do pracy i dobre samopoczucie; takie podejście upowszechnia

się w ostatnich latach szczególnie w USA, Kanadzie i wielu krajach Zachodniej Europy;

tworzy się też całe programy badawcze pod hasłem H-RF (health-related fitness). W tej

koncepcji zwykle wyróżnia się: (1) elementy zwią zane ze zdrowiem (H-RF), tj. sk ład

ciała, wydolność tlenową , gibkość, wytrzymałość mięśniową , siłę mięśniową oraz

(2) elementy zwią zane z osi

ą gni

ęciami (P-RF), tj. zwinno

ść, równowag

ę, koordynacj

ę,moc, czas reakcji, szybkość.

Zwrócić musimy tak że uwagę na to, że zagadnienie testów umiejętności ruchowych

(sprawności technicznej) w zasadzie wykracza poza ramy problemów omawianych w tej

166



pracy. Pomiarem tych właściwości zajmują się przede wszystkim teorie dyscyplin kierun-

kowych (lekkiej atletyki, pływania, zespołowych gier sportowych, gimnastyki itp.).

Punktem wyjścia w klasyfikacji stosowanych metod kontroli sprawności fizycznej

i motoryczności może być również fakt uwzględnienia, bą dź też pominięcia, pewnych

dodatkowych uwarunkowań wewnętrznych, np. masy czy wysokości ciała. Wprowadzenie

jakichkolwiek dodatkowych punktów odniesienia, aczkolwiek w większości wypadków

metodologicznie uzasadnione [zob. Szopa, Mleczko, Żak 1996], znacznie jednak kompli-kuje zarówno konstrukcję, jak i sam sposób posługiwania się danym testem w praktyce.

Założenia też przyjmowanych metod tzw. relatywizacji wyników sprawności fizycznej

budzą liczne metodologiczne wą tpliwości i nie są powszechnie aprobowane.

Wykorzystywane w praktyce laboratoryjnej (badawczej) metody do oceny różnych

elementów sprawności fizycznej i motoryczności testy możemy podzielić na:

• testy bez użycia aparatury pomiarowej (podniesienie ciężaru, rzuty piłk ą lekarsk ą , biegi

zwinnościowe, podcią ganie na dr ążku). Należy tu mieć na uwadze przyjmowaną - ze

względów praktycznych - znaczną umowność warunków pomiarowych. W szczególno

ści przestrzec trzeba przed wyrażaniem wyników pomiaru w nieadekwatnych jednost

kach fizycznych (np. siła wyrażona wprost w liczbie podcią gnięć czy nawet w metrach);

• pomiary prowadzone z użyciem aparatury badawczej (różnego rodzaju dynamometrów,

platform tensometrycznych, sprzężonych z komputerem urzą dzeń do badania równowagi, aparatury psychometrycznej itp.).

Z czysto badawczego punktu widzenia wskazuje się, że testy motoryczne nie

stanowią w pełni wystarczają cego instrumentu do dogłę bnej analizy zagadnienia. Raczek

[1987] podkreślał znaczenie "precyzyjniejszych (laboratoryjnych) narzędzi diagnostycz-

nych mierzą cych coraz bardziej elementarne cechy i funkcje, stanowią ce podstawę złożo-

nych uwarunkowań motoryczności". Szopa [1986] zauważał, że brak jest ścisłych definicji

poszczególnych aspektów motoryczności, jak również trafnych definicji ich pomiaru.

Tradycyjnie wymieniane cechy motoryczne "nie są właściwościami organizmu, lecz

określonymi próbami sprawności fizycznej. Przyk ładanie miar (pojęć biologicznych) jest

więc w ich przypadku nieścisłe. Trudno bowiem mówić o zmienności ontogenetycznej czy

uwarunkowaniach genetycznych wyników biegu na 50 m, skoro nie jest to immanentna

cecha organizmu (np. większość ludzi dorosłych nie biega, stą d »cechy« takiej nie

posiada)". Wszystko to pokazuje, w jak złożone metodologicznie problemy musi wnikać

badacz przy interpretacji wyników danego testu. Sprawność fizyczna i motoryczność

ludzka są bowiem w swej istocie wielopoziomowym systemem, na który oddziaływają różnokierunkowe elementy wewnętrzne, jak i te będą ce na zewną trz danego osobnika.

167



IX. PRZYK ŁADOWE METODY OCENY

SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ (MOTORYCZNEJ)

Jednym z zadań antropomotoryki jest tworzenie zobiektywizowanych metod oceny

sprawności fizycznej (rozwoju motorycznego) jako względnego wyrazu prawidłowości przebiegu podstawowych funkcji fizjologicznych i przygotowania ustroju do podejmowa-

nia życiowo ważnych funkcji. Wymaga tego zarówno proces kształtowania świadomego

stosunku wychowawcy fizycznego czy instruktora rekreacji do efektów jego pracy, jak

i silnie dzisiaj akcentowana konieczność wyeksponowania elementów samokontroli

i samooceny. Istotnym zatem staje się problem doboru skutecznych, możliwych do

stosowania w każdych niemal warunkach i teoretycznie uzasadnionych, metod kontroli

stanu sprawności fizycznej.

Na podstawie analizy kształtowania się poziomu sprawności fizycznej można

wycią gnąć wnioski odnośnie do kierunku, obciążenia i intensywności prowadzonych form

pracy. Każdy wybrany do oceny sposób pomiaru sprawności fizycznej powinien, oczywi-

ście, odpowiadać wspomnianym wyżej kryteriom obiektywności, trafności, rzetelności,

standaryzacji i normalizacji. Tak więc instrument kontroli, aby mógł służyć wiarygodnejocenie, sam powinien być najpierw wszechstronnie sprawdzony i przebadany. W prakty-

ce, na obecnym etapie zaawansowania prac nad weryfikacją poszczególnych prób, postulat

ten nie zawsze daje się jednak całkowicie spełnić.

Sprawność fizyczna jest fundamentem, na którym buduje się wiele podstawowych,

życiowo ważnych funkcji. Jej ocena za pomocą samych prób motorycznych, nawet jeślizostała uzupełniona kontrolą budowy ciała i badaniami wydolności ogólnej, nie może być

traktowana jako wszechstronny miernik prawidłowości przebiegu zachodzą cych w ustroju

funkcji fizjologicznych i w ogóle - zdrowia i przystosowania osobnika do życia. Interpre-

tacja wyników powinna być prowadzona na podstawie logicznej analizy danej właści-

wości w całości istotnych z punktu widzenia potrzeb życia, procesów i zjawisk. Kontrola

służy przede wszystkim postawieniu diagnozy, rozbudzeniu świadomości, rozwijaniu

pozytywnej postawy wobec ciała oraz powinna ułatwiać projektowanie dalszej

pracy. W zwią zku z propagowaniem w promowaniu aktywności fizycznej metod

samokontroli i samooceny, ważnym momentem staje się obligatoryjne prowadzenie ze-

szytu sprawności fizycznej dla każdego ucznia. Równocześnie jednak krytycznie ustosun-

kowujemy się do jakiegokolwiek eksponowania znaczenia testów sprawności fizycznej

w wystawieniu zarówno bieżą cej, jak i okresowej czy rocznej oceny ucznia. Test spraw-

ności fizycznej nie może być bowiem wykorzystywany do patrzenia na ćwiczą cych

w kategoriach -"zwycięzcy" i "pokonani" (sformułowanie za-Eurofit 1989). W

kryteriach oceny należy uwzględniać przede wszystkim potrzeby zmiany zachowań w

kierunku postaw promują cych aktywność własną ucznia, niż w znacznym stopniu uwarun-

kowany genetycznie aktualny poziom sprawności fizycznej. Kontrola powinna stać się

168



pretekstem do tego, aby uczyć, jak kształtować swoje ciało, doskonalić zdrowie, czyli -

jak żyć w kulturze fizycznej.

Przy opisie i wyborze niżej prezentowanych baterii testów i prób sprawności

fizycznej kierowano się różnymi względami. Nie wszystkie z nich posiadają aktualnie

istotną wartość praktyczną i mogą służyć badaniu dynamiki kształtowania się sprawności

fizycznej, celowości doboru środków fizycznego kształcenia oraz opracowaniu planów

indywidualnego treningu. Niektóre spośród wymienionych baterii już się zdezaktualizo-wały, np. Miernik Mydlarskiego, Miernik Trześniowskiego, Test Denisiuka, Test Chro-

mińskiego. Zdecydowaliśmy się jednak na przytoczenie tych instrumentów pomiarowych

z uwagi na oryginalność - w swoim czasie - koncepcji badawczej oraz znaczenie ich

dla rozwoju obiektywnych metod pomiaru w wychowaniu fizycznym. Zaprezentowane

i scharakteryzowane sposoby oceny obejmują łą cznie właściwie cały okres ontogenezy

motorycznej. Graficzna metoda oceny rozwoju motorycznego niemowlą t Zdańskiej-

Brincken i Wolańskiego [1965] stawia już pierwsze wymagania dla dzieci w 3 miesią cu

życia, a na przyk ład "Indeks Sprawności Fizycznej" Zuchory [1982] umożliwia kontrolę

motoryczności osób mają cych nawet 70 i więcej lat. Odmienny jest też stopień sprawdze-

nia poszczególnych zestawów prób. Od dość skrupulatnie przebadanych pod względem

rzetelności i trafności baterii testów, po instrumenty, o których wartości pomiarowej

niewiele potrafimy powiedzieć.Dokonane zestawienie ma jedynie charakter porzą dkują cy i orientacyjny (dydakty-

czny), a w każdym wypadku stosowania konkretnej metody oceny niezbędne jest wnikli-

we zapoznanie się ze szczegółową instrukcją przeprowadzenia danego testu. W ostatnich

latach ukazały się też w języku polskim bardzo wnikliwe i obszerne zestawienia i omó-

wienia różnych sposobów testowania sprawności fizycznej u dzieci, młodzieży i dorosłych

opracowane przez Drabika[1992,I997a, 1997b] i Pilicza [1997] oraz wyją tkowo

wnikliwa krytyka wielu powszechnie stosowanych testów sprawność i fizycznej

przedstawiona przez Szopę i Żaka [Szopa, Mleczko, Żak 1996].

Obszernie prezentujemy tu przede wszystkim testy, które tworzono w różnych

okresach i na podstawie różnych koncepcji teoretycznych, w Polsce. Trzeba jednak

pamiętać, że w Polsce nie zaproponowano dotą d [1999 r.] testu wywiedzionego wyraźnie

z popularyzowanej i faworyzowanej w ostatnich latach w krajach zachodniej Europy,USA, Kanady czy Australii koncepcji "Health-Related Fitness". Dlatego w rozdziale -

przyk ładowo - wymieniamy też Test "Eurofit" , Test "Eurofit dla dorosłych" oraz Test

Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży YMCA. Koncentrujemy się tu wyłą cznie na

prezentacji testów mają cych ambicje oceny sprawności fizycznej (motorycznej) tworzo-

nych przede wszystkim na użytek badań populacyjnych, a nie np. sportowych,

wojskowych czy różnych zawodów.

A. Miernik rozwoju psychomotorycznego niemowlą t

Marii Zdańskiej-Brinckem i Napoleona Wolańskiego

Podstawą oceny jest obserwacja zachowania się motorycznego dziecka. Autorzy

wyróżnili cztery rodzaje ruchów niemowlęcia: 6 faz rozwoju ruchów głowy itułowia, 9 faz rozwoju pozycji siedzą cej, 9 faz rozwoju postawy stoją cej oraz 10 faz

rozwoju lokomocji. Łą cznie więc wybrali 34 typowe dla dziecka ruchy (tab. 14). Nastę-

pnie określili przeciętny wiek ich wystę powania u dziewczą t i chłopców oraz dokonali

169



Tab. 14. Przeciętny wiek występowania poszczególnych etapów rozwoju ruchowego (z dok ładnością do 0,5 mieś.) - wg Zdańskiej-Brincken i Wolańskiego - 1967

Lp. Fazy rozwoju ruchowego Wiek w miesią cach

1. W pozycji na brzuchu unosi głowę i ramiona na wysokość ok. lOcm przez 1 minutę

3

2. Utrzymuje głowę przy podcią ganiu za przedramiona z poz. leżą cej na plecach do

poz. siedzą cej

3

3. W pozycji siedzą cej utrzymuje głowę prosto przez 1 minutę

4

4. W pozycji na brzuchu opiera się na przedramionach, unoszą c głowę na wysokość

ok. 15 cm przez 1 minutę

5

5. Położone na plecach, unosi głowę i ramiona

5

6. Siedzi z lekkim podtrzymywaniem w pasie

5,5

7. W pozycji na brzuchu opiera się na wyprostowanych r ękach, unoszą c klatk ę

piersiową , i odwraca głowę na boki

6

8. Obraca się z brzucha na plecy

6

9. Siedzi dłużej, trzymają c się podpory

6

10. Trzymane pod pachy, utrzymuje częściowo ciężar ciała na wyprostowanych

nogach

6,5

11. Obraca się z pleców na brzuch

7

12. W pozycji na brzuchu odrywa tułów od podłoża, opierają c się na r ękach i kolanach,

odwraca głowę we wszystkich kierunkach

7

13. Siada samo przy lekkim podcią gnięciu, trzymają c się dwóch palców badają cego

7

14. Siedzi samo, opierają c się na r ękach, plecy pochylone do przodu

7

15. Siedzi przez moment wyprostowane bez podtrzymywania

7

16. Pełza na brzuchu przy pomocy r ą k, nogi nie bior ą czynnego udziału

7,5

17. Podtrzymywane pod pachy podskakuje, zginają c i wyprostowują c kolana

7,5

18. Stoi podtrzymywane za obie r ęce przez 1 minutę

7,5

19. Siada samodzielnie, chwytają c się podpory

8

20. Siedzi pewnie, bez oparcia około 1 minuty

8

21. Staje podcią gane za obie r ęce

8

22. Siada samodzielnie bez oparcia

8,5

23. Stoi z oparciem bez pomocy

8,5 24. Staje samodzielnie, chwytają c się podpory

9

25. Raczkuje przy użyciu r ą k i kolan

9

26. Trzymane pod pachy, wykonuje ruchy chodzenia

9

27. Stą pa bokiem trzymają c się obiema r ękami nieruchomego oparcia (barierki)

9

28

Stoją c z oparciem, schyla się i podnosi zabawk ę

9,5

29. Chodzi podtrzymywane za dwie r ęce

9,5

30. Stoi samodzielnie

10,5

31. Chodzi, trzymane za 1 r ęk ę

11

32. Staje samodzielnie

11,5

33. Wykonuje pierwsze samodzielne kroki (3-4 kroków)

11,5

34. Chodzi samodzielnie na sztywnych i szeroko rozstawionych nogach, ko łyszą c się,

stą pa na palcach

12,5

170



oceny punktowej służą cej do przeprowadzenia oceny graficznej metodą zbiorczą . Skon-

struowano również, oddzielnie dla każdego z rodzajów ruchów, specjalny typ siatek

centylowych (ryc. 52). Umożliwia to zorientowanie się czy rozwój danego dziecka

przebiega w normie (N), czy też jest lekko przyspieszony (LP), przyspieszony (P), lekko

opóźniony (LO) lub opóźniony (O) [Zdańska-Br jicken, Wolański 1967].

Ryc. 52. Siatka centylowa dla oceny 6 faz rozwoju ruchów głowy i tułowia u niemowlą t [wg Zdańska-Brincken

i Wolański 1967]

B. Metoda oceny sprawności motorycznej dzieci przedszkolnych

Haliny Gniewkowskiej

Ponieważ o ocenie motoryczności dzieci w wieku przedszkolnym posiadamy

niewiele danych, decydujemy się tu przytoczyć metodę stosowaną wiele lat temu przez

Gniewkowsk ą [1965]. Zastrzeżenia nasze wynikają przede wszystkim z mało przejrzystej

koncepcji teoretycznej. Przy ocenie zdolności motorycznych w tym wieku obraz zostaje

też zawsze w pewnej mierze zniekształcony zróżnicowaną motywacją do wysiłku.

Autorka metody proponuje oceniać przebieg rozwoju motorycznego dziewczą t

i chłopców w wieku 3,5 do 6,5 lat na podstawie nastę pują cych prób lekkoatletycznych:1) szybkość biegu na 20 m,

2) długość skoku w dal z rozbiegu,

3) odległość rzutu piłeczk ą palantową .

171



Użyteczność prezentowanego instrumentu pomiarowego była też zubożona zamie-

szczeniem jedynie tabeli wielkości przeciętnych wyników, bez podania szczegółowych

norm.

C. Test sprawności motorycznej dla dzieci przedszkolnych Bożeny Sekity

W latach 70. nad zagadnieniem oceny sprawności motorycznej dzieci przedszkol-

nych pracowała w AWF we Wrocławiu Sekita [1988]. Przygotowany wówczas test by!

wykorzystywany w badaniach naukowych. Sk ładają się na niego nastę pują ce próby:

1) siła - rzut znad głowy piłk ą lekarsk ą o ciężarze 1 kg,

2) moc - oceniana skokiem w dal z miejsca,

3) zwinność - bieg wahadłowy 4 x 5 m,

4) szybkość ruchów - bieg na dystansie 20 m.

Jak wskazywała autorka, badania wykazały, że testy posiadają wysoki stopień

rzetelności oraz są adekwatne pod względem mocy dyskryminacyjnej i stopnia trudności.

D. Miernik sprawności fizycznej Jana Mydlarskiego

Miernik został opracowany w okresie międzywojennym z inicjatywy, ówczesnego

Przewodniczą cego Rady Naukowej Wychowania Fizycznego, marszałka Józefa Piłsud-

skiego. Prace nad nim, podjęte przez wybitnego antropologa Mydlarskiego, zostały zakoń-

czone w 1934 r. Zaproponowano wówczas stosowanie nastę pują cych prób:

1) bieg 60 m ze startu niskiego;'

2) skok wzwyż z rozbiegu na wprost lub ukośnie;

3) rzut piłk ą palantową (80 g) lewą i prawą r ęk ą (suma wyników).

Miernik miał służyć do określenia indywidualnego poziomu sprawności fizycznej

dzieci i młodzieży w wieku 10-19 łat, a w dalszej konsekwencji miał być pomocny

w stanowieniu kryteriów oceny z wychowania fizycznego. Wszystkie próby zapropono-

wane przez Mydlarskiego [1934] były wykonywane w sposób ściśle określony (wystan-

daryzowany). Opracowany miernik został oparty na wyją tkowo logicznej - na owe czasy

- koncepcji teoretycznej oraz przy wykorzystaniu najnowszych wówczas metod statysty-

cznych. Wyniki uzależnione zostały nie tylko od płci i wieku badanych, ale również od

stopnia ich rozwoju fizycznego (wysokości i ciężaru ciała).

Przedstawiona bateria testów nie może dzisiaj być zastosowana. Niezależnie też od

innych, najbardziej podstawowych przyczyn (ogólna koncepcja teoretyczna doboru te-

stów) jest rzeczą oczywistą , że normy rozwojowe, opracowane na materiale sprzed ponad

sześćdziesięciu laty, są dziś mocno zdezaktualizowane. Niezwyk ła oryginalność ujęć

metodycznych oraz niewą tpliwe znaczenie pracy Mydlarskiego dla konstrukcji kolejnych

metod (w Polsce i za granicą ), mają cych służyć obiektywnej kontroli przebiegu rodzaju

sprawności motorycznej, w pełni uzasadniają potrzebę znajomości tego instrumentu po-

miarowego [Mydlarski 1934].

172



E. Miernik sprawności fizycznej Romana Trześniowskiego

Bateria testów opracowanych przez Trześniowskiego [1963] była w pewnej mierze

kontynuacją wcześniejszych prac Mydlarskiego. Pierwsze prace nad stworzeniem nowego

miernika podjęto w 1951 r. w Zak ładzie Teorii Wychowania Fizycznego AWF w Warsza-

wie i trwały one łą cznie kilkanaście lat. Zebrano około 50 tys. obserwacji, które wykorzy-

stano w pracach nad aktualizacją oraz modyfikacją miernika Mydlarskiego [1934].Pomocy metodycznej, głównie w zakresie sporzą dzania statystycznie zasadnych norm,

udzielał wybitny profesor matematyki Julian Perkal.

Opracowany miernik został - w założeniu - przeznaczony do oceny sprawności

fizycznej dzieci i młodzieży w wieku od 7 do 19 lat i sk ładał się z nastę pują cych prób:

1) bieg 40 m (z wysokiego startu) lub bieg 60 m (z niskiego startu) dla uczniów powyżej

10,5 lat;

2) skok wzwyż (rozbieg i technika dowolna);

3) skok w dal z rozbiegu (technika dowolna);

4) rzut piłk ą palantową - 80 g;

5) rzut granatem - 500 g, dla uczniów w wieku powyżej 14,5 lat.

Trześniowski [ 1963] dopuszczał pewną dowolność w posługiwaniu się miernikiem,

a sposób korzystania z niego przedstawiał nastę pują co: "Próba sprawności fizycznej możeobjąć trójbój (bieg, skok wzwyż i rzut piłeczk ą ), czwórbój — dodają c do trójboju skok

w dal oraz wymieniają c próbę rzutu piłeczk ą na rzut granatem dla młodzieży od 14 roku

życia i pięciobój - poddają c próbie w zakresie pięciu konkurencji zawartych w mierniku".

Normy, zawarte w tabelach, uzależniono od płci i wysokości oraz ciężaru ciała. Punktacja

obejmowała ocenę od 0 do 100 pkt. Za tak zwaną normę uzyskuje się 50 pkt., co oznacza,

że badany wyprzedził 50% swoich rówieśników (przy tej samej wysokości i ciężarze ciała)

oraz jest taki sam lub gorszy niż 50% pozostałych. Przyjęty sposób postę powania statysty-

cznego umożliwiał szczególną preferencję i wywieranie pożą danego wpływu na młodzież

przeciętnie usprawnioną , a więc najliczniejszą . Poszczególne próby należało wykonywać

zgodnie z przepisami lekkoatletycznym. W stosunku do swego pierwowzoru, tj. baterii

testów Mydlarskiego, charakteryzowany instrument pomiarowy został mocno "usporto-

wiony".

F. Test sprawności motorycznej Ludwika Denisiuka

Bateria testów została opracowana przez Denisiuka dwukrotnie. Pierwsze opraco-

wanie [Denisiuk, Milicerowa 1969] ukazało się drukiem po długotrwałych poszukiwa-

niach i próbach metodologicznych [Denisiuk 1961] oraz przebadaniu w 1963 r. oko ło

19 tys. osób wylosowanych spośród młodzieży szkół warszawskich. W 1973 r. ponownie

dokonano oceny poziomu cech motorycznych u podobnej grupy m łodzieży tym samym

instrumentem pomiarowym. Na tej podstawie [Denisiuk 1975] uaktualniono punktację

oraz dokonano nieznacznego uzupełnienia testu.

Na baterię testów sk ładało się pięć prób, które, jak przyjmowano, miały mierzyć

ściśle określone cechy motoryczne: 1) szybkość (biegi krótkie) - bieg 30 m dla dzieci z klas I-III, bieg 30 m albo 40 m dla

dzieci z klas IV, 40 m lub 60 m dla dzieci z klas V oraz dla m łodzieży od VI klasy wzwyż

włą cznie 60 m. Biegi odbywają się indywidualnie. Obowią zuje start wysoki;

173



2) zwinność (bieg z przewrotem na materacu) - wyznacza się czasem ćwiczenia, w trakcie

którego wykonuje się bieg i okr ążenie chor ą giewki, przewrót w przód, obiegnięcie

drugiej chor ą giewki, bieg na czworakach, ponowny przewrót w przód oraz bieg

i okr ążenie chor ą giewki (ryc. 53);

Ryc. 53. Trasa biegu z przewrotem na materacu [wg Denisiuka 1969]

3) siła (rzut piłk ą lekarsk ą znad głowy w przód) - odległość rzutu piłk ą lekarsk ą jedno-kilogramową dla klasy I-IV oraz dwukilogramową od klasy V wzwyż;

4) moc - wyskok dosiężny lub skok w dal z miejsca - wprowadzony w opracowaniu

z 1975 r.;

5) wytrzymałość (przysiady z wyrzutem nóg lub bieg 300 m - do wyboru) - dla dziewczą t

i chłopców od klasy VIII,

a) z postawy zasadniczej do przysiadu podpartego, wyrzut nóg w tył, powrót do

przysiadu podpartego, postawa wyprostowana z klaśnięciem w dłonie nad głową .

Ocena na podstawie liczby powtórzeń ukończonych cyklów ruchów - chłopcy

w cią gu 1 min, a dziewczęta 30 s,

b) bieg 300 m — bieg odbywa się indywidualnie, wyłą cznie na przepisowej bieżni

lekkoatletycznej.

Bateria testów Densiuka miała być-w założeniach autora — wykorzystywanaw procesie świadomego kierowania rozwojem cech motorycznych uczniów. Posługują c

się tym testem, stosunkowo łatwo można było znaleźć punktowy odpowiednik danego

wyniku (w 100-punktowej skali T) i na tej podstawie sporzą dzić indywidualne lub klasowe

profile sprawności fizycznej.

G. Test sprawności studentów Stefana Pilicza

Pilicz [1963] zmodyfikował i dostosował do warunków polskich baterię testów

amerykańskich Barrowa. Po gruntownych studiach metodologicznych autor zaproponował

nastę pują cy zestaw prób:

1) skok w dal z miejsca - próba mocy;

2) rzut piłk ą lekarsk ą znad głowy w przód (mężczyźni - 3 kg, kobiety - 2 kg) - próba si ły;

3) bieg zygzakiem ("koperta") 5 m x 3 m - próba zwinności.

Zaletą tego testu miała być łatwość przeprowadzenia poszczególnych prób, możli-

wość dokonania pomiaru w warunkach sali gimnastycznej oraz mała czasochłonność.

174



Zgodnie z przeznaczeniem normy zosta ły opracowane na podstawie badań młodzieży

akademickiej.

H. Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej (ICSPFT)

Stosowanie w różnych krajach i regionach świata niejednolitych metod oceny nie pozwala na prowadzenie jakiejkolwiek analizy porównawczej sprawności fizycznej

współczesnej populacji. Ponieważ, z różnych punktów widzenia, taka ocena mog łaby być

bardzo interesują ca, podjęto tę kwestię kiedy w 1964 r. w Tokio obradował Kongres

zorganizowany z racji odbywanych tam Igrzysk Olimpijskich. Wówczas to w efekcie

dyskusji powołano Międzynarodowy Komitet ds. Standaryzacji Testów Sprawności

Fizycznej. Długotrwałe i żmudne prace Komitetu sfinalizowano podczas konferencji

odbywanej w 1971 r. w Oxfordzie, oddają c do użytku baterię testów, zwaną popularnie

"Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej".

Komitet zalecił stosowanie testu dla osób w wieku od 6 do 32 lat i zaproponowa ł

nastę pują ce próby:

1) bieg 50 m - próba szybkości ;

2) skok w dal z miejsca - próba mocy;

3) bieg wytrzymałościowy na dystansie 600,800 lub 1000 m (w zale żności od płci

i wieku);

4) pomiar dynamometryczny siły dłoni;

5) podcią ganie na dr ążku lub wytrzymanie w zwisie na dr ążku - próba siły r ą k

i barków;

6) bieg wahadłowy 4 x 10 m z przenoszeniem klocka - próba zwinno ściowa;

7) sk łony w przód z leżenia tyłem w czasie 30 s - próba si ły mięśni brzucha;

8) g łę bokość sk łonu tułowia w przód - próba gibkości .

Zaproponowany instrument pomiarowy nie został wyposażony w jakieś między-

narodowe normy punktowe. Sprawia to, że posługiwanie się nim i interpretacja

uzyskanych wyników mogły być odnoszone jedynie do tworzonych norm narodowych i

regionalnych. W Polsce z inicjatywy Trześniowskiego przeprowadzono w 1979 r.

badania około 233,5 tys. młodzieży szkolnej. W efekcie później już podjętych prac udałosię opracować tabele punktowe w tzw. skali "T" dla chłopców i dziewczą t w wieku od

4,5 do 19,5 lat [Trześniowski, Pilicz 1989].

I. Test Sprawności Fizycznej Zdzisława Chromińskiego

W latach 80. kolejnymi specjalnymi zarzą dzeniami Ministra Oświaty i Wychowa-

nia był wprowadzony do szkół w Polsce test opracowany przez Chromińskiego [1981,

1986].

Test ten obejmował nastę pują ce próby:

1) bieg krótki

- 40 m ze startu wys okiego dla uczniów w wieku 7-9 lat,

- 60 m ze startu niskiego dla uczniów w wieku 10 lat i więcej;

2) rzut piłk ą lekarsk ą obur ą cz w tył ponad głową

- i kg dla uczniów w wieku 7-8 lat ,

175



- 2 kg dla uczniów w wieku 9 lat,

- 3 kg dla uczniów w wieku 10 lat i powyżej;

3) bieg wytrzymałościowy

- trucht za liderem w tempie ok. 7-8 min/km dla uczniów w wieku 7,8 i 9 lat (ocenia

się czas biegu),

- 600 m (dziewczęta) i 1000 m (chłopcy) dla uczniów w wieku 10 lat i powyżej.

Test posiadał opracowane przedziały norm (3-stopniowa skala), którym towarzy-szyła odpowiednia tabela poprawek (w zależności od wysokości ciała) dla wyników

w rzucie piłk ą lekarsk ą .

J. Indeks Sprawności Fizycznej Krzysztofa Zuchory

Indeks Sprawności Fizycznej stanowił instrument pomiarowy mają cy służyć samo-

kontroli i samoocenie. Proponowane próby są możliwe do wykonania w zasadzie przez

każdego i niemalże w każdych warunkach. Ćwiczenia - jak podawał autor - wybrano

spośród wielu znanych testów sprawności fizycznej, równocześnie upraszczają c ocenę

oraz załą czają c propozycje norm dla poszczególnych kategorii wieku. Oceny w "Indeksie"

mają charakter względny i tym samym umożliwiają porównanie osią gnięć osób w różnymwieku, tj. od 6 do 71 i więcej lat. Normy zostały opracowane w ten sposób, że ocenę

minimalną może uzyskać 90% populacji, dostateczną 80%, dobr ą - 60%, bardzo dobr ą -40%, wysok ą - 20% i wybitną - 10%. Tym samym każdy może skontrolować swoje

postę py i znaleźć zachętę do dalszej pracy nad sobą i swoją sprawnością fizyczną . Autorem

opracowania był Zuchora [1982] z AWF w Warszawie.

W omawianej baterii testów uwzględniono nastę pują ce próby:

1) próba szybkości. Wykonuje się bieg sprinterski w miejscu w cią gu 10 s z jednoczesnym

klaśnięciem pod uniesioną nogą . Uwzględnia się sumę klaśnięć;

2) próba skoczności. Przeprowadza się skok w dal z miejsca, a odległość mierzy się

stopami;

3) próba siły ramion. Wykonuje się zwis wolny na dr ążku lub gałęzi (jednor ą cz lub

obur ą cz), a w miar

ęsprawno

ści si

łowej jest czas wytrzymania w odpowiedniej pozycji;4) próba gibkości. Oceny dokonuje się w zależności od głę bokości sk łonu tułowia w przód;

5) próba wytrzymałości. O wyniku decyduje czas trwania biegu lub pokonany dystans.

Bieg należy wykonywać w tempie 120 kroków na minutę;

6) siła mięśni brzucha. Miar ą jest tu czas wykonywania ćwiczenia polegają cego na

poprzecznych "nożycach" w pozycji leżą c na plecach.

Każde ćwiczenie jest punktowane w skali od 1 do 6 pkt. Suma punktów za

poszczególne próby daje obraz sprawności fizycznej w zależności od danej kategorii

wieku.

K. Bateria testów do oceny sprawności fizycznej osób dorosłych TKKF

Jest to materiał służą cy samokontroli i samoocenie sprawności fizycznej, propago-wany przez TKKF m.in. w broszurze: "Sprawdź swoją sprawność fizyczną ". Autorami

opracowania byli Pilicz i Żmudzki [1973], którzy zaproponowali uwzględnienie nastę pu-

ją cych testów:

176



1) siły (uginanie i prostowanie ramion w podporze - "pompki")

a) kobiety - maksymalna liczba wyprostów kończyn górnych z pozycji leżą cej, pod

pierają c się kolanami (przy wyprostowanym tułowiu),

b) mężczyźni - maksymalna liczba wyprostów kończyn górnych, przy czym nie jest

dozwolone podpieranie się kolanami, a jedynie końcami palców stóp;

2) mocy (wyskok dosiężny)

Test polega na zaznaczeniu na ścianie lub tablicy maksymalnej wysokości sięgu palcamir ęki sprawniejszej (bez wspinania się na palce) oraz oznaczeniu najwyższej wysokości

dosiężnej po kilku wyskokach. Miar ą wyskoku jest odległość (różnica) między tymi

dwoma punktami;

3) gibkości (głę bokość sk łonu tułowia w przód)

W teście wykonuje się, przy wyprostowanych nogach, sk łon tułowia w dół, stoją c na

podwyższeniu. Końcami palców należy sięgnąć możliwie jak najniżej i utrzymać tę

pozycję przez ok. 2 s. Różnica pomiędzy poziomem stania przez badanego a najniższym

zaznaczonym punktem jest miar ą gibkości;

4) wytrzymałości (bieg lub marsz)

Ocenę przeprowadzano w sposób zróżnicowany w zależności od wieku i p łci .

W grupach wieku 20-29 lat oraz 30-39 lat miar ą wytrzymałości jest czas biegu na

dystansie 1000 m. W wieku 40-49 łat oraz 50-59 lat dla kobiet przewidywano marsz nadystansie 3 km, a w wypadku mężczyzn 5 km. W grupie najstarszej, tj. 60-70 lat

proponowano u kobiet marsz na 2 km, a u mężczyzn 3 km.

Dla każdej z prób podawano odpowiednie normy w kolejnych dekadach lat życia.

L. Powszechna Karta Sprawności Fizycznej

Powszechna Karta Sprawności Fizycznej została opracowana przez Pilicza przy

współ pracy Demela [1978] na zlecenie GKKFiT w 1978 r. Materiał ten miał być "przy-

czynkiem do rozbudzenia bardziej wnikliwego zainteresowania społeczeństwa sprawami

własnej sprawności fizycznej". Za podstawowe elementy podlegają ce ocenie autorzy

uznali: 1) kontrolę ciężaru ciała;

2) kontrolę postawy ciała (wg podanych zasad w lustrze);

3) wybrane wskaźniki fizjologiczne (wydolność wg Beukera i Richtera);

4) zestaw 19 prób (testów) sprawności fizycznej.

Normy w zakresie prób sprawnościowych opracowano odr ę bnie dla kobiet i męż-

czyzn w wieku od 20 do 70 lat, z podziałem na poszczególne dekady lat życia. Autorzy

opracowania silnie akcentowali, że prezentowany materiał winien służyć ocenie swojej

sprawności niejako w uk ładzie zamkniętym, a więc być instrumentem własnej, wewnętrz-

nej miary osią gnięć.

M. Europejski Test Sprawności Fizycznej - "Eurofit"

Testy "Eurofitu" [1989, 1993] stanowią kolejną , po "Międzynarodowym Teście

Sprawności Fizycznej" [Trześniowski, Pilicz 1989] propozycję unifikacji w skali ponad-

państwowej pomiaru sprawności fizycznej dzieci i młodzieży, dostosowaną do potrzeb

177



szkolnego wychowania fizycznego i sportu oraz badań naukowych. Idea testu zrodziła się

w Komitecie Badań nad Sportem przy Radzie Europejskiego Komitetu Rozwoju Sportu.

Głównym przesłaniem była tu chęć stworzenia "zestawu europejskiego" i przez to wnie-

sienie wk ładu do większej jedności między państwami - członkami Komitetu.

Po kilkakrotnych seminariach naukowych z udziałem wybitnych ekspertów oraz

poważnej weryfikacji eksperymentalnej baterii testów, podczas której poddano bada-

niom ponad 50 tys. Dzieci z 15 państw członkowskich, opracowano w 1988 r. ostateczną wersję "Eurofitu" [1988]. Przedmiotem szczególnej troski było spełnienie kryteriów

dotyczą cych rzetelności, trafności i obiektywności. Bateria testów jest oparta na nowo-

czesnej koncepcji rozumienia sprawności fizycznej, a autorzy wyróżnili nie tylko elementy

"powią zane z osią gnięciami" (P-RF), ale i wprost "powią zane ze zdrowiem" (H-RF) -

ryc. 54.

Ryc. 54. Komponenty sprawności fizycznej (ang. physical fltness) [Eurofit, 1993]

Bateria testów obejmuje 10 prób, poprzez które mierzy się 6 tzw. wymiarów i 9

czynników sprawności. Ponadto konieczne jest uwzględnienie pomiarów antropometrycz-

nych oraz wieku i płci (tab. 15).

Testy "Eurofitu" są przeznaczone głównie dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym

6-18 lat, ale mogą być też stosowane w grupach starszych.

Zasługą prof. prof. Grabowskiego oraz Szopy jest spopularyzowanie tej baterii

testów w Polsce. Dokonali oni w 1989 r. tłumaczenia oryginału na język polski (wydaw-

nictwo: AWF w Krakowie). W 1993 r. test "Eurofit" nieznacznie zmodyfikowano i

uzupełniono.

178



Tab. 15. "Eurofit" - komponenty, czynniki i testy sprawności fizycznej (wg Eurofit

1993-II wydanie)

Uwaga:

Nazwy starano się oddać możliwie wiernie, zgodnie z oryginałem w j. angielskim, ale zawsze adekwatność przek ładu może być dyskusyjna.

N. Eurofit dla osób dorosłych

Bateria testów "Eurofit dla dorosłych" [Oja, Tuxworth 1995] stanowi istotne

rozwinięcie idei testu "Eurofit" [1988, 1989, 1993]. Powstała ona z inicjatywy Rady

Europy w Strasburgu w celu unifikacji w skali europejskiej metod pomiaru sprawności

fizycznej również wśród osób dorosłych (od 20 roku życia). Bateria ta jest oparta na podobnej koncepcji teoretycznej jak jej pierwowzór, tj. obejmuje zarówno elementy

health-related fitness (H-RF)jaki performance-related fitness (P-RF)-tab.l6.

179



Tab. 16. Struktura testu "Eurofit dla dorosłych" [Oja, Tuxworth 1995]

180



O. Test Sprawności Fizycznej Dzieci i M łodzieży - YMCA

Test został opracowany na zlecenie YMCA przez profesora i dyrektora Szkoły

Zdrowia, Wychowania Fizycznego, Rekreacji i Tańca z Uniwersytetu Stanowego

w Luizjanie (USA) - B. Dona Franksa [1989], a w polskim tłumaczeniu (Osiński,

Wachowski) został wydany w 1994 r. przez AWF w Poznaniu. Głównym celem pomiaru

sprawności jest tu "promocja zdrowia" i motywowanie do kształtowania pożą danego stylużycia, nastawionego na uczestnictwo w aktywności fizycznej, satysfakcjonują cy wyglą d,

wysok ą zdolność do pracy i dobre samopoczucie. Test ujmuje wyłą cznie pięć komponen-

tów uznawanych za istotne dla zdrowia (H-RF) - tab. 17.

Tab. 17. Struktura Testu Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży - YMCA [Franks1989]

Wyniki testu są analizowane na podstawie rzeczywistych potrzeb z punktu widzenia

standardu zdrowia, a nie w odniesieniu do pozycji osobnika w populacji. Konstrukcja norm

nie jest tu więc oparta na statystycznej ocenie miejsca osobnika w zmienności danej cechy

w populacji, ale kryterium stanowi tu wyłą cznie pożą dany poziom zdrowia.

Konkluzje

Dokonują c względnie obszernej prezentacji testów sprawności fizycznej, również

tych, które były oparte na koncepcjach całkowicie dzisiaj nieaktualnych, mieliśmy na

uwadze, że (1) student winien również poznać znaczą ce w przeszłości dokonania

polskiej myśli teoretycznej, (2) chcieliśmy pokazać ewolucję postę powania oraz ułatwić

studiowanie i zrozumienie starszych prac różnych autorów, (3) w badaniach porównaw-

czych (np. trendów sekularnych) trzeba korzystać z narzędzi dok ładnie takich samych,

jakie wykorzystywali inni autorzy wcześniej. Zdecydowaliśmy się też na nierozbudowy-wanie listy możliwych - w świetle obecnych tendencji - do stosowania testów z tego

powodu, ze wcześniej takie zestawy publikowali inni autorzy [Drabik 1992,1997 a, 1997b;

Pilicz 1997]. Drabik [1997] wyraża też przypuszczenie: "prawdopodobne jest jednak, że

181



już w krótkim czasie, wszystkie testy narodowe zostaną wyparte przez test międzynaro-

dowy ...". Spośród wyżej wymienionych za nowoczesne, dość powszechnie akceptowane

testy sprawności fizycznej, a więc godne zalecenia, uznajemy przede wszystkim: Eurofit,

Eurofit dla dorosłych, YMCA - test dla dzieci i młodzieży.

Podsumowują c, prezentację kolejnych baterii testów sprawności fizycznej, pra-

gniemy jeszcze raz podkreślić, że zgodnie z aktualnymi tendencjami, powinny one służyć

przede wszystkim postawieniu diagnozy o prawidłowościach przebiegu podstawowych procesów funkcjonalnych i być użyteczne w tworzeniu zachowań prozdrowotnych. Kon-

trola powinna też ułatwiać projektowanie dalszej pracy, a tym samym stać się

pretekstem do tego, aby uczyć, jak ukształtować swoje ciało, doskonalić zdrowie,

i w ogóle - jak żyć w kulturze fizycznej. Domaga się tego zarówno proces

kształtowania świadomego stosunku wychowawcy fizycznego do efektów jego pracy, jak

i konieczność wyeksponowania elementów samokontroli i samooceny.

W zakończeniu tego rozdziału musimy też wskazać, że z czysto badawczego punktu

widzenia jakiekolwiek testy sprawności fizycznej nie mogą stanowić w pełni wiarygodne-

go narzędzia pomiaru. Niekiedy też, zamiast do informacji pośrednich o wielkości danej

cechy czy obiektu, powinniśmy odwołać się do laboratoryjnych metod bezpośredniego

pomiaru. Raczek [1987] podkreślał znaczenie tych metod w precyzyjnym diagnozowa-

niu bardziej elementarnych cech i funkcji, które stanowią podstawę złożonych uwarunko-wań motoryczności (piętro predyspozycji motoryczności). Z pewnością w rozeznaniu

zarówno uwarunkowań, jak i kwantyfikacji zewnętrznego obrazu motoryczności jest

konieczne wykorzystanie wyników badań, zebranych metodami wypracowanymi na

gruncie w szczególności: biochemii, fizjologii, antropologii fizycznej, biomechaniki,

psychologii (rozwojowej, eksperymentalnej, różnic indywidualnych) itd. W tym sensie

badacz w zakresie antropomotoryki jest zmuszony korzystać również z metod i technik

badawczych wypracowanych na gruncie innych dyscyplin nauki. Niekiedy specyficzne

pozostaną tu jedynie cele badawcze i sposób ujęcia danego przedmiotu.

182



X. PODSTAWOWE PRZESŁANKI KONSTRUKCJII REALIZACJI PROGRAMU AKTYWNOŚCIFIZYCZNEJ

1. RÓŻ NORODNOŚĆ POTRZEB I OGRANICZENIAW STANOWIENIU CELÓW KSZTAŁTOWANIASPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

Współczesna teoria wychowania fizycznego oraz teoria rekreacji fizycznej wpro-wadziły nowe ujęcie struktury oraz nowe spojrzenie na cele i zasady kształcenia poszcze-gólnych elementów sprawności fizycznej.

Elementy sprawności i ich trening - jak wcześniej przedstawialiśmy - mogą być wprost ukierunkowane na zdrowie (health related fitness) i rozwój określonych osią gnięć motorycznych (performance-related fitness). Oczywiście, trzeba zdawać sobie sprawę z umowności tego podziału. W praktyce bowiem, kształtują c dok ładnie ten sam elementsprawności, możemy akcentować albo potrzebę poprawy funkcji ustroju i profilaktykizdrowotnej, albo też nastawić się na osią gnięcia sportowe i rywalizację z innymi.

Chociaż zagadnieniem kształtowania wymienionych elementów sprawności fizy-cznej zajmuje się w jakiejś mierze również teoria i praktyka sportu wyczynowego, to czynito w wielu momentach w odniesieniu do zgoła innych aspektów i zadań. Przypomnijmy:sportowy wyczyn przesycony jest przede wszystkim ideą rywalizacji i specjalizacji rucho-wej, a w procesie wychowania i kształcenia fizycznego odwołujemy się do wszechstron-ności działania. O ile w sporcie zawsze celem nadrzędnym będzie sportowe mistrzostwow określonej stereotypem ruchowym konkurencji czy dyscyplinie, to tu stawiamy sobiechwalebny cel rozwijania zdrowia, przygotowania człowieka do życia i odczuwania pełnejsatysfakcji w działaniu. Innymi wreszcie słowy, w sporcie zawodniczym — typ i forma

ruchowego działania, pokonywany ciężar, intensywność wysiłku i przygotowanie dosukcesu w rywalizacji z innymi określają sposób postę powania; zaś wychowanie fizycznei rekreacja muszą się liczyć przede wszystkim z trosk ą o zdrowie, sprawność fizyczną i wydolność ustroju oraz tymi potrzebami, jakie stawia przed człowiekiem zdrowystylżycia.

Analiza piśmiennictwa traktują cego o powią zaniach niektórych podstawowychelementów sprawności fizycznej wskazuje, że nagromadzono tu szczególnie wiele

sprzecznych ze sobą , niekiedy wręcz zaskakują cych, informacji i wniosków.

Istnieje wiele złożonych przyczyn takiego stanu rzeczy. Na niektóre spośród nich pokrótce zwrócimy uwagę: (1) przedstawiają c dane z badań naukowych, stosuje się rożne sposoby oceny zależności między zdolnościami motorycznymi, np. parametryczne

183



i nieparametryczne , (2) do oceny możliwości fizycznych osobnika używa się odmien-nych typów wskaźników-jedne charakteryzują możliwości absolutne, inne względ-ne, (3) mierzy się tę samą właściwość raz w uk ładzie zewnętrznym (np. siłę przez podniesiony ciężar sztangi), a innym znów razem w uk ładzie wewnętrznym (np. liczbę ugięć kończyn górnych w zwisie), (4) pomiaru poszczególnych typów możliwości fizycz-nych osobnika dokonuje się często w zupełnie różnych aktach ruchowych, angażują c

odmienne grupy mięśniowe.W piśmiennictwie, omawiają c proces treningu podstawowych elementów spraw-

ności, wielokrotnie podkreśla się fakt, że nie ma możliwości jakiegokolwiek izolowa-

nego czy jednokierunkowego oddziaływania. W istocie mówimy, że ćwiczenie macharakter szybkościowy (anaerobowy), bo zdolności te zdają się wystę pować w sposóbnajbardziej reprezentatywny; nazywamy jakieś ćwiczenia siłowymi, bowiem uznajemy,że siła w nich dominuje nad innymi elementami sprawności itd. Każde zatem ćwiczenieruchowe jest przesycone odpowiednim poziomem szybkości, siły, wytrzymałości czy też zdolnościami koordynacyjnymi. Nadto należy przyjąć, że wyniki wszelkich powią zań między fizycznymi możliwościami osobnika mają logiczne uzasadnienie wówczas, jeśliinterpretuje się je w kontek ście określonych, szeroko rozumianych warunków i kryteriów pomiarowych. Rezultaty prac prowadzonych na grupach wysoko kwalifikowanych za-

wodników, rzadko tylko znajdują pełne potwierdzenie w wypadku ich odniesienia dogrup osobników niewyselekcjonowanych. Poważne niebezpieczeństwo kryje się w bez-krytycznym przenoszeniu stylu postę powania i metod treningowych z obszaru sportowegowyczynu w obr ę b np. szkolnego wychowania fizycznego czy rekreacji fizycznej.

2. ANAEROBOWY I AEROBOWY SYSTEM DOSTARCZANIAENERGII JAKO PODSTAWA KLASYFIKACJI TYPÓWWYSIŁKU FIZYCZNEGO

Wykonanie jakiegokolwiek ćwiczenia i fizycznej pracy wiąże się z potrzebą do-starczania niezbędnej energii. Wyróżnia się dwa podstawowe systemy dostarczania ener-

gii: (1) anaerobowy, (2) aerobowy. System anaerobowy jest zwią zany z dostarczaniemznacznej energii w krótkim czasie, np. biegu na 100 m. W pierwszej fazie, alaktalnej(bezmleczanowej) do resyntezy ATP są wykorzystywane mięśniowe zasoby fosfokreaty-ny. W drugiej fazie, laktalnej (mleczanowej), energia jest uzyskiwana w procesie gliko-lizy. System anaerobowy może być podstawowym źródłem energii do pracy o wysokiejintensywności przez czas do 90 sekund [Wuest, Bucher 1991]. System aerobowydostarcza energii do wykonywania zadań o mniejszym wysiłku, ale wykonywanych przez dłuższy czas. Przyjmuje się, że tego typu wysiłki trwają z reguły powyżej 4 minut.

Pojęcie "zależności parametryczne i nieparametryczne" wprowadzają w swojej pracy Zaciorski, Kulik,Smirnow (1970). I tak w jednym wypadku si ła może być "zadawana" warunkami eksperymentu (np. 1,2,3...8 kG) i wtedy siła dominuje parametrycznie nad pr ędkością . W innym wypadku wartość parametru może być z góry ustalona (np. 6 kg) i taki zwią zek nazywa się nieparametrycznym.

184



W typowych wysiłkach aerobowych złożone metaboliczne przemiany zachodzą ce

w komórkach pracują cych mięśni są realizowane przy pełnym pokryciu zapotrzebowania

na tlen (tab. 18).

Tab. 18. Wykorzystywany system energii w zależności od czasu trwania i typu wysiłku

fizycznego [wg Wuest, Bucher 1991]

3. METODY ODDZIAŁYWANIA WYSIŁKIEM FIZYCZNYM

W procesie kształtowania i doskonalenia poszczególnych elementów sprawności

fizycznej są wykorzystywane różne metody oddziaływania wysiłkiem fizycznym, w

sporcie zwane metodami realizacji obciążeń treningowych (ryc. 55). Kryterium klasyfi-

Ryc. 55. Podstawowe metody realizacji obciążeń treningowych [wg Raczek 1986].

185



kacji tych metod stanowi cią gły bą dź przerywany charakter wysiłku [Raczek 1986,

Sozański, red. 1994]. W każdej z tych dwu podstawowych grup metod można wyróżnić

ich główne odmiany, które charakteryzują się swoistymi wielkościami sk ładowymi obcią -

żenia, wyznaczonymi przez: intensywność, objętość, czas przerwy i czas trwania wysiłku

(ryc.56).

186



• Metody cią gle. Podstawową cechą tych metod jest brak przerw odpoczynkowych.

Występuje <u równocześnie duży zakres pracy podejmowanej w warunkach rdwnowagi

tlenowej. Metody cią głe są bardzo skuteczne w zwiększaniu tlenowych zdolności ustroju

oraz w poprawie ogólnej odporności na wysiłek. Długotrwały wysiłek zmusza do

maksymalnej ekonomiki pracy mięśniowej i prowadzi do jednoczesnego doskonalenia

techniki ruchu. Wśród grupy metod o charakterze cią głym wyróżnia się metodę cią głą

jednostajną i cią głą zmienną . Metoda cią gła jednostajna cechuje się długotrwałą pracą

wykonywaną ze względnie równomierną intensywnością . Metoda cią gła zmienna cha

rakteryzuje się, co prawda, stałym wysiłkiem, ale intensywnośc5 ulega tu ściśle zapla

nowanym lub w zależności od potrzeb dostosowania się do różnych czynników

zewnętrznych szeregu nieplanowanym zmianom.

Grupę metod cią głych uznaje się za przydatną również w kształceniu sprawności

u dzieci i młodzieży [Raczek 1986]. Rozwój mechanizmów energetycznych, wyzwala-

nych w czasie wysiłków cią głych (wysiłków głównie tlenowych), jest tu bardzo korzy-

stny i adekwatny dla stymulacji młodego ustroju. Znacznie ostrożniej trzeba postępować

w wypadku rozwijania tą metodą zdolności aerobowych u osób w wieku średnim

i starszym. Obowią zuje nade wszystko ostrożność w postępowaniu, progresja obciążeń,

umiarkowany wysiłek i stała obserwacja ćwiczą cych. W praktyce rekreacji fizycznej

podstawowymi użytecznymi formami ruchu będą tu marsze oraz jazda na rowerze. Bieg

cią gły, nawet stosowany bardzo umiarkowanie, może stanowić już zbyt ryzykowny

środek treningu.

• Metody przerywane. Znamienną cechą tej grupy metod są planowe, powtarzane

zmiany obciążenia i wypoczynku. Metoda interwałowa charakteryzuje się z góry

założonym pojawianiem się zaprogramowanego obciążenia i niepełnego odpoczynku.

Ściśle określone pozostają : intensywność i czas trwania bodźca oraz długość przerw

odpoczynkowych. Istotą metody jest to, że kolejny wysiłek jest zawsze podejmowany

przy niezlikwidowanym zmęczeniu po uprzednim obciążeniu. W sporcie wyczynowym

na ogół zak łada się, że wysiłek winien doprowadzić do częstości skurczów serca ok.

180 uderzeń/min. W czasie owej skróconej przerwy zachodzą szczególnie istotne

przemiany o charakterze adaptacyjnym oraz o dużym znaczeniu bodźcowym. Czas

trwania przerwy określa się na ogół na ok. 1/3 pełnej przerwy odpoczynkowej

(tzw. przerwa korzystna), co zwykle zbiega się z momentem powrotu tętna do120-130 uderzeń/min. Po tym okresie niepełnego odpoczynku nastę puje kolejne obcią żenie wysiłkiem. Liczba powtórzeń kolejno po sobie nastę pują cych faz aktywnego

wysiłku i wypoczynku jest przede wszystkim zależna od czasu trwania pojedynczego

obciążenia i jego intensywności. Interwałowa metoda oddziaływania wysiłkiem fizycz

nym wystę puje w dwu wariantach: ekstensywnym i intensywnym. W obu tych

wariantach metody interwałowej można spodziewać się znacznych efektów pracy, ale

wysiłek jest tutaj wyją tkowo znaczny i zalicza się je do ostro bodźcowych. Jedynie

metoda interwałowa ekstensywna jest godna polecenia dla młodzieży i osób nietrenują -cych o dobrej kondycji fizycznej, a i to raczej z umiarem, po pewnym okresie przygo

towania. Metoda ta cechuje się obciążeniem umiarkowanym o średniej mocy, krótkim

czasem wypoczynku i dużą liczbą powtórzeń. Wzrost częstości skurczów serca nie

przekracza 180 uderzeń/min. Metoda ta posiada duże zastosowanie w sporcie wyczy

nowym, gdzie dostrzega się jej szczególne zalety w wypadku kształtowania wytrzymałości ogólnej i ukierunkowanej wytrzymałości siłowej [Raczek 1986, Sozańśki, red.

1994]. Obserwuje się korzystny wpływ na regulację uk ładu sercowo-naczyniowego

187



i ekonomizację procesów metabolicznych. Metoda interwałowa intensywna jest oparta

na wysiłkach o wyją tkowo wysokiej intensywności. Wysiłek powoduje wzrost częstości

tętna wyraźnie ponad 180 uderzeń/min. Jest ona stosowana wyłą cznie w treningu ściśle

sportowym dla rozwoju tzw. wytrzymałości szybkościowej oraz tempowej.

Do grupy metod przerywanych zaliczamy też metodę powtórzeniową . Wysiłki

mają z reguły bardzo intensywny charakter i są powtarzane po optymalnym z punktu

widzenia potrzeby wypoczynku czasie przerwy. Konieczny jest tu powrót organizmu doniemal całkowitej równowagi, a więc przerwa musi być dostatecznie długa. Zasadą jest,

że nastę pny wysiłek powinien nastę pować dopiero wtedy, kiedy tętno obniży się do ok.

100 uderzeń/min lub w zależności od osobnika nawet znacznie poniżej. Wysiłki mają przy

tej metodzie charakter maksymalny lub submaksymalny, co powoduje duże zadłużenie

tlenowe. Stą d i przerwa jest nie tylko długa, ale i ma ona z reguły bierny charakter.

W sporcie metoda ta jest wykorzystywana jako podstawowa w wypadku kształcenia siły

maksymalnej, szybkości oraz wytrzymałości szybkościowej. Równocześnie obserwuje się

korzystny wpływ na ekonomizację procesów metabolicznych, wzrost zdolności beztleno-

wych i rozrost mięśni. Długi czas przerw odpoczynkowych i stosunkowo wielostronne

oddziaływanie powodują , że metoda ta może być uznawana w procesach wychowania

fizycznego oraz rekreacji za bardzo użyteczną w kształtowaniu większości elementów

sprawności fizycznej.Podejmują c w dalszych rozdziałach skomplikowane zagadnienie kształtowania

poszczególnych elementów sprawności fizycznej, kierowano się przede wszystkim potrze-

bą uporzą dkowania istnieją cych już poglą dów. Dążono do takiego zebrania danych i ich

interpretacji, aby mogły one mieć określone znaczenie praktyczne. W wypadku omawiania

poszczególnych elementów sprawności zrezygnowano z referowania wielkiej liczby

szczegółowych badań, a jedynie skoncentrowano się na ustaleniu ogólnych prawidłowości

z nich wynikają cych.

4. ZASADY W REALIZACJI PROGRAMU TRENINGU

Istnieją pewne ogólne zasady, których uwzględnienie jest ważne w konstruowaniu programu treningu, niezależnie od stawianych przed treningiem szczegółowych celów

[Heyward 1997].

• Zasada specyficzności treningu. Wskazuje, ona że fizjologiczna i metaboliczna

odpowiedź oraz adaptacja do ćwiczeń treningowych są specyficzne oraz zależne od typu

ćwiczeń i zaangażowanych grup mięśniowych. Zupełnie inne wymagania musi spełniać

aktywność fizyczna, jeśli ma być efektywna w rozwoju wydolności aerobowej, gibkości

ciała lub siły mięśniowej.

• Zasada zwiększonego obciążenia. Poprawa poszczególnych komponentów sprawno

ści fizycznej wymaga, aby fizjologiczny system ustroju był poddany takiemu obciążeniu,

do którego dany ćwiczą cy nie jest przyzwyczajony. Zwiększone obciążenie może być

osią gnięte przez przyrost częstości, intensywności lub czasu trwania ćwiczeń. Grupy

mięśniowe mogą być efektywnie obciążane przez wzrost liczby powtórzeń, serii,

ciężaru.

• Zasada progresji w treningu. Program zajęć winien prowadzić do stopniowego

przyrostu objętości i obciążeń treningowych. Każda progresja powinna być stopniowa,

188



ponieważ dążenie do uzyskania zbyt wiele w krótkim czasie może prowadzić do kontuzjiuk ładu mięśniowego i szkieletowego oraz wycofywania się ćwiczą cych z dalszegotreningu.

• Zasada uwzględnienia począ tkowego poziomu. Jednostka z niskim począ tkowym poziomem sprawności fizycznej będzie osią gała większy relatywny (%) postę p i szybszetempo poprawy w porównaniu z osobami z przeciętnym i wyższym poziomem wyjścio

wym. Na przyk ład, podczas pierwszych miesięcy treningu siłowego (z oporem), jednostka o słabym poziomie rozwoju siły mięśniowej może poprawić swój poziom nawet0 20% lub więcej, gdy dobrze wytrenowany sportowiec poprawi się w tym samym czasietylko o 1 % lub mniej.

• Zasada indywidualnego zróżnicowania. Indywidualna reakcja na trening jest bardzoróżna i zale ż y od takich czynników, jak: wiek, począ tkowy poziom sprawności fizycznej1 stan zdrowia. Program treningu przede wszystkim winien uwzględniać specyficzne potrzeby, zainteresowania, zdolności i preferencje ćwiczą cych.

• Zasada zmniejszania się efektów. Każda osoba posiada genetycznie wyznaczony pułap, który stanowi granicę możliwej poprawy w efekcie treningu. Kiedy osobnik zbliża się do tego genetycznego pułapu, tempo poprawy sprawności fizycznej maleje,a w końcu nawet, mimo treningu, poziom się obniża.

• Zasada odwracalności zmian. Pozytywne fizjologiczne efekty i korzyści dla zdrowiawynikają ce z podejmowania aktywności fizycznej i ćwiczenia są odwracalne (tj. cofają się). Kiedy jednostka zaprzestaje treningu (ang. detraining), efekty sprawnościoweszybko maleją , a w cią gu kilku miesięcy traci się większość wcześniejszych pozytywnych zmian treningowych.

5. GŁÓWNE ELEMENTY W KONSTRUKCJI PROGRAMUTRENINGU

Chociaż wskazania do treningu powinny być zawsze dostosowane do indywi-dualnych potrzeb i możliwości, wyróżnia się pewne wspólne elementy. Te podstawowe

elementy obejmują : (1) formę ćwiczeń, (2) intensywność, (3) czas trwania, (4) często-tliwość treningów, (5) progresję ćwiczeń.• Forma ćwiczeń. Pewne formy ćwiczeń są lepiej dostosowane do rozwoju określonego

komponentu sprawności fizycznej, niż inne (tab. 19). Jeżeli celem są zmiany w zakresiesk ładu ciała, gęstości kości i poziomu stresu, to wielu ekspertów zaleca stosowaniezróżnicowanych form ćwiczeń. Na przyk ład dla poprawy sk ładu ciała skuteczne będzie połą czenie ćwiczeń aerobowych redukują cych nadmiar tłuszczu oraz ćwiczeń z oporem(siłowych), wzmacniają cych muskulatur ę i budowę kości. Dla redukcji zbędnego napię-cia nerwowo-mięśniowego i obniżenia poziomu stresu niektórzy eksperci zalecają koncentrację na jakiejś specyficznej grupie mięśni, aby wywołać stan relaksacji (tzw.technika progresywnej relaksacji lub np. ćwiczenia Tai Chi). Wpływ różnych rodzajówaktywności fizycznej na uk ład kr ążenia ukazano za Drabikiem [1996] na ryc. 57.

189



Ryc. 57. Wpływ różnych rodzajów aktywności fizycznej na uk ład kr ążenia [wg Drabik 1996] Oznaczenia:

T-konkurencje triatlonu, B-bieg, A-aerobik, R-jazda na rowerze, P-pływanie, M-marsz, S — trening

siły

190



Tab. 19. Typy treningu i formy ćwiczeń dla poprawy komponentów sprawności fizycznej

[wg Heyward 1997]

♦PNF - proprioceptive neuromuscular facilitation

• Intensywność. Specyfika zmian fizjologicznych i metabolicznych w ustroju jest zależ

na od intensywności

ćwicze

ń, a ta od: celu, wieku, zdolno

ści, preferencji i poziomusprawności fizycznej. Konieczny jest odpowiedni poziom wysiłku, ale nie można

przekroczyć progu wytrzymałości uk ładu sercowo-oddechowego i mięśniowo-szkiele-

towego (ACSM 1995).

• Czas trwania wysiłku jest odwrotnie skorelowany z jego intensywnością . Wysoka

intensywność ćwiczenia zawsze wywołuje konieczność wcześniejszego jego zaprzesta

nia. Jeżeli ćwiczą cy dobrze adaptuje się do wysiłku, czas trwania treningu można co 2-3

tygodnie stopniowo wydłużać. Dla starszych oraz dla mniej sprawnych zaleca się raczej

przedłużanie czasu treningu niż wzrost intensywności. Większość ćwiczą cych w ogóle

nie powinna podczas jednostki treningowej ćwiczyć dłużej niż 60 minut (ACSM 1995).

Zbyt wydłużony czas ćwiczeń zwielokrotnia niebezpieczeństwo kontuzji lub w prostej

linii prowadzi do przemęczenia i wyczerpania sił. Pamiętajmy, z reguły - "lepiej

wolniej".

• Częstotliwość treningów. Częstotliwość odnosi się tu do liczby zajęć treningowychw jednym tygodniu. Badania naukowe wskazują , że trening w naprzemienne 3 dni

w tygodniu jest z reguły wystarczają cy dla poprawy różnych komponentów sprawności

fizycznej. Częstotliwość zależy od intensywności i czasu trwania oraz celów i możliwo-

191



ści osoby. Dla poprawy poziomu zdrowia zaleca się również umiarkowany trening

podejmowany codziennie. Wówczas konieczna jest zmiana typu treningu (np. aerobowy,

siłowy, ćwiczenia gibkościowe) oraz formy ćwiczeń (np. marsze, jazda na rowerze,

podnoszenie ciężarów). Taki urozmaicony trening zmniejsza ryzyko kontuzji kości,

stawów i mięśni.

• Progresja ćwiczeń. Systematyczny trening wywołuje przystosowawcze zmiany fizjo

logiczne i metaboliczne. Wówczas dla poprawy poziomu sprawności uk ładu kr ąże-niowo-oddechowego oraz mięśniowo-szkieletowego jest konieczne progresywne

zwiększenie obciążenia przez stopniowy przyrost częstotliwości, intensywności i czasu

trwania ćwiczeń. Równoległe, nawet niewielkie przekroczenie granicznej wartości

któregokolwiek z tych elementów naraża na kontuzje.

6. STRUKTURA JEDNOSTKI TRENINGOWEJ

Wielokrotnie wykazywano, że podstawowy podział jednostki treningowej to:

(ł) rozgrzewka, (2) część główna treningu, (3) część końcowa - uspokajają ca (ryc. 58).

• Rozgrzewka. Celem tej pierwszej, wprowadzają cej części treningu, jest stopniowe

wdrożenie do treningu. Chodzi tutaj o wytworzenie stanu gotowości funkcjonalneji stosowne pobudzenie wszystkich uk ładów. Zwykle na rozgrzewk ę przeznacza się

5-10 minut. Wiele zależy od stopnia przygotowania ćwiczą cego oraz charakteru

późniejszego wysiłku. Stwierdzono, że dobrze prowadzona rozgrzewka m.in. prowadzi

do optymalnego pobudzenia uk ładu nerwowego, skraca czas reakcji, przygotowuje

Ryc. 58. Schemat struktury jednostki treningu zdrowotnego dla mężczyzny o poziomie wydolności

35-45 ml/kg/min VO2max [Drabik 1996]

192



stawy i wią zadła, wzmaga reakcję biochemiczną w mięśniach, poprawia kurczliwość

i moc mięśni, zwiększa uwalniacze tlenu z mioglobiny, poprawia motywację do ćwiczeń

[Koziowski, Nazar 1984, Wuest, Bucher 1991, Drabik 1996, Howley, Franks 1997].

• Część główna treningu. Jest to podstawowa część treningu o najbardziej zróżnico

wanym charakterze. Prowadzą cy zajęcia musi kierować się wszystkimi zasadami,

wynikają cymi z prakseologicznych praw racjonalnego postę powania. Należy więc pre

cyzyjnie określić cel postę powania, uwzględnić osobnicze (wiek, płeć, stan zdrowia,doświadczenie i poziom sprawności) oraz pozaosobnicze (warunki treningowe, pogoda,

urzą dzenia sportowe) uwarunkowania, a w końcu dobrać najskuteczniejsze środki

i metody (typ treningu, intensywność, obciążenie, czas trwania itp.).

• Część końcowa - uspokajają ca. Ta część jest często w praktyce lekceważona. Tym

czasem chodzi tu o stopniowe uspokojenie całego ustroju przez coraz niższą intensyw

ność ćwiczeń i relaksację psychiczną . Taki stopniowy aktywny wypoczynek ułatwia

eliminację spalonych produktów przemiany energii (w tym kwasu mlekowego) Dzięki

tymćwiczeniom znacznie szybciej dochodzi do regeneracji sił, ustę puje zmęczenie i bóle

mięśni. Pod koniec tej części prowadzi się łagodne ćwiczenia rozcią gają ce, angażują c przede wszystkim te mięśnie, ścięgna i stawy, które były najbardziej aktywne w części

głównej treningu.

7. PROWADZENIE PROGRAMU AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ

Podstawowym problemem, przed którym staje prowadzą cy program, jest przeko-

nanie do ćwiczeń danej osoby czy całej grupy, a dalej takie postę powanie, aby aktywność

fizyczną uznano za trwały element stylu życia. W Polsce tylko ok. 6% [Starosta 1995]

populacji osób dorosłych podejmuje zadowalają cą aktywność fizyczną , a ok. 40% prakty-

cznie nie podejmuje jej w ogóle. Wiele osób nawet wielokrotnie próbuje rozpocząć stałą aktywność fizyczną , ale szybko z niej rezygnuje. Wśród czynników, które określają uczestnictwo w ćwiczeniach, wymienia się: (A) biologiczne, (B) psychologiczne,

(C) społeczne, (D) behawioralne i (E) środowiskowe.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA UCZESTNICTWO W AF

A. Czynniki biologiczne

• względne otłuszczenie ciała,

• nadmierna masa.

B. Czynniki psychologiczne

• motywacja do ćwiczeń,

• wiara w skuteczność,

• osią galność celów,

• lęki, niepokoje, introwersja.

C. Czynniki społeczne

• wsparcie rodziny,

• problemy w rodzinie,

193



• konflikty z pracą ,

• zarobki i poziom wykształcenia.

D. Czynniki behawioralne

• palenie,

• czas wolny,

• poziom zaufania.

E. Czynniki środowiskowe realizacji programu • wsparcie społeczne (grupa lub indywidualnie),

• lokalizacja i odpowiednie wyposażenie,

• prowadzą cy i nadzorują cy,

• począ tkowa intensywność ćwiczeń,

• różnorodność form ćwiczeń,

• koszty finansowe [wg Heyward 1997].

Martin i Dubbert [1985] w nastę pują cy sposób systematyzują te elementy, które

powoduję, że osoba wyją tkowo łatwo może rezygnować z systematycznej aktyw-

ności fizycznej:

ELEMENTY SPRZYJAJĄ CE REZYGNACJI Z AF

• nadwaga,

• niska motywacja,

• obawa przed ćwiczeniem,

• brak wsparcia ze strony współmałżonka,

• niestosowne wyposażenie w urzą dzenia,

• zbyt wysoka intensywność ćwiczeń,

• brak społecznego wsparcia w czasie i po ćwiczeniach.

Niezbędne jest wspólne omówienie z ćwiczą cym celów treningu, dostarczenie

społecznego wsparcia oraz dostosowanie poziomu intensywności ćwiczeń. Dobrej moty-

wacji do ćwiczeń będzie służyć trening, który daje radość i zadowolenie. Na przyk ład

w treningu aerobowym znacznie więcej satysfakcji może ćwiczą cemu przynosić narciar-

stwo biegowe czy pływanie niż jogging. Warunkiem systematyczności jest również

ustalenie terminu ćwiczeń w tygodniu oraz stałe miejsce ćwiczeń. Podstawowym elemen-

tem dla wyzwolenia trwałej motywacji do ćwiczeń jest należyte pełnienie roli pozytywne-

go lidera i doradcy.

Warto w tym miejscu przytoczyć ustalenia międzynarodowego spotkania poświę-

conego promocji zdrowia wśród dorosłych, które odbyło się w 1996 r. w Tampere [cyt.

wg Drabik 1997], dotyczą ce najkorzystniejszych warunków podejmowania aktyw-

ności fizycznej:

194



_________ELEMENTY KORZYSTNE DLA PODEJMOWANIA AF

• dostrzegane są konkretne korzyści,

• jest ona przyjemna,

• daje poczucie kompetencji ruchowej w danej aktywności fizycznej,

• jest zapewnione bezpieczeństwo,

• jest łatwy do niej dostę p,• można bez trudności umieścić ją w rozk ładzie dnia,

• negatywne konsekwencje (jak strata czasu) są minimalne,

• uświadomiona jest potrzeba urozmaicenia wielogodzinnego na co dzień siedzą cego

trybu życia aktywnością bardziej intensywną ,

• program jest konsultowany z ćwiczą cymi,

• lekarz również ją zaleci.

Prowadzą cy proces wychowania fizycznego czy rekreacji musi dobrze zdawać

sobie sprawę z podstawowych zasad określania poziomu sprawności fizycznej i dobrze

znać wskazania dotyczą ce jej kształcenia (treningu). Należy przy tym uwzględnić wiedzę

wynikają cą

z badań

naukowych i zebranych doświadcze

ńoraz potrzeby zainteresowaniatreningiem ćwiczą cego. Tylko takie przygotowanie daje szansę na efektywne i bezpieczne

postę powanie.

Prowadzą cy proces treningu powinien uwzględnić następują ce elementy

[Heyward 1997]:

NIEZBĘDNE ELEMENTY W PROWADZENIU TRENINGU

• edukowanie ćwiczą cego o pozytywnych korzyściach podejmowania aktywności fizycz

nej,

• poznanie wyjściowego poziomu zdrowia ćwiczą cego przed podjęciem treningu,

• wybór, prowadzenie i interpretacja wyników testów każdego komponentu sprawności

fizycznej,• zaprojektowanie indywidualnego programu ćwiczeń,

• prowadzenie zajęć treningowych,

• stała analiza efektów ćwiczenia i osią gnięć oraz korekta błędów,

• uświadomienie ćwiczą cym, co jest szczególnie w zakresie ćwiczeń wskazane, a czego

wykonywać oni nie powinni,

• motywowanie ćwiczą cych do zwiększenia ich zainteresowania ćwiczeniami.

Specjalista prowadzą cy zajęcia, w których wykorzystuje się aktywność fizyczną ,

pełni wiele ról: nauczyciela, lidera, instruktora, wzoru osobowego i światłego doradcy.

Aby być efektywnym w postę powaniu, konieczne jest stałe łą czenie wiedzy z wielu

dyscyplin, jak: anatomii, fizjologii, biochemii, żywienia, edukacji, psychologii. Niezbędna jest również wiedza o chorobach i przeciwskazaniach do ćwiczeń, umiejętność testowania

sprawności, znajomość specjalistycznych metod treningu oraz zdolność pełnienia roli

przywódcy grupy.

195



XL ZDOLNOŚCI SIŁOWE I ZNACZENIE TRENINGUZ OPOREM (SIŁOWEGO)

■

1. POTRZEBY TRENINGU SIŁOWEGO, ZAGADNIENIEDEFINICJI I POMIARU

Odpowiednia siła mięśniowa jest konieczna dla ogólnego stanu zdrowia, sprawnego

poruszania się, utrzymania dostatecznej stabilności w obr ę bie stawów i redukcji ryzyka

kontuzji mięśniowo-szkieletowych. Siła mięśniowa pozwala jednostce podejmować każ-

dego dnia działalność bez nadmiernego zmęczenia [Haskel, Montoye, Orenstein 1985].

Należyta siła mięśniowa umożliwia też pełne i efektywne uczestnictwo w sterowanej

aktywności fizycznej i jest ważnym czynnikiem umożliwiają cym zdrowy styl życia oraz

rozwój umiejętności ruchowych [Sallis i inni 1992]. Wszelki trening z oporem jest ważnym

środkiem w budowaniu masy kości, gdyż przeciwdziała zmniejszaniu mineralizacji kości

(osteoporozy) i upadkom w późniejszym wieku. Ta forma treningu może tak że prowadzić do obniżenia ciśnienia krwi, redukcji poziomu otłuszczenia oraz zapobiegać rozwojowi

syndromu bólów dolnej części kr ęgosłupa. Dobrze więc, że liczba osób w różnym wieku

i o różnym przygotowaniu, chcą cych podejmować trening siłowy, w ostatnich latach

rośnie. Stanowi to istotne wyzwanie dla edukacji kadry instruktorów potrafią cych pro-

wadzić treningi z obciążeniami z osobami zainteresowanymi osią ganiem różnorodnych

celów (zdrowotnych, kulturystycznych, sprawnościowych, sportowych, estetycznych,

rehabilitacyjnych).

W wypadku rozważania definicji siły mięśniowej sytuacja nie jest zbyt dogodna.

Konieczne staje się uwzględnienie homonimicznego charakteru samego wyrazu "siła".

Czym innym jest "siła", jako zdolność motoryczna (stopień siłowych możliwości czło-

wieka), niż "siła" jako miara mechanicznego oddziaływania ciał materialnych (w warun-

kach dynamiki mierzona iloczynem masy przez przyspieszenie: F= m.

a). Siła w drugimznaczeniu pojęciowym stanowi jedynie miar ę określonych możliwości siłowych człowie-

ka, czyli siły w pierwszym znaczeniu. Postę pujemy tu podobnie jak wówczas, kiedy,

mówią c o szybkościowych, a tak że wytrzymałościowych możliwościach człowieka, po-

sługujemy się jako miar ą oceny czasem działania. Podejmują c niełatwe zagadnienia

określenia definicji siły jako zdolności motorycznej, Zaciorski [1979] stwierdza: "siłę

człowieka można określić jako zdolność do pokonania oporu zewnętrznego

lub przeciwdziałania mu kosztem wysiłku mięśniowego". Heyward [1997]definiuje

siłę jako zdolność grupy mięśni do wyzwolenia maksymalnej siły skurczu podczas

pojedynczego przeciwdziałania oporowi. Podobne lub zbliżone poglą dy przyjmuje tak że

szereg innych autorów. Nieco odmienne stanowisko w tym względzie przyjmował swego

czasu Fidelus [1972], który podawał: "przez siłę jako cechę fizyczną będziemy rozumieli

196



maksymalną siłę (moment siły) poszczególnych grup bą dź sumę maksymalnych sił (mo-

mentów sił) w głównych stawach człowieka, w warunkach statyki". Podkreślenia wymaga

proponowany przez tego autora, jako wyłą cznie uzasadniony, pomiar siły mięśni

w określonym położeniu w warunkach statyki. Zaletą pomiaru w statyce jest jego

metodyczna prostota, wynikają ca głównie z możliwości eliminowania, zniekształcają cego

rezultat pomiaru, wpływu dodatkowych grup mięśniowych [Fidelus 1972].

Jednak siła zmierzona w warunkach statyki nie zawsze określa również wielkościsiły podczas pracy o charakterze nie izometrycznym, a ewentualna zależność nie jest

liniowa. Odnośnie metod badania siły mięśniowej w warunkach statyki wysuwano wiele

wą tpliwości i zastrzeżeń. Ważny [1992] wskazywał, że pomiar dotyczy tu "tylko określo-

nego punktu i nie może być przeniesiony na cały ruch". W tym miejscu warto

odnotować, że w ostatnich latach rozwinięto również laboratoryjne metody pomiaru

siły w warunkach dynamiki, tj. przy izokinetycznej akcji mięśni (koncentrycznej

i ekscentrycznej). Jednak precyzyjny pomiar siły w warunkach dynamiki jest możliwy

tylko przy użyciu stosownych platform pomiarowych lub też izokinetycznych dynamo-

metrów (np. Cybex, Kin Com, Biodex), utrzymują cych opór w warunkach dużego

nacisku i zapobiegają cych rozwojowi przyspieszenia (ryc. 59). W pierwszym wypadku

197



ocenia się przebieg siły w trakcie odbicia, pchnięcia, uderzenia. Miar ą w drugim wypadku

jest utrzymywanie maksymalnego nacisku przez pełen zakres ruchu i przy stałej pr ędkości

[Burdet, Van Swearingen 1987, Gaul 1996].

Siła może być oceniana zarówno w czasie statycznego, jak i dynamicznego skurczu.

Jeżeli opór nie zmienia swojej pozycji, skurcz mięśni ma charakter statyczny lub

izometryczny (gr. issos - równy) i nie jest widoczny ruch w stawie. Skurcz dyna-

miczny nastę puje wówczas, kiedy pojawia się ruch w stawie (ekscentryczny lub koncen-tryczny). Jeżeli opór jest mniejszy niż siły wyzwalane przez daną grupę mięśni, skurcz

nazywa się koncentrycznym. Mięśnie są jednak również zdolne wywierać napięcie

w czasie wydłużania. Taki rodzaj skurczu nazywa się ekscentrycznym. Wystę puje

wtedy, kiedy mięśnie tworzą siły hamują ce dla obniżenia szybkości ruchu jakiejś części

ciała lub przeciwstawiają się siłom grawitacji (np. wolne obniżanie ciężaru sztangi).

Zarówno skurcze koncentryczne, jak i ekscentryczne są niekiedy nazywane izotonicznymi

(gr .tonus - napięcie). Szczegółowe analizy ukazują , że taki termin jest mylą cy, ponieważ

w istocie napięcie wyzwalane przez mięśnie silnie fluktuuje, nawet wówczas, kiedy opór

jest stały Przez cały zakres ruchu w stawie [ Kreightaum, Barthels 1981].

198



B. Siła rozwijana w warunkach statyki:

• siła aktywna - w trakcie pracy dąży się przede wszystkim do przeciwdziałania oporom

zewnętrznym przez aktywny skurcz mięśni.

• siła pasywna - siły zewnętrzne działają tu w ten sposób, że mięsień może się tylko

przeciwstawiać postę pują cemu rozcią ganiu.

Szopa [1998], próbują c umiejscowić zdolności siłowe w ogólnej strukturze zdol-

ności motorycznych oraz podejmują c zagadnienie identyfikacji i pomiaru tych zdolności,wymienia wyłą cznie:

• zdolność rozwijania maksymalnej absolutnej siły statycznej,

• zdolność rozwijania maksymalnej lokalnej siły statycznej.

Z wcześniejszych bowiem badań [Szopa 1996] wnioskowano, że tylko siła statycz-

na wyodr ę bniła się jako niezależny czynnik. Natomiast ze złożonych analiz statystycznych

wynikało, że w strukturze motoryczności nie można było wyodr ę bnić ani siły dynamicznej

(identyfikowała się z czynnikiem siły statycznej), ani eksplozywnej (powią zana z testami

zdolności szybkościowych).

Przy porównaniu siły ludzi o różnym ciężarze ciała (a więc praktycznie niemal

w każdym wypadku) używa się pojęcia tzw. siły względnej. Jest to wielkość siły

absolutnej przypadają cej na 1 kg masy ciała. Niekiedy uznaje się za bardziej

adekwatne przeliczenie siły absolutnej na beztłuszczową masę ciała (ang. lean body mass- LBM). Absolutną siłą mięśniową nazywa się wielkość maksymalnego, możliwego

jeszcze do pokonania oporu w wybranym ruchu, w którym jest zaangażowana znaczna

część uk ładu mięśniowego.

Na ogół zaleca się do oceny możliwości siłowych osobnika ustalenie jego siły

względnej [m.in. Heyward 1997]. Szopa [1996] proponował, aby w warunkach laborato-

ryjnych stosować pomiary momentów sil największych zespołów mięśniowych, a po ich

zsumowaniu wyrażać je w jednostkach względnych. W badaniach populacyjnych

można stosować pomiar dynamometryczny któregoś z możliwie dużych zespołów mięś-ni i również wyrażać go w jednostkach względnych. Można też stosować podcią ganie

(mężczyźni) lub zwis na dr ążku (kobiety). Należy jednak pamiętać, że relatywizacja (na

masę ciała) wyników zdolności siłowych ma swoje ograniczenia i trudności interpreta-

cyjne. Przy zbliżonym poziomie wytrenowania, wraz ze zwiększaniem się u poszcze-

gólnych osobników ciężaru ciała, ich siła absolutna rośnie, ale siła względna

maleje. Wynika to ze znanej prawidłowości fizycznej, że ciężar jest funkcją objętości

ciała, czyli sześcianu wymiarów liniowych, a siła jest proporcjonalna do przekroju fizjo-

logicznego mięśni, czyli do kwadratu wymiarów liniowych. Ze wzrostem wymiarów

liniowych wzrasta co prawda siła, ale ciężar przyrasta znacznie pr ędzej [Lietzke 1956,

Malarecki 1975]. Z tego powodu siła względna osobnika o dużych wymiarach ciała będzie

z pewnością niższa niż osobnika o małej wysokości i masie ciała. Relatywizacja stwarza

więc preferencje dla osób o małych wymiarach ciała. Oczywiście, ta prawidłowość

w specyficznej mierze dotyczy wieku rozwojowego, kiedy zachodzą wybitne zmiany

wewną trzustrojowe (biochemiczne i fizjologiczne). Na ryc. 60 i w tab. 20 ukazano

ontogenetyczne zmiany zachodzą ce w sile względnej u dzieci i młodzieży poznań-

skiej w przedziale wieku 7-18 lat [Osiński 1988].

199



Ryc. 60. Zmiany z wiekiem wyników względnej statycznej siły mięśniowej, wyznaczone na podstawie pomiarusiły maksymalnej dynamometrem nożno-grzbietowym u chłopców i dziewczą t [wg Osiński 1988]

Tab. 60. Charakterystyka statystyczna wyników pomiaru siły mięśniowej w warunkach

statyki w stosunku do masy ciała badanych (względna siła statyczna) u chłopców idziewczą t (kG/kg)- [wg Osiński 1988]



Siła jest podłożem i podstawą wszelkich wysiłków fizycznych. Stanowi ona,

w stosunku do innych, cechę pierwotną , w istocie warunkują cą przejawianie się wszystkich

znamion motorycznych człowieka. W największym stopniu zależy ona od przekroju

mięśni, w tym i przebiegu włókienek mięśniowych, a tak że stopnia zmęczenia, stanu

biochemicznego mięśnia, pobudzenia emocjonalnego i innych czynników. Z praktycz-

nego punktu widzenia rozwijana silą mięśniowa zależy przede wszystkim od masy

ciała i stopnia przygotowania organizmu do wysiłku. Siła skurczu jest uwarunkowana ilością pobudzonych jednostek motorycznych,

które zawsze - o ile są one już aktywne - kurczą się z maksymalną siłą . Zwykle pewna

część jednostek pozostaje nieaktywna, jakby w rezerwie, a mobilizowana zostaje do

skurczu jedynie w warunkach silnego pobudzenia. W tej sytuacji w treningu zmierza

się do uaktywnienia tej najczęściej nieczynnej masy jednostek motorycznych,

równocześnie doskonalą c nerwowe mechanizmy pobudzają ce. Duże napięcie mięś-

niowe pozostaje zasadniczym bodźcem stymulują cym rozwój i siłę mięśni. Intensywność

ćwiczeń powinna wynosić przynajmniej 60% maksimum, aby stymulować rozwój siły

[Mc Ardla, Katch, Katch 1996]. Samo zjawisko pobudzenia, w swej czystej postaci, trwa

bardzo krótko i przebiega w sytuacji beztlenowego (anaerobowego) rozpadu fosfagenów

i glikozy mleczanowej [Ważny 1977]. W tym fizjologicznym i biochemicznym sensie siła

staje się bliższa wysiłkom anaerobowym niż aerobowym.

Cią gle dyskusyjna pozostaje nie tylko kwestia oceny, ale i realnego wystę powania

tzw. siły ogólnej. Znane są poszukiwania, w których ustalono do 50-60 testów siły

w elementarnych lub całościowych aktach ruchowych. Nastę pnie za miar ę wielkości "siły

ogólnej" przyjmowano sumę uzyskanych w nich wyników [Zaciorski 1970]. Sulisz

[1965], zmierzają c do uproszczenia sposobu postę powania, przyjął pomiary 13 badanych

zespołów mięśniowych za umowne 100% ogólnej siły mięśniowej. Później, w wyniku

przeprowadzonej analizy statystycznej, zredukował liczbę pomiarów do niezbędnych 4

w wypadku mężczyzn i 5 w odniesieniu do kobiet. Do przewidywania siły ogólnej

zaproponował on równania regresji, które mają znaczny stopień trafności. Biomechanicy

krytycznie na ogół ustosunkowują się do wszelkich metod oceny siły człowieka na

podstawie pomiaru wyłą cznie jednej, drobnej grupy mięśniowej (np. stosowanie

dynamometrów r ęcznych). Również trudno uznać za spełniają ce ścisłe kryteria badań

naukowych takie testy sprawności ruchowej, jak np. rzuty piłk ą lekarsk ą , liczbę podcią gnięć na dr ążku lub liczbę ugięć i wyprostów kończyn górnych czy dolnych

[Fidelus 1972]. W praktyce testowania poziomu sprawności fizycznej są one jednak

nadal powszechnie wykorzystywane i zalecane [Johnson, Nelson 1986, ACSM 1995,

Heyward 1997].

Ogólnie funkcjonują ce w praktyce sposoby oceny siły mięśniowej możemy po-

dzielić na:

• próby odbywane z użyciem aparatury pomiarowej (różnego rodzaju dynamome-

try, dynamografy, platformy tensometryczne itd.). Wykorzystuje się tu również specjal

nie konstruowane laboratoryjne stanowiska pomiarowe, umożliwiają ce bardzo

precyzyjną ocenę przebiegu sił. Pomiary prowadzi się w warunkach statyki i dynamiki

(przy stałym i przy zmiennym oporze);

• próby bez aparatury pomiarowej, czyli specjalne testy ruchowe (podniesienie

ciężaru, rzuty piłk ą lekarsk ą , podcią ganie na dr ążku itd.). Należy tu mieć na uwadze przyjmowaną - ze względów praktycznych - umowność warunków pomiarowych.

Chodzi tu raczej o pośrednią ocenę potencjału ruchowego. Przestrzec też trzeba przed

201



wyrażaniem wyników w nieadekwatnych dla pomiaru siły jednostkach fizycznych

(np. wprost wyrażaniem wartości siły w metrach!).

Nieumiejętne testowanie sprawności siłowej może prowadzić do wielu błędów

i nieporozumień. Szczególnie ważna jest ocena trafności, rzetelności i standaryzowanie

warunków pomiaru. Heyward [ 1997] wśród czynników ważnych dla zapewnienia precyzji

pomiaru oddzielnie szczegółowo omawia: zachowanie badanego, wykorzystywanie sto-

sownych przyrzą dów i sposobów pomiaru, doświadczenie i umiejętności badacza orazczynniki środowiska zewnętrznego.

2. ZMIENNOŚĆ W ONTOGENEZIE ORAZ ZNACZENIETRENINGU W ZALEŻ NOŚCI OD WIEKU I PŁCI

Obserwacje zmienności ontogenetycznej zdolności siłowych są utrudnione wielo-

ścią postaci tych zdolności (siła statyczna, siła dynamiczna, siła względna, siła bezwzględna

itd.) oraz stosowanych metod badawczych (dynamometry, platformy tensometryczne,

testy motoryczne).

Na ryc. 61 ukazano wyniki badań zmienności ontogenetycznej w zakresie zdolności

siłowych, prowadzonych przez różnych autorów, a zestawione przez Mleczk ę [1996].Wyniki dotyczą zmiany siły chwytu r ęki, siły mięśni ramion, siły mięśni barków, siływzględnej mięśni barków oraz głównej predyspozycji zdolności siłowych, tj. masy ciałaszczupłego (LBM). Przebieg krzywych jest typowy: (1) w całym okresie ontogenezy

przewagę mają osobnicy płci męskiej, (2) u chłopców okres progresywny rozwoju

bezwzględnej siły mięśniowej trwa dłużej, a szczyt nastę puje ok. 20-25 roku życia, kiedy

u dziewczą t ok. 18-20 roku życia, (3) przyrost siły jest szybki w okresie progresywnym,

a gwałtowny u chłopców w okresie pokwitania, (4) spadek siły mięśniowej jest dość

łagodny w próbach siły statycznej, a wyraźnie i systematycznie postę puje w próbach

dynamicznych (rzut piłeczk ą lekarsk ą ), (5) siła względna osią ga u dziewczą t swój szczyt

wyją tkowo wcześnie, bo już ok. 8-9 roku życia, kiedy u mężczyzn ok. 21-22 roku życia,

(6) po osią gnięciu wartości maksymalnej siła względna spada systematycznie, w dość

podobnym tempie u kobiet i u mężczyzn w całym analizowanym okresie ontogenezy. Wolański i Parizkova [1976] stwierdzali, że w badanych populacjach siła mięś-

niowa narasta znacznie dłużej w odniesieniu do tych zespołów mięśniowych,

które są systematycznie aktywizowane. Przyk ładowo siła mięśni r ęki narasta u obu

płci aż do 45 roku życia. W dużych grupach mięśniowych, np. w sile mięśni barków i sile

mięśni lędźwi dymorfizm płciowy jest szczególnie duży, przy czym regres u mężczyzn

i kobiet nastę puje tu ok. 22-27 roku życia.

Specyficznie kształtuje się zmienność ontogenetyczna w zakresie siły dynamicznej

mięśni, szczególnie w czasie ruchów przy dużej pr ędkości [Coyle, Costill, Lesmes 1979].

Wskazywano, że wiąże się to z mniejszą procentową zawartością włókien szybkokurczli-

wych u dzieci [Eriksson, Saltin 1974]. Nawet przy uwzględnieniu różnic w powierzchni

przekroju mięśni 13-letni chłopcy wykazywali mniejszą , w porównaniu z dorosłymi, siłę

dynamiczną mięśni zginaczy stawu łokciowego [Kawakami i wsp. 1993]. Zwraca się uwagę, że u dzieci nie zostały jeszcze w pełni wykształcone odpowiedzialne za aktywację motoneuronów mechanizmy nerwowe oraz na słabe wykształcenie mechanizmów przeka-

zują cych bodźce z tkanki nerwowej do mięśni [wg Lutosławska 1997]. W tym świetle

202



Ryc. 61. Zmienność ontogenetyczna pomiaru zdolności siłowych oraz masy ciała szczupłego - LBM, zesta-

wione na podstawie wyników badań różnych autorów przez Mleczk ę [1996]

203



ciekawe wyniki obserwowano w sile eksplozywnej (mierzonej wyskokiem dosiężnym, a

więc teście wykorzystywanym również w ocenie MMA niekwasomlekowej ), gdzie po-

ziom wzrastał u dziewczą t jedynie do 14, a u mężczyzn do 27 roku życia Stwierdzono, że

kobiety już w wieku 22 lat wykazywały poziom tak ocenianej siły mięśniowej, analogiczny

jak u 6-letnich dziewczą t, a u mężczyzn 45-letnich zbliżony do 12-letnich chłopców

[Wolański, Parizkova 1976]. Wyniki tych badań raz jeszcze wskazują , że podejmowana

w trosce o zdrowie, sprawność fizyczną i w ogóle - dobre funkcjonowanie w życiu,systematyczna aktywizacja grup mięśniowych, jest niezbędna w każdym okresie życia.

Z ostatniego punktu widzenia ważne są również obserwacje Kimury, Hiraka-

wy i Horimito [1990], którzy wskazali, że relatywny spadek siły (% wartości wyniku

dynamometrycznego ścisku r ęki w wieku 22 lat) jest w wieku między 62 a 82 rokiem życia

niemal analogiczny u kobiet i mężczyzn oraz wynosi odpowiednio od ok. 70% (62 lata)

do 50% (82 lata).

W piśmiennictwie wskazuje się, że u zwierzą t intensywny trening z ciężarami może

prowadzić do wzrostu liczby włókien mięśniowych, tj. hiperplazji dzięki stałemu

rozrostowi i rozwojowi komórek [Edgerton 1970, Antonio, Goneya 1993]. Brak jest

w pełni wiarygodnych danych dotyczą cych wystę powania tego zjawiska w mięśniach

szkieletowych u ludzi [Tesch 1988]. Istnieją pewne przesłanki, że mięśnie szkieletowe

człowieka mogą również podlegać podobnym procesom [Sjostrom i inni 1992]. Kramer,Fleck i Evans [ 1996] sugerują jednak, że hiperplazja w efekcie treningu jest przyczyną nie

więcej niż 5% rozrostu mięśni. Podstawowym czynnikiem rozwoju pozostaje zawsze

hipertrofia, czyli przyrost wielkości istnieją cych już włókien mięśniowych. Cho-

ciaż trening siłowy prowadzi do większej hipertrofii włókien szybkich (Typu II) niż

włókien wolnych [Tesch 1988], nie ma dowodów na to, że może nastą pić odwrócenie

proporcji między ich liczbą [Mikesky i inni 1991 ]. Ciężki trening z oporem może natomiast

prowadzić do procentowego przyrostu włókien typu II A (szybkie — glikolityczne) przy

równoczesnym procentowym zmniejszeniu się włókien mięśniowych typu IIB (szybkie -

utleniają ce). To ostatnie zjawisko obserwowano zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet

[Kraemer i inni 1995].

Siła mięśni jest bezpośrednio zwią zana z powierzchnią przekroju poprzecznego

tkanki mięś

niowej. Ikai i Fukunaga [1968] stwierdzili,że statyczna si

ła na jednostk

ę przekroju poprzecznego zginaczy w stawie łokciowym jest podobna u młodych mężczyzn

i kobiet. Wartość ta wahała się między 4,5 a 8,9 kG/cm , z przeciętną 6,2 i 6,7 kG/cm ,

odpowiednio dla kobiet i mężczyzn. Również Cureton i inni [1988] obserwowali, że siła

dynamiczna na jednostk ę przekroju jest podobna u mężczyzn i kobiet. W tych samych

badaniach, używają c komputerowej tomografii do bezpośredniego oszacowania hipertrofii

mięśni po ciężkim treningu (70-90% 1 -PM, 3 dni w tygodniu, przez 16 tygodni), obserwo-

wano istotne przyrosty powierzchni przekroju poprzecznego ramienia u mężczyzn (7 cm ,

15%) i kobiet (5 cm , 23%). Chociaż bezwzględne zmiany były nieco większe u mężczyzn,

względna hipertrofia była nawet nieco większa u kobiet.

Badania prowadzone przez Moritaniego i de Vrieśa [1979], którym poddano

osoby w starszym wieku wskazywały, że trening siłowy wywołuje jedynie zmiany

w uk ładzie nerwowym, tj. wzrasta częstotliwość wyładowań w motoneuronach oraz

poprawia się aktywność jednostek ruchowych w mięśniach. Późniejsze badania Fronteryi innych [1988] wskazywały, że trening z oporem wywoływał hipertrofię mięśni u męż-

czyzn również w wieku 60-72 lat. Mężczyźni trenowali z wysok ą intensywnością , anga-

żują c prostowniki i zginacze stawu kolanowego (3 serie, 80% 1-PM), przez 12 tygodni,

204



3 dni w tygodniu. W analizie wykorzystano komputerową tomografię, która wykazała

przyrost przekroju powierzchni mięśni uda (4,8%), powierzchni mięśnia czworogłowego

(9,3%), ogólnej powierzchni mięśni (11,4%). Zmiany te były podobne też u młodych

mężczyzn. Eksperymentalnie stwierdzono znaczą cą hipertrofię mięśni u podejmują cych

trening mężczyzn i kobiet nawet w bardzo podeszłym wieku, tj. 87-96 lat [Charette i inni

1991]. Wszystko to wskazuje, jak ważnym elementem jest w każdym wieku utrzymywanie

aktywności fizycznej oraz dowodzi, że organizm człowieka pozostaje nawet do późnejstarości wrażliwy na bodźce treningowe.

Trening z oporem wywołuje również korzystne zmiany w strukturze kości, zmniej-

sza ryzyko osteoporozy i zapobiega złamaniom kości, szczególnie częstych u kobiet.

U kobiet w okresie przed menopauzą obserwowano istotne, pozytywne zmiany w gęstości

mineralnej kości w obr ę bie lędźwiowej części kr ęgosłupa i uda w efekcie stosowania przez

12-18 miesięcy treningu z obciążeniem [Lohman i wsp. 1995]. Również wzrost mierzalnej

gęstości kości w obr ę bie lędźwiowej części kr ęgosłupa stwierdzono u kobiet we wczesnym

okresie postmenopauzalnym [Pruit i wsp. 1992]. Poprawy takiej nie zauważono w bada-

niach starszych kobiet (65-79 lat) nawet w efekcie stosowania dość intensywnego, 12-

miesięcznego treningu [Pruit, Taaffe, Marcus 1995]. Sama aktywność fizyczna nie

może zrekompensować zmian, jakie w okresie menopauzy zachodzą w organizmie

kobiety.

3. ZAGADNIENIE ADAPTACJI, EFEKTY I OGRANICZENIAW TRENINGU SIŁOWYM

Każdy trening z oporem wywołuje znaczą ce zmiany w poziomie siły (25% do 100%

poprawy). Kiedy jednak przeanalizuje się krzywe zmian, jakie zachodzą w uk ładzie

nerwowym, w przyroście masy mięśni (hipertrofia) oraz w samej sile, to okazuje się, że

ich przebieg nie jest równoległy (ryc. 62).

Ryc. 62, Adaptacja do treningu w uk ładzie nerwowym i w mięśniach. W większości obserwacje skutków treningudotyczą tylko 8-20 tygodni. Dłużej prowadzone obserwacje wskazują , że we wczesnym okresie treningu

dominuje adaptacja w uk ładzie nerwowym. Większość zmian, które wystę pują w późniejszym okresie,

jest zwią zanych z hipertrofią mięsni (wg Sale. 1988. Neural adaptation to resistance training. Medicine

and Science in Sports and Exercise, 20, s. 142).

205



Heyward [1997] wymienia nastę pują ce podstawowe efekty treningu siły mięśnio-

wej:

PODSTAWOWE EFEKTY TRENINGU SIŁY MIĘŚ NIOWEJ

A. Czynniki morfologiczne:

• hipertrofia mięśni dzięki wzrostowi białek kurczliwych, liczby i wielkości włókienek mięśniowych, tkanki łą cznej i wielkości włókien mięśniowych II typu,

• nie zmienia się względna proporcja włókien typu I i typu II,

• wystę pują niewielkie lub nie wystę pują w ogóle zmiany w liczbie włókien mięśniowych

(<5%),

• przyrost wielkości i siły ścięgien i wią zadeł,• przyrost gęstości i wzmocnienie kości,

• przyrost gęstości naczyń włosowatych w mięśniach.

B. Czynniki uk ładu nerwowego:

• przyrost aktywności i włą czanie się nowych jednostek ruchowych w mięśniach,

• wzrost częstości wyładowania motoneuronów,

• zmniejszenie hamowania w uk ładzie nerwowym.

C. Czynniki biochemiczne: • nieznaczny przyrost zasobów kwasu adenozynotrójfosforowego i fosfokreatyny (CP),

• nieznaczny przyrost aktywności kinazyfosfokreatyny (CPK), ATP-azy, miozyny i mio-

kinazy,

• spadek gęstości ilościowej mitochondriów,

• wzrost testosteronu, hormonu wzrostu, insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF)

i katelochamin.

D. Dodatkowe czynniki:

• mała lub niewielka zmiana masy ciała,

• przyrost masy beztłuszczowej,

• zmniejszenie masy tłuszczu względnego otłuszczenia,

• poprawa kondycji kości (ang. bonę health).

W wypadku kształcenia siły należy pamiętać, że zbyt intensywny i jednostronny

trening może powodować różnorodne zmiany o charakterze subpatologicznym

lub wr ęcz patologicznym. Istnieją podstawy do wyrażenia obaw, że trening siłowy,

prowadzony zbyt wcześnie powoduje zak łócenia w proporcjonalnym rozwoju masy mięś-niowej oraz hamuje przyrost lub też sprzyja wyginaniu się kości długich. Przedmiotem

kontrowersji jest też w ogóle nie tylko potrzeba, ale i efektywność treningu siły mięśniowej

u dzieci, szczególnie przed osią gnięciem przez nie dojrzałości płciowej. Weltman i wsp.

[1986] wskazywali, że 14-tygodniowy trening siłowy spowodował wzrost siły dynamicz-

nej zginaczy i prostowników stawów kolanowych i łokciowych u chłopców już w wieku

8,2 lat. Inni jednak autorzy [wg Lutosławska 1997] nie zalecali tego typu treningu u dzieci

z uwagi na zbyt niskie stężenie androgenów we krwi i zwią zaną z tym małą reaktywność'ustroju. Fleck i Kroemer [1987] stwierdzali jednak, że efekty treningu siły pojawiają się dopiero w okresie dojrzewania płciowego. Wówczas bowiem tkanka mięśniowa staje się

wrażliwa na ten typ treningu wskutek wzrostu sekrecji testosteronu, stymulują cego hiper-

trofię. W wychowaniu fizycznym oraz w rekreacji fizycznej dostrzega się dzisiaj indywi-

206



dualne potrzeby i różnorodność celów, jakimi mogą kierować się ćwiczą cy. Uważa się, żemaksymalnych i intensywnych obciążeń siłowych nie należy rozpoczynać przed okresem

pełnego ukształtowania się uk ładu statyczno-ruchowego. Zbyt wczesny trening może

prowadzić do mikrourazów nasad kończyn długich, a zwłaszcza niebezpiecznych urazów

kr ęgosłupa [Dziak 1995].

4. WIELKOŚĆ OBCIĄŻENIA W TRENINGU SIŁOWYM

Z ogólnofizjologicznych prawidłowości wystę pują cych w procesie kształcenia siłymięśniowej wynika, że "próby trenowania siły mięśniowej bez użycia maksymal-

nych napięć mięśniowych są bezowocne" [Zaciorski 1970, s. 32]. Obserwowano, że

u osób niewytrenowanych całkowicie bezskuteczne są dopiero bodźce, gdy nastę puje

spadek wielkości rozwijanej siły do poniżej 20% siły maksymalnej [Hettinger 1972].

U trenują cych ciężarowców notowano spadek siły mięśniowej nawet wówczas, kiedy

rozpoczynano trening z obciążeniem wynoszą cym 60-80% maksymalnego. Mimo że

obciążenie to może wydawać się znaczne, to jednak było ono wyraźnie niższe niż

stosowane w treningu uprzednio [Roman 1974]. To już powodowało, że przestawało ono

być skutecznym. Wyróżnia się trzy sposoby uzyskiwania maksymalnych napięć mięśniowych:

SPOSOBY UZYSKIWANIA MAKSYMALNYCH NAPIĘĆ MIĘŚ NIOWYCH"

• wielokrotne podnoszenie ciężaru mniejszego od maksymalnego do całkowitego zmę

czenia ("do oporu"),

• pokonywanie maksymalnego ciężaru,

• pokonywanie dowolnego ciężaru z maksymalną pr ędkością [Zaciorski 1970].

Wielkość obciążenia wystę pują cego w treningu siłowym dozuje się w zależności

od metody treningu i możliwości ćwiczą cego. Pokonywany ciężar wyraża się:

• wielkością obliczoną w procentach ciężaru maksymalnego,

• wielkością określają cą możliwą liczbę powtórzeń ćwiczenia w jednym podejściu. 1 -PM

oznacza maksymalny ciężar, jaki osobnik jest w stanie pokonać jeden raz. Na przyk ład

8-PM będzie odpowiadać maksymalnemu oporowi, który ćwiczą cy może pokonać

8-krotnie.

Wyznaczono nawet równania przewidują ce dla oszacowania 1-PM na podstawie

wyniku testu submaksymalnej wytrzymałości mięśniowej [Kuramoto, Poyne 1995]. Dla

obliczenia tej wartości badany wykonuje z ciężarem odpowiadają cym ok. 45% masy ciałatyle powtórzeń, ile to możliwe.

Dla obliczenia 1-PM dla kobiet w średnim wieku (40-50 lat) przyjęto formułę:

207



W wypadku kobiet w starszym wieku (60 lat) zaleca się równanie:

Zaciorski [1970] i Heyward [1997] podają konkretne rozwią zania, które mogą być

przydatne. W tab. 21 podano je z modyfikacją własną .

Tab. 21. Wielkość obciążenia w zależności od liczby możliwych powtórzeń w jednym podejściu [wg Zaciorski 1970, Heyward 1997 - zmodyfikowane]

W procesach wychowania fizycznego czy rekreacji fizycznej w przygotowaniu

siłowym wykorzystuje się przede wszystkim elementy konieczne dla podniesienia ogól-nego poziomu usprawnienia. Zdolności siłowe rozwija się tu głównie dla poprawy

budowy i rozwoju umięśnienia, dla lepszego opanowania różnorodnych podsta-

wowych zadań ruchowych, sprawnego poruszania się w codziennym życiu,

zapobiegania kontuzjom. Podstawowymi ćwiczeniami są te, w których pokonuje się

różnorodne opory zewnętrzne, opór własnego ciała lub wykonuje różnego rodzaju rzuty

z przyborami. Niewskazana jest gwałtowna intensyfikacja ćwiczeń siłowych, chociaż

można zwiększyć objętość pracy siłowej. Umiejętne stosowanie ćwiczeń siłowych korzy-

stnie wpływa na koordynację procesów śródmięśniowych i międzymięśniowych oraz

kształtuje zdolność mobilizacji cech wolicjonalnych. Szczególnie trening wytrzymałościo-

wo-siłowy korzystnie oddziałuje na usprawnianie funkcji kr ążeniowo-oddechowych oraz

nie dopuszcza do zbytniego przeciążenia aparatu podporowego. Specyficzne i ważne jest

miejsce ćwiczeń z oporem w korektywnie i kompensacji. Stanowi to jednak przedmiot

odr ę bnych rozważań.

W procesie kształcenia fizycznego można stosować również całe kompleksy ćwi-

czeń gimnastycznych, biegi przełajowe i narciarskie w zróżnicowanym terenie, a tak że

wiosłowanie czy kajakowanie. W wypadku zaś kształcenia siły maksymalnej ważne jest

208



odwołanie się do ćwiczeń wymagają cych pokonania własnego ciężaru, oporu partnera czyteż obciążeń dodatkowych. Raczek [1986] przyjmował, że użyte w ćwiczeniach obcią -

żenie dodatkowe nie powinno u dzieci do 10 roku życia przekroczyć 1/3 masy

ciała, a do 13 roku życia nie może być większe niż 1/2 masy ciała. Heyward[1997] co prawda podnosi tę granicę do 70% 1-PM (co odpowiada około 8 lub więcej powtórzeniom w serii), ale również wskazuje na anatomiczną i fizjologiczną niedojrzałość

młodego osobnika i płyną ce stą d zagrożenia. Oczywiście, w wielu ćwiczeniach opór powinien być tutaj znacznie mniejszy i zawsze dostosowany do aktualnych możliwościrozwojowych osobnika. Zwraca się uwagę na potrzebę prowadzenia ćwiczeń angażują cych kilka stawów (8-10), progresywne zwiększanie obciążenia i liczby powtórzeń. Ponadto dzieci powinny być instruowane odnośnie prawidłowej techniki ruchui uczone poprawnego oddechu (nie wstrzymywania oddychania). Kontrola podczas prowadzenia treningów z obciążeniem musi być wyją tkowo staranna. W badaniacheksperymentalnych udowodniono, że u począ tkują cych efektywność kształcenia siły prawie nie zależy od wielkości obciążenia, ale ta wielkość powinna przewyższać określoneminimum - ok. 35-40% [m.in. Hettinger, Mfiller 1953].

S. TYPY, REGUŁY I RÓŻ NE CELE TRENINGU SIŁOWEGO

Heyward [1997] wyróżnia nastę pują ce typy treningu z oporem (siłowego): • trening statyczny (izometryczny),• trening dynamiczny (koncentryczny lub ekscentryczny),• trening izokinetyczny.

Trening izometryczny był szczególnie popularny pod koniec lat 50. i na począ tku lat 60. Hettinger i Miiller [1953] wskazali bowiem na istotne przyrosty siłystatycznej (5% tygodniowo) w efekcie utrzymywania 6-sekundowych skurczów mięśnia przy 2/3 maksymalnej intensywności przez 5 dni w tygodniu. Za dodatkową zaletę tegotreningu przyjmowano możliwość prowadzenia go w niemal każdych warunkach i bezdodatkowych specjalnych urzą dzeń. Później jednak wskazano na liczne ograniczenia

tego typu treningu. Przede wszystkim zyski odnoszą się do k ą ta stawu, w którym były prowadzone ćwiczenia [Gardner 1963]. Jeśli celem jest osią gnięcie poprawy siły w pełnymzakresie ruchu w stawie, to wówczas należałoby odr ę bnie podjąć trening przy różnychk ą tach tego samego stawu (np. 30°, 60°, 90°, 120°, itd.).

Tab. 22. Wskazania odnośnie programu treningu statycznego (izometrycznego) --wg Heyward 1997, s. 123

209



Ćwiczenia statyczne są bardzo rozpowszechnione w rehabilitacji ruchowej i wyko-

rzystywane w przeciwdziałaniu utraty siły mięśniowej, atrofii mięśni, szczególnie wów-

czas, kiedy np. kończyna była czasowo unieruchomiona. Ten typ treningu nie jest jednak

zalecany w wypadku choroby wieńcowej czy nadciśnienia, ponieważ statyczny skurcz

może wywołać przyrost ciśnienia wewną trzpiersiowego. To powoduje redukcję ilości krwi

powracają cej do serca z kr ążenia wielkiego, przyrost pracy serca i jest przyczyną istotnego

wzrostu ciśnienia krwi. Niedogodności metody sprawiły, że aktualnie jest ona zalecanaz licznymi ograniczeniami i w zmodyfikowanej postaci (tab. 22).

Trening dynamiczny z oporem jest najbardziej odpowiednim dla mężczyzn

i kobiet w każdym wieku oraz dla dzieci. Obejmuje on zarówno wysiłki oparte na skurczu

koncentrycznym, jak i ekscentrycznym, w których mięśnie przeciwstawiają się stałym lub

zmiennym oporom. W treningu tym używa się wolnych obciążeń (sztanga, hantle) oraz

urzą dzeń pozwalają cych na stały lub zmienny opór.

Do opisu treningu dynamicznego używa się nastę pują cych podstawowych charak-

terystyk: (a) intensywność, (b) liczba powtórzeń, (c) liczba serii, (d) objętość treningu,

(e) dobór i liczba ćwiczeń [Fleck, Kraemer 1997],

ELEMENTY OPISU TRENINGU DYNAMICZNEGO Z OPOREM

Intensywność wyraża się w procentach indywidualnego 1-PM lub też jako maksymalny

ciężar, jaki może ćwiczą cy pokonać daną liczbę razy (np. 75% 1-PM = 10 P-M).

Liczba powtórzeń jest odwrotnością intensywności. Osobnik jest zdolny wykonać

większą liczbę powtórzeń, jeśli opór lub ciężar jest mniejszy, i odwrotnie.

Liczba serii mówi o danej liczbie kolejnych powtórzeń całego ćwiczenia.

Objętość treningu jest ogólną wielkością ciężaru pokonanego w czasie treningu

(danych zajęć). Wyraża sieją sumą podniesionego ciężaru, liczbą powtórzeń i liczbą serii

każdego ćwiczenia.

Dobór i liczba ćwiczeń - stanowią istotną charakterystyk ę specyfiki danego treningu.

Optymalny trening, stymulują cy rozwój siły, jest oparty na wysokiej intensywności

- i małej liczbie powtórzeń, kiedy trening, nastawiony na rozwój wytrzymałości mięśnio-

wej, wykorzystuje nisk ą intensywność i dużą liczbę powtórzeń. Począ tkują cy powinni

rozwijać sprawność mięśniową przez trening o małej objętości (1 do 2 serii ćwiczeń

z umiarkowanym oporem i liczbą powtórzeń, ćwiczą c 2 dni w tygodniu). Natomiast osoby

zaawansowane w tego typu treningu powinny znacznie zwiększyć objętość zajęć (5-6 serii,

5-6 dni w tygodniu).

Jak zmieniają się poszczególne elementy treningu w zależności od przygotowania

osobnika (zaawansowani, począ tkują cy) i odmienności celów treningu, ukazano w tab. 23.

Chociaż poprawa w rozwoju sprawności mięśniowej może nastę pować również

wówczas, jeśli dana osoba wykonuje tylko 1 serię ćwiczeń, badania wskazują , że 3 lub

więcej serii jest korzystniejsze [Berger, Hardage 1967, Clarke 1974]. Oczywiście, liczba

serii ćwiczeń w czasie treningu nie jest zależna tylko od celów ćwiczeń, ale przedewszystkim od czasu, jaki można przeznaczyć na trening. Dla osoby, która rozpoczyna

trening i równocześnie możliwości czasowe jej są bardzo ograniczone 1 seria ćwiczeń na

każdą z większych grup mięśniowych (czyli ogółem 10 do 12 ćwiczeń) jest z pewnością

210



Tab. 23. Wskazania w zależności od przygotowania osobnika i odmiennych celówtreningu sitowego (z oporem) [wg Heyward 1997]

dawk ą zupełnie wystarczają cą i efektywną . Natomiast zaawansowany w treningu,

w którym zamierza dążyć do rozwoju mięśni (hipertrofii), będzie musiał wykonać 5 do 6

serii wielostronnych ćwiczeń (2-3) na każdą grupę mięśniową .W treningu na ogół dąży się również do utrzymywania równowagi między prze-

ciwstawnymi grupami mięśni (agonistycznymi i antagonistycznymi), między grupami

mięśni z obu stron ciała (prawa i lewa strona) oraz między mięśniami górnej i dolnej części

ciała. W treningu z począ tkują cymi trzeba unikać angażowania w kolejnych ćwiczeniach

tych samych grup mięśni. Nadto należy przewidzieć stosowny czas na wypoczynek.

Ćwiczą cy, który podejmuje kilka serii ćwiczeń, może zdecydować się na podno-

szenie w kolejnych seriach tego samego ciężaru lub też różnicować intensywność w

seriach. Można zwiększać ciężar "od lżejszego do cięższego" lub obniżać "od

cięż

szego do lżejszego". Znany jest system "piramidalny", w którym

ćwicz

ą cywykonuje co najmniej 6 serii, za każdym razem zwiększają c ciężar. Na przyk ład trening

rozpoczyna się od serii, w której wykonuje się 10 do 12 powtórzeń (10-12 PM).

W kolejnych seriach stopniowo ciężar zwiększa się (np. 8-PM, 6-PM, 4-PM, 2-PM

i 1-PM). Ponieważ system ten wiąże się z dużą objętością ćwiczeń, jest on stosowany

przez osoby zaawansowane w treningu, a szczególnie przez kulturystów zmierzają cych do

znacznego rozwoju muskulatury. Wielu kulturystów stosuje też system zwany "super-set-

ting", w którym angażuje się bezpośrednio po sobie antagonistyczne i agonistyczne grupy

mięśni, bez wypoczynku między ćwiczeniami.

Specyficzne wymagania stawia sport wyczynowy, gdzie zwykle trenuje się, nie-

kiedy z niewielk ą przerwą , przez cały rok. Aby zapobiec przetrenowaniu, i dążą c do

optymalizacji korzyści w sile i w mocy, dla osią gnięcia szczytu możliwości w stosownym

czasie zawodów sportowych wyróżnia się poszczególne cykle treningowe. Metoda ta jest

znana jako periodyzacja. Każdy makrocykl (zwykle 1 rok) może być, przyk ładowo, podzielony na 4 mezocykle, z których każdy trwa po 3 miesią ce: (a) przygotowawczy,

(b) 1 - przejściowy, (c) zawodów sportowych, (d) 2-przejściowy [Mc Ardle, Katch,

Katch 1996]. W każdym z tych okresów modyfikuje się objętość i intensywność ćwiczeń

211



(zob. tab. 24). W fazie przygotowawczej (mezocykl I) zaleca się wysok ą objętość oraz

nisk ą intensywność, tak aby zwiększyć masę mięśni i wytrzymałość mięśniową . W fazie

okresu 1 - przejściowego (II mezocykl) stopniowo zmniejsza się objętość treningu,

a zwiększa intensywność. Kolejna faza to kulminacja możliwości w zwią zku z zawodami

sportowymi (III mezocykl). Ostatnia faza (IV mezocykl) charakteryzuje się nisk ą inten-

sywnością , a niekiedy nawet rezygnuje się tu z ćwiczeń siłowych.

Tab. 24. Ogólne wskazania dotyczą ce periodyzacji obciążeń [wg Heyward 1997]

* sportowcy trenują z małą intensywnością , niekiedy nawet bez ćwiczeń siłowych

Za wyją tkowo efektywną formę organizacyjną uznaje się trening obwodowy

(ang. "circuit resistance training"). Jest to metoda dynamicznego treningu oporowego

[Gettman, Pollock 1991], ukierunkowanego na rozwój siły, wytrzymałości mięśniowej

oraz wydolności tlenowej (ang.

cardiorespiratory endurance).Ten typ treningu wyka-zuje, w porównaniu z tradycyjnymi metodami, wiele zalet w kształtowaniu siły, zwłaszcza,

jeśli stosuje się małą liczbę powtórzeń i dość duże ciężary (opory) [Wilmore i wsp. 1978],

Zwykle na obwodzie ustawia się tu 10-15 stacji. Ogólny czas ćwiczeń wynosi 20 do 30

minut, w czasie których ćwiczą cy pokonuje 2-3 obwody. Na każdej stacji znajdują się

wybrane ćwiczenia z oporem, które angażują ćwiczą cych przez ok. 30 sekund (wykonuje

się tyle powtórzeń, ile jest możliwe przy obciążeniu 40-55% 1-PM). Czas wypoczynku

między kolejnymi stacjami wynosi 15-20 sekund. Jeśli ten trening traktować za podstawo-

wy, to można ćwiczyć nawet 3 dni w tygodniu przez 6 tygodni [Heyward 1997]. Tę formę

treningu traktuje się często jako idealną w rekreacji podejmowanej przez osoby, które mogą

przeznaczyć tylko bardzo ograniczony czas na ćwiczenia. Jeśli w kolejnych stacjach

naprzemiennie umiejscowić również ćwiczenia aerobowe, angażują ce uk łady kr ąże-

nia i oddychania, to wówczas trening obwodowy przynosi dodatkowe korzyści zdrowotne.

Trening izokinetyczny. Ten typ treningu jest stosowany w rozwoju siły, mocyi wytrzymałości mięśniowej. Trening izokinetyczny polega na angażowaniu krótkich

skurczów grup mięśni, które przeciwstawiają się oporowi połą czonych sił, działają cych

przez cały zakres ruchu. Szybkość ruchowa jest kontrolowana mechanicznie przez specjal-

212



ny przyrzą d. W treningu izokinetycznym są używane specjalne izokinetyczne dynamome-

try. Jeśli takie urzą dzenia nie są dostę pne, zwykle stosuje się ćwiczenia z partnerem, który

sam stawia opór ćwiczą cemu. W tym wypadku, oczywiście, szybkość ruchu nie może być

precyzyjnie kontrolowana. Trening izokinetyczny jest prowadzony ze zróżnicowaną pr ęd-

kością , ktdra waha się między 24° i 300° < s w zależności od potrzeb. Stwierdzono

zależność pomiędzy rozwojem siły a rozwijaną w treningu izokinetycznym pr ędkością

ruchu [Lesmes i inni 1978, Jenkins, Thackaberry, Killian 1984].Trening siłowy jest podejmowany tak że w celu poprawy lub osią gnięcia nad-

zwyczajnej muskulatury ciała, a niekiedy jedynie rozwoju masy niektórych grup

mięśniowych. Chociaż wcale nie chodzi tu o skuteczną formę rozwoju siły, ale jednak

zwiększeniu masy mięśniowej towarzyszy równolegle zwiększanie siły. W treningu zwa-

nym "body building system", tj. wyraźnie nastawionym na hipertrofię mięśni szkiele-

towych, dla zapewnienia dużej ilości zwią zków fosforanowych ATP i superkompensacji

białka, dominują ce są ćwiczenia ze względnie dużym obciążeniem. Na ogół uważa się

jednak, że wielkość napięć mięśniowych powinna być umiarkowana, ponieważ efektywne

zmiany metaboliczne są możliwe przy pracy trwają cej dostatecznie długo (chociaż reali-

zowanej jeszcze kosztem mechanizmów anaerobowych). Za najskuteczniejszy ciężar

uważa się taki, który można podnieść 10-12 razy (75% 1-PM). Ciężary większe niż 6-PM

są stosowane rzadko. Najczęściej prowadzi się po 3 ćwiczenia dla każdej z dużych grupmięśniowych, wykonywane dość wolno, ale "do oporu". Zaleca się też, aby najpierw

wykonać wszystkie ćwiczenia ukierunkowane na rozwój mięśni danej grupy, a dopiero

później przejść do treningu kolejnej grupy. Zaawansowani kulturyści ćwiczą 6 dni

w tygodniu. Przestrzega się wówczas zasady, że nie ćwiczy się tej samej grupy mięśniowej

w kolejnych dniach, ale też każdą grupę ćwiczy się nie rzadziej niż dwukrotnie w tygodniu.

Jeżeli ćwiczą cy może pokonać dany opór więcej niż 12 razy w jednej serii, wówczas

zwiększa się ciężar [Baechle 1994, Reck, Kraemer 1997, Zatsiorsky 1995].

Wyją tkowa ostrożność jest niezbędna również w ćwiczeniach z oporem, podejmo-

wanych przez osoby starsze. Tylko stosowny trening siłowy może tu przynosić duże

korzyści dla zdrowia. Odpowiednia sprawność mięśniowa daje szansę prowadzenia

codziennej aktywności życiowej bez stresów i nadmiernego zmęczenia oraz umożliwia

utrzymanie niezależności do późnej starości. Amerykańskie Kolegium Medycyny Spor-

towej (ACSM 1995) podaje nastę pują ce wskazówki dla instruktorów prowadzą cych

zajęcia z osobami starszymi:

• podczas pierwszych 8 tygodni treningu stosuj minimalny opór (30-50% 1-PM) dla

wszystkich ćwiczą cych,

• instruuj ćwiczą cych w zakresie poprawnej techniki pokonywania oporu i utrzymywania

stosownego oddechu,

• prowadzą cy trening (ang. exercise leader) powinien mieć specjalne doświadczenie

w zakresie postę powania z osobami starszymi oraz wyją tkowo skrupulatnie doglą

dać i monitorować ćwiczą cych w czasie pierwszych zajęć,

• zachęcaj do podejmowania ćwiczeń angażują cych wiele stawów, a nie do koncentrowa

nia się na jednym z nich,

• używaj raczej specjalnych trenażerów stabilizują cych pozycję ciała, kontroluj zakres

ruchów. Unikaj swobodnego dźwigania ciężarów przez osoby starsze,• trening nie powinien trwać dłużej niż 20-30 minut, a nigdy nie powinien przekraczać

60 minut,

213



• osoby starsze powinny oszacować swój postrzegany wysiłek (ratings of perceived

exertion-KPE) w czasie ćwiczeń. Powinien on zawierać się między 12 a 13 (w 20-stop-

niowej skali jest to wysiłek umiarkowanie duży),

• pozwól na przynajmniej 48-godzinny wypoczynek między kolejnymi treningami,

• nigdy nie pozwalaj na ćwiczenia z oporem, jeżeli ćwiczą cy skar żą się na zapalenie stawu

ibóle,

• kiedy ćwiczą cy, który wraca do treningu po przerwie większej niż 1 miesią c, powinienrozpocząć ćwiczenia z obciążeniem nawet mniejszym niż 50% ciężaru pokonywanego

przed przerwą .

Kolejne kroki instruktora (wychowawcy fizycznego) przy ustalaniu pro-

gramu treningu z oporem (si łowego) - wg Heyward 1997:

• w konsultacji z ćwiczą cym zidentyfikuj podstawowy cel realizacji programu (np. siła,

wytrzymałość mięśniowa, rozwój muskulatury, napięcie mięśni) i ustal, ile czasu ćwi

czą cy może przeznaczyć na uczestnictwo w programie,

• opierają c się na ustalonym celu, czasie przeznaczonym na trening, dostę pności sprzętu

i urzą dzeń, określ typ treningu siłowego (tj. dynamiczny, statyczny lub izokinetyczny),

• wykorzystują c wiedzę o wynikach wyjściowych sprawności mięśniowej, zidentyfikuj

specyficzne grupy mięśni, na które, powinien być ukierunkowany program,• uzupełniają c podstawowe ćwiczenia największych grup mięśniowych, wybierz dodat

kowe ćwiczenia na te grupy mięśniowe, które zostały wyżej określone,

• począ tkują cy, ćwiczą c z ciężarami, nie powinni stosować bezpośrednio po sobie ćwiczeń

tych samych grup mięśniowych,

• zgodnie z celem programu przyjętym dla danego ćwiczą cego, określ odpowiednie

wyjściowe obciążenie, liczbę powtórzeń, liczbę serii dla każdego ćwiczenia oraz tygod

niową częstotliwość treningów,

• ustal wskazania dła progresywnego obciążenia każdej z grup mięśniowych.

6. SPECJALNE ŚRODKI OSTROŻ NOŚCI

Na zakończenie omawiania sterowanego stosowania ćwiczeń siłowych zwrócimy

jeszcze uwagę na potrzebę odpowiedniej troski o prawidłowy rozwój mięśni oko-

licy lędźwiowej. Przemawiają za tym przede wszystkim względy natury profilaktycznej

oraz potrzeba zachowania bezpieczeństwa. Okolica lędźwiowa naszego ciała w trakcie

ćwiczeń jest narażona na urazy w sposób zupełnie wyją tkowy [Dziak 1995]. Przy

podnoszeniu nawet niewielkich ciężarów działają ogromne obciążenia, szczególnie

w okolicy 5 kr ęgu lędźwiowego [Matthiash 1956, cyt. wg Zaciorski 1970]. Na przyk ład

przy prostym sk łonie w przód, jeżeli r ękami utrzymuje się ciężar 30 kG, nacisk w okolicy

lędźwiowej przekracza 70 kG (ryc. 63). W tej sytuacji wiele osób jest narażonych na

niebezpieczeństwo kontuzji. W profilaktyce urazów, obok zaleceń stosowania specjalnych

ćwiczeń wzmacniają cych tę okolicę czy ćwiczenia na przemian podnoszenia ciężarów ze

zwisami, należy uczyć prawidłowej techniki podnoszenia ciężarów z podłoża, ze szcze-

gólnym zwróceniem uwagi na właściwe ułożenie kr ęgosłupa.

Również prawidłowo prowadzony trening z ciężarem (oporem) może prowadzić

do pojawienia się bolesności w obr ę bie mięśni. Przyczyną jest wówczas obciążenie

214



Ryc. 63. Położenie ciała i obciążenie tarcz międzykr ęgowych przy podnoszeniu 50 kG

z lewej — technika nieprawidłowa ("okr ą głe plecy"), z prawej - technika właściwa. Przeciążenie stanowią odpowiednio 630 i 380 kG [Frey 1959,

cyt. wg Zaciorski 1970]

izolowanych zwykle grup mięśniowych poza normalny dla nich zakres obciążeń. Taka

nagła ostra bolesność, wystę pują ca w trakcie ćwiczeń lub też bezpośrednio po ich zaprze-

staniu, jest zwykle wywołana niedokrwieniem i nagromadzeniem produktów spalania

w tkance mięśniowej. Ból i dyskomfort może wówczas trwać do 1 godziny po zaprzestaniu

ćwiczeń.

W wypadku wystę powania przedłużają cej się bolesności (ang. delayed-ouset muscle soreness - DOMS) ból objawia się do 24-48 godzin po ćwiczeniach. Przyczyny

tych objawów są dotą d mało poznane [Smith 1991], ale stwierdzono zwią zek wystę powa-

nia zjawiska z rodzajem działania mięśni. Stwierdzono, że ekscentryczna praca mięśni jest

częściej przyczyną wystę powania przedłużają cej się bolesności niż koncentryczna lub

izometryczna [Byrnes, Clarkson, Katch 1985]. Mechanizm wystę powania zjawiska prze-

dłużają cej się opóźnionej bolesności jest skomplikowany. Heyward [1997] kolejno oma-

wia przyczyny, klasyfikują c je jako: a) teorie uszkodzeń w obr ę bie tkanki łą cznej, b) teorie

uszkodzeń mięśni szkieletowych, c) specjalny model Armstronga, d) teorie pojawienia

się nagłego stanu zapalnego. Aby zapobiegać kontuzjom i bolesnościom, wskazane jest

rozpoczynanie treningu od stosownej rozgrzewki, najlepiej wolnego statycznego stretchin-

gu [de Vries 1961]. Również stopniowy wzrost intensywności ćwiczeń może być dobr ą

pomocą w prewencji wystę powania kontuzji. McArdle, Katch i Katch [1996] sugerują , że

począ tkowy ciężar winien wynosić 12-15 PM. Dopiero po 2 tygodniach intensywność

może wzrosnąć do 6-8 PM. Należy również unikać pracy ekscentrycznej w trakcie ćwiczeń

dynamicznych.

215



XII. ZDOLNOŚCI SZYBKOŚCIOWE

(ANAEROBOWE) I ICH KSZTAŁCENIE

1. ANAEROBOWE (BEZTLENOWE) ZRODŁA ENERGIIORAZ POJĘCIE ZDOLNOŚCI SZYBKOŚCIOWYCH

Począ tek podejmowania jakiejkolwiek pracy (bą dź też praca krótkotrwała) wy-

maga gwałtownego wzmożenia funkcji ustroju i tym samym wzrasta zapotrzebowanie

mięśni na tlen. W pierwszym okresie źródłem energii są przede wszystkim beztlenowe

(anaerobowe) procesy metaboliczne. Jeżeli praca trwa dłużej lub też jest podejmowana

z dużą intensywnością , zacią gany jest mleczanowy dług tlenowy i wzrasta stężenie

mleczanu we krwi. Mechaniczna praca mięśni powstaje dzięki rozpadowi czą steczek ATP

i jego odbudowie przy wykorzystaniu fosfokreatyny i glikolizy oraz tlenowej przemiany

węglowodanów i tłuszczów. Skuteczność wysiłków anaerobowych jest warunkowana

więc wielu specyficznymi właściwościami uk ładu nerwowo-mięśniowego oraz wysok ą zdolnością do uwalniania i wykorzystywania dużych ilości energii, pochodzą cej z rozpadu

wysokoenergetycznych zwią zków fosforowych [Malarecki 1973]. Nowakowska, Sołty-

siak i Kozłowski [1969] zauważyli, że udział beztlenowych procesów metabolicznych

u osób o małej wydolności fizycznej jest w wysiłkach fizycznych dużo większy niż u ludzi

wysoce wydolnych. Typowymi charakterystykami człowieka, które bazują na wysiłkach

anaerobowych, są zdolności szybkościowe.

Zdolności szybkościowe są zwią zane równocześnie z charakterem pracy współ-czulnego i pozawspółczulnego uk ładu nerwowego, ze struktur ą mięśni, specyfik ą uk ładów

enzymatycznych i stopniem specjalnego wyćwiczenia uk ładu ruchu. Rezultaty badań

genetycznych, prowadzonych nad podobieństwem bliźnią t przez Sk łada [ 1973], pozwoliływysunąć - z pewną dozą ostrożności - tezę, że szybkość jest cechą silniej uwarunkowaną

genetycznie niż np. siła. Najwyższe wskaźniki dziedziczenia uzyskano dla szybkościruchów kończyn górnych i dolnych oraz dla szybkości biegowej, a najniższe dla czasu

reakcji prostej. Również wysokie są wskaźniki odziedziczalności dla maksymalnej mocy

anaerobowej [Szopa 1989] oraz struktury mięśni (proporcje włókien szybko- FT i wolno-

kurczliwych - ST). Rozpatrują c szybkość i wysiłki anaerobowe z biochemicznego punktu

widzenia, ich podstawą jest szybka mobilizacja energii chemicznej. W wysiłkach, które

trwają bardzo krótko i są wykonywane z maksymalną intensywnością - jak wcześniej

zaznaczyliśmy — przyswajanie tlenu praktycznie nie wystę puje. W biegu na 100 m

i skokach lekkoatletycznych stwierdzono, że pochłanianie w czasie wysiłku tlenu sięga

najwyżej 7-15% całkowitego zapotrzebowania. Pozostała część nazywa się długiem

tlenowym i jest uzupełniana dopiero w czasie wypoczynku.

216



7

Przez zdolności szybkościowe jako przejaw motoryczności człowieka rozumie się

poziom możliwości przemieszczania w przestrzeni całego ciała lub określonych jego

części w możliwie najkrótszym odcinku czasu. Definicję tę należy uzupełnić stwierdze-niem, że wykonywane zadanie nie może wywoływać zmęczenia obniżają cego pr ędkość

ruchu. Dla czynności typu sportowego -jak się przyjmuje - praktycznie czas ćwiczenia

nie powinien przekraczać 30 sekund, ale zwykle jest on znacznie krótszy.

Pojęcie zdolności szybkościowych przynależy do innego poziomu organizacji

procesów i zjawisk niż pojęcie wysiłku anaerobowego. O ile te pierwsze, tj. zdolności

szybkościowe, wiąże się z charakterystyk ą zdolności motorycznych i pewnym, ściśleokreślonym, zakresem możliwości działania ruchowego, to drugie (wysiłki anaerobowe)

odnosi się już bezpośrednio do typu energetycznych przemian. Przyjęte w tym rozdziale

ujęcie pozwala na ukazanie mechanizmów warunkują cych zdolności szybkościowe oraz

na zwrócenie uwagi na ważne atrybuty fizycznej sprawności, które w piśmiennictwie

anglojęzycznym określa się jako anaerobic performance (osią gnięcia anaerobowe) lub

power (moc, czyli wielkość możliwej do wykonania pracy w określonym czasie) [Malina,

Bouchard 1991; Wilmore, Costill 1994; Docherty 1996; Heyward 1997; Howley, Franks

1997].

Szopa [1996] przytacza najważniejsze predyspozycje sk ładają ce się na zdolności

szybkościowe:

• proporcje włókien mięśniowych (FT),

• sprawność uk ładów enzymatycznych rozpadu fosfokreatyny i glikolizy beztlenowej

(MMA),

• czas reakcji i częstotliwość ruchów (koordynacja nerwowo-mięśniowa),

• proporcje dźwigni kostnych.

2. ELEMENTARNE FORMY PRZEJAWIANIA SIĘ

SZYBKOŚCI ORAZ FAZY ZWIĘKSZANIA ISTABILIZACJI PR ĘDKOŚCI

Dość powszechnie wyodr ę bnia się trzy zasadnicze, elementarne formy przejawia-

nia się szybkości:

• czas reakcji,

• pr ędkość pojedynczego ruchu,

• częstotliwość ruchów [Geblewiczowa 1965,1973; Zaciorski 1970; Sozański, Witczak

1981].

Jednak zarówno próby ustalenia ich wzajemnej zależności, a tak że poszukiwania

powią zań z całościowymi aktami ruchowymi dotą d nie doprowadziły do jednolitych

poglą dów.

Przez czas reakcji (ściślej: utajony czas reagowania) rozumie się czas, jaki

upływa od momentu zadziałania bodźca do wystę powania ściśle określonej reakcji u danej

osoby. Wyodr ę bnia się typ reakcji prostej oraz typ reakcji złożonej. Reakcja prosta

sprowadza się do zadziałania na z góry wiadomy i przewidziany sygnał, natomiast te typy

reakcji, które wymagają wybiórczego dostosowania się do sytuacji, należą do złożonych.

Wartość czasu reakcji prostej zależy od szeregu czasów czą stkowych, co można ująć:

t=t1+t2 +t3 +t4 +t5. Poszczególne elementy oznaczają : t1 - czas powstania pobudzenia

217



w receptorze, t2 - czas przekazania pobudzenia do ośrodka uk ładu nerwowego, t3 - czas

przebiegu pobudzenia przez ośrodki czuciowe i ruchowe oraz uformowania sygnału,

t4- czas przebiegu sygnału do mięśnia, t5 - czas pobudzenia mięśnia do zapoczą tkowania

ruchu. Wyniki badań czasu reakcji są zależne od konkretnych warunków pomiarowych,

a szczególnie od rodzajów bodźca (najczęściej optyczny, akustyczny lub czuciowy). Przez

specjalny trening można dość istotnie zmniejszyć czas przebiegu procesów przejścia

fali pobudzenia w danym łuku odruchowym i tym samym skrócić czas reagowania[Zaciorski 1970].

Czas pojedynczego ruchu jest w dużym stopniu zależny od wielkości pokony-

wanego oporu. Badania nad ustaleniem charakterystyk czasowych pojedynczego ruchu,

ze względu na potrzebę stosowania skomplikowanej aparatury kontrolnej, w zasadzie nie

wychodzą poza laboratoria naukowo-badawcze i nie przyniosły dotą d zbyt wielu infor-

macji, mogą cych mieć znaczenie w praktyce. Na podstawie różnorodnych pomiarów

prowadzonych w grupach o zróżnicowanym wieku uważa się, że brak jest istotnej zależ-

ności między przekrojem mięśnia a szybkością jego skracania się. Powszechnie natomiast

podkreśla się rolę, jak ą w zakresie pr ędkości ruchu odgrywa synchronizacja pracy odpo-

wiednich jednostek motorycznych.

Częstotliwość ruchów jest najprawdopodobniej silnie zwią zana z ruchliwością

uk ładu nerwowego. Zachowanie najodpowiedniejszych proporcji między procesami pobudzenia i hamowania, zachodzą cymi w antagonistycznych grupach mięśniowych, wydaje

się być najważniejsze. Pomiaru częstotliwości dokonuje się, rejestrują c maksymalną ilość

ruchów wykonywanych wybraną częścią ciała (bez obciążenia) w założonym czasie.

Niezależnie od wyżej omówionych trzech elementarnych form przejawiania się

szybkości, praktycznego znaczenia nabiera wyodr ę bnienie z całościowego aktu ruchowe-

go dwu faz: (1) zwiększenia pr ędkości ("rozpędu"), (2) względnej stabilizacji pr ędkości.

Z badań nad pr ędkością biegową wynika, że fazy te są względnie niezależne. Korelacje

pomiędzy zdolnością przyspieszenia na starcie a wielkością pr ędkości maksymalnej na

dystansie nie wystę pują wcale lub też są bardzo niskie. Ponieważ jedne zadania ruchowe

wymagają głównie znacznego przyspieszenia startowego (np. tenis, pika nożna, koszy-

kówka, piłka r ęczna), a inne wykazania dużej pr ędkości na dystansie (rap. biegi krótkie

i skok w dal), zjawisko to wymaga uwzględnienia w procesie kształcenia szybkościowych

zdolności motorycznych [zob. m.in. Osiński 1977].

Szopa [1998], dążą c do identyfikacji struktury zdolności motorycznych, w obr ę bie

zdolności szybkościowych wymienia:

• zdolność rozwijania maksymalnej mocy anaerobowej niekwasomlekowej (ang. alacta-

cid anaerobic power), która określa możliwości w zakresie szybkości uwalniania

energii zmagazynowanej w fosfokreatynie mięśniowej,

• zdolność rozwijania maksymalnej mocy anaerobowej kwasomlekowej (ang. ł actacid

anaerobic power), która określa sprawność i efektywność procesów glikolizy beztle

nowej,

• zdolność szybkiej mobilizacji mięśnia, która określa możliwości w zakresie szybkiego

pobudzenia możliwie dużej liczby jednostek motorycznych oraz rozładowania energii.

218



3. ZMIENNOŚĆ ZDOLNOŚCI SZYBKOŚCIOWYCH(ANAEROBOWYCH) W ONTOGENEZIE I ICHUWARUNKOWANIA

Jak wynika z badań dobranych losowo dzieci i młodzieży warszawskich szkól,

rozwój szybkości motorycznej, mierzonej biegiem na krótkie dystanse, obejmuje krótszycykl rozwojowy niż w wypadku np. siły mięśniowej. U chłopców kończy się w 18.,

au dziewczą t w 15. roku życia [Denisiuk 1975]. Zbliżone rezultaty uzyskano w badaniach

młodzieży poznańskiej, u której szybkość określono, mierzą c elektronicznie czas biegu na

odcinku 8 m. Chłopcy w całym badanym okresie od 7 do 18 lat wykazywali coraz większy

poziom szybkości. U dziewczą t stabilizację obserwowano w 12, a regres już około 15 roku

życia [Osiński 1988]. Trudno jednak ocenić, w jakim stopniu zjawisko stopniowego

pogarszania się poziomu w tak wczesnym okresie życia, jest rezultatem niesprzyjają cych

procesów zachodzą cych w obr ę bie różnych struktur i narzą dów, a na ile jest ono zwią zane

z permanentnym stronieniem od wzmożonej aktywności ruchowej i pojawiają cą się

tendencją do sedenteryjnego trybu życia. Za tymi ostatnimi spostrzeżeniami zdają się

przemawiać między innymi sukcesy sportowe, osią gane w dyscyplinach stawiają cych

znaczne wymagania szybkościowe przez zawodników nierzadko przekraczają cych nawet

30. rok życia.

W piśmiennictwie wskazuje się na mniejszą wydolność beztlenową u dzieci,

spowodowaną słabszym wykorzystaniem glikolizy jako źródła energii, a w szczególności

na mniejszą aktywność w tych procesach enzymu fosfofruktokinezy [Eriksson, Saltin

1974; Bar-Or 1996]. U dzieci mniejsza jest też zawartość włókien szybkokurczliwych

w tkance mięśniowej, mniejsza jest powierzchnia przekroju włókien mięśniowych oraz

ilość sarkomerów [Aheme i wsp. 1971]. W badaniach szczegółowych obserwowano,

że u chłopców już w wieku 11-15 lat stopniowo wzrastał potencjał glikolityczny

mięśni. Wyrazem tego procesu był przyrost stężenia kwasu mlekowego we krwi po

supramaksymalnym wysiłku na bieżni o ok. 0,9 mmol/1 w każdym kolejnym roku. Tym

samym stężenie kwasu mlekowego u 15-letnich chłopców było o 45% wyższe w

porównaniu z ich rezultatami sprzed 4 lat [Paterson, Cunningham, Bumstead 1986]. W

badaniach prowadzonych przez Cemplę i Klimka [ 1997] wielkości średnie maksymalnejmocy anaerobowej (MAP . kg ) były u starszych chłopców o ponad 30% wyższe niż u

chłopców w wieku przedpokwitaniowym. Jednocześnie odpowiednie różnice w

wielkości mocy aerobowej (Pmax.kg-1) wynosiły tylko 10%. Zdolności anaerobowe

osią gają więc swój szczyt w drugiej lub nawet trzeciej dekadzie życia [Di Prampero,

Cerretelli 1969; Bar-Or 1996], kiedy -jak wcześniej wskazywaliśmy - w niektórych

zadaniach typowo szybkościowych regres wystę puje dużo wcześniej.

Mleczko [1996], dokonują c przeglą du badań zmienności ontogenetycznej zdolno-

ści szybkościowych stwierdzał, że znacznie szybciej nastę pują procesy inwolucyjne wy-

dolności beztlenowej kwasomlekowej niż wydolności beztlenowej niekwasomlekowej.

Autor ten stwierdzał też, że procesy inwolucyjne zdolności szybkościowych u mężczyzn

przebiegają wolno do 45. roku życia, ale już w grupie wiekowej 61-65 lat poziom jest

niższy niż u chłopców 8-letnich. W wypadku stosowania testu wyskoku dosiężnego poziom wzrastał u osobników płci męskiej do 18. roku życia, a u dziewczą t do 14 roku

życia. Dymorfizm w rozwoju tej właściwości jest znaczny. O ile u mężczyzn po okresie

219



progresywnym nastę pował wyraźny spadek poziomu, o tyle u kobiet obserwowano

dłuższy, 5-letni okres stabilizacji poziomu.

Do rzadkości należą wyniki badań zmienności, prowadzone przez niemal cały okres

ontogenezy osobniczej. Na ryc. 64 ukazano wyniki badań zmian w zakresie skoku w dalz miejsca (a więc właściwości warunkowanych potencjałem anaerobowym) z obszernych

badań tajwańskich [Kuo 1990, cyt. wg Bouchard, Malina, Perusse 1997]. Przebieg krzywej

jest dość typowy. Mężczyźni osią gają szczyt możliwości w wieku 20-30 lat, a kobiety już

ok. 10-20 roku życia. Jest też znamienne, że w okresach największych osią gnięć u obu płci

różnice dymorficzne są najpoważniejsze, a najmniejsze są one we wczesnym okresie

progresywnym i w okresie późnej starości (ok. 80. roku życia).

4. WARUNKI SKUTECZNEGO KSZTAŁCENIA ZDOLNOŚCISZYBKOŚCIOWYCH (ANAEROBOWYCH)

Każde ćwiczenie ruchowe można odnieść do różnych punktów wykresu "siła - pr ędkość". Im większy opór jest pokonywany przez badanego, tym bardziej pr ędkość

ruchu zależy od jego możliwości siłowych. Praktycznie, co wykazano w wielu pracach

[Zaciorski 1970, Ważny 1977, Osiński 1977], do pewnych granic poziom zdolności

220



szybkościowych można podnosić, zwiększają c możliwości siłowe. Współcześnie, dość

powszechnie przestrzega się jednak, że trening ciężarowy, którego efektem ma być

poprawa dyspozycji typowo szybkościowych (anaerobowych), powinien być stosowany

nadzwyczaj ostrożnie i przy równoczesnym uzupełnieniu go ćwiczeniami rozcią gają cymi i

koordynacyjno-rozluźniają cymi. Nadmiernego przywią zywania znaczenia do maksymal-

nych rekordów siłowych z całą pewnością nie można uznać za wskazane i celowe.

Prowadzone w naszych badaniach [Wachowski, Osiński, Winkler 1976; Osiński 1977] poszukiwania za pomocą tzw. linii regresji pierwszego rodzaju wskazują , jak się wydaje,

na pewną , dość typową , tendencję w uk ładaniu się zależności badanych cech. Z analizy

wynika, że począ tkowo wraz z przyrostem poziomu siły statycznej czy mocy (określonej

w przysiadach z dużym obciążeniem) wzrasta również maksymalna pr ędkość biegowa.

Dalszy wzrost dyspozycji siłowych nie tylko nie gwarantuje przyrostu pr ędkości, ale

nawet, po przekroczeniu pewnego najkorzystniejszego pułapu, zauważa się stopniowe

obniżanie możliwości w tym zakresie.

W kształceniu zdolności szybkościowych (anaerobowych) wykorzystuje się przede

wszystkim metodę powtórzeniową . W każdej z kolejno podejmowanych prób zmierza się

do osią gnięcia możliwie największej pr ędkości ruchu.

Podstawowe warunki stanowią ce o skuteczności kształcenia zdolności

szybkościowych można sformułować następują co:

WARUNKI KSZTAŁCENIA ZDOLNOŚCI SZYBKOŚCIOWYCH

• ruch powinien być wykonywany z pr ędkością maksymalną , tzn. w każdym kolejnym

ćwiczeniu należy dążyć do przekroczenia dotychczasowego poziomu,

• technika ruchu powinna być przyswojona do tego stopnia, aby można było skoncentro

wać się na szybkości wykonywania ćwiczenia,

• czas ćwiczenia powinien być na tyle krótki, aby nie wystę powały oznaki zmęczenia

[Zaciorski 1970].

Ustalenie właściwego czasu trwania ćwiczenia i przerw odpoczynkowych należy

do podstawowych momentów warunkują cych skuteczność pracy treningu szybkościowe-

go. Jeżeli pojawiają się oznaki zmęczenia, zmienia się typ energetycznego wysiłku oraz

obniża się pobudliwość uk ładu nerwowego. Ma to bezpośredni wpływ na procesy fizjo-

logiczno-biochemicznych przemian i pogorszenie się koordynacji nerwowo-mięśniowej.

Z tego względu w treningu sportowym, ukierunkowanym na rozwój maksymalnej mocy

anaerobowej i szybkości ruchów, niedopuszczalna jest równoczesna intensywna praca nad

siłą lub wytrzymałością . Trzeba tak że pamiętać, że w ścisłych funkcjonalnych zwią zkach

z doskonaleniem zdolności szybkościowych pozostaje również kształcenie koordynacji

ruchowej, rozwijanie gibkości oraz umiejętność rozluźniania mięśni. Różnorodne formy

zabawowe, sportowe i użytkowe charakteryzuje daleko idą ca specyfika w tym względzie.

W sporcie w kształceniu szybkości jako metodę treningową uzupełniają cą wyko-

rzystuje się również intensywny wariant metody interwałowej [Raczek 1986], w którejwystę puje obciążenie o charakterze submaksymalnym. Metoda ta pozwala bowiem na

wykształcenie zdolności rozluźniania mięśni, ekonomizację pracy procesów pobudzenia

poszczególnych jednostek motorycznych, dalsze doskonalenie techniki oraz na wykształ-

221



cenie umiejętności rozluźniania mięśni. Celowe jest też takie postę powanie metodyczne,

w którym dąży się do stosowania daleko idą cej różnorodności form ćwiczeń w danej

jednostce zajęć.

5. KONTROLA POZIOMU SZYBKOŚCI ICHARAKTERYSTYK ANAEROBOWYCH

Systematyczne stosowanie w określonych terminach, istotnych z punktu widzenia

struktury i periodyzacji kształcenia fizycznego, kontroli poziomu szybkości i charaktery-

styk anaerobowych trzeba uznać za niezbędne. Takie postę powanie umożliwia dokony-

wanie na bieżą co korekt działania, pozwala indywidualizować zajęcia oraz mobilizuje do

systematycznej pracy. Przez lata powszechnie stosowaną próbą oceny szybkości motory-

cznej (i tym samym zdolności do wysiłków anaerobowych) był bieg na krótkim dystansie.

W zależności od wieku i płci długość pokonywanego dystansu zwykle wahała się

w granicach 20-60 m. Próba ta ma wiele bezspornych zalet, wynikają cych z dużej

rzetelności pomiaru, prostoty reguł i wymagań oraz względnej łatwości interpretacji

wyników. Jednak nie wszyscy autorzy są w tym zakresie zgodni, wysuwają c w stosunku

do próby biegu jako wskaźnika szybkości (a tym bardziej zdolności anaerobo-

wych), znaczą cą liczbę mniej lub bardziej zasadnych zastrzeżeń. W ocenie szyb-

kości jako korzystniejsze (bardziej trafne) zaleca się np. stosowanie ruchów obrotowych,

pracę na ergografie, przysiady połą czone ze wznosem ramion w gór ę, szereg ćwiczeń

angażują cych różne części ciała, jak również całe ciało itp. [Witczak 1977]. Niezależnie

od wykorzystywanych w ocenie szybkości różnych złożonych zadań ruchowych uwzględ-

nia się również takie formy przejawiania się szybkości, jak: czas reakcji, pr ędkość

pojedynczego ruchu, częstotliwość ruchów.

Wielkość możliwej do rozwinięcia przez mięsień mocy w wysiłkach o maksymalnej

intensywności, a więc w począ tkowej fazie ruchu i krótkotrwałych (5-8 s) czyli wymaga-

ją cych tzw. maksymalnej mocy anaerobowej (MMA) niekwasomlekowej (ang.

alactacid anaerobic power) bada się bezpośrednio za pomocą testów: Margarii, Georges-

cu, Wingate [Kubka 1975; Kozłowski, Nazar 1984; Wilmore, Costill 1994]. Do badań pośrednich (populacyjnych) Szopa [1998] zaleca wykorzystywanie - skoku w dal z miejsca

i wyznaczonej na jego podstawie maksymalnej pracy anaerobowej - MPA (skorelowanego

z MMA). Odr ę bnie wyróżnia się również pojęcie maksymalnej mocy (wydolności)

anaerobowej kwasomlekowej (ang. lactacid anaerobic capacity). W pomiarze tych

właściwości wysiłki zwykle trwają kilkadziesią t (ok. 30-40) sekund. Wówczas też jest już

uruchamiany dla uzyskiwania energii proces glikolizy, który, przynajmniej w pierwszej

fazie, ma również charakter beztlenowy (ale — kwasomlekowy). W badaniach laborato-

ryjnych do oceny tego parametru może być wykorzystany Test Wingate 30 s i z jego

pomocą wyznaczenie czasu utrzymywania mocy maksymalnej, a w badaniach pośrednich

przydatny - z pewnym ograniczeniem - może być bieg 200-300 m. Natomiast do oceny

kolejnej zdolności, z grupy zdolności szybkościowych, czyli zdolności szybkiej mobi-

lizacji mięśnia, Szopa [1998] proponuje w warunkach laboratoryjnych ocenę czasurozwijania siły lub mocy maksymalnej (skurcz izometryczny lub Wingate Test), a w

badaniach populacyjnych - "bieg po kopercie" lub "bieg wahadłowy".

222



Bar-Or [1996] wyróżnia 2 typy testów anaerobowych, które mogą być używane do

oceny mocy mechanicznej: (a) mierzą ce lub szacują ce najwyższą wartość mocy mecha-

nicznej, wyzwalaną w krótkim czasie przez mięsień lub ich grupę (czas wysiłku waha się

od poniżej 1 s do około 10 sekund), i (b) mierzą ce lub szacują ce zdolność mięśni do

utrzymywania wysokiej mocy przez pewien czas (zwykle 15-60 s). W pierwszym wypadku

chodzi o wyznaczenie szczytowej mocy (ang. peak power), a w drugim zmierza się do

oceny lokalnej wytrzymałości mięśniowej, określanej jako zdolność wykonywania wy-siłków beztlenowych (ang. anaerobic capacity). W badaniach laboratoryjnych po-

wszechnie wykorzystuje się w ocenie charakterystyk anaerobowych również kryteria

metaboliczne i biochemiczne (np. maksymalny poziom deficytu O2, dług tlenowy, poziom

kwasu mlekowego we krwi itd.). Inne testy bazują na ocenie anaerobowych osią gnięć

ruchowych. Stosuje się tu m.in. ocenę wyskoku dosiężnego - Sargenta [Sargent 1921],

skoku w dal z miejsca, wyskoku dosiężnego na platformie dynamometrycznej, izokinety-

czny cykloergometr lub dynamometr, test stopnia Margarii [Margaria, Aghemo, Rovelli

1966], test anaerobowy Wingate [Ayalon, Inbar, Bar-Or 1974]. Szczegółowy opis poszcze-

gólnych testów można znaleźć w piśmiennictwie.

W badaniach własnych [Wachowski, Strzelczyk, Osiński 1987] do oceny zdolności

anaerobowych wykorzystywano test Margarii-Kalamena [wg Fox, Mathews 1977]. Ze-

staw pomiarowy sk ładał się z uniwersalnego licznika czasu oraz dwóch platform: włą cza- ją cej i wyłą czają cej licznik (ryc. 65). Badany miał za zadanie z nabiegu 3 m i 6 m w jak

najkrótszym czasie pokonać kolejne stopnie. Na podstawie czasu wykonania próby wy-

znaczono wielkość mocy użytecznej (w watach).

gdzie:

mc - masa ciała badanego w kg

h - wysokość pionowa w metrach (na rycinie przyk ładowo - 0,9 m)

t - czas wykonania próby w sekundach

Ryc. 65. Test mocy użytecznej (Nu) wyzwalanej przez ćwiczą cego na stanowisku pomiarowym PSM-2

[wg Wachowski, Strzelczyk, Osiński 1987]

223



Tu jedynie przyk ładowo wspomnimy, że często wymieniany w różnych testach

sprawności fizycznej test wyskoku dosiężnego [Sargent 1921] został dość gruntownie

sprawdzony. Stwierdzono, że rzetelność (test-retest) tego testu jest wysoka i w 3 lub 4

powtórzeniach wynosi u dorosłych rtt = 0,92 [Glencross 1966]. Davies i Young [1984]

wykazali, że korelacja między wyskokiem Sargenta a wynikiem zarejestrowanym na

skomplikowanej technicznie platformie dynamometrycznej wynosiła również rtt = 0,92.

Podobnie, poszukują c kryterium trafności oceny mocy mięśni, test Sargenta wykazywał umiarkowanie wysok ą korelację r = 0,77 (badano 48 chłopców) z laboratoryjnymi pomia-

rami szczytu mocy (ang. peak power) w wysoko cenionym Wingate Anaerobic Test [Bar

Or 1996]. Używają c specjalnego nomogramu, można przetworzyć wartości wyskoku

dosiężnego (wysokości skoku) na rezultat wyrażony w jednostkach mocy (watach) [Fox,

Mathews 1981].

Na ryc. 66 ukazano wynik ł zebrane za pomocą testu zdolności anaerobowych

Wingate (The Wingate Anaerobic Test). W czasie krótkotrwałego, szybko narastają cego

wysiłku, badany wyzwala najwyższą wartość mocy w czasie pierwszych kilku sekund,

a nastę pnie moc zmniejsza się w efekcie zmęczenia mięśni [Bar-Or 1996].

Ryc. 66. Wyniki anaerobowego testu Wingate. Zmiany mocy w zależności od czasu u 10-Ietnich chłopców. Moc

oszacowano co 3 s. W tym przyk ładzie szczyt mocy wynosi 422 W, średnia moc - 287 W, a ogólna

praca 8610 J [Bar-Or 1996]

Dwa wskaźniki krzywej zmiany mocy są szczególnie istotne: (1) szczyt mocy (ang.

peak power), który wyraża najwyższą moc mechaniczną (kpm • min-1 lub W) w każdym

momencie testowania, (2) średnia moc, która wyraża przeciętną moc w cią gu 30 sekund

testowania. Ta druga wartość wyznacza również ogólną wielkość pracy w kpm lub dżulach.

Niektórzy autorzy określają tak że wskaźnik zmęczenia, obliczają c go w procentach spadku

mocy od jej szczytu do najniższego punktu. U dorosłych wskaźnik zmęczenia wysoko

koreluje z procentową przewagą włókien szybkokurczliwych [Bar-Or i wsp. 1980].

Zebranie jednak takich informacji wymaga stosowania metody biopsji mięśniowej i dotą d

224



z powodu etycznych przeciwwskazań badania takie nie były prowadzone na innych

zespołach.

Trening zdolności anaerobowych, a w tyra szybkości ruchów, jest ważnym elemen-

tem w prezentowaniu odpowiednich różnorodnej natury umiejętności motorycznych.

Chociaż trudno wykazać bezpośrednie znaczenie tych zdolności dla zdrowia człowieka

(bo zgodnie z wcześniej ukazaną koncepcją "H-RF", szybkość należy do typowych

właściwości z obszaru "motor-performance fitness") to niewą tpliwie ważne jest posiada-nie przez ludzi, również nie uprawiają cych sportu zawodniczo, odpowiedniego poziomu

dynamiki ruchów, szybkości reakcji czy umiejętności wykonania dużej pracy w krótkim

czasie.

225



XIII. ZDOLNOŚCI WYTRZYMAŁOŚCIOWE

(AEROBOWE) I TRENING ZDROWOTNY

1. ZNACZENIE ORAZ POJĘCIE WYDOLNOŚCI TLENOWEJI ZDOLNOŚCI WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH

Wydolność uk ładów kr ążenia i oddychania (ang. cardiovascular endurance lub

cardiorespiratory endurance) jest uznawana za najistotniejszy komponent sprawności,

sprzyjają cy zdrowiu {"health-related fitness"). Poprawa funkcji kr ążeniowo-oddechowej

sprzyja redukcji wielu chorób sercowo-naczyniowych, polepsza zdolność do pracy

i ułatwia przeciwstawianie się zmęczeniu. Sprawność kr ążeniowo-oddechowa jest zdol-

nością ustroju do dostarczania tlenu w ilościach niezbędnych do podejmowania efektywnej

pracy mięśniowej i dłużej trwają cej aktywności fizycznej [Wuest, Bucher 1991]. Sprawne

funkcjonowanie systemu kr ążeniowo-oddechowego (tj. serca i naczyń krwionośnych) jest

konieczne dla dostarczania tlenu i substancji odżywczych oraz usuwania zbędnych produktów przemiany materii z ustroju.

Poprawa wydolności i sprawności kr ążeniowo-oddechowej jest podstawowym

celem w zapobieganiu chorobom będą cym skutkiem hipokinezji. U osób mało aktywnych

fizycznie szybko pojawia się ograniczona gibkość ciała, uk ład sercowo-naczyniowy ulega

degradacji, mięśnie i kości stają się słabsze, wystę puje znaczna otyłość i podwyższa się

ciśnienie krwi. Podstawowymi korzyściami ćwiczeń wykonywanych w warunkach aero-

bowych jest zdolność do lepszego wykorzystania tlenu podczas wysiłku, obniżenie akcji

serca w czasie pracy, mniejsze wydalanie kwasu mlekowego, poprawa sprawności serca

i obniżenie ciśnienia krwi.

Projektują c plan pracy w zakresie treningu aerobowego, trzeba zwrócić uwagę, że

niektórzy chcą jedynie poprawić stan swojego zdrowia i obniżyć ryzyko wystą pienia

chorób, a inni są przede wszystkim zainteresowani zwiększeniem możliwości wydolno-ściowych (poziomu V02max) lub sprawnościowych (np. udziały w biegach długodystan-

sowych).

Jeśli przyjąć opinię Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycyny Sportowej

(ACSM), że jednym z najistotniejszych elementów zdrowego stylu życia i w ogóle

promocji zdrowia jest regularna aktywność fizyczna połą czona z odpowiednim odżywia-

niem, to najważniejszym elementem aktywności fizycznej jest podejmowanie właśnie

umiarkowanych wysiłków wytrzymałościowych (aerobowych). Takie zaś postę powanie

tkwi u podstaw treningu zdrowotnego. Drabik [1996] ten typ treningu definiuje nastę pu-

ją co: "trening zdrowotny to przez całe życie trwają cy proces najczęściej samo-

dzielnego kierowania utrzymaniem i/lub poprawą zdrowia oraz hamowania

procesów inwolucyjnych poprzez aktywność fizyczną o zakresie obciążenia nie-

226



mai wyłą cznie w tych celach zalecanym". Dalej autor tej definicji dodawał, że wcalenie chodzi tu o sportowe współzawodnictwo i zwycięstwo nad przeciwnikiem, ale przedewszystkim o "zmaganie z samym sobą ''

Mimo licznych prób, zmierzają cych do konfrontacji poglą dów, ustalenie zadowa-lają cej definicji zdolności wytrzymałościowych napotyka na utrudnienia i kontrowersje. Na ogół przez motoryczne zdolności wytrzymałościowe rozumie się osobnicze

możliwości przeciwstawienia się zmęczeniu i umiejętności długotrwałego wyko-nywania określonej pracy. Przyjmujemy, że w typowym wysiłku wytrzymało-

ściowym praca powinna trwać co najmniej 4 min, a jej natężenie wahać się

w granicach 60-80% maksymalnego [Wuest, Bucher 1991; Heyward 1997]. Za podstawowy czynnik determinują cy zdolności wytrzymałościowe przyjmuje się

maksymalny pobór tlenu, tj. ang. maximal aerobic power (V02max) oraz odporność mięśni na zmęczenie [Szopa 1996, 1998]. Wysiłki wytrzymałościowe są wykonywanedzięki energii dostarczanej z procesów tlenowych (aerobowych), czyli tzw. cyklu Krebsaoraz łańcucha oddechowego. Tlenowe mechanizmy dostarczania energii stają się po pewnym czasie znacznie wydajniejsze. Spośród 38 czą steczek ATP, które powstają w procesie całkowitego utleniania jednej czą steczki glukozy, 34 powstaje w efekciefosforylacji tlenowej. Beztlenowa glikoliza dostarcza więc poniżej 10% całkowitego

wykorzystania glikogenu [Malarecki 1973]. W rzeczywistości energetyka pracy mięśnio-wej i rola w niej tlenu jest bardzo złożona. Z pewnością istotne jest znaczenie tlenuw procesach odnowy i regeneracji, w kolejnym utlenianiu powstałego w efekcie beztleno-wej glikołizy kwasu mlekowego do kwasu pirogronowego, który nastę pnie wchodzi w cią g przemian wspomnianego wcześniej cyklu Krebsa. Jednak poziom zdolności wytrzy-małościowych osobnika zale ż y nie tylko od sprawności procesów biochemicznych, alei parametrów pracy serca, sk ładu krwi, jakości funkcjonowania uk ładów enzymatycznych.

W piśmiennictwie podaje się, że wydolność aerobowa (ang. maximal aerobic

capacity) w sposób istotny różni się od zdolności wytrzymałościowych, ale panują tu przeciwstawne poglą dy odnośnie do wzajemnych zależności między tymi pojęciami.Autorzy zgodni na ogół pozostają w tym, że wydolność aerobowa charakteryzują poten-cjalnym, biologicznym zasobem możliwości do wykonywania pracy, zaś zdolności wy-trzymałościowe stanowią o stopniu efektywnego wykorzystania tego potencjału. Wydajesię, że mimo wspólnych uwarunkowań, pojęcia te ujmują zagadnienie na innym

poziomie zjawisk: wydolność aerobowa - fizjologicznym, a zdolności wytrzy-

małościowe - motorycznym [Malarecki 1973, Nabatnikowa 1974, Szopa 1996, Kubica1999].

2. SPECYFIKA PRZEMIAN I KLASYFIKACJE WYSIŁKÓWWYTRZYMAŁOŚCIOWYCH

W tab. 25 ukazano zmiany adaptacyjne, jakie zachodzą w mięśniach szkieletowych przywysiłkach siłowych (anaerobowych) i wytrzymałościowych (aerobowych). Zestawienie todobrze ukazuje całokształt zróżnicowanych oczekiwań, jakie mogą być efektemodmienności procesów biochemicznych i fizjologicznych przy tych różnych typach treningu.

227



Tab. 25. Adaptacja mięśni szkieletowych do treningu siłowego (anaerobowego) oraz

treningu wytrzymałościowego (aerobowego) - wg Howley, Franks 1997, s. 294

Charakterystyka Trening siłowy Trening wytrzymałościowy

Wielkość mięśnia

zwiększenie

bez zmian lub słaby przyrost

Liczba włókien mięśniowych

bez zmian

bez zmian

Sik

zwiększenie

bez zmian lub słaby przyrost

Zmęczenie mięśni

szybkie

wolne

Moc tlenowa (aerobic power)

słabe przyrosty

zwiększenie

Moc beztlenowa (anaerobic power)

zwiększenie

słabe przyrosty

Gęstość naczyń włosowatych

bez zmian lub obniżenie

zwiększenie

Liczba mitochondriów

zmniejszenie

zwiększenie

Utlenianie tłuszczu i węglowodanów

bez zmian

zwiększenie

Glikolityczne enzymy

zwiększenie

bez zmian

Utleniają ce enzymy

bez zmian

zwiększenie

Na ryc. 67 ukazano zależność miedzy liczbą zgonów a poziomem wydol-

ności fizycznej. W pewnych granicach, a więc z wyłą czeniem wysiłków o skrajnie

wysokiej intensywności, zwiększenie poziomu aktywności fizycznej i tym samym wydol-

ności jest zawsze korzystne dla zdrowia. Za szczególnie niebezpieczny trzeba przyjąć

"niski" poziom wydolności u mężczyzn. Ryzyko zachorowania wielokrotnie w tym wy-

padku wzrasta [Blair i wsp. 1989, cyl. wg Drabik 1996].

Ryc. 67. Tempo zgonów u mężczyzn i kobiet o różnym poziomie wydolności fizycznej: N - niski, S - średni, W -

wysoki [Blair i wsp. 1989, cyt wg Drabik 1996]

228



Rozpatrują c treść pojęcia wytrzymałości, przyjętą w terminologii sportowej, roz-

różniamy za Ważnym [1989] nastę pują ce klasyfikacje:

• według charakteru przebiegu procesów fizjologicznych - wyróżnia się tu wytrzymałość

tlenową (aerobową ), zależną od sprawności uk ładów kr ążenia, frakcji włókien czerwo

nych (ST) w pracują cych mięśniach oraz aktywności enzymów utleniają cych. Wymienia

się wytrzymałość beztlenową (anaerobową ) określaną zdolnością do zacią gania dużego

długu tlenowego oraz tolerancją na zaburzenia homeostazy,• według klasyfikacji metodycznej - wytrzymałość ogólna, ukierunkowana i specjalna,

• według czasu trwania wysiłku startowego oraz obciążenia innych typów zdolności

motorycznych - wytrzymałość długiego czasu (wysiłki trwają ponad 9 min), wytrzyma

łość średniego czasu (wysiłki od 50 s do 2 min), wytrzymałość szybkościowa, wytrzy

małość siłowa.

Zdolność do wykonywania wysiłków wytrzymałościowych jest uwarunko-

wana w decydują cej mierze: wysokim potencjałem aerobowym, zasobem źródeł

energetycznych, aktywnością enzymów, sprawnością mechanizmów termoregula-

cyjnych oraz wydolnością uk ładu dokrewnego. Szczególna rola przypada spraw-

ności funkcji zaopatrzenia tlenowego. Ilość tlenu, jak ą mogą wykorzystać mięśnie, zależy

od sprawności oksydacyjnych uk ładów enzymatycznych we włóknach mięśniowych Z

przeprowadzonych badań nad sportowcami [Saltin 1976] wynika, że zawodnikówreprezentują cych dyscypliny wytrzymałościowe cechują w przewadze włókna

czerwone "wolne" (sprinterów, przeciwnie: białe " szybkie"). Włókna te są uner-

wione małymi motoneuronami o niskim progu pobudliwości i uruchamiane podczas

skurczów o małej lub umiarkowanej intensywności. Posiadają one liczne mitochondria

z silnie rozwiniętym uk ładem enzymów oddechowych, których szczególna rola wystę puje

w toku metabolizmu tlenowego. Costill [1976] podaje nawet szczegółowe zalecenia:

'Tych, u których zawartość włókien wolno-kurczliwych w mięśniach nie przekracza 40%,

powinno się sk łaniać do treningu biegowego na dystansach krótszych niż 800 m,

natomiast ci, u których zawartość włókien wolno-kurczliwych stanowi 40-60%, powinni

kierować swoje zainteresowania na dystans 800 i 1500 m. Największe możliwości osią g-

nięcia sukcesów w biegach długodystansowych mają osobnicy, u których zawartość

włókien wolno-kurczliwych przekracza 60%."Sprawność funkcji zaopatrzenia tlenowego nie jest jedynym i bezwzględnym

wyk ładnikiem przystosowania ustroju do wysiłków wytrzymałościowych. Postę p np.

wyników sportowych nie polega bowiem wyłą cznie na dalszych wzrostach i tak już

wysokiego poziomu odpowiednich prostych wskaźników funkcjonalnych. W pracach

badawczych wyraźnie uwypuklono fakt, że brak zdolności do pokonywania obciążeń

przez dłuższy czas jest efektem nie tyle niedostatku tlenu w organizmie, lecz niewystar-

czają cej zdolności jego wykorzystania w mięśniach [Malarecki 1973]. Prowadzą c obser-

wację przy użyciu metody biopsji, stwierdzono wysok ą i statystycznie pewną korelację

pomiędzy zdolnością do maksymalnego poboru tlenu przez organizm a objętością oraz

powierzchnią mitochondriów w izolowanym mięśniu szkieletowym [Wilmore, Costill

1994].

Scherrer i Monod [1960, cyt wg Zaciorski 1970] podają , że, w zależności od ilości

grup mięśniowych uczestniczą cych w pracy, możemy wyróżnić zmęczenie:• lokalne (miejscowe) - w pracy jest zaangażowana mniej aniżeli 1/3 ogólnej ilości mięśni

ciała,

• regionalne - w pracy bierze udział od 1/3 do 2/3 masy mięśniowej,

229



• globalne (ogólne) - w pracy uczestniczy ponad 2/3 mięśni ciała.

Mechanizmy funkcjonalne w pracy o charakterze lokalnym i globalnym są całko-

wicie różne, a wysoka wytrzymałość w jakichkolwiek ćwiczeniach angażują cych ustrój

wybiórczo nie oznacza takiego samego poziomu wytrzymałości ogólnej. Praca lokalna nie

aktywizuje na ogół uk ładów sercowo-naczyniowego i oddychania. Przyczyny zmęczenia

są umiejscowione bezpośrednio w tych częściach uk ładu nerwowo-mięśniowego, które

warunkują wykonanie danego ruchu. Duże znaczenie ma tu również blokada synaps. Natomiast wówczas, kiedy w pracy uczestniczy ponad 2/3 masy mięśni ciała, stawia się

wysokie wymagania uk ładom energetycznej przemiany materii, a przede wszystkim

procesom kr ążenia i oddychania [Wilmore, Costill 1994].

Zmierzają c do określenia powią zań dyspozycji wytrzymałościowych z możliwo-

ściami siłowymi, w jednej z prac [Zaciorski, Kulik, Smirnow 1969 i 1970] oceniono

zależność między ciężarem sztangi, wyznaczonym w procentach maksymalnej siły ćwi-

czą cego a liczbą powtórzeń ćwiczenia (wyciskanie sztangi leżą c). Obserwowano, że

zwią zek nie jest liniowy, a dyspersja (rozproszenia) liczby powtórzeń zwiększa się

w miar ę zmniejszania pokonywanego oporu. Wpływ poziomu siły na możliwą do poko-

nania liczbę powtórzeń ćwiczenia wyraźnie wzrasta wraz ze zwiększają cym się oporem

(np. wyciskanie sztangi o ciężarze 50 kG współczynniki determinacji - 82%, 40 kG -

65%, 30 kG - 30%). Tak więc dyspozycje wytrzymałościowe odgrywają znaczą cą rolę jedynie w tym wypadku, gdy pokonywany opór zewnętrzny nie jest zbyt duży. Wraz ze

zwiększeniem czasu wysiłku z reguły obniża się pr ędkość ruchu oraz siła przyłożona do

pokonywania oporu środowiska.

3. OCENA ZDOLNOŚCI WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH

Szopa [1996,1998] przyjmuje, że w ocenie motorycznych zdolności wytrzymało-

ściowych należy wyróżnić zdolności:

• maksymalnego poboru tlenu (V02max),

• odporności mięśni na zmęczenie.

Tradycyjnie przedmiotem pomiaru maksymalnej sprawności kr ążeniowo-oddecho-wejjest zdolność maksymalnego poboru tlenu (VO2max)-ang. maximal aerobic power.

Laboratoryjna ocena tego parametru wymaga bieżni mechanicznej lub cykloergometru

(tj. urzą dzeń angażują cych duże grupy mięśniowe w określonym rytmie przy określonym

wysiłku). W pomiarze bezpośrednim stosuje się wysiłek stopniowo wzrastają cy do maksy-

malnego. Wskaźnikiem wydolności tlenowej jest osią gnięty poziom stabilizacji

pochłaniania tlenu, mimo dalszego zwiększania wysiłku. Ową zdolność pochłania-

nia tlenu, zwaną też pułapem tlenowym, określa się w ml • kg-1 • min-1. Uważa się, że

z punktu widzenia niezbędnych potrzeb zdrowotnych można wyznaczyć przyk ładowo

dla 40-49-letnich mężczyzn granicę V02max na 32-34 ml •kg-1

• min-1

, a dla kobiet

w tym samym wieku na 23-26 ml • kg-1

• min-1 [Oja, Tuxworth 1995]. Dla porównania

studenci wychowania fizycznego osią gają VO2max w granicach 45-55 ml • kg-1 • min-1 ,

au sportowców uprawiają cych wytrzymałościowe dyscypliny sportu pułap tlenowy często

przekracza nawet 80 ml • kg-1 • min-1 . Poziom VO2max wskazuj e na sprawność

wykorzystywania tlenowych źródeł energii, zależną od wielu funkcji współdziałają cych

230



w pokrywaniu zapotrzebowania tlenowego mięśni, aktywności zachodzą cych procesów

biochemicznych oraz sprawności mobilizacji rezerw ze źródeł pozamięśniowych.

Bezpośrednia ocena V02max traci na rzetelności w wypadku badania osób w wieku

średnim i starszym. Thomas i wsp. [1987] określili współczynnik rzetelności (test -retest)

dla bezpośredniej oceny V02max u mężczyzn w wieku 55 do 68 łat na ok. 0,7 do 0,9.

Wielu jednak z badanych nie mogło w ogóle bez ryzyka dla zdrowia testu wykonać. Stą d

w podobnych sytuacjach zaleca się oszacowanie V02max na podstawie testów prowadzo-nych w warunkach submaksymalnych wysiłków (50%-70% V02max). Oja [1991] wska-

zywał wr ęcz, że testy oparte na maksymalnym wysiłku winny być używane jedynie

w wypadku oceny możliwości sportowych osią gnięć (ang. athletic performance).

Trwają też próby skonstruowania dalszych testów oceny wydolności tlenowej,

które można prowadzić w warunkach nielaboratoryjnych. Oja i wsp. [1991] obliczyli,

że współczynnik korelacji między VO2max a specjalnym testem 2 km chodu

wynosi ok. 0,90. Cooper [1968] określił już wiele lat temu korelacje między

V02max a testem 12 min biegu (tzw. test Coopera) nawet na 0,93, a Van

Mechelen, Hlobil i Kemper [1986] wyznaczyli korelację V02max z wynikiem

wahadłowego biegu wytrzymałościowego tzw. 20 MST (wchodzi w sk ład testów

"Eurofit" oraz "Eurofit for Adults") na ok. 0,6. Równocześnie Oja i Tuxworth [1995]

oszacowali, że błą d kalkulacji V02max na podstawie ww. wytrzymałościowego bieguwahadłowego może dawać błą d do ok. 4 ml -kg" • min"1. W praktyce wychowania

fizycznego oraz w różnych programach rekreacyjnych wykorzystuje się w ocenie wytrzy-

małości kr ążeniowo-oddechowej również inne próby, np. 9 minutowy bieg-marsz, czas

pokonania biegiem-marszem odcinka 1,5 lub 1 mili. Safrit i wsp. [1988] obliczyli nawet

korelacje między VO2max a czasem na różnych dystansach pokonywanych biegiem.

Cooper [1968] wyznaczył nastę pują ce równanie, wg którego na podstawie wyniku (poko-

nanego dystansu) w biegu 12-minutowym można wyznaczyć V02max:

VO2max = (Dystans w metrach - 504,9) / 44,73

Problemy pomiaru i treningu zdolności wytrzymałościowych w różnym wieku

w przeszłości należały do najbardziej kontrowersyjnych. Przez lata w polskiej teorii

i metodyce wychowania fizycznego dominował poglą d, że należy niezwykle ostrożnie

dawkować ćwiczenia wytrzymałościowe wśród dzieci i młodzieży. Wyrazem takich

właśnie przekonań była konstrukcja bardzo w szkolnictwie rozpowszechnionej baterii

testów sprawności fizycznej Denisiuka [1968, 1975], gdzie ocenę wytrzymałości (pomi-

jamy w tym miejscu kwestię adekwatności testu) przewidywano dopiero dla chło-

pców i dziewczą t od 15 roku życia. W wielu innych bateriach testów w ogóle w przeszłości

nie przewidywano oceny zdolności wytrzymałościowych. W świetle późniejszych

badań, w Polsce prowadzonych w szczególności przez Raczka [1970], zakwestio-

nować można zarówno uprzednią nadmierną ostrożność co do wieku bada-

nych, jak i przyjęte kryteria oceny cechy wytrzymałości. Przyk ładowo w teście

Denisiuka [Denisiuk, Milicerowa 1968, Denisiuk 1975] zarówno bieg na 300 m, jak i

proponowane alternatywnie dla dziewczą t przysiady z wyrzutem nóg przez 30 sekund, a

231



dla chłopców przez 1 minutę, z pewnością nie są odpowiednie dla wywołania fizjologicz-

nych przemian ustroju, towarzyszą cych zdolnościom wytrzymałościowym (aerobowym)

i tym samym nie mogą jej obiektywnie oceniać. Współcześnie za adekwatne miary

wytrzymałości w badaniach populacyjnych przyjmuje się przyk ładowo: bieg

cią gły 12-minutowy [Cooper 1968], bieg na dystansie 1 mili [Franks 1989],

długotrwały wytrzymałościowy bieg wahadłowy [Eurofit 1989, 1993]. Stosuje się

też różne testy chodu (ang. walking tests) oraz step-testy. Heyward [1997] przyjmuje, żew wypadku biegu czas pokonywania dystansu powinien wynosić co najmniej 9 min, a

przyjmowane dystanse wahają się od 1 do 3 mili (1600-4800 m).

We wstę pie tego podrozdziału wśród metod oceny zdolności wytrzymałościowych

wymieniliśmy również - za Szopą [1996,1998] - badanie zdolności i odporności mięśni

na zmęczenie. Autor tego ujęcia uwzględnia tu "możliwość człowieka w zakresie wyko-

nywania pracy bez oznak zmęczenia". Za najbardziej wiarygodne uznaje w pomiarze

bezpośrednim laboratoryjną ocenę tempa opadania mocy maksymalnej w Teście Wingate

lub analizę krzywej zmęczenia w skurczu izometrycznym. Natomiast godnymi zalecenia

metodami pośrednimi są : podcią ganie lub zwis na dr ążku oraz unoszenia z leżenia do siadu

(ang. sit-up ś ) [Szopa 1998].

4. ONTOGENETYCZNA ZMIENNOŚĆ WYDOLNOŚCITLENOWEJ I ZDOLNOŚCI WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH

Obserwacje nad ontogenetyczną zmiennością zdolności wytrzymałościowych,

ocenianych w biegu na dystansie, wskazują , że wyniki wzrastają u mężczyzn do 20,

a u kobiet jedynie do 10-12 roku życia. Już 14-letnie dziewczęta prezentują wytrzymałość zbliżoną do dziewczą t 6-letnich [Raczek 1986].

Mleczko [1996], zestawiają c wyniki badań różnych autorów, stwierdzał, że wraz

z wydłużeniem się dystansu (czas trwania wysiłku submaksymalnego) skraca się okres

progresywnego rozwoju danych elementów zdolności wytrzymałościowych. Na przyk ład,

u dziewczą t obserwowano szczyt osią gnięć w biegu na 300 m w wieku 15 lat, ale

w 12-minutowym teście Coopera najlepsze wyniki osią gały dziewczęta 9-letnie. U chłop-ców poprawa wyników w biegu na 300 m nie zakończyła się jeszcze u 20-latków, kiedy

szczyt zdolności wytrzymałościowych w biegu 12 min przypadał na 16. rok życia. W pią tej

i szóstej dekadzie życia obserwowano znaczną inwolucję wydolności u mężczyzn przy

dużej jej stabilności u kobiet. Tym samym, w późniejszych latach życia dymorfizm płciowy

w zakresie zdolności wytrzymałościowych jest bardzo mały.

Interesują ce obserwacje zebrano w badaniach dzieci i młodzieży poznańskiej

w wieku 7-18 lat. W próbie step-testu czynnik wieku w ogóle nie wpłynął modyfikują co

na wartość wskaźnika wydolności fizycznej, zaś u dziewczą t w stosunku do 8-latek,

u których wskaźnik wydolności był najwyższy, statystycznie znaczą cy regres obserwowa-

no już od 12. roku życia [Osiński 1988]. Notowany w różnych badaniach wydatny spadek

możliwości wydolnościowych VO2max • kg-1

lub VO2max • kg LBM-1

już w okresie

pierwszej dekady lat życia prawdopodobnie ma zwią zek z ogólnymi przemianami hormo-nalnymi ustroju, a w szczególności z poważnym przyrostem masy ciała i zasobów pod-

skórnej tkanki tłuszczowej [Malina, Bouchard 1991,Klimek 1978]. Przedstawione dane

i ich ocena zdają się też wspierać poglą dy wyrażone wcześniej m.in. przez Kirscha [1968],

232



Denisuka [1975], Raczka [1976 i 1978], Petersa i Palke [1977] oraz Trześniowskiego

[1981], że wydolność fizyczna i wytrzymałość są cechami - szczególnie u dziew-

czą t- wyją tkowo zaniedbanymi i pozbawionymi należytej stymulacji rozwoju.

Obserwowano, że VO2max, a tak że pochłanianie tlenu w ocenie progu przemian

beztlenowych, przeliczone na masę ciała, są u dzieci porównywalne z wielkościami

oznaczonymi u dorosłych [Krahenbuhl, Skinner, Kohort 1985, Zanconato, Cooper,

Armon 1991]. W innych badaniach stwierdzano, że VO2max • kg"1 jest u dorosłychwyraźnie niższe [zob. Mleczko 1996]. Inne badania wskazywały, że stężenie kwasu

mlekowego we krwi po wysiłkach maksymalnych było u dzieci znaczą co niższe

w porównaniu z dorosłymi [Armstrong i wsp. 1995]. Przyczyną i konsekwencją tego stanu

jest mniejsza u dzieci wydolność beztlenowa oraz słabsze wykorzystanie glikolizy jako

źródła energii, co wiąże się z niższą u dzieci aktywnością w mięśniach jednego z enzymów

uczestniczą cych w regulacji glikolizy, tj. fosfofruktokinazy [Eriksson, Saltin 1974]. Zwra-

ca się tak że uwagę na mniejszą u dzieci, w porównaniu z osobami dorosłymi, procentową

zawartość włókien szybkokurczą cych - glikolitycznych w tkance mięśniowej, na mniejszą

powierzchnię przekroju włókien mięśniowych i mniejszą ilość sarkomerów oraz na

różnice w procesie resyntezy ATP [wg Lutosławska 1997]. Stwierdzono też, że

procesy restytucji po wysiłkach maksymalnych i supramaksymalnych przebiegają

szybciej u dzieci. U dorosłych bowiem gromadzą cy się w dużej ilości w tkance mięśniowejmleczan ogranicza możliwości podejmowania kolejnego wysiłku [Dudley, Tesch 1988].

Dla rozwoju wytrzymałości kr ążeniowo-oddechowej aktywność fizyczna musi być dosta-

tecznie intensywna. Wraz ze wzrostem ilości pobieranej energii wzrasta również liczba

uderzeń serca. Tym samym częstotliwość tętna jest uznawana za dobry wskaźnik inten-

sywności. Dla otrzymania najbardziej stosownej informacji o liczbie uderzeń serca w cią gu

minuty na ogół zaleca się, aby mierzyć je przez 15 s i mnożyć przez 4.

Wyznaczono nawet minimalny poziom wydolności fizycznej, niezbędny do podo-

łania codziennym obowią zkom i utrzymania zadowalają cej jakości życia. Wielkość ta

wynosi 15-17 ml • kg-1 • min-1 VO2max i średnio osią ga się ją jeszcze ok. 74 roku życia.

Przez zdrowy styl życia i stosowną aktywność fizyczną utrzymywanie tego poziomu

wydolności można jednak dość znacznie wydłużyć, nawet o kilkanaście lat. Oszacowano

również poziom wydolności stanowią cy granicę dla możliwości podejmowania samo-

dzielnego życia, tj. nie wymagają cego stałej pomocy innych osób, i wyznaczono go na

13 ml • kg-1• min VO2max [Shephard 1987, wg Drabik, Drabik 1997].

Aktywność fizyczna może w znacznej mierze modyfikować tempo obniżania się

wydolności w wieku starszym. Obserwowano, że u osób aktywnych fizycznie tempo

obniżania się wydolności fizycznej wynosi ok. 2%, a u prowadzą cych siedzą cy tryb życia

nawet do 10% na dekadę lat [Den, Bruce 1972, Drabik 1993, Drabik, Drabik 1997].

Równolegle jednak z badań wynika, że w Polsce 25% mężczyzn i ponad 40% kobiet po

60. roku życia ani razu w tygodniu nie pokonuje dystansu 1600 m [Drabik, Drabik 1997].

Z innych obserwacji wynikało, że wśród osób w starszym wieku codziennie spaceruje

jedynie ok. 20,5%, a dalszych 18,6% kilka razy w tygodniu [Łobożewicz 1991]. Nic

dziwnego, że wiele badań wskazuje, że osoby po 60. roku życia są zwykle w złej

kondycji fizycznej.

233



5. WSKAZANIA DO ROZWOJU WYTRZYMAŁOŚCI ITRENINGU ZDROWOTNEGO

Doświadczenie wskazuje, że na potrzeby wychowania fizycznego i rekreacji stref ą najkorzystniejszą dla rozwoju zdolności aerobowych jest przedział pomiędzy 70 a 85%

tętna maksymalnego, wskazanego dla danego wieku ćwiczą cego. Ogólnie przyjętą for-mułą wykorzystywaną w wyznaczaniu dopuszczalnej maksymalnej liczby uderzeń

serca na minutę jest nastę pują ca:

maksymalne tętno = 220 - wiek (w latach)

Przy czym zawsze obowią zuje zasada indywidualizowania wysiłku. Dla osób wyją tkowo

mało sprawnych, wybitnie otyłych, ze specjalnymi wskazaniami medycznymi wysiłek

powinien być nawet znacznie mniej intensywny, a tętno będzie wówczas wynosić np. 60%

dopuszczalnego. Na ryc. 68 ukazano, jak duże mogą być różnice w możliwej do wykonania, przy

tej samej intensywności, pracy i jak różnego wysiłku wymaga wykonanie tej samej pracy,

jeśli porównać osobników o niskiej wydolności (niewytrenowanego - Nw) oraz o wydol-

ności (wytrenowanego - W).

Ryc. 68. Zwią zki między intensywnością obciążenia a częstością skurczów serca u osobników o różnym

poziomie adaptacji do wysiłku [wg Drabik 1996]

234



W treningu zdrowotnym czas trwania wysiłku utrzymywanego w wyżej podanej

jako wskazana strefie powinien być nie krótszy niż 20 minut. Generalnie w kształtowaniu

wytrzymałości w celach zdrowotnych zaleca się przedłużanie czasu trwania wysiłku nawet

kosztem (w pewnych granicach) intensywności. W każdej jednostce ćwiczeń stosowne

miejsce powinny też zajmować ćwiczenia rozgrzewają ce i uspokajają ce. Chodzi tu

najpierw o (5-10 min) odpowiednie przygotowanie ustroju do wysiłku lekk ą pracą aero-

bową i ćwiczenia rozcią gają ce, aby zmniejszyć niebezpieczeństwo długotrwałych bólówmięśni i kontuzji. Po podstawowym wysiłku (20-30 min) konieczne jest zastosowanie

specjalnych ćwiczeń uspokajają cych i regenerują cych siły (5-10 min). Tętno powinno

wówczas wrócić niemal do poziomu sprzed wysiłku (spoczynkowego).

Za niezbędną częstotliwość wysiłków uznaje się 3 jednostki ćwiczeń w cią gu

tygodnia. Wiele osób próbuje ćwiczyć częściej. Trzeba jednak pamiętać, że organizm

wymaga czasu do należytego procesu odnowy i na ogół nie zaleca się ćwiczyć częściej niż

5 razy w tygodniu. Niewą tpliwie wskazane jest bowiem niekumulowanie wysiłków

i stosowanie treningów naprzemiennych o większym i mniejszym wysiłku. Najkorzyst-

niejszy jest trening aerobowy, angażują cy całe ciało lub duże grupy mięśniowe,

jak: bieganie (jogging), marsze, pływanie, jazda na rowerze, wiosłowanie, narciarstwo

turystyczne (biegowe), tańce. Przy stosowaniu przerywanych form wysiłku, jak tenis,

koszykówka, siatkówka trudno jest utrzymać intensywność wysiłku na należytym pozio-mie przez dłuższy czas.

Ryc. 69. Obciążenie treningowe a poprawa wydolności i ryzyko kontuzji [Powers, Howky 1990, z uzupe ł. imodyf. - Drabik 1996]

235



Na ryc. 69 ukazano, że przyrosty VO2max i innych pożą danych zmian maleją wraz

ze wzrostem obciążeń. Zwykle też o przekroczeniu pewnego progu częstości liczby

treningów w tygodniu radykalnie (nieliniowo) wzrasta ryzyko kontuzji. U przeciętnych,

a więc na ogół słabiej przygotowanych osób, już trening 4 razy w tygodniu może być zbyt

obciążają cym fizycznie i psychicznie [Pollock i wsp. 1977, cyt. wg Drabik 1996].

Jeżeli podstawowym celem podejmowania ćwiczeń jest polepszenie zdrowia, U. S.

Dept. of Health and.Human Services w 1996 roku zalecał [wg Heyward 1997]:

PODSTAWOWE WSKAZANIA DO TRENINGU ZDROWOTNEGO

• Typ treningu: Wybrać dowolny typ wytrzymałościowej aktywności fizycznej. Możeon obejmować formalny aerobowy trening, prace domowe lub dowolne fizycznie

aktywizują ce ćwiczenia rekreacyjne.

• Intensywność: Podejmowanie przynajmniej umiarkowanej aktywności fizycznej

(> 45% VO2max).

• Częstotliwość: Uwzględniać dowolne formy aktywności fizycznej przez większość,

a najlepiej przez każdy dzień tygodnia.• Czas trwania: Czas podejmowania aktywności fizycznej nie powinien być krótszy niż

30 minut dziennie, ale jest on zależny od typu aktywności.

Jeśli zaś podstawowym celem aktywności fizycznej ma być poprawa sprawności kr ąże-

niowo-oddechowej (ang. cardiorespiratory fitness), the American College of Sports

Medicine [1995], podaje nastę pują ce wskazania dla zdrowych osób dorosłych:

WSKAZANIA ACSM DO TRENINGU UKIERUNKOWANEGO NA

POPRAWĘ SPRAWNOŚCI KR ĄŻENIOWO-ODDECHOWEJ

• Typ treningu: Wybierz dowolną formę cyklicznej aerobowej aktywności fizycznej,która będzie mogła być podejmowana systematycznie i która angażuje duże grupymięśniowe.

• Intensywność: Zalecaj aktywność fizyczną między 60 a 90% maksymalnego tętna lub

50 do 85% V02max. Dla osób z bardzo małą począ tkową intensywność powinna

wynosić ok. 40 do 50% VO2max.

• Częstotliwość: W tygodniowym planie ćwiczenia powinny być uwzględnione 3 do

5 razy w tygodniu.

• Czas trwania: W planie treningowym powinno się przeznaczyć na stałą aktywność

aerobową 20 do 60 min, w zależności od przyjmowanej intensywności.

• Tempo progresji: Dostosuj plan treningowy do indywidualnych potrzeb i możliwości

każdego osobnika, stosownie do efektów kondycyjnych, cech osobnika, aktualnych

rezultatów testów sprawnościowych i osią gnięć w czasie kolejnych treningów. Tempo

progresji zależy od wieku, funkcjonalnej wydolności, poziomu zdrowia i stawianych

celów. Dla zdrowych dorosłych osdb zalecenia dotyczą ce ćwiczeń aerobowych obejmu-

ją 3 etapy: począ tkowy, poprawy i utrzymywania poziomu. ____________________

236



Raczek [1986] przyjmuje, że okres szczególnie sprzyjają cy treningowi wy-

trzymałości rozpoczyna się w wieku rozwojowym, i to począ wszy od okresu

wczesnoszkolnego. Poglą d ten wspiera twierdzenie wielu innych współczesnych auto-

rów, którzy trening wytrzymałości uznają za doskonały środek sprzyjają cy przystosowa-

niu uk ładu sercowo-naczyniowego do wysiłków.

W świetle różnokierunkowych współczesnych badań fizjologicznych dzieci są bardziej niż osoby dorosłe przystosowane do wykonywania długotrwałych wysiłkówo charakterze tlenowym. Stwierdzono, że u chłopców, w porównaniu z mężczyznami, po

wysiłku nastę puje szybszy powrót objętości osocza i stężeń elektrolitów we krwi (potasu,

chloru, sodu i wapnia) do wartości wyjściowych [Hebestreit i wsp. 1993]. Wskazywano

też na szybszy u dzieci, w porównaniu z dorosłymi, przepływ krwi przez łożysko naczy-

niowe [Cumming 1978], co ułatwia procesy restytucji. Zwraca się jednak uwagę na to, że

organizm dziecka nie jest przystosowany do wykonywania wysiłków w podwyższonej

oraz w wyraźnie obniżonej temperaturze. Główną przyczyną jest tu prawdopodobnie

większy u dzieci, w porównaniu z dorosłymi, stosunek powierzchni ciała do jego masy

[Meyer, Bar-Or 1994].

Począ wszy od 8-10. roku życia można już, przy ścisłej kontroli natężenia, stosować

biegi nawet na kilka kilometrów z korzyścią dla zdrowia, sprawności fizycznej i zachowa-

nia prawidłowości rozwoju dziecka. Umiejętnie realizowane ćwiczenia wytrzymałościowe prowadzą do wzrostu wydolności ogólnej ustroju, redukcji nadmiernie odk ładają cej się

tkanki tłuszczowej, zmniejszenia poziomu cholesterolu we krwi i w ogóle - zwiększenia

pułapu zdrowia i psychofizycznej kondycji. "Powyższe zalecenia - pisał J. Raczek [1986,

s. 196] - wypływają z faktu istnienia wyraźnych dyspozycji wytrzymałościowych u dzieci

w tym wieku. Te wczesne dyspozycje mają swoje uzasadnienia w bardzo korzystnej

proporcji narzą dowej dziecka w tym wieku oraz w znacznym usprawnieniu funkcji uk ładu

sercowo-naczyniowego, oddechowego i ruchowego, jak również w stałej harmonizacji ich

czynności. (...) Chodzi po prostu o to, by poprzez adekwatne kszta łcenie tej zdolności

wpłynąć na wzrost zdolności wysiłkowych, stabilizację zdrowia oraz stworzenie podstaw

funkcjonalnych dla efektywnego rozwoju innych zdolności jak również wykształcenie

pożą danych właściwości wolicjonalnych i charakterologicznych".

Fizjologiczne zmiany, wywołane przez trening wytrzymałościowy, Heyward[1997] przedstawia nastę pują co:

ZMIANY FIZJOLOGICZNE WYWOŁANE

PRZEZ TRENING WYTRZYMAŁOŚCIOWY

Przyrost Obniżenie

System krążeniowy i oddechowy

• Wielkość i objętość serca • Tętno w spoczynku

• Ilość krwi i ogólnej zawartości hemoglobiny • Tętno w czasie wysiłków

submaksymalnych• Pojemność wyrzutowa serca - wypoczynkowa • Ciśnienie krwi (jeśli wysokie)

i wysiłkowa

• Pojemność minutowa serca - maksimum

237



• VO2max

• Pobór tlenu z krwi

• Pojemność płuc

System mieśniowo-szkieletowy

• Mitochondria - liczba i wielkość • Zapasy mioglobiny

• Zapasy triglicerydów

• Utleniają ca fosforylacja

Inne systemy

• Siła i tkanka łą czna • Masa ciała (przy nadwadze)

• Aklimatyzacja do wysokiej temperatury • Otłuszczenie ciała

• HDL • Cholesterol całkowity

• LDL

Zdolności wytrzymałościowe można rozwijać jedynie wówczas, kiedy ćwi-

czeniu towarzyszy konieczny stopień zmęczenia. Organizm reaguje na stopniowe

obciążenie treningowe poprzez ukierunkowane zmiany adaptacyjne. Dostosowanie się

organizmu do wysiłku fizycznego jest zależne nie tylko od wielkości obciążenia, ale i od

jego charakteru. Organizm jest jednak w wypadku kształcenia wytrzymałości silnie re-

aktywny na trening i u przeciętnych osobników przy względnie systematycznym, nawet

niewielkim obciążeniu, szybko można się spodziewać widocznych efektów.

W procesach wychowania fizycznego oraz rekreacji prowadzonych zarówno

z dziećmi, młodzieżą , jak i dorosłymi należy uwzględnić przede wszystkim kształtowanie

i utrzymanie zadowalają cej wydolności fizycznej [ACSM 1995, Wuest, Bucher 1991,

Heyward 1997]. Na podstawie badań naukowych i obserwacji praktycznych wskazuje się,że przy optymalnym dozowaniu obciążeń nietrenują cy łatwiej znoszą obciążenia

dłużej trwają ce niż obciążenia krótkotrwałe i zwią zane ze zwiększoną intensyw-

nością . Stwierdzono, że dla rozwijają cego się organizmu najbardziej adekwatną formą

wysiłku są ćwiczenia wykonywane w warunkach równowagi funkcjonalnej [Raczek

1986]. Kształtowanie wytrzymałości ogólnej sprzyja wszechstronnemu przygotowaniu

sprawnościowemu dzieci i młodzieży oraz umożliwia późniejszą intensyfikację ćwiczeń

kształtują cych inne rodzaje wytrzymałości, jak również inne zdolności motoryczne.

Błędne jest twierdzenie, jakoby zdolności wytrzymałościowe można było

zadowalają co kształtować na drodze prowadzenia wyłą cznie wszechstronnych

intensywnych zajęć ogólnorozwojowych (gimnastyczno-sprawnościowych). Nie-

zbędne są w istocie systematyczne, różnorodne ćwiczenia typowo wytrzymałościowe,

podczas których angażowane są duże grupy mięśniowe, a wysiłek jest utrzymywany przez

dłuższy czas na należytym poziomie. Wymienić tu można: biegi przełajowe, biegi nanartach i łyżwach, wiosłowanie, dłużej trwają ce marsze i marszobiegi w terenie, wycieczki

rowerowe, różne formy torów przeszkód i obwodów ćwiczebnych. Oddziaływują one

kompleksowo na ustrój człowieka, kształtują równolegle funkcjonalne powią zania wy-

238



trzymałości z innymi elementami sprawności fizycznej. Jest to jednak trening inny niż

oparty na typowych zajęciach ogólnorozwojowych.

Za najefektywniejszą metodę kształtowania ogólnej wytrzymałości w wy-

chowaniu fizycznym i rekreacji uznaje się metodę cią głą . Stosuje się ją zwłaszcza

w wariancie pracy jednostajnej, ale również w wariancie zmiennym. Przeważają formy

o cyklicznej strukturze ruchów. Za szczególnie skuteczny środek dla dzieci i młodzieży

uznaje się bieg, a dla dorosłych oraz starszych biegi i marsze. Należy przyzwyczajać z umiarem organizm do coraz intensywniejszej pracy, ale i przy systematycznym niewiel-

kim zwiększaniu obciążeń. W począ tkowym okresie pracy nad zwiększeniem wy-

trzymałości, kryterium wielkości zakresu obciążenia stanowić powinien czas

trwania wysiłku, a nie intensywność czy długość pokonywanego dystansu. Nie

należy dążyć do osią gnięcia efektów zbyt szybko, gdyż łatwo wówczas można doprowa-

dzić do przekroczenia możliwości adaptacyjnych ustroju, kontuzji oraz zniechęcenia się

ćwiczą cych do dalszej pracy.

239



XIV.GIBKOSC CIAŁA - JEJ UWARUNKOWANIA,POMIAR, TRENING ORAZ ZNACZENIE

1. GIBKOŚĆ CIAŁA I JEJ UWARUNKOWANIA

Gibkość ciała, w przeszłości często lekceważona i zaniedbywana, w ostatnich latach

dość konsekwentnie jest uważana za istotny element sprawności fizycznej [Wuest, Bucher

1991, Bouchard, Shephard 1994, Skinner, Oja 1994, Borms, Van Roy 1996, Howley,

Franks 1997, Heyward 1997]. Bouchard i Shephard [1994] wymieniają gibkość wśród

tych komponentów i czynników sprawności, które w sposób szczególny warunkują zdro-

wie i niezależność jednostki. Od czasu upowszechnienia się koncepcji "health-related

fitness" [Bouchard i wsp. 1990] pomiar gihkości stał się istotnym elementem

wszystkich nowo tworzonych baterii testów (m.in. Eurofit, Eurofit for Adults, Test

Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży YMCA, AAHPERD - health related fitness test

i inne). Szacuje się, że w samym USA 85 milionów ludzi cierpi corocznie na mniej lub

bardziej uciążliwe bóle kr ęgosłupa. Niekiedy wskazuje się, że jedną z istotnych

przyczyn tej dolegliwości może być ograniczona ruchomość w stawach [Frymoyer, Cats-

Baril 1987, Riihimaki 1991]. Gibkość jest również ważna dla utrzymania dobrej postawy

ciała oraz pewnego poziomu niezależności do późnej starości [Wuest, Bucher 1991,

Heyward 1997]. Jeśli mięśnie nie są akty wizowane, stają się krótsze, słabo rozcią gliwe i

tracą swoją elastyczność. W konsekwencji gibkość obniża się systematycznie.

Adekwatna gibkość we wszystkich stawach ciała może zabezpieczać przed kontuzjami

uk ładu mięśniowo-szkieletowego. Szczególnie połą czenie małej siły mięśniowej z brakami

w zakresie gibkości ciała jest często przyczyną problemów zdrowotnych. W późniejszych

latach życia utrzymywanie dobrej gibkości daje szansę na efektywniejsze angażowanie

się w aktywności sportowej oraz możliwość pełnego uczestnictwa w życiu

codziennym. Zaburzenia gibkości mogą być pierwszym symptomem choroby,

bezpośrednio poprzedzają cym wyraźną bolesność kr ęgosłupa. Wśród czynników, które

mogą ograniczać ruchomość kr ęgosłupa, wymienia się m.in.: wrodzone lub rozwojowe

wady budowy kr ęgów lub ich połą czeń, stany zapalne, zwyrodnieniowe, nowotworowe,

niedowłady spastyczne, przykurcze łą czno-tkankowe [Ślężyński 1991, Świderski,

Świderska, Bielicki 1973].

Gibkość może być definiowana jako zakres ruchu w pojedynczym stawie

lub kilku stawach [Borms, Van Roy 1996]. Zakres ruchu charakteryzuje kinematyczne

możliwości stawu(ów), ale tak że ukazuje właściwości mięśni i otaczają cej staw tkanki

łą cznej, które mogą być rozcią gane w ramach ich strukturalnych ograniczeń. Gibkość jest

również określana jako zdolność stawu, lub kilku stawów, do płynnego ruchu w całym

zakresie ruchomości (ang. rang ę of motion - ROM) - [Heyward 1997]. Zakres

240



ruchomości w stawie jest zależny od geometrii i budowy danego stawu oraz możliwości

napięcia oraz elastyczności więzadeł, ścięgien i mięśni zaangażowanych w danym ruchu.

Johns i Wright [1962] określili względne znaczenie poszczególnych elementów tkanki

miękkiej w przeciwstawieniu się oporowi zewnętrznemu w czasie ruchu w stawach:

torebka stawowa - 47%, mięśnie i ich włókna- 41%, ścięgna i więzadła -10%,

skóra - 2%. Torebka stawowa i więzadła zawierają głównie kolagen, tj. nieelastyczną

tkank ę łą czną . Mięśnie zaś są zbudowane z tkanki znacznie elastyczniejszej i tym samymsą one podatniejsze na modyfikacje struktury i redukcję oporów w czasie ruchu.

Gibkość statyczną charakteryzuje pełna ruchomość stawów w sytuacjach pasyw-

nych. Gibkość dynamiczne odnosi się do stopnia zmiany pozycji w stawie w rezultacie

działania sił zewnętrznych. Charakteryzuje ona zdolność do szybkiego i należycie obszer-

nego ruchu przy małych oporach [Shellock, Prentice 1985].

Wiele różnorodnych czynników określa zakres ruchu. Zwykle płeć, wiek i budowa

ciała silnie wyznaczają poziom gibkości, ale zawsze można napotkać odstę pstwa od tej

ogólnej zasady. Chociaż kobiety wykazują w zdecydowanej większości wyraźną przewagę

nad mężczyznami [Alter 1996], to nie dotyczy to zakresu ruchów "zgięcia-prostowanie"

kr ęgosłupa w odcinku piersiowym oraz przeprostu w stawie biodrowym [Norkin, White

1995]. Większa gibkość ciała u kobiet wiąże się przede wszystkim z inną budową miednicy

oraz ze specyfik ą działania żeńskich hormonów i ich wpływem na luźniejszą budowę

tkanki łą cznej [Alter 1996]. Gibkość zdecydowanie maleje też z wiekiem, ale nie jest jasne,

w jakiej mierze ta redukcja zakresu ruchów jest pochodną samego procesu starzenia,

a w jakiej równoczesnej tendencji do ograniczania zwyk łej aktywności fizycznej [Howley,

Franks 1997]. Przyk ładowo Girouard i Hurley [1995] wskazywali na znaczą cą poprawę

obszerności ruchów w stawie barkowym i biodrowym u 50-69-letnich mężczyzn podda-

nych 10-tygodniowemu treningowi gibkości ciała.

Trzeba przyznać, że zmienność ontogenetyczna zakresu ruchów w różnych

stawach człowieka jest w badaniach naukowych dotą d słabo rozeznana. Niewą tpliwie też

przy różnych metodach pomiaru uzyskiwano dotą d różne wyniki. Wiadomo jednak, że w

czasie trwania życia człowieka zmieniają się: elastyczność mięśni i więzadeł oraz wielkość

i jakość powierzchni stawowych. Wszystko to nie jest obojętne dla obszerności ruchów.

Z pewnością w dyscyplinach sportu, gdzie gibkość odgrywa podstawową rolę, trening

trzeba rozpoczynać bardzo wcześnie. Podstawowy rozwój ruchomości w stawach powi-nien przypadać na lata wczesne (10-14 rok życia), ale i później niezbędne jest podtrzymy-

wanie gibkości na należytym poziomie. Osoby z hipertrofią mięśni lub dużą podskórną

tkank ą tłuszczową mają z reguły mniejszą obszerność ruchów, ponieważ przylegają ce do

siebie segmenty ciała, stykają c się ze sobą , szybciej stanowią naturalną barier ę i ograni-

czenie. Nie w każdym jednak wypadku osoby z dużą masą mięśniową czy otyłe muszą

mieć słabą gibkość ciała, gdyż systematyczny trening rozcią gają cy może tu wprowadzać

daleko idą ce modyfikacje [Heyward 1997].

241



2. POMIAR GIBKOŚCI CIAŁA

Pomiar gibkości jest często stosowany na potrzeby wychowania fizycznego oraz

sportu, ale ma on tak że ważne wielokierunkowe zastosowania kliniczne. Niektóre rodzaje

sportu (gimnastyka, pływanie, karate, taniec) same narzucają potrzeby w zakresie wyka-

zania się maksymalną gibkością , a obszerność ruchu jest nieodłą cznym elementem popra-

wnej techniki. Testowanie gibkości ma duże znaczenie w praktyce treningu sportowego,

a szczególnie w ocenie sportowego przygotowania oraz w identyfikacji przyczyn niektó-

rych kontuzji [Borms, Van Roy, 1996].

Do oceny gibkości najczęściej używa się prostych przyrzą dów (np. goniometry,

flexometry, inclinometry, antropometry, taśma miernicza, pomiar miejsca dotknięcia).

Niekiedy jednak trzeba odwołać się również do metod bardziej złożonych, jak: elektro-

goniometry, fotogoniometry i radiogoniometry [Borms, Van Roy 1996, Heyward 1997,

Norkin, White 1995,Hubley 1991].

Ryc. 70. Pomiar zakresu ruchu w stawie barkowym za pomocą goniometru (wg Heyward 1997)

W ostatnich latach w warunkach nielaboratoryjnych i w bateriach testów spraw-

ności fizycznej najpowszechniej wykorzystywanym jest zaproponowany przez Wellsa i

Dillona[1952] test głębokości sk łonu w przód w siadzie (ang. "sit and reach test").

Stwierdzono, że ten test (ryc. 70) może być również diagnostyczny w ocenie przyczyn

bólów w dolnej części kr ęgosłupa [American Alliance, 1980] oraz w szacowaniu sk łon-ności do kontuzji. Aczkolwiek wielu specjalistów oceniało wymieniony test jako wyją t-kowo trafny, to metoda ta bywała przez innych kwestionowana. Trudno bowiem ocenić,

ruchomość którego stawu z całego kompleksu (staw biodrowy - ścięgna podkolanowe -

242



mięśnie grzbietu) odgrywa tu najbardziej znaczą cą rolę. Jackson i Baker [1986] stwierdzili

umiarkowaną korelację między wynikami testu głę bokości sk łonu w przód oraz rozcią gli-

wością ścięgien i mięśni podkolanowych (r = 0,64) oraz nisk ą korelację z ogólną

gibkością kr ęgosłupa (r = 0,07), podobnie z gibkością górnej części kr ęgosłupa (r = -0,16>

oraz dolnej części kr ęgosłupa (r = 0,28). W konkluzji wskazywano, że test nie jest trafny

w ocenie gibkości kr ęgosłupa (włą czają c w to dolną jego część), a jedynie wykazuje

ograniczoną przydatność w ocenie rozcią gliwości mięśni i ścięgien podkolanowych oraztylnej strony uda. Stwierdzano również, że ćwiczenie, stanowią ce istotę testu, grozi

w niektórych sytuacjach uszkodzeniem więzadeł kr ęgosłupa [Cailliet 1988]. Wszystko to

nakazuje dużą ostrożność w interpretacji uzyskanych wyników. Ponadto sposób oceny

przez głę bokość sk łonu w przód w siadzie preferuje osoby o relatywnie długich ramionach

i krótkich kończynach dolnych [Borms 1984]. Natomiast ponieważ w procesie rozwoju

i wzrastania proporcje te ulegają zmianie (ryc. 71), to fakt ten wywiera bezpośredni wpływ

na ontogenetyczną zmienność cechy. Z uwagi na te różnorodne komplikacje i niejasności

poszukuje się nowych metod oceny, m.in. zaproponowano modyfikację tego testu

(ang. modified sit-and-reach test) — Hoeger 1989. Wspomnieć jedynie też należy, że od

wielu lat zaniechano stosowania w ocenie gibkości, bardzo popularnego również w Polsce,

testu polegają cego na ocenie głę bokości sk łonu w przód w staniu na podwyższeniu (ang.

standing-toe touch test). Test ten uznano za mało adekwatny z powodu trudności standa-ryzacji warunków pomiaru oraz nie stosowny ze względu na duże narażenie na niebezpie-

czeństwo kontuzji.

Ryc. 71. Naturalna zmienność gibkości ciała z wiekiem: a) niemowie, b) małe dziecko, c) dziecko, d) w okresie

dojrzewania, e) dorosły [Kendall, Kendall, Wadsworth, 1971 -podano za Ałter 1996]

Przyjmuje się też, że gibkość jest cechą specyficzną , niejednorodną i próba

jej pomiaru za pomocą jakiegokolwiek jednego testu jest zbytnim uogólnieniem [Borms,

Van Roy 1996]. Można mieć bowiem dużą gibkość w jednym stawie i zgoła bardzo

ograniczoną w innym. Stą d, przyk ładowo, w badaniach zakresu ruchomości stawów

243



kr ęgosłupa dość powszechnie w ramach "health-related fitness" wykorzystuje się również

"boczny sk łon tułowia" (ang. side bending of the trunk). W teście oceny sprawności

fizycznej dorosłych ("Eurofit for Adults") [Oja, Tuxworth, 1995] badany ma za zadanie

wykonać wpierw z wyprostowanej i względnie ustabilizowanej pozycji maksymalny sk łon

w lewo, a później w prawo. Nie zezwala się na żadne ruchy rotacyjne tułowia i miednicy,

a wynik wskazuje zakres ruchu w odcinku piersiowym i lędźwiowym kr ęgosłupa. Zarów-

no zbyt mała, jak i zbyt duża obszerność ruchów mogą współwystę pować z różnymi bólamigrzbietu [Skinner, Oja 1994, Battie i wsp.1987].

W badaniach naukowych oraz w warunkach klinicznych w ocenie gibkości stoso-

wane są jednak najczęściej metody bezpośrednie. Wówczas mierzy się k ą towe prze-

mieszczenia, które nie są wprost zależne od proporcji poszczególnych odcinków

w budowie ciała. Najczęściej wykorzystuje się tu różne postacie goniometrów. Uni-

wersalny goniometr jest urzą dzeniem sk ładają cym się z dwu przedłużonych stalowych lub

plastikowych ramion oraz wykalibrowanej stosownej skali k ą towej. Mierzy się k ą t prze-

mieszczenia w stawie w dwu ekstremalnych pozycjach. Jedno ramię goniometru traktuje

się jako stałe, a drugie jest ruchome. Przy użyciu goniometru trzeba najpierw jego centralne

miejsce (oś styku ramion) zgrać z osią rotacji przemieszczanego stawu. Później ramiona

goniometru wyrównuje się z punktami orientacyjnymi, zaznaczonymi na osi długiej

przylegają cych segmentów ciała. Zakres ruchu stanowi k ą tową ocenę przemieszczeniamiędzy dwoma ekstremalnymi pozycjami. Prowadzone szczegółowe badania dowiodły

względnie wysokiej trafności metody. Stwierdzono wysok ą korelację między zakresem

ruchu ocenianym metodą radiograficzną a wskazaniami goniometru w badaniach stawu

biodrowego i kolanowego [Ahlback, Lindhal 1964, Enwemeka 1986]. Pomiar gibkości za

pomocą goniometru wymaga jednak dobrej wiedzy anatomicznej i antropometrycznej.

Goniometr może być uznawany za bardzo użyteczny i dok ładny instrument pomiarowy

tylko wówczas, kiedy jest używany przez doświadczone osoby, które postę pują bardzo

ostrożnie i kierują się wystandaryzowanym opisem pomiaru. Kiedy punkty kostne są

widoczne i łatwe do określenia, wtedy zwykle za pomocą goniometru można uzyskać

dok ładne i satysfakcjonują ce wyniki. Na ogół precyzja pomiaru zwiększa się, kiedy pomiar

jest wykonywany przez dwie pomagają ce sobie osoby. W ostatnich latach w bezpośredniej

ocenie zakresu obszerności ruchu zyskują popularność też metody flexometrii i inklino-

metrii [Hubley-Kozey 1991, Heyward 1997]. W każdym jednak wypadku konieczne jest

też sprawdzenie kalibracji instrumentu pomiarowego oraz uwzględnienie w interpretacji

wyniku takich elementów, jak: płeć, budowa ciała, ewentualne patologie lub kontuzje,

aktywność fizyczna danego osobnika, temperatura otoczenia, rozgrzewka przed ćwicze-

niami [Borms 1984, Hubley 1991].

Johns i Wright [1962] dowodzili, że gibkość ciała maleje wraz z obniżają cą

się temperatur ą i odwrotnie. Obserwowano przy niskiej temperaturze spadek obszer-

ności ruchów o 10-20%, kiedy wzrost temperatury poprawiał gibkość do ok. 20%. Stą d

Borms i Van Roy [1996] zalecają jednak przed testowaniem gibkości stosowanie wystan-

daryzowanej, umiarkowanej 5-10-minutowej rozgrzewki. Prowadzono też badania nad

znaczeniem zmienności okołodobowej, wskazują c na mniejszą rozcią gliwość mięśni

wcześnie rano i późno wieczorem, ale nie wszyscy badacze potwierdzali to spostrzeżenie

[Lakie, Walsh, Wright 1979]. Wskazywano również na pozytywne znaczenie dla uzyski-wanych wyników rozgrzewki, ale już jej wpływy w zapobieganiu kontuzjom są słabo

dowiedzione.

244



3. TRENING GIBKOSCI CIAŁA

Aktywność fizyczna jest niezależnym czynnikiem, który silniej określa gibkość niż

płeć, wiek i budowa ciała. Zostało dobrze dowiedzione, że osoby mało aktywne fizycznie

charakteryzują się również ograniczoną ruchomością w stawach oraz że ćwiczenia zwię-

kszają gibkość [Heyward 1997].

Gibkość można rozwijać specjalnymi ćwiczeniami rozcią gają cymi (ang. stretching

program). Zmierza się w szczególności do zwiększania plastyczności i elastyczności

mięśni oraz aparatu więzadłowego. Ponieważ gibkość jest w pewnej mierze cechą okreś-

lonego stawu lub ewentualnie zespołu stawów, skuteczny program ćwiczeń musi być

oparty na specyficznych ćwiczeniach. Trening winien prowadzić do sumowania się po-

szczególnych bodźców (śladów rozcią gania) i dawać skutek w postaci zwiększenia ampli-

tudy ruchów.

Program treningu gibkościowego jest definiowany jako planowany, przemyśla-

ny i regularny uk ład ćwiczeń, który systematycznie i progresywnie prowadzi do zwiększe-

nia użytecznego zakresu ruchu w stawie lub w kilku stawach przez d łuższy czas. Innym

typem programu jest trening terapeutyczny. Odr ę bne problemy dotyczą też ćwiczeń

gibkościowych prowadzonych w czasie rozgrzewki oraz w części końcowej (uspokaja-

ją cej).Wyją tkowe miejsce zajmuje trening gibkościowy w systemie joga oraz jego

znaczenie dla lepszego złą czenia i równowagi wartości ciała, rozumu i ducha. Dzięki

wykorzystywaniu programu ćwiczeń rozcią gają cych system joga łą czy elementy mistycz-

ne i transcendentalne z wysoce logiczną i racjonalną pracą nad sobą i swoim ciałem.

Trening gibkościowy może mieć również znaczenie w przezwyciężaniu stresów, rela-

ksacji mięśniowej i usuwaniu dolegliwości wynikają cych z nadmiernego napię-

cia, obniżonej wrażliwości i podniesionego ciśnienia krwi. Podobnie ten sam

trening daje wyją tkowe korzyści w wyrabianiu samodyscypliny, duchowego rozwoju i

tworzy sposobność do poznania własnych ograniczeń. Znaleziono jednak znacznie więcej

dowodów na to, że omawiany trening przynosi szczególne korzyści w kształtowaniu

sprawności, postawy i symetrii ciała (Alter 1996].

Wyją tkowo społecznie ważny i nader interesują cy jest problem wzajemnych zwią z-ków między bólami dolnej części kr ęgosłupa a poziomem gibkości. W wielu krajach cią gle

poszukuje się najskuteczniejszych metod przeciwdziałania powszechnemu zjawisku

bólów krzyża. I chociaż ich etiologia pozostaje cią gle nie w pełni jasna, w prewencji

wskazuje się m.in. na znaczenie adekwatnej ruchomości tułowia. Liczni autorzy podnosili

też rolę samego treningu rozcią gają cego w redukcji wystę powania bólów, ale inni zaprze-

czali wystę powaniu takiej zależności. Wiele elementów naszej wiedzy pozostaje cią gle na

etapie stawiania interesują cych hipotez. Doszukano się również zależności między ustę-

powaniem różnych postaci mimowolnych bolesnych kurczy mięśni a treningiem rozcią -

gają cym. Dowodzono też, że umiejętny stretching okolic miednicy może przynosić dużą

ulgę w odczuwaniu dolegliwych bólów w okresie miesią czki. Badania wykazały, że

statyczne rozcią ganie może znaczą co zmniejszać bioelektryczną aktywność mięśni

i prowadzić do redukcji bolesności mięśni oraz do zmiany stosunku H/M (wskaźnik

charakteryzuje poziom pobudliwości alfa motoneuronów). Panuje przekonanie, że stret-

ching może zapobiegać kontuzjom stawów. Trudne jest jednak wyznaczenie indywidual-

nych granic idealnego czy optymalnego zakresu ruchu. Gimnastycy niewą tpliwie muszą

245



dążyć do osią gnięcia maksymalnego zakresu ruchów, ale sportowcy wielu innych dyscy-

plin powinni mieć taki zakres możliwości ruchów, który jest adekwatny i pozwala wyko-

nywać ruchy bez zbędnego oporu stawu i tkanki miękkiej. Optymalna gibkość

przyczynia się do poprawy sprawności działania ruchowego.

Przyjmuje się, że ćwiczenia gibkości winny znaleźć stosowne miejsce w każdej

jednostce zajęć sportowych, rekreacyjnych czy w lekcji wychowania fizycznego. Ćwicze-

nia ogólnie rozcią gają ce mięśnie wystę pują w części wstę pnej i końcowej zajęć sporto-wych, wychowania fizycznego czy rekreacyjnych. Ćwiczenia specjalnie ukierunkowane

na gibkość w określonym stawie czy stawach muszą już znaleźć swoje miejsce w części

głównej i trzeba na nie poświęcić 15-30 minut [Anderson 1980, Alter 1996].

Duże praktyczne znaczenie może mieć problem wzajemnych relacji pomiędzy

treningiem siłowym a gibkością . Alter [1996] akcentuje wystę powanie na tym polu

wielu błędnych koncepcji, stereotypów i zwyk łej niewiedzy. Wbrew wielu panują cym

poglą dom, stosowny trening siłowy może wr ęcz prowadzić do zwiększenia obszerności

ruchu w stawach. Po pierwsze, cały mięsień lub grupa mięśni powinien być aktywny

w pełnym zakresie ruchu. Po drugie, powinien być położony stopniowy nacisk na fazę

negatywnej (ekscentrycznej) pracy.

Dążenie do maksymalnej gibkości - poza niektórymi, wcześniej wymienio-

nymi dyscyplinami sportu - nie jest celowe, a niekiedy wr ęcz szkodliwe. Intensywnyi długotrwały trening rozcią gają cy i gibkości ciała może prowadzić do nadmiernej rucho-

mości (ang. hypermobility), a więc do przekroczenia normalnych, fizjologicznych war-

tości. Taka nadmierna ruchomość prowadzi do zbytniego rozluźnienia stawów (luzów i

niestabilności) oraz przyczynia się do zwiększenia ryzyka kontuzji mięśni i kości [Hey-

ward 1997].

Zainteresowanie niezwyk łymi możliwościami w zakresie gibkości ciała ma swoją długą tradycję. Znana od najdawniejszych lat sztuka manipulacji różnymi częściami ciałai ekstremalnych popisów w omawianym zakresie została nazwana contortionismem (ilus-

trują to zdjęcia osób w zupełnie nieprawdopodobnych pozach). Zwraca się uwagę, że takie

wyją tkowe predyspozycje mogą być korzystne nie tylko w cyrku, ale również u tancerzy,

muzyków i w niektórych sportach. Jednak często współwystę puje tu osłabienie wrażliwości

proprioceptywnej, rośnie ryzyko uszkodzeń stawów (możliwość naderwania więzadeł), pojawiają się nawracają ce zwichnięcia, wysięki, przedwczesny gościec zwyradniają cy.

Tkanka łą czna syntetyzuje kolagen zgodnie z informacją genetyczną zawartą w DNA.

Każde odstę pstwo od normalności w zakresie syntezy białka znajduje swój wyraz

w rozluźnieniu i przede wszystkim w rozszerzeniu tkanki łą cznej. Z nadmierną swobodą ruchów współwystę puje syndrom czynników genetycznych. Najbardziej znanym przypad-

kiem jest tu Ehlers-Danlos Syndrom (EDS). Jest to dziedziczne zaburzenie w tkance

łą cznej, manifestują ce się nadmierną ruchomością w stawach, wyją tkową rozcią gliwością skóry i bliznowaceniem tkanki. Zwraca się również uwagę na inne dziedziczne anomalia.

W wypadku wystę powania niektórych postaci nadmiernej ruchomości stosuje się

różnorodne zabiegi medyczne, a niekiedy konieczna jest wr ęcz radykalna interwencja

chirurgiczna [Alter 1996].

Wskazywano, że, co prawda, pora dnia ma pewne znaczenie dla pomiaru gibkości

i z reguły rano jest ona niższa, ale nie ma to większego znaczenia dla rozwoju gibkości.Trening jest tu równie efektywny rano, jak i wieczorem [Topolian 1956, wg Zaciorski

1970].

246



W latach 60. i 70. popularyzowany był wpierw w USA [Anderson 1980, Beaulieu

1980], a później w Europie - stretching (ang. stretch - napinać, rozcią gać). Z pewnym

opóźnieniem ta metoda poprawiania elastyczności mięśni i zwiększania zakresu ruchomo-ści w stawach dotar ła również do Polski [Listkowski 1994]. Jest ona ukierunkowana

zarówno na pomoc sportowcom wyczynowym w przezwyciężaniu urazów i przeciążeń

narzą du ruchu, jak i wszystkim tym, którym dokucza uporczywy ból krzyża, czują się

ociężali, zmęczeni i zniechęceni. Stretching może być z powodzeniem stosowany przez

osoby, u których stwierdzono przykurcze mięśniowe, dysharmonię w rozwoju poszczegól-

nych grup mięśniowych oraz zwiększoną sk łonność do urazów i przeciążeń narzą du ruchu

[Drygas 1994].

Alter [1996] podkreśla też, że stretching zarówno powinien przynosić zamierzone

korzyści, jak i dawać zadowolenie. Efektywność postę powania i szansę zwiększenia

zakresu ruchu w stawach zale żą nie tyle od objętości treningu co od jego jakości. Błędną

jest tradycyjnie w wielu sportach i w wychowaniu fizycznym akceptowana

zasada, że dla uzyskania optymalnego rozwoju gibkości konieczny jest treningdo bólu {"hurt-pain-agony concept"). Przyjmuje się, że teza ta może wynikać jedynie

z braku wiedzy: a) o normalnym zakresie ruchu, b) o przyczynach ograniczenia swobody

ruchu, c) o najefektywniejszych metodach treningu gibkości.

Listkowski [1994], autor obszernego, wydanego w języku polskim poradnika

"Stretching", komentują c różne metody i modyfikacje programu stretchingu, wska-

zuje na nastę pują ce metody: (1) rozcią ganie statyczne, (2) rozcią ganie spr ężynują ce,

(3) rozcią ganie pasywne, (4) metoda PNF (ang. proprioceptive neuromuscular facili-

tatiori), (5) "napięcie-luz-rozcią ganie wzrastają ce". W ostatnich latach, zdaniem Li-

stkowskiego, najszersze uznanie zyskuje metoda tzw. rozcią gania wzrastają cego (ang.

development stretching). Istota tej metody sprowadza się do trzech czynności: "napina-

nie-luz-rozcią ganie wzrastają ce". W pierwszej fazie ("napinanie") zaleca się stosowanie

przez 10-15 s napięcia izometrycznego. Czas ten jest przeznaczony na wywołanie napięcia

autogennego, mobilizację dużej liczby jednostek ruchowych mięśnia oraz na przygotowa-

nie tkanki mięśniowej i łą cznej do rozcią gania. W fazie drugiej nastę puje swobodne,

odpr ężają ce rozluźnienie, poprzez wykonywanie "na luzie" jakiegokolwiek innego ćwi-

czenia. Wreszcie w fazie trzeciej nastę puje spokojne, dostosowane do potrzeb i możli-

wości rozcią ganie. Proponuje się na ten element przeznaczyć od 20 do 40 s. Wykonuje się

tu rozcią ganie cią głym ruchem z wykorzystaniem własnej siły lub siły bezwładności, co

kilka sekund lekko dodają c napięcie mięśni antagonistycznych i unikają c jakichkolwiek

gwałtownych ruchów pogłę biają cych i spr ężynują cych.

Heyward [1997] wymienia 3 typy metod wykorzystywanych w treningu

gibkości (stretchingu):

• dynamiczny (ballistic) stretching,

• wolny, statyczny stretching,

• proprioceptywnego neuromięśniowego torowania (ang. proprioceptive neuromuscular facilitation -PNF).

Wielu specjalistów rekomenduje raczej trening wolny statyczny, niż oparty na

gwałtownych dynamicznych ruchach. Trening dynamiczny stwarza bowiem duże

niebezpieczeństwo kontuzji w momencie przekraczania zwyk łego zakresu ruchów

w stawach. Technika ta powoduje odpowiedź ze strony rozcią ganego mięśnia, jego

kontrakcję i opór. Staje się to przyczyną mikroskopijnych uszkodzeń włókien mięśniowych

i tkanki łą cznej.

247



W wypadku statycznego rozcią gania ćwiczą cy stopniowo napina mięśnie jedyniedo pełnego aktualnego zakresu ruchów w stawach i, stopniowo utrzymują c tę pozycję,dostosowuje napięcie do kolejnych rozcią gnięć. Aktywna część włókien mięśniowychszybko adaptuje się do danej długości, napięcie stopniowo ustę puje i pozwala na relaksację tkanki mięśniowej. Ćwiczenia są skuteczniejsze jeśli ćwiczy się seriami, najlepiej po 3-5 powtórzeń, przy czasie rozcią gania 10-30 s przy każdym powtórzeniu. Łą cznie liczba

ćwiczeń rozcią gają cych zwykle wynosi 10 do 12. Zalecana liczba treningów w tygodniuwynosi co najmniej 3, ale można ćwiczyć nawet każdego dnia [Heyward 1997]. Pełen program ćwiczeń gibkościowych obejmuje co najmniej jedno ćwiczenie na każdą z większych grup mięśniowych: plecy, biodra, uda, stopy. Istotna jest w szczególnościidentyfikacja tych grup mięśniowych, których gibkość jest wyją tkowo ograniczona.Szczególną uwagę należy zwrócić na stosowny dobór ćwiczeń. Niektóre powodują nad-mierne napięcie i ich wykonywanie naraża na niebezpieczeństwo kontuzji. Wyją tkowoniebezpieczne może być wykonywanie ćwiczeń nadmiernie obciążają cych stawy kolano-we oraz kr ęgosłup. Trening gibkości nie może prowadzić ani do nadmiernego zmęczenia,ani też podczas wykonywania ćwiczenia nie powinno się odczuwać bólu [AmericanCollege, 1995].

Metoda PNF stretching jest oparta na założeniu ułatwionego rozluźniania (re-

laksacji mięśnia) poprzez mechanizm odruchu rdzeniowego oraz na koncepcji wzajemnegohamowania. Wcześniejsze izometryczne napięcie mięśni antagonistycznych wywołujeułatwione rozluźnienie i odruchowe torowanie (ang. reflex facilitatloń ) oraz stwarzakorzystne warunki do przeciwstawnej aktywności w późniejszej fazie wolnego, statycznegorozcią gania [Moore, Hutton 1980]. Podczas takiego działania akty wizowany jest tzw.aparat Golgiego, co powoduje w odpowiedzi odpr ężają ce działanie w mięśniach. Metoda, wktórej jest wykorzystywany ten mechanizm, została nazwana "contract-relax techni-ą ue".

Innym typem treningu rozcią gają cego w ramach PNF jest "contract-relax with agonist

contraction (CRAC) technią ue". W tej metodzie rozcią ganiu towarzyszy subma-ksymalnyskurcz przeciwnej (do rozcią ganej) grupy mięśniowej. Teoretycznie taka dowolnakontrakcja powinna powodować dodatkowe hamowania na wejściu dróg nerwowych wrozcią ganych mięśniach. Mechanizm tego zjawiska jest słabo wyjaśniony i z pewnością bardzo skomplikowany [Hułtborn, Illert, Santini 1974]. Zwraca się tu uwagę na powtarza- ją cą się równoczesną ścieżk ę motoneurondw z przeciwnych mięśni i hamowanie działanianeuronów w stawach oraz na redukcję pobudzenia motoneuronów alfa.

Heyward [1997] podaje nastę pują ce wskazówki, odnośnie stosowania metodyPNF:

WSKAZÓWKI DOTYCZĄ CE STOSOWANIA METODY PNF

• rozcią gnąć daną grupę mięśni poprzez ćwiczenie do końca zakresu możliwości ruchu wtym stawie,

• spowodować przeciwdziałają cy izometryczny skurcz we wcześniej rozcią gniętej grupiemięśniowej przy stałym oporze (z wykorzystaniem np. partnera lub ściany) przez 5 lub

6s,• po odpr ężeniu aktywnej wcześniej grupy mięśni stosuje się statyczne rozcią gnięcie

stawu przez samego ćwiczą cego lub z pomocą partnera aż do nowego miejsca ograniczenia ruchu.

248



W wypadku tzw. contract-relax agonist contraction technique, przeciwną grupę

mięśniową (agonistyczną ) trzeba submaksymalnie zaktywizować przez 5 do 6 s dla

ułatwienia odpr ężenia (relaksacji) i skutecznego zwiększenia skutków rozcią gania.

W Polsce interesują cy 9-miesięczny eksperyment, w którym badano efektywność

różnych metod kształtowania gibkości, prowadzili Zają c i Nowak [1997]. Wyniki wska-

zywały na wyższą efektywność ćwiczeń statycznych i PNF niż ćwiczeń dynamicznych.

Przy czym dziewczęta wykazywały wyższą podatność na bodźce gibkościowe niż chłopcy.Ćwiczenia i trening rozcią gają cy prowadzą niekiedy do różnych przykrych doznań

somatycznych, kontuzji, zesztywnień i bólów. Wyróżnia się dwa podstawowe typy tych

dolegliwości: a) takie, które wystę pują w trakcie lub bezpośrednio po ćwiczeniach,

b) takie, które zwykle pojawiają się kilka godzin po ćwiczeniach i nie ustę pują przed

upływem 24-48 godzin. Obecnie mechanizm występowania kontuzji próbuje się

wyjaśnić w pięciu zupełnie niezależnych lub też wzajemnie się warunkują cych hipotezach:

• o uszkodzeniu lub rozerwaniu mięśnia,

• o uszkodzeniu tkanki łą cznej,

• o metabolicznej akumulacji lub ciśnieniu osmotycznym i obrzęku,

• kwasu mlekowego,

• o lokalnych skurczach w jednostkach motorycznych.

Chociaż te różne możliwe przyczyny wystę powania kontuzji omówiono oddzielnie,to równocześnie zaznaczono, że nie można wykluczać ich współwystę powania, jak

również pojawienia się innych szkodliwych czynników. Ze znajomości fizjologii pracy

mięśnia wynika potrzeba zwrócenia uwagi na właściwe przygotowanie do wysiłku (roz-

grzewk ę) oraz na niezbędne uspokojenie organizmu po treningu. Wśród czynników

predysponują cych do przedłużają cych się kontuzji mięśni, wymienia się: ekscentryczną pracę mięśni, mały poziom wytrenowania oraz niewystarczają cą rozgrzewk ę.

Alter [1996] omawia techniki terapeutyczne zwią zane z uruchomieniem, proce-

durami manualnymi i chiropraktykami (kr ęgarstwem). Akcent położono na skuteczność

oraz ukazano statystyczne ryzyko wystą pienia różnych terapeutycznych komplikacji.

Wiele też uwagi poświęca się różnego rodzaju kontrowersjom zwią zanym z treningiem

gibkości. Zebrano sporo, często sprzecznych, informacji o zwią zku pomiędzy różnymi

sk łonno

ściami do bólów i kontuzji a nadmiern

ą ruchomo

ścią

stawu, zwiotczeniem lubrozluźnieniem mięśni, małą siłą mięśniową , wykonywaniem określonych ćwiczeń, prowa-

dzeniem rozgrzewki przed wysiłkiem itd. Podkreślono, że wykonywanie jakiegokolwiek

ćwiczenia niesie już pewien poziom ryzyka.

Alter [ 1996] podaje osiem kontrowersyjnych grup ćwiczeń, które dość powszechnie

w piśmiennictwie są uznawane za w pewnym stopniu niebezpieczne: a) rozcią -ganie w siadzie plotkarskim, b) leżenie na plecach przy zgiętych stawach kolanowych

(stopy pod pośladkami), c) głę bokie zgięcie w stawie kolanowym w przysiadzie,

d) głę boki sk łon tułowia w przód przy prostych kończynach dolnych, e) różne warianty

przegięcia tułowia w tył ("mostek", "kołyska", wypchnięcie bioder w przód), f) skr ęty

tułowia (z obciążeniem i bez obciążenia), g) ćwiczenia z odwróconą grawitacją ("głową w dół"), h) ćwiczenia w leżeniu z podparciem na barkach lub na karku. Listę tych

kontrowersyjnych ćwiczeń poszerza Heyward [1997]. W każdym wypadku dokonano

analizy czynników ryzyka oraz wskazano drogi ich możliwej redukcji. Jest zadziwiają ce, jak na ogół niska jest świadomość zagrożeń wśród trenerów sportowych i zawodników,

ale tak że nauczycieli wychowania fizycznego. Niektóre z ćwiczeń uznawanych za

wysoce kontrowersyjne nie tylko są powszechnie stosowane, ale w Polsce nawet

249



Ryc.72. Przyk łady kontrowersyjnych (grożą cych kontuzją )ćwiczeń różnego rodzaju łuków i mostków[wgAlter

1996]

250



w szkolnym wychowaniu fizycznym bywają one niekiedy podstawą oceny postę-

pów ucznia z tego przedmiotu (zob. ryc. 72). Bardziej skomplikowanym problemem jest bezwzględna konieczność wykonywania ww. ćwiczeń w tych dyscyplinach, w których pewne umiejętności wykazania się dużą ruchomością w stawach stanowią ważny element,tkwią cy u podstaw struktury motorycznej danego sportu (np. mostki czy łuki w zapasachczy gimnastyce).

Szczególne zasady i potrzeby dotyczą prowadzenia ćwiczeń gibkościowych wśródosób starszych i starych, kobiet w ciąży oraz osób niepełnosprawnych z różnego rodzajudolegliwościami [Alter 1996].

Prowadzono też wielokierunkowe analizy biomechaniczne, w których ocenianomożliwości maksymalizacji ruchowych osią gnięć z punktu widzenia różnych k ą towychzależności, redukcji zbędnych oporów w mięśniach i optymalnych zakresów ruchóww poszczególnych stawach. Innym stwierdzeniem, wynikają cym z badań, jest wpływstretchingu na hipertrofię mięśni, ich wielkość i kształt. Doszukano się tak że znaczeniatreningu rozcią gają cego dla lepszego wydalania kwasu mlekowego, korzystnych warun-ków oddychania, lepszego wykorzystania potrzebnego tlenu do podniesienia poziomuwyzwalanej energii, wzrostu liczby włókien mięśniowych - hiperplazji, poprawy tempa przemian metabolicznych itd. W ostatnich latach zaobserwowano nawet wpływy stret-

chingu na przyrost koncentracji DNA i RNA oraz na poprawę aktywności enzymówutleniają cych i proteolitycznych [Alter 1996].

4. ZNACZENIE GIBKOŚCI W SPORCIE I CODZIENNEJAKTYWNOŚCI ŻYCIOWEJ ORAZ WPRZECIWDZIAŁANIU BÓLOM KR ĘGOSŁUPA

Pozytywne przejawy gibkości można obserwować w niektórych rodzajach sportu, balecie i cyrku. Jej braki i ograniczenia są widoczne w daleko posuniętych schorzeniachi dysfunkcjach narzą du ruchu. W sporcie takie dyscypliny, jak gimnastyka, jazda figurowana łyżwach i lekkoatletyczne biegi przez płotki stawiają tutaj wyją tkowe wymagania.

Gibkość jest również uznawana za ważny element zdrowia {"health related fit-ness"). Wskazuje się na znaczenie podniesienia funkcjonalnych możliwości dla zachowa-nia swobody w bezbolesnym wykonywaniu skr ętów i sk łonów [Haskel i wsp. 1985, cyt.wg Drabik 1997] oraz na możliwość utrzymania, dzięki zachowaniu gibkości ruchów, pewnego poziomu niezależności do późnych lat życia [Bouchard, Shephard 1994].

Frymoyer i Cats-Baril [1987] oraz Riihimaki [1991] wskazywali, że często ogra-niczona ruchomość kr ęgosłupa współwystę puje z bólami w dolnej części kr ęgo-słupa. Zajmowano się znaczeniem z tego punktu widzenia czynnika wieku, płci orazuwzględniano różne sposoby pomiaru gibkości. W badaniach stwierdzano jednak również,że brak jest jakiegokolwiek zwią zku między gibkością a sk łonnością do wystę powania bólów krzyża [Battie i wsp. 1987, Burton, Tillotson, Troup 1989]. Hildebrandt [1987] orazFrymoyer i Cats-Baril [1987] doszukiwali się natomiast zależności między bólami kr ęgo-

słupa w jego dolnej części a poziomem siły mięśni tułowia. W wielu innych badaniach przekrojowych wskazywano na ewentualne znaczenie dla wystę powania bólów kr ęgosłu- pa, stosownego poziomu wytrzymałości i siły zarówno zginaczy, jak i prostownikówgrzbietu w czasie skurczu izotonicznego i izometrycznego [Mc Neil i wsp. 1980,

251



Jórgensen i Nicolaisen 1986, Smidt i wsp. 1987, Thorstensson i Arvidson 1982]. Na

podstawie wyników dotychczasowych badań trudno jednak wskazać, czy bóle grzbietu

mogą być rzeczywistą przyczyną lub konsekwencją słabego poziomu gibkości, siły mięś-

niowej lub wytrzymałości [Skinner i Oja 1994]. Badania pozwoliły jedynie na wysunięcie

szeregu interesują cych hipotez dotyczą cych mechanizmów analizowanego zjawiska.

Bóle dolnej części grzbietu są częstą przyczyną ograniczenia zakresu ruchomości,

szczególnie u osób w średnim i starszym wieku. U 80% przyczyną tych bólów jest jednak przede wszystkim nieodpowiednie ustawienie kolejnych kr ęgów kr ęgosłupa i miednicy.

Dla zapobiegania i w terapii tych problemów najlepsza jest odpowiednia kombinacja

specjalnie ukierunkowanych ćwiczeń z oporem i rozcią gają cych. W treningu zmierza się

do zapobiegania przykurczom stawów biodrowych, ścięgien podkolanowych oraz mięśni

odpowiedzialnych za prostowanie w dolnej części grzbietu. Wskazuje się również na

konieczność wzmocnienia mięśni, szczególnie brzucha oraz grzbietu. W piśmiennictwie

[m.in. Heyward 1997] podaje się konkretne ćwiczenia, które mogą być użyteczne

w przeciwdziałaniu bólom kr ęgosłupa. Znaczenie w tym zestawie ćwiczeń komponenty

treningu gibkościowego jest raczej ograniczone i w ogóle jest to problem inny niż

bezpośredniej zależności między bólami krzyża a poziomem gibkości. Niektóre dane

wskazują , że w leczeniu dolegliwości kr ążka międzykr ęgowego ćwiczenia mogą być

jednak równie, a nawet bardziej efektywne jak zabiegi chirurgiczne [Kopp i wsp.1986].Ogólnie znaczenie treningu w przeciwdziałaniu bólom kr ęgosłupa trzeba uznać za

wysoce zależne od jakości ukierunkowanych specjalistycznych działań, wymagają cych

wyją tkowo dobrze profesjonalnie przygotowanego terapeuty [Kopp i wsp.1986; Biering-

Sorensen i wsp. 1989; Waddel, Pilowsky, Bond 1989; Koes i wsp. 1991].

252



XV. ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNE

I ICH ZNACZENIE

1. POJĘCIE ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH IICH KRYTERIA OCENY

Jednymi z najbardziej kontrowersyjnych w antropomotoryce są zagadnienia

zwią zane z pojęciem i struktur ą zdolności koordynacyjnych. W przeszłości w Polsce na

ogół przyjmowano, że zdolności koordynacyjne (koordynacja ruchowa) są synonimem

wyróżnianej kategorii (cechy motorycznej) zwanej zwinnością . Niekiedy odr ę bnie wy-

mieniano też kolejną cechę motoryczną - zr ęczność [Ferfel 1960; Gilewicz 1964; Deni-

siuk 1975; Ważny 1989]. Konsekwencją takiego myślenia było poszukiwanie i stoso-

wanie w ocenie tych - różnie zresztą definiowanych - ludzkich właściwości zwykle

jednego testu zwinności („koordynacji całego ciała"). Juras i Waśkiewicz [1998]

zwracają uwagę, że począ tkowo zarówno zwinność jak i koordynację ruchów rozpa-trywano przede wszystkim jako kategorie i charakterystyki przebiegu ruchu. Wskazuje

się też, że sposób ujęcia zagadnienia był tu typowy dla tzw. fenomenologicznych (bio-

mechanistycznych) koncepcji ujmowania przedmiotu poznania motoryczności człowie-

ka [Mleczko 1992].

Denisiuk [1969] określał koordynację (zwinność) jako „zdolność do scalania ru-

chów różnych rodzajów w jedną całość oraz zdolności do szybkiego przestawiania się

z jednych aktów ruchowych na inne". Wolański odr ę bnie definiował „poczucie koor-

dynacji dynamicznej" oraz „poczucie koordynacji statycznej" [Wolański, Parizkova

1976]. Natomiast Ważny [1982] prezentował stanowisko, że „koordynacja przejawia się

w postaci umiejętności precyzyjnego wykonywania złożonych pod względem koordy-

nacyjnym aktów ruchowych, szybkiego przestawiania się z jednych ściśle skoordyno-

wanych ruchów na inne, a tak że w umiejętności szybkiego wyboru odpowiedniego akturuchowego do nieoczekiwanie powstają cych nowych sytuacji".

Starosta [1985] w jednej z prac interpretował koordynację jako kompleks takich

zdolności, jak: szybkość reakcji, orientacja przestrzenna, rytm, równowaga i różnico-

wanie kinestetyczne.

W opisie szczegółowym zagadnienia koordynacji ruchowej akcentowano, że nie

jest tu możliwe odwoływanie się wyłą cznie do precyzyjnych, ściśle zdefiniowanych

terminów i opisu poziomu za pomocą metod matematyczno-fizycznych. Stopniowo

dowodzono, że zakresu znaczeniowego pojęcia „koordynacja ruchowa" w teorii moto-

ryczności człowieka nie można poddać jedynie interpretacjom ograniczonym do opisu

przejawów ruchu części lub całego ciała. Wskazywano na konieczność rozpatrywania

253



nie tylko efektów działania (ruchów), ale i nade wszystko jego przyczyn. Wówczas też

jednoznacznie zaczęto nawią zywać do zaczerpniętego z psychologii osobowości termi-

nu „zdolności". Niemiecki badacz Hirtz [1985] określił zdolności koordynacyjne jako

„czynnościowe przesłanki warunkują ce jakość przebiegu kierowania i regulacji wyko-

nywanego ruchu". Natomiast Szopa [1994] począł definiować zdolności motoryczne

jako „kompleksy predyspozycji zintegrowanych wspólnym, dominują cym podłożem

biologicznym i rodzajem ruchów, ukształtowane przez czynniki genetyczne i środowi-skowe oraz pozostają cych w interakcjach". W efekcie wielu dyskusji zrezygnowano

też w „antropomotoryce" definitywnie z używanego przez lata, w fenomenologicz-

nej koncepcji opisu kategorii potencjału motorycznego, terminu „cecha motorycz-

na". Szopa i wsp. [1996, s. 21] pisał, że: „używanie pojęcia cech motorycznych należy

uznać za błędne, a nawet szkodliwe". Dalej wskazywał m.in., że (1) omawiane określe-

nie jest treściowo nietrafne, gdyż odrywa właściwości od podmiotu (człowieka),

(2) słowo „cecha" oznacza w naukach przyrodniczych względnie jednorodną właści-

wość organizmu ukształtowaną na podłożu genetycznym, a temu kryterium właściwości

te nie odpowiadają .

W efekcie przyjęcia nowych teoretycznych założeń oraz prowadzenia intensyw-

nych empirycznych złożonych badań nad struktur ą motoryczności w różnych ośrod-

kach, a w szczególności przez Raczka [1986, 1989, 1991], Raczka i Mynarskiego[1991, 1992], Szopę [1988, 1994], Szopę i Wą trobę [1992] oraz Starostę [1993],

ostatecznie w Polsce od począ tku lat dziewięćdziesią tych XX wieku zakwestionowano

wyróżnianie jako jednorodnej właściwości zwinności (koordynacji ruchowej) oraz

zrezygnowano z utożsamiania obszaru zdolności koordynacyjnych ze zwinnością .

Wykazano w szczególności, że wcześniej wyróżniana „zwinność" nie odzwierciedla

w sposób dominują cy jakości procesów informacyjnych (co przypisuje się zdolnościom

koordynacyjnym), a na co wskazywały m. in. silne korelacje wyników tradycyjnych

testów zwinności przede wszystkim z elementami siłowo-szybkościowymi [Szopa

1992]. W konsekwencji przyjęto, że zwinność ma charakter informacyjno-energetyczny

i, jeśli przyjąć w ogóle za zasadne jej wyróżnianie, zajmuje ona odr ę bne miejsce

w strukturze motoryczności w grupie właściwości „kompleksowo-hybrydowych" (ra-

zem ze zdolnościami szybkościowymi) [Raczek 1993]. Za takim specyficznym charak-

terem zwinności i umiejscowieniem jej w strukturze motoryczności poza zdolnościami

koordynacyjnymi opowiadali się też już dużo wcześniej badacze z innych krajów.

Wyjaśnienia wymaga również i to, że nadal obok siebie funkcjonować mogą ,

pochodzą ce jednak z innego obszaru epistemologicznego, terminy „koordynacja rucho-

wa" i „motoryczne zdolności koordynacyjne". Pojęcie „koordynacji ruchów" odnosi

się wówczas zazwyczaj do samego zjawiska konkretnego ruchu, jego zharmonizowane-

go działania dzięki procesowi sterowania i regulacji. Przyk ładowo dla biomechaników

koordynacja ruchów to „współdziałanie mechanizmów fizjologicznych zapewniają ce

wykonanie realnego i konkretnego zadania ruchowego zgodnie z programem ruchu"

[Morecki, Ekiel, Fidelus 1971, s. 308].

W ocenie istoty i poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych za pod

stawowe kryteria przyjmuje się:

254



PODSTAWOWE KRYTERIA OCENY ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH

(1) Prawidłowość - czyli w sensie jakościowym to adekwatność działania rucho-

wego lub w sensie ilościowym to dok ładność (precyzja) ruchu;

(2) Szybkość - to w kategoriach jakościowych czasowa aktywność, a w sensie iloś-ciowym to pr ędkość wykonywania złożonych zadań;

(3) Racjonalność - to jakościowo celowość, a ilościowo ekonomiczność działania;(4) Kreatywność - to w aspekcie jakościowym pomysłowość w wykonywaniu za-

dania ruchowego, a w sensie ilościowym stałość (powtarzal-

ność) jego wykonywania.

Każde z tych kryteriów ma swoje ilościowe i jakościowe charakterystyki [Raczek, My-

narski, Ljach 1998], jak to przedstawiono na rycinie 73.

Charakterystyki Charakterystyki

jakościowe ilościowe

Ryc. 73. Kryteria oceny zdolności koordynacyjnych i ich charakterystyki [Ljach 1989, cyt. wg Raczek, My-

narski, Ljach 1998, s. 20]

255



2. NEUROFUNKCJONALNE UWARUNKOWANIAZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH

Zdolności koordynacyjne zwią zane są z funkcjonowaniem całego organizmu

ludzkiego, wszystkich jego uk ładów. Mamy tu do czynienia z wypadkową współdziała-

nia wielu procesów przebiegają cych na różnych poziomach i wchodzą cych w rozmaite

wzajemne uk łady. Nie jest łatwo wyjaśnić owe zależności w ścisłych terminach fizjolo-

gicznych. Badacze zajmują cy się istotą , struktur ą i uwarunkowaniami zdolności koor-

dynacyjnych zgodni są co do tego, że u podstaw tej kategorii pojęciowej leżą procesy

fizyczne, oparte przede wszystkim na właściwościach uk ładu nerwowego. Wtórna

jest tu rola kośćca, więzadeł i mięśni szkieletowych. W analizach naukowych, tak

interdyscyplinarnego problemu, niezbędna jest głę boka wiedza anatomiczna oraz fizjo-

logiczna, jak również współ praca ze specjalistami z zakresu psychologii, biochemii,

biomechaniki, a nawet cybernetyki i elektroniki. Bez tego wzajemnego współdziałania

trudno byłoby z jednej strony tworzyć nowe hipotezy badawcze, a z drugiej rozszerzać

zakres techniki i technologii eksperymentalnej. Dzięki badaniom prowadzonym od

dziesią tków lat przez neuroanatomów, neurofizjologów i biomechaników wiedza

0 uk ładzie nerwowym, któr ą dziś dysponujemy, jest niewą tpliwie znaczna. Bardzo

wiele wiemy już o właściwościach podstawowej jednostki uk ładu nerwowego - komórki nerwowej, która łą czą c się z innymi komórkami, tworzy tkank ę nerwową o wy

ją tkowych możliwościach funkcjonalnych. Możliwości te są określone przez kombina

cję właściwości neuronów i tworzonych przez nie synaps chemicznych, w których wy

dzielany jest neurotransmiter. Wszystkie te osią gnięcia nie pozwalają jednak jeszcze

bynajmniej na pełne zrozumienie, w jaki sposób komórki nerwowe, działają c w dalekiej

integracji, doprowadzają do takiego lub innego zachowania ruchowego.

W łańcuchu kinematycznym współdziałają ze sobą różne grupy mięśni. Mięśnie

synergiczne zwiększają skuteczność działania, a mięśnie antagonistyczne wywierają na dźwignie kostne siły przeciwnie skierowane. Tylko to współdziałanie zapewnia stop-

niowanie siły, płynność oraz precyzję ruchów. Pobudzenie komórek mięśniowych na-

stę puje przez impulsy nerwowe powstałe w neuronach ruchowych (motoneuronach typu

a), znajdują cych się w ją drach ruchowych neuronów czaszkowych (w śródmózgowiu,moście i rdzeniu przedłużonym) oraz ją drach ruchowych rdzenia kr ęgowego. Pobudze-

nia odbywają się na drodze chemicznej w synapsach nerwowo-mięśniowych poprzez

wydzielaną w tych synapsach acetyloholinę.

Uk ład nerwowy sk łada się z wielu wzajemnie powią zanych komórek, tworzą -cych jeden złożony system funkcjonalny. W czasie realizacji ruchów współdziała ze

sobą wiele komórek tworzą cych równolegle zstę pują ce i wstę pują ce szlaki oraz pętle,

łą czą ce wiele ośrodków. Zstę pują ce informacje ostatecznie spotykają się na motoneu-

ronach, jako ostatnich komórkach wypracowują cych program ruchów. Do ośrodkowego

uk ładu nerwowego stale dostarcza informacje dwanaście par nerwów czaszkowych

1 trzydzieści jeden par nerwów rdzeniowych. Informacje te cały czas na bieżą co mody

fikują czynności neuronów aktywnych w procesach sterowania ruchami. Informacje

pochodzą z narzą dów odbierają cych zwanych receptorami i dotyczą stanu świata ze

wnętrznego oraz samego organizmu. Biegną do ośrodkowego uk ładu nerwowego drogą aferentną . Dla wykonywania ruchów największe znaczenie ma czucie proprioreceptyw-

ne pochodzą ce z receptorów mięśniowych oraz z narzą du równowagi [Celichowski,

256



Krutki 2001]. Dla świadomego planowania ruchów ogromną rolę odgrywają bodźce

wzrokowe i słuchowe. Z kolei z ośrodkowego uk ładu nerwowego drogą eferentną wra-

cają informacje („polecenia") do narzą dów wykonawczych zwanych efektorami

(w przypadku ruchów do mięśni szkieletowych).

Rdzeń kręgowy jest struktur ą pośredniczą cą w wymianie informacji pomiędzy

obwodem a mózgowiem. Ponadto kontroluje i odpowiada za realizację odruchów rdze-

niowych i odgrywa istotną rolę w zapewnieniu koordynacji czynności mięśni i ruchówkończyn oraz tułowia. Zasadniczą rolę kierują cą i regulują cą reakcjami motorycznymi

pełni mózgowie. W korze mózgowej rozpoczyna się programowanie ruchów, a sama

inicjatywa ruchu powstaje w korze kojarzeniowej. W procesach tych praktycznie zaan-

gażowane są znaczne obszary kory mózgu. Organizacja i koordynacja czynności moto-

rycznych odbywa się jednak przede wszystkim w móżdżku. Uszkodzenie tej części

uk ładu nerwowego powoduje całkowitą dekompozycję, ruchy stają się niezr ęczne

i nieprecyzyjne [Kozłowski, Nazar, Kociuba-Uściłko 1999]. Według Ecclesa [1977]

rola, jak ą w kontroli ruchów pełni móżdżek, przypomina funkcję komputera. Uważa się

również, że móżdżek odgrywa rolę w procesach nauczania ruchów i pamięci ruchowej.

W móżdżku kodowane są przez całe życie informacje dotyczą ce wszelkich ruchów

człowieka i tym samym przy realizacji kolejnych podobnych ruchów działanie może

odbywać się automatycznie. Móżdżek odpowiada za planowanie ruchów, regulację napięcia mięśni, koordynację ruchów i utrzymywanie równowagi [Celichowski, Krutki

2001]. Z kolei płat czołowy kory mózgowej (cerebral cortex) uczestniczy przede

wszystkim w planowaniu aktywności ruchowej. Obejmuje on m. in. tzw. pierwotną kor ę

ruchową , z której aksony wielu komórek nerwowych podążają do rdzenia kr ęgowego

i tworzą synapsy z motoneuronami i innymi neuronami sterują cymi skurczami. Pozo-

stałe płaty kory mózgowej spełniają tak że istotną funkcję w optymalizacji zachowań

motorycznych. Płaty ciemieniowe (tzw. pierwotne pola czuciowe) zbierają informację

sensoryczną z receptorów skóry, mięśni i ścięgien ciała, płaty potyliczne obejmują

m.in. pierwotną kor ę wzrokową (analizują c wrażenia wzrokowe) i uczestniczą w anali-

zie informacji z uk ładu nerwowego, a górne części płatów skroniowych w rozpoznawa-

niu bodźców płyną cych z uk ładu słuchowego.

Nie jest z pewnością

zadaniem antropomotoryki, jako dyscypliny badawczejzajmują cej się istotą , struktur ą i uwarunkowaniami różnych przejawów motorycznego

działania, wyjaśnianie w pełni złożonego procesu sterowania i regulacji czynności ru-

chowych. Stą d przedstawione tu, w wielkim uproszczeniu, funkcjonowanie ośrodkowe-

go i obwodowego uk ładu ma jedynie na celu ukazanie uk ładu nerwowego jako miejsca

realizacji złożonych procesów zachodzą cych od momentu odbioru aferentnych sygna-

łów z receptorów aż po wybór sposobu osią gnięcia celu, podjęcie czynności, analizę jej

przebiegu i korektę błędów. Hirtz [1985, wg Raczek, Mynarski, Ljach 1998], tworzą c

model struktury zachowań wymagają cych w ostateczności szczególnego wykazania się

zdolnościami koordynacyjnymi, wskazuje na znaczenie:

• Regulacji orientacyjnej - podstawowe funkcje percepcyjne, kognitywne, mnemoniczne;

• Regulacji aktywnej - podstawowe funkcje emocjonalne, motywacyjne, wolicjonalne;

• Regulacji wykonawczej - (a) podstawowe funkcje programowania ruchu

reaferentne i eferentne,- (b) podstawowe funkcje przemiany materii i energii

kr ążeniowo-oddechowej.

257



W tym miejscu zwrócimy jeszcze uwagę jedynie na rolę regulacji orientacyjnej.Funkcje percepcyjne zwią zane są z procesem bezpośredniego odzwierciedlania zja-wisk w ich różnych właściwościach. Wszystko to ma zwią zek z szybkością i jakością spostrzegania, koncentracją i skupieniem uwagi. Funkcje mnemoniczne (pamięciowe)

określają głę bię możliwości zapamiętywania i odtwarzania. Jest to zespół tych właści-wości, dzięki którym osobnik, poznają c otoczenie i działają c w nim, zdobywa doświad-

czenie. Później, w zależności od potrzeb, człowiek może korzystać z tego doświadcze-nia w różny sposób, wykorzystują c procesy tzw. odpamiętywania. Procesy kognitywne

(poznawcze) opierają się na wrażeniach spostrzeżeniowych i wyobrażeniach. Dziękitym procesom nastę puje bezpośrednia więź z rzeczywistością , jej uogólnianie i określe-nie zwią zków między obiektami rzeczywistości, czyli zachodzi myślenie, jako najwyżejzorganizowana i złożona czynność poznawcza zwią zana z intelektem.

Zdolności motoryczne koordynacyjne są zatem wyrazem i wynikiem współ-działania nie tylko funkcji wykonawczej, ale i orientacyjnych oraz aktywacyjnych moż-liwości działania. W przypadku różnych typów tych zdolności zróżnicowany jest udział i proporcje leżą ce u podstaw czynności ruchowych procesów sterowania i regulacji.Szopa [1994], jako podstawowe elementy podłoża koordynacyjnych zdolności moto-rycznych, wymieniał: funkcjonowanie uk ładu nerwowego i narzą dów zmysłów oraz

zdolności tworzenia „sieci neuronalnych", łańcuchów kinematycznych i programówruchowych. Natomiast Raczek [1986] wyróżnił cztery grupy predyspozycji: struktural-ne, energetyczno-funkcjonalne, neurosensoryczne oraz psychiczne.

3. ZAGADNIENIA STRUKTURY ZDOLNOŚCIKOORDYNACYJNYCH

Raczek [1993] wyróżniał dwa główne sposoby podejścia do rozpatrywania prob-lemów struktury motoryczności:

ANALIZA STRUKTURY MOTORYCZNOŚCI - PODEJŚCIA GŁÓWNE

• teoretyczno-dedukcyjne, wyróżniają ce wprost drogą myślowych analiz poszczególne zdolności z ogólnych teoretycznych koncepcji i na podstawie analizy wymogów czynnościowych różnych form aktywności ruchowej;

• empiryczno-eksperymentalne, weryfikują ce (sprawdzają ce) wcześniejsze ogólneteoretyczne koncepcje poprzez przeprowadzenie wielu testów sprawności ruchoweji zastosowanie później złożonych analiz matematyczno-statystycznych.

Niezależnie od wyżej wymienionych dwu głównych metodologicznych założeń,dokonanie przeglą du różnych stanowisk i orientacji nie jest łatwe. Na część problemówzwracano uwagę już wcześniej. Wynikają one z tego, że koordynacyjny obszar moto-ryczności obejmuje co najmniej takie kategorie pojęciowe - przyjmowane w różnych

258



konwencjach za najogólniejsze - jak: uzdolnienia ruchowe, zwinność, zr ęczność, koor-

dynację ruchową , zdolności koordynacyjne. Terminy te przez poszczególnych badaczy

były w różnych okresach w odmienny sposób definiowane i nie zawsze by ły jasne za-

kres znaczeniowy oraz przyjmowane piętro rozpatrywania i interpretacji zjawisk.

Za pionierskie uznać można próby charakterystyki poziomu koordynacyjnych

możliwości ruchowych, dokonane na polu tzw. uzdolnień ruchowych. Przez uzdolnie-

nia ruchowe rozumiano pojętność w przyswajaniu nowych, nieznanych umiejętnościruchowych, a więc szybkości, dok ładności i trwałości uczenia się ruchów. Za pierwszy

test uzdolnień ruchowych uznaje się opublikowaną przez rosyjskiego psychologa i neu-

rologa Oziereckiego [1931, cyt. wg Barański 1963]: „Skalę metryczną do badania moto-

ryczności dzieci i młodzieży". Ozierecki opracował wysoce oryginalne zadania ruchowe

w nastę pują cych grupach: (1) koordynacji statycznej i dynamicznej, (2) szybkości ru-

chów, (3) zdolności ruchowej w zakresie rytmu, (4) synkinezji (przyruchów), (5) zdol-

ności synchronizacji różnych ruchów, (6) siły i energii ruchowej. Wśród kolejnych

testów uzdolnień ruchowych na wyróżnienie zasługiwały koncepcje Iowa-Brace'a oraz

Johnson-Metheny [zob. Przewęda 1973; Osiński 1986]. Polski psycholog Pięter [1949],

w wyniku bardzo ciekawych rozważań teoretycznych, opracował tzw. test „inteligencji

motorycznej", na który sk ładały się: (1) próba ekonomii wysiłku, (2) próba

pamięci i wyobraźni motorycznej, (3) próba szybkości i koordynacji dynamicznejruchu. Mimo wielu również późniejszych dokonań na gruncie rozważań nad

uzdolnieniami ruchowymi, pojęcie to współcześnie, w swoim pierwotnym znaczeniu,

rzadko jest używane. Szopa i wsp. [1996] umiejscawia uzdolnienia ruchowe w swej

strukturze motoryczności na piętrze predyspozycji, jako elementy stanowią ce o

zdolnościach koordynacyjnych.

Na gruncie psychologii amerykańskiej nawet ci sami badacze, ale w różnych

okresach, przyjmowali odmienne koncepcje teoretyczne. Guilford [1958] wyróżniał trzy

grupy motorycznych zdolności koordynacyjnych: (1) reaktywność uk ładu nerwowego

(szybkość reakcji, częstotliwość), (2) statyczną precyzję ruchów (równowaga statyczna,

precyzja ruchów r ęki), (3) dynamiczną precyzję ruchów (równowaga dynamiczna, ce-

lowe ruchy kończyn górnych). Innym torem podążał Fleishmann [1964], który wyróżnił aż 11 podstawowych elementów koordynacji. Natomiast Cumbee [1970] wyodr ę bnił 5 niezależnych kategorii koordynacji, tj.: (1) równowagę w balansowaniu przyborem,

(2) tempo, (3) zr ęczność, (4) szybkość zmiany kierunku ruchów r ą k, (5) równowagę

ciała.

Znamienne jest, że po okresie znaczą cego zainteresowania przez badaczy ame-

rykańskich i z Europy Zachodniej, w późniejszych latach badania nad koordynacyjną sfer ą motoryczności prowadzone były niemal wyłą cznie na obszarze byłej NRD

[Gundlach, Schnabel, Mattausch, Blume, Hirtz i inni] oraz by łej Czechosłowacji

[Ćelikovsky, Kasa, Mekota], byłego ZSRR [Farfel, Ljach, Filipowicz, Matwiejew].

Dopiero pod koniec lat 80. ubiegłego wieku rozpoczęto w tym zakresie również inten-

sywne badania w Polsce.

W tym miejscu wymienimy interesują cą koncepcję Hirtza [1976, 1978]. Autor

ten zaproponował wpierw pięć fundamentalnych zdolności koordynacyjnych, których

uwzględnienie uznawał za wyją tkowo ważne w przypadku postę powania w szkolnejkulturze fizycznej. Były to: (1) kompleksowe reakcje ciała, (2) różnicowanie kineste-

tyczne, (3) orientacja przestrzenna, (4) równowaga, (5) rytmizacja. Natomiast w innej

259



Ryc. 74. Koncepcja hierarchicznej struktury zdolności koordynacyjnych [Hirtz 1985, cyt. wg Raczek, My-

narski 1992]

W zakresie szczegółowych ujęć problematyki strukturalizacji zdolności koordy-nacyjnych zdania były i są podzielone. Zbliżoną koncepcję teoretyczną do Hirtza [1985]

przedstawił Blume [1981], który wyróżniał jako podstawowe 3 typy zdolności kom-

pleksowych: a) zdolności sterowania ruchem, b) zdolności adaptacji motorycznej,

c) zdolności uczenia się ruchu. Z kolei tym trzem głównym kompleksom w różny

sposób podporzą dkowanych zostało siedem elementarnych zdolności koordynacyjnych:

ELEMENTARNE ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNE-wg Blume [1981]

późniejszej już pracy Hirtz [1985] przedstawił struktur ę zdolności koordynacyjnych

w uk ładzie hierarchicznym (ryc. 74).

(1) zdolność łą czenia ruchów - zwią zana jest z integracją przestrzenną , czasową i dy

namiczną ruchów, w których zaangażowane są odr ę bne części ciała,

(2) zdolność różnicowania ruchów - istota sprowadza się do tego, aby dla najko

rzystniejszego rozwią zania zadania ruchowego precyzyjnie rozdzielić poszczególne

260



elementy faz całego cyklu ruchowego i umiejętnie różnicować stan napięcia zaan-

gażowanych mięśni, pr ędkość ruchu i k ą towe pozycje w poszczególnych stawach,

(3) zdolność poczucia równowagi - znaczenie tej zdolności jest szczególne w warun

kach częstych zak łóceń pozycji ciała, w przypadku małych płaszczyzn podparcia

lub też chwiejnego podłoża,

(4) zdolność orientacji - chodzi tu o postrzeganie przestrzeni (w sporcie: przyrzą du,

przeciwnika, piłki, przeszkody), pozycji własnego ciała w trakcie ruchu oraz postrzeganie zmian czasowych parametrów,

(5) zdolność rytmizacji ruchów - uzewnętrznia się w realizowaniu określonej pożą

danej dynamiczno-czasowej struktury ruchów. Rytm może być zlecany z zewną trz

lub przyjęty jako adekwatny przez samego osobnika ćwiczą cego (np. rytm rozbie

gu). Rytm może być stały lub zmienny, np. zwolnienie - przyspieszenie, napięcie -

rozluźnienie itd.,

(6) zdolność szybkiej reakcji - pojęcia tego nie należy zawężać tylko do czasu reak

cji, gdyż chodzi tu o cały kompleks zachowań zwią zanych ze zdolnościami szyb

kiego zainicjowania i wykonania celowego ruchu, w który zaangażowane jest całe

ciało lub jego część,

(7) zdolność dostosowania ruchowego - charakteryzuje te szczególne właściwości,

kiedy konieczne jest dostosowanie do zaistniałych nowych warunków. Taka zmiana zachowań może być z góry przewidywana lub też konieczne jest podjęcie nagłej

decyzji w efekcie pojawienia się zaskakują cej, nieprzewidzianej sytuacji. Braki

w zakresie tej zdolności łatwo mogą doprowadzić do czasowego osłabienia ekono

mii zachowań lub doprowadzić do zatrzymania realizacji programu.

Wymienione przez Blume [1981] zdolności koordynacyjne, jak już wskazano,

budziły szereg wą tpliwości odnośnie do ich samej nazwy, miejsca w strukturze i zakre-

su znaczeniowego [np. zob. Raczek 1991].

W Polsce studia nad rozeznaniem sfery koordynacyjnej zdolności motorycznych

prowadzono w kilku ośrodkach. Niewą tpliwie do poszerzenia wiedzy w tym zakresie przyczyniły się badania prowadzone przez wiele lat przez Starostę [1985, 1993]. Szcze-

gólne znaczenie miały tu gruntowne badania nad relacją różnych elementów struktury

koordynacji do techniki i wrażeń kinestetycznych. Starosta [1993] prowadził też

ciekawe prace nad rolą koordynacji w różnych dyscyplinach sportu, w odmiennych

okresach treningowych oraz nad znaczeniem obciążenia treningowego. Ten sam

autor proponował też tzw. syntetyczny pomiar koordynacji poprzez „maksymalny obrót

w wyskoku" [Starosta 1985].

Zasługi na polu poszerzania metodologicznej świadomości prowadzonych ba-

dań, wniósł ośrodek krakowski kierowany przez Szopę. Istotą przyjętych założeń było

odr ę bne ujęcie predyspozycji koordynacyjnych oraz motorycznych zdolności koordyna-

cyjnych. Predyspozycje koordynacyjne dzielił Szopa i wsp. [1996] na dwie grupy. Do

pierwszej grupy zaliczał predyspozycje oparte na sprawności uruchamiania istnieją cych

już w ośrodkach programów ruchowych, tj.: (1) szybkość reakcji, (2) koordynację re-ceptorowo-ruchową , (3) szybkość i częstotliwość ruchów, (4) czucie kinestetyczne,

(5) różnicowanie ruchów, (6) rytmizację ruchów, (7) równowagę. W drugiej grupie

261



wymieniał predyspozycje mają ce znaczenie w procesie tworzenia nowych programów

ruchowych, czyli uzdolnienia ruchowe. O motorycznych zdolnościach koordynacyjnych

powiadał Szopa i wsp. [1996], że „określają one możliwości organizmu w zakresie

wykonywania dok ładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniają cych się warunkach ze-

wnętrznych (zmiany kierunku, płaszczyzny i osi ruchu)". W istocie jednak przyjęta

koncepcja struktury i pomiaru opiera się na wyróżnionych wcześniej motorycznych

predyspozycjach koordynacyjnych.Systematyczne studia nad motorycznością człowieka, a w szczególności jej ko-

ordynacyjnymi aspektami, od lat prowadził też równolegle zespół badawczy kierowany

przez prof. Raczka, w AWF w Katowicach. Empiryczne badania nad struktur ą moto-

rycznych zdolności koordynacyjnych pozwoliły wpierw na wyróżnienie: (1) poczucia

równowagi, (2) szybkości reagowania, (3) orientacji przestrzennej, (4) różnicowania

kinestetycznego, (5) czasu ruchu i częstotliwości [Mynarski 1991, 1995; Raczek,

Mynarski 1991, 1992]. W późniejszej obszernej pracy autorstwa Raczka, Mynarskiego

i Ljacha [1998] wyróżniono i scharakteryzowano nastę pują ce specyficzne motoryczne

zdolności koordynacyjne:

STRUKTURA ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH --

wg Raczek, Mynarski,/Ljach [1998]

(1) Kinestetycznego różnicowania,

(2) Orientacji czasowo-przestrzennej,

(3) Zachowania równowagi,

(4) Rytmizacji,

(5) Szybkiej reakcji,

(6) Łą czenia (sprzężenia) ruchów,

(7) Dostosowania (przebudowy) działania,

(8) Wysokiej częstotliwości.

W badaniach wykazano też zmienność ontogenetyczną tych zdolności [Raczek,

Mynarski 1992]. W ostatnich latach ukierunkowano tak że prace na rozeznanie bardzo

elementarnych koordynacyjnych zdolności motorycznych oraz na uwiarygodnienie

metod ich pomiaru. Prowadzono wyją tkowo wnikliwe i wielostronne studia nad mody-

fikacją testów służą cych badaniu zdolności koordynacyjnych oraz nad optymalizacją i standaryzacją używanych nowoczesnych metod laboratoryjnych i technik komputero-

wych [Juras, Waśkiewicz 1998].

262



4. ZMIENNOŚĆ KOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCIMOTORYCZNYCH W ONTOGENEZIE

W rozpatrywaniu zagadnienia ujętego w tym podrozdziale jedni autorzy - przy-

najmniej w założeniu - k ładli nacisk na badanie zmienności właściwości funkcjonal-

nych i strukturalnych zwanych predyspozycjami [Szopa 1986, 1988; Mleczko 1991,

1993], kiedy inni podnosili, że na obecnym etapie możliwa jest ocena poziomu zdolno-

ści jedynie pośrednia (asocjacyjna), poprzez pomiar efektów ruchowych.

Raczek, Mynarski, Ljach [1998] wskazują , że w trakcie pobytu dziecka

w szkole niektóre wskaźniki koordynacyjnych zdolności motorycznych wzrastają

o 20 - 30%, ale inne nawet o 600%. Obserwacje te dowodzą , że na podstawie ograni-

czonej listy tych zdolności nie można wnioskować o przebiegu wielokierunkowo i w

różnym tempie zachodzą cych zmian w całokształcie poszczególnych właściwości.

Z kolei Hirtz [1978] dowodził, że uogólniają c, 25% ogólnego przyrostu koordyna-

cyjnych zdolności motorycznych dziewczęta i chłopcy osią gają w wieku od 7,7 do

10,8 lat, 50% w wieku od 8,8 do 12,2 łat, 75% osią gają od 10,3 do 13,3 lat, a pełny

rozwój właściwości przypada między 14,5 a 17,0 rokiem życia (tab. 26)

Tab. 26. Średni wiek uzyskiwania 25, 50, 75 i 100% poziomu wybranych zdolności

koordynacyjnych - KZM [wg Hirtz 1978]

Zdolności Płeć Wiek osią gania procentu poziomu KZM

25% 50% 75% 100%

1) Koordynowania ruchów w

ograniczonym czasie

MK

7,77,7

9,18,8

11,4

10,5 14,5

15,3

2)

Szybkiej reakcji

M

K 9,3

8,79,8

10,0 11,511,9

17,0

14,5

3)

Różnicowania parametrów ruchu

M

K 7,9

7,7

10,59,4

12,3

11,3 15,3

15,3

4)

Rytmizacji

MK

8,38,2

10,4

9,5 12,4

10,3 15,3

15,1

5)

Zachowania równowagi

MK

10,89,8

12,211,2

12,712,1

14,514,5

6)

Orientacji przestrzennej

M

K 8,27,7

11,110,5

13,313,3

15,5

15,4

W ujęciu autorów krakowskich [Szopa, Mleczko, Żak 1996] w opisie ontogene-

tycznej zmienności koordynacyjnych zdolności motorycznych proponuje się ocenę

predyspozycji koordynacyjnych. Takie ujęcie miało dać „obiektywną podstawę dobadań zjawisk przyrodniczych". Predyspozycje uznawano bowiem za cechy biolo-

giczne, w przeciwieństwie do teoretycznych konstruktów o bliżej nie zidentyfikowanej

263



Ryc. 75. Zmienność ontogenetyczna predyspozycji koordynacyjnych: równowagi (a), równowagi dynamicz-

nej (b), orientacji przestrzennej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, szybkości reakcji prostej, czucia

proprioreceptywnego (ruchy bliskie i dalekie), zestawiona wg badań różnych autorów [Szopa,

Mleczko, Żak 1996, s. 94].

264



strukturze i funkcji, jakimi są zdolności motoryczne. Z analizy zestawionych danych,

najogólniej rzecz bior ą c, wynika, że w badanym okresie życia od 6 do 62 lat obserwuje

się wszystkie etapy rozwoju, tj. progresywny, względnej stabilizacji i regresu (ryc.75).

Interesują ce jest, że etap progresywny trwa z reguły krótko i kończy się około 16-18

roku życia. Natomiast okres względnej stabilizacji jest długi i często trwa do 40-50 roku

życia. Procesy inwolucyjne przebiegają dość podobnie u mężczyzn i kobiet i zaznaczają się w pią tej lub szóstej dekadzie życia. Zróżnicowanie płciowe najpierw do 16-18 rokużycia jest z reguły małe, ale później w takich właściwościach, jak koordynacja wzroko-

wo-ruchowa, orientacja przestrzenna i czucie proprioreceptywne, zróżnicowanie to

wyraźnie zwiększa się częściej na korzyść mężczyzn.

5. WARUNKI I SPOSOBY SKUTECZNEGO KSZTAŁCENIAKOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH

Przyjmuje się, że podwyższona reaktywność na bodźce zewnętrzne, a w tym

na ukierunkowany trening, w przypadku koordynacyjnych zdolności motorycz-

nych, występuje od 7 do 11-12 roku życia. W późniejszych okresach życia owa reak-

tywność znacznie się zmniejsza [Gużałowski 1977; Drabik 1989; Raczek 1989; Szopa,Prus 1997],

Ryc. 76. Dynamika rozwoju równowagi ciała u chłopców z grupy kontrolnej, grupy trenują cych sportowców

oraz z grupy eksperymentalnej [Hirtz 1985, wg Raczek, Mynarski, Ljach 1998, s. 49]

265



Prowadzone wieloletnie obserwacje eksperymentalne wykazały m. in., że ćwi-

czenia koordynacyjne poprawiają sprawność funkcji percepcyjnych, sensomotorycz-

nych, pamięciowych i intelektualnych, mają cych swoje znaczenie w poziomie prawi-

dłowości procesów sterowania i regulacji czynności ruchowych. W badaniach prowa-

dzonych przez Hirtza [1985] obserwowano, że grupa wyselekcjonowana młodych

sportowców przewyższała w niektórych zadaniach, wymagają cych koordynacyjnych

zdolności motorycznych, ich rówieśników z grupy kontrolnej (nietrenują cej), od 20 donawet 100 i więcej procent. Jednak prowadzony, wśród losowo dobranej grupy ekspe-

rymentalnej, trening spowodował znaczną poprawę wyników do poziomu niemal jak

w grupie trenują cej (ryc. 76). Przy czym obserwowano, że różne koordynacyjne zdol-

ności motoryczne są w odmiennej mierze podatne na specjalistyczny trening. W bada-

niach Raczka [1989 a, 1990] szczególnie szybkie i znaczą ce efekty udało się osią gnąć

w rozwijaniu równowagi, orientacji i czasu reakcji.

Ryc. 77. Warianty metody zmiennego wykonywania ćwiczeń w procesie kształcenia i doskonalenia zdolności

koordynacyjnych [Raczek, Mynarski, Ljach 1998, s. 85].

266



Wielokrotnie wykazywano ścisłe zwią zki między poziomem koordynacyj-

nych zdolności motorycznych a szybkością i dok ładnością uczenia się najróżniej-

szych ruchów. Szczególne znaczenie w kształceniu koordynacyjnych zdolności moto-

rycznych ma tzw. metoda zmienności ćwiczeń. Charakterystyk ą elementów tej meto-

dy, wypływają cych bą dź (a) ze zmienności sposobu wykonywania ćwiczeń, bą dź (b) ze

zmienności warunków wykonywania ćwiczeń, ukazano na rycinie 77.

Za istotę postępowania w kształceniu zdolności koordynacyjnych przyjmuje

się nauczanie coraz to nowych, jak najbardziej różnorodnych ćwiczeń oraz ich

wykonywanie w często zmieniają cych się sytuacjach. Ćwiczenia mają ce na celu roz-

wijanie zdolności koordynacyjnych winny być prowadzone przede wszystkim przy

stanie dużej koncentracji i wypoczynku uk ładu nerwowego. Konieczne jest przy tym

cią głe podnoszenie stopnia trudności wymagań.

Dla uzyskania najbardziej pożą danych efektów wprowadza się różnorodne za-

biegi metodyczne [Blume 1981; Raczek, Mynarski, Ljach 1998]:

METODYKA KSZTAŁTOWANIA ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH

• Zmiana wykonywania ćwiczenia (np. kierunku, tempa ćwiczenia, pozycji wyjścio

wych);

• W tych dyscyplinach sportu, w których zachodzi konieczność opanowania złożo

nych czynności ruchowych, bezwzględną koniecznością jest kształtowanie specjal

nych koordynacyjnych zdolności motorycznych od najwcześniejszych lat;. Zmiana wielkości obciążenia w wykonywanej czynności ruchowej (np. skoki przez

przeszkody różnej wysokości, rzuty z niepełnych lub przedłużonych obrotów, skoki z

różnej długości rozbiegów);

• Zmiana zewnętrznych warunków wykonania ćwiczenia (np. urzą dzeń, podłoża,

partnera, wielkości pola gry);

• Kombinacja różnych form ruchowych (np. bieg - skok - rzut);

• Wykonywanie ćwiczeń w warunkach czasowego ograniczenia (np. ćwiczenia reak cji, pokonywanie przeszkód „na czas");

• Stosowanie zmiennych sygnałów informacyjnych (np. optycznych, akustycznych,

kinestetycznych);

• Wykonywanie ćwiczeń po uprzednim obciążeniu (np. ćwiczenia równoważne po

serii przewrotów, wykonywanie złożonych czynności w końcowej części jednostki

treningowej).

Odr ę bne założenia metodyczne przyjmuje się w kształtowaniu poszczególnych

aspektów strukturalnych koordynacyjnych zdolności motorycznych [Raczek, Mynar-

ski, Ljach 1998].Wysoce korzystne możliwości w zakresie kształtowania koordynacyjnych zdol-

ności motorycznych daje wiek dziecięcy, a zupełnie wyją tkową łatwość dostosowania

swoich zachowań motorycznych do różnorodnych skomplikowanych wymagań spotyka

267



się w większości przypadków w okresie 10-12 roku życia. Te sprzyjają ce dyspozycje

z jednej strony stwarzają ogromną szansę, a z drugiej przymuszają do wykorzystania

tego okresu dla opanowania nowych skomplikowanych czynności ruchowych i budo-

wania wielostronnej bazy dla precyzyjnych czynności, które perspektywicznie mogą być wykorzystane w życiu codziennym, pracy zawodowej, sporcie czy rekreacji rucho-

wej.

6. DIAGNOSTYKA KOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCIMOTORYCZNYCH

Zagadnienie oceny koordynacyjnych zdolności motorycznych jest trudne. Sta-

nowi ono bowiem w pierwszej kolejności pochodną różnorodności przyjmowanych na

tym gruncie koncepcji teoretycznych. Przytłaczają ca większość badaczy uważa, że

nie ma możliwości oceny tych właściwości na podstawie jednego kryterium (testu).

Istnieje też zgodność, że miary muszą być adekwatne do wyróżnionych w strukturze

specyficznych elementów koordynacyjnych zdolności motorycznych.

Ujmują c ogólnie, metody badania koordynacyjnych zdolności motorycznych

możemy podzielić na:

METODY BADANIA ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH

• Testowanie - poprzez określone zadania sportowo-ruchowe, co wykorzystywane

jest przed wszystkim w warunkach praktyki sportowej i wychowania fizycznego

oraz w badaniach naukowych populacyjnych.

• Techniki pomiarowe głównie laboratoryjno-komputerowe - wykorzystywane

w bardziej wyrafinowanych badaniach i obserwacjach, np. w diagnostyce zawodo

wej, rzadziej w sporcie i w badaniach naukowych.

Na ogół zak łada się, że diagnostyka poziomu koordynacyjnych zdolności moto-

rycznych w obu przypadkach ma charakter pośredni (asocjatywny), a więc chodzi tu o

ocenę takich właściwości, które bezpośrednio (nieinwazyjnie) nie są mierzalne [Mekota

1988]. W przypadku odwoływania się do metod laboratoryjnych (aparaturowych) moż-

na uzyskać informację bardziej precyzyjną o poziomie konkretnych szczegółowych

parametrów, w założeniu adekwatnych dla oceny określonego aspektu koordynacyjnych

zdolności motorycznych. Do typowej aparatury wykorzystywanej w diagnozowaniu

koordynacyjnych zdolności motorycznych można zaliczyć:

• Tremometry - stosowane do oceny precyzji szybkości i ekonomii ruchów,

• Kinematometry, dynamometry i refleksometry (reakcjometry) - dla pomiaru precy

zji wykonywania, różnicowania i odmierzania odpowiednich przestrzennych, siłowych i czasowych parametrów ruchu,

268



• Stabilografy i stabilometry - dla określenia zdolności utrzymywania równowagi

ciała [Raczek, Mynarski, Ljach 1998].

Pomocniczo w interpretacji niektórych zjawisk z obszaru koordynacyjnych zdol-

ności motorycznych wykorzystuje się również w szczególności niektóre metody z za-

kresu biomechaniki i fizjologii, jak:

• Kinogramy - dla określenia kinematycznych parametrów ruchów, oceny zmian

położenia, pr ędkości i przyś pieszeń,

• Elektromiografię - dla oceny i zapisu pobudzenia mięśni i ich elektrycznej aktyw

ności w różnych fazach ruchu oraz przez to analizy ekonomiczności techniki spor

towej,

• Goniometrię - dla mierzenia k ą towych przemieszczeń w różnych stawach poszcze

gólnych części ciała względem siebie.

Wykorzystywanie pomocnicze, w interpretacji zjawisk zachodzą cych w obszarze

koordynacyjnych zdolności motorycznych, metod zaczerpniętych z innych dziedzin

pozwala na pełniejsze poznanie reguł dotyczą cych sterowania ruchami. Równocześnie

zwraca się uwagę, że w ogóle posługiwanie się w badaniach nawet najbardziej precy-

zyjną aparatur ą badawczą pozwala mierzyć jedynie oddzielne wskaźniki, a nie same

koordynacyjne zdolności motoryczne, jako całościowe psychomotoryczne właściwości.

Te bowiem -jak przyjmują Raczek, Mynarski i Ljach [1998, s. 122] - „ujawniają się tylko przy wykonywaniu dostatecznie złożonych w koordynacyjnym sensie działań

ruchowych w procesie konkretnej działalności ruchowej, której warunki wykonywania

za pomocą aparatury jest trudno wymodelować".

W warunkach praktyki szkolnego wychowania fizycznego i sportu, ale tak że

w badaniach naukowych populacyjnych, podstawowymi metodami diagnostyki są ce-

lowo dobierane testy motoryczne [Raczek, Mynarski 1992; Raczek, Mynarski, Ljach

1998], Równocześnie w tym przypadku szczególnie trudno jest spełniać podstawowe

kryteria wiarygodności pomiaru. Stą d przyk ładowo Lienert [1969, cyt. wg Raczek,

Mynarski, Ljach 1998] twierdził, że w przypadku koordynacyjnych zdolności moto-

rycznych współczynnik rzetelności powyżej 0,50 należy uznać już za wystarczają -

cy. Ogólnie jednak rzecz ujmują c, w badaniach koordynacyjnych zdolności motorycz-

nych szczególnie istotne jest najpierw świadome przyjęcie określonych założeń teore-tyczno-metodologicznych. Z tym wiążą się, niezwykle w tym miejscu skomplikowane,

wymogi zwią zane z oceną trafności danego pomiaru koordynacyjnych zdolności moto-

rycznych. Dalej konieczne jest już prowadzenie samych pomiarów poprzez precyzyjnie

przygotowanego badacza oraz nadzwyczajnie skrupulatne spełnianie wszelkich warun-

ków wewnętrznych (rozgrzewka, instrukcja, motywacja) i zewnętrznych warunków

przebiegu badań (standaryzacja!).

Raczek, Mynarski, Ljach [1998] przedstawiają i szczegółowo opisują zestaw te-

stów możliwych do wykorzystania w ocenie koordynacyjnych zdolności motorycznych.

Rzetelność tych testów sprawdzono u osobników w wieku od 7 do 18 lat i wahała się

ona od 0,70 do 0,95, a trafność (informatywność) oceniono na od 0,33 do 0,90. Testy

te, zdaniem wymienionych autorów, mogą być też z powodzeniem wykorzystywane

w badaniach osób powyżej 18 roku życia.

269



(1) Zdolność kinestetycznego różnicowania

Testy:

- opanowanie podwieszonej piłeczki

- skoki na linię (zeskok ze skrzyni do celu)

- skok w dal z miejsca na 50% maksymalnych możliwości

W warunkach laboratoryjnych: tremometry. kinematometry, goniometry.

(2) Zdolność orientacji przestrzennej

Testy:

- Bieg do piłek

- Rzuty do ruchomego wahadła

- Marsz do celu

W warunkach laboratoryjnych: stereometry.

(3) Zdolność szybkiej reakcji

Testy:

- Zatrzymywanie toczą cej piłki

- Zatrzymywanie opadają cej tarczy (ryc. 78)

- Chwyt pałeczki Ditricha

Ryc. 78. Zatrzymanie opadają cej tarczy [wg Raczek, Mynarski, Ljach 1998]

W warunkach laboratoryjnych: mierniki reakcji (np. MCR - 23, aparat Piórkow-

skiego).

(4) Zdolność zachowania równowagi statycznej i dynamicznej

Testy:- Obroty na listwie ławeczki gimnastycznej

- Marsz „po rozecie" (ryc. 79)

270



Ryc. 79. Marsz „po rozecie" [wg Raczek, Mynarski, Ljach 1998]

W warunkach laboratoryjnych: elektroniczne przyrzą dy i komputerowo oprogra-

mowane stabilometry (posturograf).

(5) Zdolność rytmizacji

Testy:

- Bieg w zadanym rytmie

Rytmiczne bę bnienie r ękami

- Rytmiczne bę bnienie kończynami górnymi i dolnymi

W warunkach laboratoryjnych: wykorzystuje się skomputeryzowane urzą dzenia

pozwalają ce na rejestrowanie dok ładności odtwarzania wzorców rytmicznych

podanych przez rytmolidery.

(6) Zdolność sprzężenia ruchów

Testy:

- Przek ładanie laski gimnastycznej

- Trzy przewroty w przód

- Skok w dal z miejsca z zamachem i bez

W warunkach laboratoryjnych: nie ma takich możliwości.

(7) Zdolność dostosowania (przebudowy) ruchów

Testy

- Skok w dal w przód i w tył - Bieg wahadłowy 3 x 10 m

W warunkach laboratoryjnych: elektroniczny aparat „obraz w lustrze".

271



(8) Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów

Testy:

- Tapping płaski (stukanie w kr ążki)

— Skipping z klaskaniem pod kolanami

W warunkach laboratoryjnych: aparatura rejestrują ca automatycznie liczbę wyko-

nywanych cykli ruchów w jednostce czasu, tzw. tapping - punktowanie.

W procesie szkolnego wychowania fizycznego zaleca się, aby zestaw testów,

służą cych ocenie koordynacyjnych zdolności motorycznych, ograniczyć do:

• Kinestetycznego różnicowania i orientacji przestrzennej testami: opanowanie pod

wieszonej piłeczki lub rzuty do ruchomego wahadła,

• Rytmizacji i dostosowania motorycznego testem: „bieg w narzuconym tempie",

• Szybkiego reagowania testami: chwyt pałeczki Ditricha lub zatrzymanie toczą cej

się piłki,

• Równowagi i sprzężenia ruchów testami: utrzymywanie równowagi w pozycji

flaminga lub obroty na listwie ławeczki gimnastycznej.

W badaniach laboratoryjnych godny polecenia i sprawdzony jest „Wiedeński

System Testowy - WST (Wiener Testsystem 1993)" sk ładają cy się z wysoko specja-

listycznej aparatury przeznaczonej do wieloaspektowej diagnostyki podstawowych psychomotorycznych właściwości człowieka. W AWF W Katowicach dla diagnostyki

poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych wykorzystywano również kompute-

rowy system „Motoryk". System ten umożliwia ocenę: orientacji przestrzennej, szybko-

ści reakcji, różnicowania ruchów (testy ekranowe) oraz zdolności zachowania równo-

wagi - stabilometr [Juras 1996; Juras i wsp. 1998; Waśkiewicz i wsp. 1998].

272



XVI. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W OPTYMALIZACJIMASY I SK ŁADU CIAŁA

1. POJĘCIE I OCENA ZJAWISKA NADWAGI I OTYŁOŚCI

Otyłość jest bardzo poważnym problemem zdrowotnym, który wpływa na obniże-

nie oczekiwanej długości lat życia i obniża jakość życia. Osoby otyłe ryzykują wystą -

pieniem u nich choroby wieńcowej serca, hipercholesterolemii, nadciśnienia

krwi, cukrzycy, choroby płuc, zapalenia kości i stawów oraz niektórych postaci

nowotworów. U osób otyłych przyk ładowo: hipercholesterolemia wystę puje 2,9, nadciś-nienie krwi - 2,1, a cukrzyca II typu - 2,9 razy częściej niż u osób o normalnej masie ciała(National Institutesof Health 1985). Wyznaczono nawet, w jakim stopniu wraz z nadwagą

rośnie współczynnik umieralności:

• przy 20% nadwadze - 131 %

• przy 40% nadwadze - 154% • przy 50% nadwadze - 185% [Lew 1979, wg Drabik 1995].

W USA szacuje się liczbę otyłych dorosłych na 1/3, a wśród dzieci na 1/4. W cią gu

ostatnich kilkunastu lat liczba ta wyraźnie wzrosła [Kuczmarski i wsp. 1994]. Podobnie

jest w wielu innych krajach, a w tym tak że w Polsce. Z prowadzonych badań w Ośrodku

Promocji Zdrowia i Sprawności w Gdańsku wynikało, że już u 6-7 letnich dzieci 6%

chłopców ł ponad 7% dziewczą t miało wysoki i bardzo wysoki odsetek tłuszczu. Natomiast

dalszych 14% chłopców i 26% dziewczą t posiadało umiarkowanie wysoki procent tłuszczu

[Drabik 1995]. W wielu krajach notuje się również widoczny na przestrzeni ostatnich lat

przyrost liczby osób otyłych.

Do oceny ryzyka zwią zanego z ilością tłuszczu w ustroju najczęściej stosuje się:

• wskaźnik masy ciała (BMI - Body Mass Index):

273



274



Ryc. 80. Wielkość BMI a współczynniki zgonów w różnych grupach wieku [Anders 1990, cyt. wg Drabik

1995]

Zjawiska nadwagi i otyłości są bardzo rozpowszechnione. W literaturze często

spotkać można poglą dy i zachowania skrajne, konieczne jest więc, aby stosowny poziom

wiedzy, opartej na badaniach naukowych i rzetelnej analizie praktyki postę powania,

zdobyli w tym zakresie również nauczyciele wychowania fizycznego, trenerzy, instrukto-

rzy rekreacji. W tym rozdziale przedstawiono zatem podstawy wiedzy i technik ćwiczeń

ruchowych, które mogą być stosowane do osią gnięcia pożą danej z punktu widzenia

zdrowia (a nie np. mody czy jakichkolwiek innych celów) masy i sk ładu ciała. Taka wiedza

i techniki dotyczą kontroli masy ciała, wskazań obniżenia lub podwyższenia masy ciała

oraz zmian w sk ładzie ciała.

Określenie odpowiedniej masy ciała jedynie na podstawie tabel wysokości i masyciała może prowadzić do błędnych konkluzji. Posługiwanie się takimi tabelami może

powodować, że osobnika o mezomorficznej budowie uznamy za otyłego, a na jego masę

wpływa przede wszystkim relatywnie duży procent masy beztłuszczowej (ang. FFM - fat

275



free mass). W istocie zawartość tłuszczu w jego ciele może być niższa niż przeciętna.

I odwrotnie, w rzeczywistości jednostka może być otyła nawet wówczas, kiedy ma masę

ciała w granicach normy. Konieczne jest zebranie dodatkowych informacji oraz

użycie technik i norm do oceny sk ładu ciała, tj. FFM oraz z procentem tłuszczu

w ustroju. Przyjęto, że minimalny poziom dla dorosłych mężczyzn wynosi od 5% BF,

a dla kobiet 8% BF. Poniżej tych wartości wydatnie zwiększa się ryzyko zagrożenia

zdrowia. Górna bezpieczna granica dla mężczyzn została oszacowana na 25% BF,a u kobiet na 32% BF [Heyward 1997]. Zwykle jednak u osób dorosłych wystę puje

tendencja do stopniowego zwiększania z wiekiem masy ciała, a przede wszystkim ilości

tłuszczu. Typowy jest przyrost ok. 1% BF na jedną dekadę lat między 20. a 60. rokiem

życia [Wilmore 1986]. Odbywa się to z reguły przez zwiększenie procentu tłuszczu

i obniżenie masy mięśniowej i współwystę puje z obniżeniem aktywności fizycznej.

Przyjmuje się, że takie zjawisko, chociaż powszechne, nie jest wcale konieczne, a już

z pewnością nie jest ono pożą dane. Zaleca się zatem w każdym wieku utrzymywanie

masy ciała i otłuszczenia na tzw. zdrowym poziomie (tab. 27).

Tab. 27. Normy procentowej zawartości tłuszczu w ustroju [wg Thompson 1997] |

Uwaga: Dziewczęta przed dojrzewaniem płciowym powinny używać tej samej skali, co

chłopcy (mężczyźni). Z punktu widzenia zdrowia nie ma żadnych powodów, aby zwiększać

przyrost tłuszczu z wiekiem. Tym samym tę samą skalę należy stosować w każdym wieku.

Na gruncie antropologii fizycznej opracowano wiele metod wyznaczania sk ładuciała [Heyward, Stolarczyk 1996, Roche, Heymsfield, Lohman 1996, Heyward 1997],

Uproszczony sposób wyznaczenia % BF dla chłopców i dziewczą t na podstawie ocenygrubości fałdów skórno-tłuszczowych przedstawiono na rycinie 81.

276



SUMA FAŁDÓW TŁUSZCZOWYCH NA MIĘŚNIU TRÓjGŁOWYM I NA ŁYDCE I

chłopcy

Ryc. 81. Normogram do wyznaczenia procentu tłuszczu na podstawie grubości odpowiednich fałdów skórno-

tłuszczowych: (a) chłopcy (b) dziewczęta [wg Lohman 1987]

2. TYPY OTYŁOŚCI ORAZ PRZYCZYNY WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI

Sposób, w jaki tłuszcz jest rozłożony w ustroju, jest z reguły ważniejszy z punktu

widzenia ryzyka wystą pienia chorób niż ogólna jego ilość. Stosunek obwodu talii do

obwodu bioder (WHR) jest silnie zwią zany z tłuszczem na trzewiach, umiejscowionymw części brzusznej. Tłuszcz brzuszny jest silnie skorelowany z chorobą wieńcową serca,

277



cukrzycą , nadciśnieniem, hiperlipidemią [Blair i wsp. 1984]. Termin androidalna oty-

łość lub gynoidalna otyłość odnosi się do osobnika, u którego nadmiar tłuszczu jest

zlokalizowany przeważnie w górnej części ciała (android) lub dolnej części ciała (gynoid).

Otyłość androidalna jest bardziej typowa dla mężczyzn, a gynoidalna dla kobiet. Taka

klasyfikacja ma jednak liczne odstę pstwa. Niekiedy też mówi się wprost o otyłości górnej

części ciała i otyłości dolnej części ciała. Ogólnie przyjmuje się, że jeśli WHR przekracza

wcześniej podane wartości graniczne, to zwiększa się ryzyko zagrożenia zdrowia [Bray,Gray 1988]. Wskazywano również, że sam obwód talii powyżej 100 cm może wskazywać

na obecność takiej ilości tłuszczu trzewnego, która pozwala przewidywać zmiany w profilu

ryzyka [Pouliot M. C. i wsp. 1994].

1 Nieodpowiednia dieta, przejadanie się, zaburzenia hormonalne i ograniczona

aktywność fizyczna wywołują brak równowagi energii i prowadzą do przybierania masy

ciała i otyłości. Badania wskazują , że pierwszą przyczyną otyłości wśród dzieci i dorosłych

jest raczej brak dostatecznej aktywności fizycznej niż nadmierne żywienie [Corbin, Fle-

chter 1968, Mayer 1968]. Tylko w niewielkim procencie (1 na 1000) przyczyną otyłości

są zak łócenia w gospodarce hormonalnej [Sharkey 1990]J

Otyłość jest skojarzona z przyrostem zarówno liczby, jak i wielkości komórek.

Osoba posiadają ca normalną masę ciała ma 25 do 30 mld komórek tłuszczowych, podczas

gdy u otyłych liczba ta może wzrastać nawet do 42-106 mld. Równocześnie obserwowano,że komórki tłuszczowe są u otyłych o ok. 40% większe [Hirsh 1971]. {Przyrost liczby

komórek tłuszczowych (hiperplazja) nastę puje wyją tkowo szybko w pierwszych latach

życia i w zasadzie kończy się w okresie dorastania oraz stabilizuje się w okresie

dorosłości. Wyją tkiem są tu przypadki otyłości wywołane chorobą |. Natomiast przyrost

wielkości komórek tłuszczowych (hipertrofia) jest szczególnie wyraźny w czasie skoku

pokwitaniowego i później może być kontynuowany. Przyrastają cy tłuszcz jest magazyno-

wany w komórkach w postaci trójglicerydów. Dalszy przyrost otyłości w okresie

dojrzałym następuje więc w wyniku rozrastania się wielkości już wcześniej

powstałych komórek tłuszczowych. Wszelkie ograniczenia kaloryczne i ćwiczenia

stosowane u dorosłych powodują jedynie ubytek wielkości komórek tłuszczowych, a nie

mogą wywołać zmniejszenia ich liczby [Hirsh 1971]. Za kluczowe w prewencji otyłości

przyjmuje się: stałą kontrolę masy ciała, monitorowanie poboru i wydatku energetycznego,

szczególnie w okresie pokwitania i młodzieńczym.

: Jednym z najbardziej dyskusyjnych problemów jest znaczenie w otyłości czynnika

genetycznego i środowiskowego. Mayer [1968] obserwował, że tylko 10% dzieci,

których rodzice mają normalną masę ciała, są otyłe. W wypadku, kiedy jeden lub oboje z

rodziców są otyłymi, prawdopodobieństwo, że również dziecko będzie otyłe, rośnie

odpowiednio do 40-80% w zależności od tego czy jeden, czy oboje rodzice są otyłymi.

Pozornie może to być wyją tkowo pewnym dowodem, że otyłość jest w poważnej mierze

dziedziczona. Nie można jednak lekceważyć kulturowo przekazywanych nawyków okreś-

lonego typu żywienia lub też wspólnie kultywowanych zwyczajów stronienia od aktyw-

ności fizycznej (i np. stałego wielogodzinnego przesiadywania przed telewizorem).

Badania Boucharda i wsp. [1990] wskazują , że genotyp odgrywa istotną , ale wcale nie

decydują cą rolę. Obserwacje eksperymentalne pokazały, że nawet u bliźnią t monozygoty-

cznych wystę pują duże różnice między poszczególnymi jednostkami. Wpływ czynnikagenetycznego na zmienność (wariancję) otłuszczenia ciała oszacowano na 25%!

VW etiologii otyłości ważną rolę odgrywa również czynnik psychologiczny. Nie-

które osoby z nadwagą i otyłe jedzą zbyt dużo, próbują c w ten sposób znaleźć ucieczk ę

278



od problemów psychicznych, jak stany depresyjne, samotność, stresy, obawa, lęki, niepo-

kój. Wówczas konieczna jest konsultacja psychologiczna dla lepszego rozeznania podsta-

wowych problemów i podjęcia właściwych modyfikacji zachowanej

3. ZASADY I PRAKTYKA POSTĘPOWANIA W DĄŻENIU

DO REDUKCJI MASY CIAŁA

Odpowiednie odżywianie (zrównoważona dieta) i codzienna fizyczna aktywność

są kluczowym elementem programu osią gania właściwej masy i otłuszczenia ciała. Wię-

kszość osób jest oczywiście zainteresowana utratą nadmiernej masy i tłuszczu, a jedynie

niewielki procent powinien zwiększyć swoją masę ciała Podstawową zasadą efektywnego i

bezpiecznego postępowania, zmierzają cego do zmniejszenia masy ciała, jest ujemny

bilans energetyczny, a więc większy wydatek niż pobór kalorii. Tym samym najefektyw-

niejszą drogą osią gnięcia celu jest połą czenie diety ze stosowaniem ćwiczeń fizycznych/

(Znaczenie aktywności fizycznej i diety jest zależne od stopnia otyłości

(ryc. 82). Rola aktywności fizycznej jest wyją tkowo istotna w prewencji, a jej skutecz-

ność jako jedynego środka przeciwdziałania zjawisku otyłości znacznie maleje już przy

BMI powyżej 25-30 kg/m2.rNa_każdym jednak poziomie otyłości aktywność fizyczna jest istotnym czynnikiem współwystę pują cym w terapii z dietą i ewentualnym lecze-

niem farmakologicznym.! ^Aktywność fizyczna jest bowiem niezbędnym elementem

regulacji metabolizmu spoczynkowego i utrzymaniu właściwych proporcji między

procentem BF a masą mięśni, a tak że kontroli apetytu i obniżenia ryzyka różnych chorób.

Ryc. 82. Relatywny udział aktywności fizycznej i diety w utrzymaniu normalnej masy ciała u dorosłych[Garrow 1986, wg Drabik 1995]

279



Badania prowadzone w ostatnich latach wskazują na dodatkowe korzyści, jakie

przynoszą ćwiczenia fizyczne dla obniżenia masy ciała. W prowadzonym eksperymencie

kilka tygodni ograniczenia poboru kalorii przez samą dietę prowadziło do obniżenia ilości

tkanki szczupłej i wyraźnego zmniejszenia tempa metabolizmu. To obniżenie metabolizmu

(o ok. 10-15%) powodowało trudności w dalszym utrzymywaniu obniżonego poziomu

masy ciała. Dopiero po podjęciu dodatkowo ćwiczeń, po kolejnych 2 tygodniach, obser-

wowano powrót tempa metabolizmu do poziomu z okresu przed rozpoczęciem restrykcjidietetycznych. Ponadto stosowanie ćwiczeń wpłynęło wyrównują co na zbyt dużą stratę

białek i powodowało wyraźny wzrost zużytkowania tłuszczu jako źródła energii.

Przy zwiększeniu lub obniżeniu żywienia obserwuje się nastę pują cy mechanizm:

organizm usiłuje zawsze chronić swoją masę ciała poprzez stosowny przyrost lub też

obniżenie trzech komponentów wydatku energetycznego, tj. (a) tempa metabolizmu

spoczynkowego, (b) termicznego efektu posiłku, (c) termicznego efektu zwiększonej

aktywności fizycznej [Wilmore, Costil 1994].

Dobrze zrównoważona dieta powinna zawierać adekwatną ilość białek, tłusz-

czu, węglowodanów, witamin, minerałów i wody. Prowadzone w USA duże badania

epidemiologiczne, którym poddano 658 mężczyzn i 1459 kobiet w wieku od 19 do 50 lat

wykazały, że przeciętny typ odżywiania znacznie odbiega od zalecanego w zakresie

relatywnego udziału węglowodanów, białka, cholesterolu, sodu. Przeciętna kobieta jedy-nie w 78% pokrywa oszacowane jako bezpieczne dzienne zapotrzebowanie w diecie na

wapń, 61 % na żelazo, 60% na cynk i 72% zapotrzebowania na magnez [US. Department of

Health and Human Services 1988]. Ogólnie przyjmuje się, że bezpieczna utrata masy ciałanie może być większa niż 1 kg na tydzień. Większe (szybsze) zmniejszenie masy wymaga

przebywania pod stałą ścisłą kontrolą i konsultacją lekarsk ą [Wilmore, Costil 1994,

Heyward 1997]. Znaczą ce obniżenie masy ciała wymaga podejmowania programów

długofalowych, często na miesią ce, lata, a nawet całe życie (ang. long-term project ).

[Aktywność fizyczna jest ważnym czynnikiem ograniczania kalorii przez wywo-

ływanie negatywnej równowagi energii koniecznej do obniżenia masy ciała. Program jest

więc ukierunkowany na utratę masy ciała przez przyrost wydatku kalorycznego. Dla

możliwego maksymalizowania tego wydatku konieczny jest wybór takiej formy ruchu,

która pozwoli utrzymywać możliwie długo nisk ą lub umiarkowaną intensywność wysiłku

[Heyward 1997].

ĆWICZENIA UKIERUNKOWANE NA OBNIŻENIE MASY CIAŁA:

• Forma: umożliwiają ca utrzymywanie aerobowej aktywności fizycznej,

• intensywność: 60-70% VO2max lub pełnego zakresu uderzeń serca,

• czas trwania: 30 min lub dłużej,

• częstotliwość: jeden lub dwa razy w cią gu dnia,

• długotrwałość programu: zależna od pożą danej utraty masy ciała.

W badaniach stwierdzono, że sama dieta żywieniowa jest z punktu widzenia

zdrowia i kondycji fizycznej nie tylko mniej skuteczna, ale i nie jest wskazana. Aktywność fizyczna zapewnia, że strata masy ciała jest powodowana przede wszystkim obniżeniem

280



ilości tłuszczu, a nie tkanki mięśniowej. Pavlan i wsp. [1985] obserwowali, że u otyłych

mężczyzn, których poddano zarówno diecie, jak i 8-tygodniowemu treningowi, na który

sk ładał się podejmowany 3 razy w tygodniu marsz i jogging, utrata masy cia ła wynosiła

- 11,8 kg. W kontrolnej grupie, ktdra poddana była tylko diecie, obniżenie masy wynosiło

nieco mniej, bo - 9,2 kg. Największe jednak różnice odnotowano w zmianach FFM, tj.

u równocześnie ćwiczą cych: tylko - 0,6 kg, w grupie kontrolnej - 3,3 kg. W konkluzji

stwierdzono, że dodanie ćwiczeń fizycznych (aerobowych) do diety zabezpiecza poziomFFM, powoduje przyrost utleniania tłuszczu wykorzystywanego w ten sposób na dostar-

czanie energii i jest znacznie efektywniejsze w redukcji tłuszczu niż stosowanie samej

diety.

Na rycinie 83 ukazano rezultaty eksperymentu, któremu poddano 72 chłopców

z umiarkowaną otyłością . Każdy z uczestników eksperymentu należał do jednej z 3 grup:

a - wyłą cznie dieta żywieniowa, b - wyłą cznie ćwiczenia, c - dieta + ćwiczenia. Ob-

serwowano, że grupy ćwiczą cych i niećwiczą cych (wyłą cznie dieta) utraciły podobną

wielkość masy ciała, ale ćwiczą cy wyraźnie obniżyli ilość tłuszczu i nie zmniejszyli

ilości masy beztłuszczowej (FFM). Grupa niećwiczą cych po eksperymencie wyraźnie

obniżyła ilość FFM [Zuti, Golding 1976, cyt. wg Wilmore, Costil 1994].

Ryc. 83. Zmiany w ogólnej masie ciała, ilości tłuszczu w ustroju (BF) i masie beztłuszczowej (FFM) w re-

zultacie stosowania wyłą cznie diety, wyłą cznie ćwiczeń oraz połą czenia diety z ćwiczeniami [Zuti,

Golding 1976, wg Wilmore, Costill 1994]

Szczegółowa analiza wydatku energetycznego w czasie wybranych typów aktyw-

ności fizycznej pokazuje, że przyrost szybkości (intensywności) ćwiczeń" powoduje tylkomały przyrost w tempie wydatku energetycznego (MET). Stą d ogólne zalecenie: czas

trwania ćwiczeń i pokonany ogółem dystans jest znacznie istotniejszy niż inten-

sywność (szybkość biegu czy marszu) ćwiczeń [Heyward 1997, Drabik 1995].

281



Ćwiczenia aerobowe o niskiej intensywności prowadzą do mniejszego ogólnego wydatku

kalorii [Wilmore, Costill 1994].

Woynarowska i Wojciechowska [1993] podają zalecenia dotyczą ce aktywności

ruchowej w terapii otyłości prostej u dzieci. Zajęcia ruchowe powinny być:

• skuteczne w redukowaniu tkanki tłuszczowej,

• dostosowane do możliwości fizycznych dziecka,

• źródłem przyjemności.Szczególnie interesują ca jest podana "recepta ruchowa" rozpisana dla 11-letniej

dziewczynki z umiarkowaną otyłością (wysokość ciała - 143 crn, masa ciała - 43 kg,

tkanka tłuszczowa wyznaczona na podstawie pomiaru grubości fałdów skórno-tłuszczo-

wych wynosi - 32% masy ciała). Po ustaleniu celu terapeutycznego, jako zmniejszenie

ilości tkanki tłuszczowej do 25% (co odpowiada nadwadze równej 3 kg masy ciała)

i określeniu negatywnego bilansu kalorycznego na 21 000 kcal i analizie zainteresowań

dziewczynki przyjęto założenie, że powinna ona połowę kalorii stracić przez ograniczoną dietę żywieniową , a drugą połowę poprzez nastę pują cą "receptę ruchową ":

PRZYK ŁADOWE WSKAZANIA DO TRENINGU

• rodzaj zajęć: jazda na rowerze na umiarkowanie wznoszą cym się terenie,

• intensywność: bez znaczenia,

• częstotliwość: 3 razy w tygodniu,

• odległość do pokonania:

10 km - pierwsze 3 tygodnie

11 km - nastę pne 3 tygodnie



• czas trwania programu: 14 tygodni.

Stwierdzono, że ćwiczenia skoncentrowane na jakiejś części ciała nie są efektyw-niejsze (z punktu widzenia zmian w tej części obwodów czy sk ładu ciała) niż ogólne

ćwiczenia aerobowe. Na przyk ład Katch i wsp. [1984] obserwował, że 27-dniowy

program treningowy, w czasie którego każdy z badanych wykonał łą cznie 5004 razy

sk łony z leżenia do siadu (ang. sit-ups) wywołał podobne zmiany w różnych częściach

ciała. Średnica komórek tłuszczu zmniejszyła się na brzuchu o 6,4%, na pośladkach

5,0%, pod łopatk ą 3,7%, ale różnice nie były statystycznie znaczą ce. Nie ma więc

dowodów na to, że program ćwiczeń zredukował w największej mierze tłuszcz w

najbardziej zaangażowanej części ciała, tj. na .brzuchu. Inne badania pokaza ły, że

regionalna dystrybucja i uruchomienie zmian w tkance tłuszczowej podąża

według określonego biologicznie (genetycznie zaprogramowanego) wzoru

niezależnie od typu ćwiczenia. Jeśli nastę puje redukcja masy ciała, względna

dystrybucja tłuszczu w ustroju nie zmienia się lub zmienia bardzo wolno i w sposób

charakterystyczny. U kobiet obserwowano, że wskaźnik obwodów talii do obwodu uda

maleje, co wskazuje na to, że region uda jest bardziej oporny, tj. mniej wrażliwy na

mobilizację tłuszczu [Ashwell i wsp. 1985]. U kobiet adipocyty okolicy pośladkowo-

udowej są szczególnie mało wrażliwe na lipolityczne działanie, stymulowanego przez

wysiłek fizyczny, uk ładu adrenergicznego. U mężczyzn,

282



wykorzystują c tomografię komputerową , wskazano, że trening prowadzi do stosunkowo

szybkiego zmniejszenia się masy tłuszczu w jamie otrzewnowej i tkance podskórnej

brzucha [Nazar, Kaciuba-Uściłko 1995]. Nie ma jednak możliwości selektywnego szczu-

plenia (lub zwiększenia ilości tkanki tłuszczowej) akurat w jakimś określonym dowolnym

miejscu ciała. Można oczywiście trenować mięśnie, ale jest to już inny problem.

4. PROGRAM UKIERUNKOWANY NA PRZYROST MASYCIAŁA

Niektóre osoby w trosce o zdrowie i kondycję fizyczną , wymagają stosowania

specjalnych programów ukierunkowanych na przyrost masy ciała. Poważny czynnik

determinują cy skutki takich zabiegów stanowi genotyp osobnika, który przede wszystkim

określa tempo metabolizmu w spoczynku. Wpierw jednak, przed przystą pieniem do

konstruowania jakiegokolwiek programu, trzeba wykluczyć możliwość wystę powania

choroby oraz zaburzeń w sferze psychicznej, które mogą powodować niedożywienie

(np. anorexia nervosa) i w efekcie zbyt nisk ą masę ciała.

Obliczono, że dodatkowe 400 do 500 kcal w stosunku do oszacowanego dziennego

zapotrzebowania (tj.podstawowa przemiana rnaterii+poziom aktywności fizycznej)danej jednostki powinno umożliwić stopniowy przyrost masy ciała ok. 0,45 kg na

tydzień [Williams 1992]. Aby zapewnić przede wszystkim przyrost masy ciała poprzez

wzrost masy szczupłej, a nie tkanki tłuszczowej, należy zwrócić uwagę na

nastę pują ce elementy:

• określić wpierw sk ład ciała, aby wyznaczyć pożą dany (z punktu widzenia zdrowia)

poziom masy ciała i kontrolować przyrost masy beztłuszczowej;

• wybrać trening z oporem (siłowy) ukierunkowany na maksymalny przyrost masy mięś niowej;

• zaplanować wysokokaloryczną dietę, dobrze zrównoważoną , w której 60-70% poboru

kcal będą stanowić węglowodany, 12-15% białko i mniej niż 30% tłuszcz;

• zwiększyć dzienny pobór białka do l,2-l,6g na kg masy ciała;

• regularnie należy monitorować zmiany w masie i w sk ładzie ciała.Duża objętość treningu z oporem (siłowego) jest najlepszym sposobem zapewnia-

ją cym rozwój masy mięśni. Całość postę powania jest jednak zależna od przygotowania

i możliwości danej osoby.

Trening zalecany do rozwoju masy ciała przedstawia się nastę pują co [Hey-

ward 1997]:

ĆWICZENIA UKIERUNKOWANE NA ZWIĘKSZENIE MASY CIAŁA

• Forma: trening z oporem (siłowy),

• Intensywność

: 70 do 75% 1-PMlub 10-12-PM,• Liczba serii: 3 - począ tkują cy, 5-6 zaawansowani,

• Liczba ćwiczeń: 1-2 na grupę mięśniową -począ tkują cy,

3-4 na grupę mięśniową - zaawansowani,

283



• Czas trwania: 60 minut lub dłużej,

• Częstotliwość: 3 dni w tygodniu począ tkują cy,

5-6 dni w tygodniu zaawansowani,

• Długotrwałość programu: zależnie od pożą danej wielkości zwiększenia masy ciała.

5. PROGRAM UKIERUNKOWANY NA POPRAWĘ SK ŁADU

CIAŁA

Niekiedy zmierza się do poprawy sk ładu ciała bez zmiany masy ciała. Może tutaj

chodzić o zmniejszenie otłuszczenia ciała, przyrost masy beztłuszczowej ciała lub też 0 oba te elementy łą cznie. Ćwiczenia aerobowe i trening siłowy są skuteczne w obniżeniu

grubości fałdów skórno-tłuszczowych, masy tłuszczu i procentu BF zarówno u mężczyzn,

jak i u kobiet [Wilmore i wsp. 1970, Pollock i wsp. 1971, Despres i wsp. 1985].

Wykazano, że dla zmiany sk ładu ciała ważna jest intensywność ćwiczeń. Girandola

[ 1976] porównywał efekt treningu aerobowego z nisk ą i wysok ą intensywnością . Zaobser-

wował, że chociaż w obu grupach masa ciała i masa ciała szczupłego nie zmieniły się

istotnie, to procent BF znaczą co zmniejszył się tylko w grupie ćwiczą cej z nisk ą inten-sywnością . Dynamiczny trening z obciążeniem jest najskuteczniejszy, jeśli celem jest

obniżenie procentu BF i wzrost masy beztłuszczowej [Wilmore 1974]. Przyrost masy

mięśniowej nastę puje w wyniku hipertrofii, wzrostu zawartości białka w mięśniach

1 przyrostu gęstości kości. Hipertrofia mięśni i przyrost białka są wywołane zmianami

ilości testosteronu i poziomu hormonu wzrostu.

284



Uwagi końcowe. W postę powaniu z osobami z wyraźną nadwagą i otyłością

obowią zuje ostrożność. Z reguły są to osoby, które przez wiele lat nie były aktywne,

0 małej wydolności fizycznej i sprawności. Łatwo więc o wystą pienie ostrych powik łali

sercowo-naczyniowych i przeciążeń uk ładu ruchu. Niezwykle ważne jest zachowanie

właściwej atmosfery ćwiczeń", połą czenie powagi z atrakcyjnością formy i umiarkowanym

wysiłkiem. Wyją tkowo godne zalecenia są różne ćwiczenia w wodzie, jazda na

rowerze1 raczej marsze, spacery niż jogging, obciążają cy uk ład ruchu. Takim formom wysiłku

sprzyjają też zalecenia biochemiczno-fizjologiczne. W czasie umiarkowanej intensywno

ści zapotrzebowanie energetyczne jest pokrywane w większym stopniu przez utlenianie

kwasów tłuszczowych. Trzeba też pamiętać, że trening fizyczny ma w terapii otyłości

dodatkowe znaczenie antydepresyjne i auksiolityczne. Po treningu obserwuje się popra

wę nastroju, zwią zaną ze zwiększoną reakcją neuroprzekaźników, przede wszystkim

noradrenaliny i zwiększone wydalanie beta-endorfin [Nazar, Kaciuba-Uściłko 1995]. Ten

mechanizm w całości postę powania może być uznany za szczególnie istotny, bowiem

z reguły nagłe stosowanie diety niskokalorycznej przyczynia się do pogorszenia nastroju.

Przede wszystkim jednak trzeba pamiętać, że przy dużej nadwadze i otyłości konieczne

jest tworzenie programów na miesią ce i lata. Wilmore i Costill [1994] wskazują , że

obniżenie masy tłuszczu o 9 kg wymaga najpierw minimum 5 miesięcy ukierunkowanychzabiegów, a później zaczyna się okres najtrudniejszy - utrzymania tej obniżonej masy

ciała.

285



XVII. SYMETRIA I ASYMETRIA

A MOTORYCZNOŚĆ CZŁOWIEKA

1. RÓŻ NE RODZAJE ASYMETRII

Człowiek jest zbudowany według planu symetrii dwubocznej. Ogólna zasadasymetrii dotyczy dwóch części ciała rozpatrywanych względem płaszczyzny pośrodko-wej (planum medianum). Już we wczesnym stadium rozwoju embrionalnego, kiedydochodzi do podziału na dwie równe części zapłodnionej komórki jajowej, widoczna jest symetria kształtów zewnętrznych i większości cech budowy wewnętrznej ciała. Odtej ogólnej zasady symetrii wystę pują jednak liczne typowe, normalne odstę pstwa doty-czą ce zarówno budowy ciała jak i wielu funkcji. Te najróżniejsze przejawy symetriii asymetrii są przedmiotem opisu i badań różnych dziedzin nauki, jak: anatomii, antropologii, neurologii, psychologii czy antropomotoryki. Stą d mówi się o aspektach asy-

metrii w ujęciu morfologicznym, funkcjonalnym, dynamicznym, sensorycznym i psy-chicznym [Malinowski, Strzałko 1985; Bogdanowicz 1992].Przejawem asymetrii są różnice w kształcie, wielkości i położeniu takich we-

wnętrznych narzą dów, jak: płuca, nerki czy obie półkule mózgu. Tak że -jak wiadomo — znaczą cą asymetrię wykazują nieparzyste narzą dy w ustroju, jak: żołą dek, serce, wą -troba, trzustka. Mniej widoczne, ale wyraźnie zaznaczają ce się, są objawy asymetriiw cechach zewnętrznych człowieka, w jego uk ładzie kostnym i mięśniowym. Ta asy-metria morfologiczna, najpierw niewielka u płodów i noworodków, później stopniowonarasta, co ma też zwią zek z nasilają cą się asymetrią funkcjonalną . Antropolodzy fi-zyczni wskazują tu na różnice w wysokości położenia barków, wysokości grzebieniatalerza kości biodrowej, w wymiarach szerokościowych twarzy, zatok szczękowychi czołowych, przegrody nosowej itd. Wyraźna bywa też asymetria w wymiarach koń-czyny dolnej i górnej, ale różnice dotyczą też unaczynienia i unerwienia obu kończyn.

Wspomniana wyżej asymetria funkcjonalna zwią zana jest z dominacją jednejz półkul mózgowych i w efekcie czynnościową przewagą przede wszystkim jednejz kończyn górnych lub dolnych. Natomiast częsty brak przewagi czynnościowej jednejstrony nad drugą nazywa się obustronnością , a w odniesieniu do sprawności kończyngórnych oburęcznością . Jeśli dok ładność, precyzja i szybkość wykonywania różnych

czynności manualnych nie różnią się, w świetle przyjętych kryteriów, to wtedy mówi-my o ambidekstrii (ambi-obu, dexter-prawy). Jest rzeczą ciekawą , że wyją tkowa czę-stość ambidekstrii wystę puje u ludów prymitywnych.

W dziejach człowieka większa sk łonność do praworęcznośi wystę powała już u ludzi w paleolicie. Dowody znacznie częstszego używania kończyny górnej prawej

286



można znaleźć w malowidłach naskalnych grot. Tak ą czynnościową przewagę jednej

strony nazywamy też: stronnością , przewagą stronną lub lateralizacją . Lateralizacja

może przybierać różne postacie.

Wprowadzono też pojęcie asymetrii dynamicznej, które odnosi się już do ilo-

ściowych różnic (a więc nie tylko - funkcjonalnych), na przyk ład w sile mięśniowej

prawej i lewej r ęki, odległości rzutów prawą i lewą kończyną górną czy zakresów ru-

chów w stawach położonych po prawej i lewej stronie ciała [Wolański 1988]. Inniautorzy zagadnienie asymetrii dynamicznej na ogół włą czają do asymetrii funkcjonal-

nej.

Ryc. 84. Asymetria czynnościowa i budowy ciała u osób dorosłych [Wolański 1979]

287



Z kolei termin asymetria sensoryczna odnosi się do wielkości i różnic wi

wrażliwości narzą dów zmysłów położonych po prawej i lewej stronie ciała. Przedmio

tem badań bywają tu siła i jakość wrażeń wzrokowych odbieranych za pomocą każdego

oka czy asymetria słuchu, asymetria powonienia i rozmieszczenie receptorów smaki

po prawej i lewej stronie języka.

Na rycinie 84 w sposób obrazowy ukazano, za Wolańskim [1979], wyniki nie

których prowadzonych analiz w zakresie asymetrii morfologicznej, funkcjonalnej i dynamicznej.

Pojawia się też w piśmiennictwie określenie asymetria psychiczna, przez któr ą rozumie się nierównomierne umiejscowienie w obu półkulach mózgu ośrodków organi

zacji procesów psychicznych [Malinowski, Strzałko 1985]. Półkulę lewą nazywa się

często analizują cą i przypisuje się jej rolę w tworzeniu pojęć i ich klasyfikowaniu ora:

tam lokuje się odpowiedzialność za zdolności intelektualne, matematyczne i racjonalne

analityczne myślenie. Natomiast półkula prawa pełni funkcję rozpoznają cą i tym sa

mym odpowiada ona za identyfikację kształtu przedmiotów, rozpoznawanie melodii

przypisuje się jej też rolę w niewerbalnym, emocjonalnym i intuicyjnym myśleniu ora:

doszukano się jej wpływu na zdolności artystyczne [Celichowski, Rrutki 2001].

2. ZAGADNIENIE LATERALIZACJI I R ĘCZNOŚCI

Na ogół przyjmuje się, że lateralizacja oznacza wyraźną przewagę kończyn;

czy narzą du jednej strony ciała nad drugą w zakresie precyzji i koordynacji mchów

Przyjmuje się, że lateralizacja jest bardziej korzystna aniżeli wyraźna np. obur ęczność

czy obunożność. Lateralizacja oznacza nie tylko przewagę sprawnościową w używano

jednej kończyny czy narzą du, ale i większą sk łonność do częstszego ich używania. Te

osoby, które wykazują przewagę i sk łonność do posługiwania się przede wszystkim

r ęk ą prawą , nazywa się „prawor ęcznymi", a tych, którzy preferują lewą r ęk ą , nazywa

się „lewor ęcznymi". Taka asymetria funkcjonalna narzą dów ruchu jest zwią zana z do

minowaniem ośrodków mchowych w korze mózgowej przeciwległej półkuli mózgo

wej. Prowadzone badania pozwalają mówić o:

a) Dominacji (lateralizacji) jednorodnej, kiedy to prawor ęczności towarzyszy pra

wooczność i prawonożność, a lewor ęczności - lewooczność i lewonożność. Nie

którzy autorzy model lateralizacji jednorodnej prawostronnej przyjmowali za „ide

alny", a więc taki, do którego zmierzać się winno w rozwoju każdego człowieki

[Hiscock, Kinsbourne 1982]. Model odwrotny, a więc lateralizacji jednorodnej le

wostronnej, na ogół uważa się za mniej pożą dany, chociaż z reguły nie towarzysz

mu żadne zaburzenia rozwojowe.

b) Dominacji (lateralizacji) niejednorodnej (skrzyżowanej). W praktyce spotkać

też można wszystkie możliwe warianty, np. prawor ęczność, prawooczność i

lewonożność, czy też prawor ęczność, lewooczność i prawonożność itd. itd. W

tym przypadku taki proces współdziałania kończyn i organów parzystych nie

zawsze ma przebieg pomyślny [Żebrowska 1979]. W ramach modelu

lateralizacji niejednorodnej wymienia się też lateralizację nieustaloną , inaczej

słabą . W tym przypadku wystę puje brak dominacji poszczególnych narzą dów

mchu i zmysłów, i mam;

288



do czynienia np. w którymkolwiek z elementów: z obur ęcznością , obuocznością ,

obunożnością . Zwykle tak ą nie ustaloną lateralizację pierwotną traktuje się jako

wyraz opóźnionego dojrzewania centralnego uk ładu nerwowego. Przy czym nie-

którzy autorzy w ogóle odrzucają badanie dominacji oka jako jednej z kategorii

oceny łateralizacji, uznają c, że w szczególności r ęczność i oczność są słabo ze sobą

skorelowane. Stą d i interpretacja wyników badania lateralizacji sprawia szereg

trudności.Przyjmowane modele lateralizacji czynności narzą dów ruchu (raki i nogi) oraz

zmysłu (oka) podano na rycinie 85 za M. Bogdanowicz [1992],

Ryc. 85. Modele lateralizacji narzą dów ruchu (r ęki i nogi) oraz zmysłu (oka) - wg Bogdanowicz [1992, s. 29]

Na ogół spostrzega się, że prawor ęczni mają mniejszą sk łonność do obur ęczno-

ści niż osoby lewor ęczne. Ci ostatni są bowiem w dzieciństwie częściej zachęcani do

wykonywania niektórych czynności, takich jak samodzielne jedzenie, pisanie, rysowa-

nie prawą r ęk ą . Niekiedy z powodów kulturowych oczekiwań osoby lewor ęczne mogą

pewne czynności wykonywać równie dobrze tak że r ęk ą prawą . Ponieważ takich naci-

sków społecznych, do używania przeciwnej r ęki, pozbawione są osoby prawor ęczne, to

z reguły wykazują one mniejszą obur ęczność [Miller E. 1971]. Brak jednorodnej

łateralizacji jest często główną przyczyną trudności w nauce, a oburęczność jest

najmniej korzystną formułą z punktu widzenia równowagi psychoruchowej [Zazzo

1974]. Obur ęczności, zwią zanej jednak z ogólnymi brakami i opóźnieniami w tworze-

niu się procesu lateralizacji, nie można utożsamiać z oburęcznością wtórną , która

powstaje w wyniku ćwiczenia r ęki mniej sprawnej przez osoby wcześniej normalniezlateralizowane. Starosta [1993] wskazywał na kultywowaną wśród Japończyków obu-

r ęczność jako system edukacji motorycznej w szkole i rodzinie. Stosowanie takiego

specjalnego systemu kształtowania obur ęczności sprzyjać miało osią ganiu wysokich

289



wyników w działalności produkcyjnej i w sporcie, a zdaniem niektórych podnosi też

sprawność intelektualną . Nie jest to jednak poglą d powszechny [zob. Stok łosa 1995;

Doboszyński 1917].

Dzieci o lateralizacji opóźnionej i osłabionej wykazują też częściej od innych

zaburzenia w zakresie orientacji przestrzennej. Przyjmuje się, że w ogóle dominacja

w używaniu jednej r ęki jest korzystna, gdyż umożliwia osią gnięcie takiego poziomusprawności, który nie był by możliwy przy zamiennym używaniu obu r ą k. Podnosi się

też, że taka sytuacja daje większe poczucie stabilności i bezpieczeństwa. Natomiast

dzieci o opóźnionym procesie lateralizacji ustę pują pod względem sprawności ruchowej

swym silnie zlateralizowanym rówieśnikom [Spionek, Włodarski 1979]. Wskazuje się

jednak, że najpożyteczniejszą , tak jak nie jest ambidekstria, nie jest również skrajna

asymetria (która może wskazywać nawet na patologię), a najbardziej pożą dana jest

optymalna asymetria [wg Stok łosy 1995]. Stok łosa [1980] prowadziła badania nad

zależnością między typem lateralizacji a osią gnięciami szkolnymi. Stwierdzono, że

prawostronna lateralizacja (w odniesieniu do r ęki i oka) dominuje u uczniów bardzo

dobrych i dobrych (tab. 28). Podobne badania nad zaburzeniami procesu lateralizacji

a przyczynami trudności i niepowodzeń w nauce prowadziła Spionek [1969, 1970].

Tab. 28. Zależnośćmiędzy typem lateralizacji a wynikami w nauce [wg Stok łosy 1980]

Lateralizacja Wiek

(lata)

% uczniów dobrych i bardzo

dobrych

% uczniów dostatecznych i

niedostatecznych

Prawostronna (prawor ęczność,

rawooczność)

8 9 92 84

8 16

Zaburzona (obur ęczność i

różne formy oczności)

8 9 46

45

54

55

Nie jest całkowicie obojętne, czy dziecko wykazuje prawo- czy lewor ęczność.

Pomijają c w tym miejscu względy czysto psychologiczne, zwią zane z oczekiwaniami,

aby dziecko nie różniło się od innych dzieci, nie sposób nie zauważyć, że w konstrukcji

wielu maszyn, urzą dzeń domowych i narzędzi preferuje się osoby prawor ęczne.

Hurlock [1985, s. 297] podaje nastę pują ce korzystne konsekwencje prawor ęczności:

___________KORZYSTNE KONSEKWENCJE PRAWOR ĘCZNOŚCI _________

• Uczenie się jest łatwiejsze.

• Instrukcje i wskazówki są bardziej zrozumiałe.

• Sprawność wykonywanych ruchów jest większa i są one mniej męczą ce.

• Dostosowanie się do oczekiwań społecznych jest ułatwione.

• Dodatni wpływ na osobowość.

290



W szkole również nauka i metoda pisania jest jednak w większej mierze dosto-sowana do dzieci prawor ęcznych.

3. ZAGADNIENIE UWARUNKOWA Ń LEWOR ĘCZNOŚCI IPROBLEM PRZEUCZANIA

Jednym z problemów budzą cych największe kontrowersje jest fizyczny, psy-

chiczny i motoryczny rozwój osób lewor ęcznych. Często - szczególnie w przeszłości -

spotkać tu można było poglą dy skrajne. Wiele społeczności przez lata ignorowało,

a nawet prześladowało lewor ęcznych. W Średniowieczu uważano wr ęcz, że „prawa

ręka od Boga, a lewa — od diabła". W Hiszpanii osoby lewor ęczne były nawet wyszu-

kiwane i prześladowane przez inkwizycję. W krajach zachowują cych się mniej rady-

kalnie przyjmowano po prostu, że normę stanowi wyłą cznie prawor ęczność. Stą d nie-

kiedy wybitne sukcesy osób lewor ęcznych traktowano jako wyraz wyją tkowych wysił-ków wynikają cych z chęci wykazania się przez osoby odczuwają ce głę bokie kompleksy

niższości. Do osób lewor ęcznych między innymi należeli: Juliusz Cezar, Leonardo da

Vinci, Rafael Santi, Michał Anioł, Ludwig van Beethoven, Niccolo Paganini, Robert

Schumann, Iwan Pawłów [Starosta 1993].Zagadnienie, czy lewor ęczność jest właściwością wrodzoną czy rezultatem

uczenia się i uwarunkowań społecznych, należy do dyskutowanych od wielu lat [Bog-

danowicz 1992]. Przyjmowanie takich czy innych poglą dów w tym względzie z regułyrzutowało też na problemy wychowania. Jeśli opowiadano się za „pierwotną lewor ęcz-

nością ", to jest wrodzoną tendencją do dominacji lewej r ęki, to na ogół łatwiej przyj-

mowano również, że wszelkie próby zmiany tego wzoru mogą wywołać takie zaburze-

nia, jak napięcie nerwowe, ją kanie czy trudności w czytaniu. Poglą dy na genezę lewo-

r ęczności często przyjmowały charakter teorii endogennych, a w ich ramach wyróż-

niano: koncepcje genetyczne, koncepcje organiczne i koncepcje biologiczne [Bogda-

nowicz 1992].

Zgodnie z koncepcją genetyczną przyczyną lewor ęczności jest głównie dzie-

dziczenie jej w kolejnych pokoleniach. Z badań prowadzonych przez Subiranę [1969,cyt. wg Bogdanowicz 1992] wynikało, że 46% dzieci obojga lewor ęcznych rodziców

wykazuje również dominację lewej r ęki. Natomiast jeżeli obydwoje rodzice byli prawo-

r ęczni, to tylko 2,1% dzieci było lewor ęcznych, a wówczas kiedy jeden z rodziców był lewor ęczny to średnio 17,3% potomstwa było również lewor ęcznych. Obserwowano też

większą zgodność lewor ęczności u bliźnią t, niż u pojedynczego rodzeństwa.

Z kolei Annet [1964] wskazywała, że lewor ęczność wystę puje wtedy, gdy brak

jest genu dominują cego dla r ęki prawej. Bakan [1976] obserwował, że 84% dzieci le-

wor ęcznych ma prawor ęcznych rodziców, co wskazuje, że mechanizm genetycznego

dziedziczenia nie jest tu wcale prosty. Nadto nie wiadomo, dlaczego u bli źnią t MZ

(jednojajowych) obserwuje się równie często różny typ r ęczności, jak u bliźnią t DZ

(dwujajowych). Nie jest też jasne, dlaczego lewor ęczność matki ma dominują cy wpływ

na lewor ęczność potomstwa.

Z niektórych badań wynika, że silniejsze uwarunkowania genetyczne wykazują próby wykonywane r ęk ą prawą . Takie zależności stwierdzono w odniesieniu do koor-

dynacji wzrokowo-ruchowej, dok ładności i szybkości ruchów [Wolański, Kasprzak

291



1979], siły chwytu r ęki [Szopa 1982, 1983], szybkich ruchów kończyny górnej i dolnej

oraz równowagi [Sk ład 1973]. Wolański i Kasprzak [1979] wskazywali na wystę powa-

nie morfologicznej i funkcjonalnej asymetrii już u niemowlą t oraz względne utrzymy-

wanie się stopnia lateralizacji z wiekiem, co wskazuje na dużą genetyczną kontrolę

lateralizacji.

Szopa, Mleczko i Cempla [1985] prowadzili badania nad wielkością zwią zków

badanych w uk ładzie „rodzice - dzieci" oraz wyznaczyli wskaźniki odziedziczalnościczasu reakcji prostej i orientacji przestrzennej w aspekcie lateralizacji. Wyniki tych

badań jedynie w niewielkiej mierze potwierdzały wcześniej cytowane obserwacje. Co

prawda w zakresie czasu reakcji zaznaczyły się silniejsze uwarunkowania genetyczne

prób wykonywanych r ęk ą prawą , ale różnice były minimalne. Dla prób badają cych

w założeniu orientację przestrzenną w ogóle nie obserwowano takiej zależności, ale

silniej uwarunkowane genetycznie były wyniki zadań wykonywanych z zaangażowa-

niem prawej r ęki.

Kolejną wśród teorii endogennych jest koncepcja organiczna. Bakan [1976]

przyjmował, że lewor ęczność może być skutkiem powik łań ciąży i porodu oraz w kon-

sekwencji organicznego uszkodzenia mózgu, a szczególnie jego lewej półkuli. Po-

twierdzeniem tego ma być często współwystę pują ce u lewor ęcznych opóźnienie roz-

woju mowy, ją kanie, padaczka, dysleksja, a nawet upośledzenia mózgowe [Gaddes1980].

W myśl koncepcji biologicznej z silną lewor ęcznością współwystę puje szereg

zaburzeń immunologicznych oraz schorzenia tarczycy, zaburzenia żołą dkowe i jelito-

we, bóle głowy, a tak że ją kanie, nadpobudliwość i sk łonność do alergii. Ponieważ te

symptomy wystę powały o wiele częściej wśród chłopców, to wskazywano na nadmierną

produkcję męskiego hormonu testosteronu jako główną przyczynę hamowania rozwoju

lewej półkuli mózgu [Gerczwind 1983]. Nadmiar testosteronu zwalnia tempo rozwoju

lewej półkuli, a biochemiczny mechanizm tego procesu wydaje się wią zać z

poziomem cynku w surowicy krwi [Tan i wsp. 1992].

Wśród egzogennych teorii występowania leworęczności Bogdanowicz [1992]

wskazywała na: a) koncepcję umowy i treningu społecznego, b) koncepcję „złych

nawyków".

Lewor ęczność wystę puje o wiele rzadziej niż prawor ęczność. W różnych kul-

turach odsetek osób leworęcznych jest jednak bardzo zróżnicowany. Jak już wska-

zywaliśmy, jest rzeczą ciekawą , że wśród lewor ęcznych przeważają chłopcy i męż-

czyźni [Garai, Scheinfeld 1968]. Prowadzone badania [Davidson, Schwartz 1976] nad

dostosowaniem aktywności ruchowej do przebiegu fal a w zapisie encefalogramu wy-

kazały, że kobiety lepiej dostosowywały czynności do asymetrycznego wzorca, co

świadczy o silniejszym ich zlateralizowaniu. Bogdanowicz [1992], dokonują c przeglą -

du badań prowadzonych w różnych latach i przez różnych autorów, przyjmuje, że

liczbę osób leworęcznych najczęściej określa się na 7 do 10% z populacji. Jednak

w badaniach nie zawsze stosowano te same metody oceny oraz na różnej zasadzie wy-

bierano próbę z populacji. Niewą tpliwie też tradycje, kultura i stopień liberalizmu wo-

bec lewor ęczności mogą mieć tutaj swoje znaczenie w różnicowaniu się wyników.

Zwią zana z dominacją prawej półkuli mózgu (ryc. 86) lewor ęczność może też stanowić potencjalne zagrożenie dla właściwego przystosowania społecznego i psy-

chicznego. Często szczytowe złe samopoczucie i koncentracja uwagi na własnej inności

292



wystę pują w okresie nasilonego dojrzewania płciowego. W piśmiennictwie panuje

przekonanie, że dziecko, u którego ujawnia się sk łonność do używania lewej r ęki,

warto w pewnych sytuacjach zachęcać do zmiany r ęki na prawą .

Ryc. 86. Lateralizacja czynności a dominacja półkul mózgowych u lewor ęcznego dziecka [Sovak 1962, cyt.

wg Bogdanowicz 1992, s. 17]

Problem zak łóceń, które mogą wystą pić w efekcie niedoskonałego przebiegu

procesu lateralizacji, dalece jednak wykracza poza samo zagadnienie lewor ęczności.

Znamienne jest, że różnego rodzaju zaburzenia rozwoju obserwuje się nie tylko u dzieci

z wyraźną lewor ęcznością , wystę pują cą na tle ogólnej wyraźnej lewor ęczności, co

przede wszystkim z dominacją skrzyżowaną , osłabioną oraz zmienną [Spionek, Wło-

darski 1979].

Bogdanowicz [1992] referuje wyniki wielu badań ukierunkowanych na rozpo-

znawanie ewentualnych zaburzeń motoryki i orientacji u dzieci, zaburzeń będą cych

skutkiem nieprawidłowej lateralizacji. W badaniach obserwowano m. in. mniejszą

sprawność ruchową i orientację przestrzenną u lewor ęcznych. Spionek [1964] wskazy-

wała jednak, że takie zjawisko dotyczy tylko nielicznych lewor ęcznych. Widoczna była

również zaburzona sprawność w przypadkach dzieci o tzw. patologicznej lewor ęczno-

ści, będą cej skutkiem uszkodzenia lewej, pierwotnie dominują cej, półkuli mózgowej

oraz w konsekwencji przyjęcia kierują cej roli przez półkulę prawą , jakby z koniecz-ności. Również regres notowano u dzieci niesłusznie przeuczanych na prawą r ęk ę.

U dzieci lewor ęcznych i z nieprawidłową lateralizacja obserwowano zaburzenia orien-

293



tacji w lewej i prawej stronie schematu ciała i przestrzeni (m. in. wskazanie swej

lewej i prawej r ęki, nogi, oka lub wskazanie drogi w lewo, w prawo).

Przyjmuje się, że w przypadkach nasuwają cych się jakichkolwiek wą tpliwości

dziecko powinno być zbadane w poradni psychologicznej. Bogdanowicz [1992] uznaje

za najbardziej rozsą dne stanowisko, zgodnie z którym ostatnie zdanie należy do

samego zainteresowanego, a więc do dziecka.

4. ONTOGENETYCZNA ZMIENNOŚĆ LATERALIZACJI

Na ogół istnieje zgodność, że w pierwszych miesią cach życia wystę puje obu-

r ęczność. W tabeli 29 ukazano procentową dominację prawej i lewej kończyny górnej

oraz procent obur ęczności [wg Peiper 1956]. Widać, że w 4-7 miesią cu życia domina-

cja prawej r ęki jest niewielka, przy czym w 4 i 5 miesią cu życia obserwuje się wyją t-kowo duży odsetek niemowlą t obur ęcznych. Później już między 8 a 12 miesią cem życia

przewaga liczby dzieci prawor ęcznych jest bardzo widoczna, stopniowo wzrasta i wy-

nosi od 65,0% do 88,0%.

Tab. 29. Dominacja manualna niemowlą t (w %), wg Peiper [1956]

Objawy przewagi czynnościowej jednej r ęki widoczne są więc bardzo wcześ-

nie, tj. od około 8 miesią ca życia. Do 3-4 roku życia w wykonywaniu różnych czyn-ności obserwuje się jednak nadal częstą zmianę r ęki dominują cej, przy czy wcześniej

ustala się prawor ęczność niż lewor ęczność. Z chwilą pójścia do szkoły, a więc w 6-7

roku życia większość dzieci jest wyraźnie prawo- lub lewor ęczna, obur ęczność spotyka

się już wówczas wyją tkowo rzadko [Bruml 1972; Groden 1969]. Niektórzy badacze

wskazywali na nauk ę pisania jako czynnik decydują cy w kształtowaniu się prawo-

ręczności [Kaczeńska, Dilling-Ostrowska 1962]. Z badań prowadzonych przez Kosz-

czyca [1991] wynikało, że dzieci już w wieku 7 lat osią gają wysoki poziom asymetrii

morfofunkcjonalnej. Przy czym asymetria morfologiczna wykazywała w kolejnych

latach nieznaczne tendencje do powiększania się (różnice w długości stóp, obwodów

największych przedramion i podudzi). W zakresie jednak takich cech funkcjonalnych,

jak równowaga statyczna, dok ładność ruchów kończyn górnych, siła mięśni kończyn

górnych i dolnych, różnice wraz z wiekiem powiększały się u obu płci w badanymokresie od 7 do 10,5 roku życia.

W badaniach prowadzonych przez Szopę, Mleczk ę i Cemplę [1985] oceniano

wskaźniki lateralizacji czasu reakcji i orientacji przestrzennej. Próby czasu reakcji wy-

294



5. METODY BADANIA LATERALIZACJI

Lateralizacja jest wyrazem asymetrii funkcjonalnej, czyli wyboru i pewnej

przewagi kończyny czy narzą du określonej strony ciała. Stą d lateralizacja bywa też

nazywana przewagą stronną . Przyk ładem jest tu prawo- i lewor ęczność, prawo- i lewo-

oczność, prawo- i lewonożność, preferencja w zakresie zak ładania nóg czy wybór nogi

odbijają cej w skoku.

Bogdanowicz [1992], dokonują c przeglą du metod badania lateralizacji u dzieci,

wyróżnia: a) ocenę dominacji r ęki, b) ocenę dominacji oka, c) ocenę dominacji nogi,

d) ocenę dominacji ucha. W różnych krajach świata korzysta się tradycyjnie z metod

pomiaru opracowanych przez różnych autorów [N. Pfinoda, R. Zazzo, Z. Matejćek iZ. Żlab, A. J. Harris, W. Gaddis, M. Stanbak i inni].

W Polsce najpowszechniej wykorzystywana jest dotą d metoda opracowana

przez Zazzo i Galifret-Granjon [Zazzo 1974]. (1) Do oceny dominacji r ęki służą próby:

• Karty - wyk ładanie 32 kart pasjansowych.

• Marionetka (diadonokineza) - wykonywanie r ęk ą uniesioną i zgiętą w łokci

szybkich ruchów obrotowych dłonią , dzięki uruchomieniu nadgarstka (ocenia

się precyzję i szybkość). Oblicza się tu wskaźnik dominacji manualnej (WDM):

Dodatnie wskaźniki wskazują na prawor ęczność, ujemne na lewor ęczność, a

wskaźnik bliski zero na obur ęczność.

295



(2) Ocena dominacji oka:

• Patrzenie na mały przedmiot przez otwór w przesłonie,

• Zaglą danie do buteleczki.

(3) Ocena dominacji nogi:

• Klasy - naśladowanie gry w „klasy",

• Kopanie klocka.

Podajemy też w tym miejscu uproszczoną metodę oceny stopnia lateralizacji,

opracowaną przez N. Wolańskiego [cyt. wg Malinowski, Wolański 1988, s. 291-292]:

(1) Asymetria patrzenia - test lunety

• Sprzęt i pomoce: luneta lub przedmiot (rurka) ją imitują cy.

• Sposób wykonania: badanemu poleca się spojrzeć przez lunetę na dowolny

przedmiot znajdują cy się naprzeciw niego.

• Ocena: notuje się, któr ą r ęk ą badany wziął lunetę, oraz którym okiem przez

nią patrzył: 1 = badany przyk łada lunetę do lewego oka, posługują c się lewą r ę

k ą , 2 = do prawego oka prawą r ęk ą , 3 = do lewego oka prawą r ęk ą , 4 = do pra

wego oka lewą r ęk ą .

(2) Asymetria ruchu r ęki - test profilu

• Sprzęt i pomoce: ołówek, kartki papieru.• Sposób wykonania: badanemu poleca się narysować profil głowy człowieka.

• Ocena: 1 = rysuje profil lewą r ęk ą zwrócony twarzą w prawo, 2 = prawą r ęk ą

zwrócony w lewo, 3 = lewą r ęk ą zwrócony w lewo, 4 = rysuje prawą r ęk ą profil

zwrócony w prawo.

(3) Asymetria ruchu r ęki - splatanie dłoni (hand clasping)

• Sposób wykonania: badanemu poleca się splecenie dłoni (na przemian palca

mi), test powtarza się 3-krotnie.

• Ocena: 1 = badany nak łada kciuk lewej r ęki na kciuk prawej, 2 = kciuk prawej

r ęki na kciuk lewej, 3 = różnie w kolejnych próbach.

(4) Asymetria ruchu nóg - test przeskoku

• Sprzęt i pomoce: przeszkoda do przeskakiwania (deska, ławeczka) wysokości

15 cm.• Sposób wykonania: badany z krótkiego rozbiegu przeskakuje przez przeszko

dę, odbijają c się samorzutnie wybraną nogą ; próbę powtarzamy 3-krotnie.

• Ocena: 1 = badany odbija się zawsze lewą nogą , 2 = prawą nogą , 3 = lewą lub

prawą nogą w kolejnych próbach.

(5) Asymetria ruchu nóg - test pisania

• Sposób wykonania: badanemu poleca się narysować nogą na podłodze (ziemi)

wielk ą „pisaną " liter ę D.

• Ocena: 1 = pisze lewą nogą , 2 = pisze prawą nogą .

(6) Asymetria ruchu nóg - test zak ładania nóg (legfolding)

• Sposób wykonania: badanemu polecamy usiąść na krześle (taborecie, ławeczce)

odpowiednim do jego wysokości ciała i założyć nogę na nogę, próbę powta

rzamy 3-krotnie.• Ocena: 1 = badany zawsze zak łada nogę lewą na prawą , 2 = zawsze prawą na

lewą , 3 = różnie w kolejnych próbach.

296



Szczegółowy opis metod w ocenie lateralizacji podaje Stok łosa [1998, p. też aneks]:

(1) Dominację manualną badano testami:

• chwytania przedmiotu

• odk ładania kart

• stawiania kresek

• zdolności siłowych mięśni zginaczy palców.(2) Dominację funkcjonalną kończyny dolnej badano testami:

• stania na jednej nodze

• skakania na jednej nodze

• „gry w klasy"

• wchodzenia na krzesło• chodzenia z zamkniętymi oczami.

(3) Lateralizację twarzy określano, stosują c 8 prób z testu Kwinta.

(4) Dominację oczną badano testami:

• celowania

• podglą dania.

Na podstawie formuły dominacji ocznej, r ęcznej i nożnej ustalano stronność

(boczność) ciała. Gdy osobnik był prawor ęczny, prawonożny i prawooczny, to przyj-

mowano, że boczność jest jednorodna prawostronna. Odwrotnie w przypadku lewoocz-

ności, lewonożności i lewor ęczności. W sytuacji uzyskania różnych kombinacji domi-

nują cych stron przyjmowano, że boczność jest niejednorodna, nie ustalona. Ta sama

autorka opisuje też inne metody badania asymetrii [Stok łosa 1995].

Dla oceny stopnia lateralizacji (przewagi stronnej) Szopa, Mleczko, Żak [1995]

przyjęli unormowany wskaźnik lateralizacji (WL) według nastę pują cej formuły:

gdzie: P - wartość pomiaru kończyny prawej

L - wartość pomiaru kończyny lewej.

297



W analizie wskaźnika asymetrii (WA) przyjmowano, że średnia powyżej 1,0

stanowi prawor ęczność, a poniżej 1,0 określa lewor ęczność. Wskaźnik ten stosowano

w celu porównania poziomu asymetrii różnych cech, zarówno morfologicznych, jak

i funkcjonalnych. Kryterium określają ce dominują cą r ęk ę stanowił rezultat wyższy

o co najmniej 10%.

W koncepcjach modeli lateralizacji spotyka się też propozycję rezygnacji z ba-

dania dominacji ocznej, jako równoległego kryterium oceny boczności, co uzasadniasię słabą korelacją dominacji oka oraz r ęki i nogi [Hiscock, Kinsbourne 1982; Bogda-

nowicz 1992].

Koszczyc i Sekita zaproponowali własny test asymetrii funkcjonalnej [wg

Koszczyc, Sekita 2000; Guła-Kubiszewska, Lewandowski 2000].

1) Test wielkości asymetrii funkcjonalnej obejmował:

• szybkość ruchów manualnych - próba stukania w kr ążki,

• szybkość ruchów kończyn dolnych - tapping test Fleishmana,

• siłę mięśni kończyn górnych - rzut piłk ą lekarsk ą 1 kg w pozycji siedzą cej,

• siłę mięśni kończyn dolnych — próba skoku jednonóż z miejsca.

2) Test w kierunku asymetrii funkcjonalnej obejmował elementy ukazane w tabeli 30.

Tab. 30. Kolejność prób testowych [wg Koszczyc, Sekita 2000]

Na podstawie analizy problemu i przeglą du piśmiennictwa [Spionek 1964, 1969;

Malinowski, Wolański 1988; Olex-Mierzejewska 2001] proponujemy przedstawioną

w tabelach 31 i 32 - dodatkową ocenę lateralizacji funkcjonalnej kończyn, opartą na

ankiecie wywiadzie.

298



Tab. 31. Ocena lateralizacji funkcjonalnej kończyn górnych

Zaznacz, w której r ęce trzymasz:

Ocena wyników:

36-40 wyraźna prawor ęczność PR - prawa r ęka

29-35 słaba prawor ęczność LR - lewa r ęka

20-28 ambidekstria 13 — 19

słaba lewor ęczność 8-12

wyraźna lewor ęczność

Tab. 32. Test do określenia dominacji funkcjonalnej kończyn dolnych

Zaznacz, któr ą nogą wykonujesz (wykonał byś):

Ocena wyników:

27 - 30 wyraźna prawonożność PN - prawa noga

22 - 26 słaba prawonożność LN - lewa noga

15-21 ambidekstria 10-14słaba lewonożność 6-9

wyraźna lewonożność

299



6. SYMETRIA, ASYMETRIA I LEWOR ĘCZNOŚĆ W SPORCIEORAZ PROBLEMY TRENINGU SYMETRYZACJI RUCHÓW

W sporcie szczególnie istotne jest sprawne funkcjonowanie całego uk ładu ner-wowego i ruchowego, od doskonałości działania którego zależy w pierwszej kolejnościefektywność wykonywania wszelkich ruchów. Złożone czynności ruchowe wymagają przejawiania pełnej koordynacyjnej doskonałości działania obu półkul mózgowych. Zaszczególnie złożone uznaje się ruchy z symetrią jednoczesną , a więc takie gdzie w jed-nakowym czasie ruch wykonuje prawa i lewa strona ciała [Starosta 1993]. Łatwiejsza jest już symetria ruchów przesunięta w czasie (naprzemianstronna), jak np. w biegugdzie po pełnym ruchu jedną nogą wystę puje analogiczny ruch drugą nogą .

Starosta [1993] czynności ruchowe wystę pują ce w sporcie dzieli na: (a) syme-tryczne, (b) asymetryczne, (c) mieszane.

Jednym z problemów wystę pują cych wśród sportowców, podobnie jak u ludzi jednostronnie ciężko pracują cych, jest obawa o wr ęcz patologiczne zmiany jakie wy-wołać może daleko posunięta długotrwała asymetria funkcjonalna na kształtowanie

asymetrii ciała ludzkiego. Pomiary asymetrii morfologicznej, z uwagi na stosowanie powszechnie przyjętych wystandaryzowanych metod badawczych, pozwalają na jedno-

znaczne wnioskowanie o wielkości i kierunku tego zjawiska. Współzależność zaś funkcjize zmianami morfologicznymi zachodzą cymi u człowieka wskazuje na potrzebę kompleksowej oceny tego zjawiska. Badania w tym zakresie prowadzili m. in. Czar-nocka-Karpińska [1953] oraz Wolański [1957, 1962],

Wskazuje się, że w sporcie wyczynowym osoby leworęczne (zwane też mań-kutami) mogą , szczególnie w niektórych dyscyplinach sportu, zyskiwać pewną prze-wagę. Może to dotyczyć przede wszystkim sportów walki (boks, zapasy, szermierka),ale tak że niektórych gier sportowych, gdzie zawsze reakcje osoby lewor ęcznej mogą cechować się odmiennością i wr ęcz być dla przeciwnika zaskakują ce. Starosta [1993]sugerował nawet w tym miejscu, że wystę pują szczególne możliwości osób leworęcz-

nych do przejawiania szybkiej reakcji i wyją tkowej wrażliwości mięśniowo-ruchoweji wzrokowej. W ogóle lewor ęczni zdają się uzyskiwać częściej sukcesy w sporcie niż

może na to wskazywać ich odsetek w populacji. Ljach [1989, cyt. wg Starosty 1993] prowadził badania nad indywidualnym poziomem rozwoju zdolności koordynacyjnychi stwierdził, że w 75% przypadków rezultaty osób leworęcznych były lepsze w za-

kresie celności rzutów oraz w niektórych ćwiczeniach w grach sportowych. Podob-nie dzieci obur ęczne również zyskiwały wyraźną przewagę nad prawor ęcznymi rówie-śnikami w zakresie wielu zadań wymagają cych koordynacji. Ten bardzo optymistycznyobraz dotyczą cy kształtowania się poziomu zdolności koordynacyjnych u osób lewo-r ęcznych i ambidekstrów nie znajdował jednak potwierdzenia w innych wcześniej już cytowanych badaniach [Spionek, Włodarski 1979; Bogdanowicz 1992].

Do koordynacyjnie najbardziej złożonych należą ruchy całego ciała połą czonez obrotami. Takie ruchy wystę pują w życiu codziennym, w tańcu, w sporcie. Prowa-dzono w tym zakresie obserwacje, które najpierw doprowadzi ły do wyników o „natu-ralnym kierunku obrotów, tj. w lewo". Późniejsze jednak obszerne badania nie potwier-dziły wcześniejszych wyników i wskazały, że „naturalnym kierunkiem wykonywaniaćwiczeń mogą być obroty w lewo, jak też w prawo". Możliwa jest też zmiana wiodą ce-

300



go kierunku w różnym wieku i okresach treningowych [Starosta, Dę bczyńska, Starosta

1991; Starosta 1993].

W sporcie wyczynowym pewna nadzieja na duży postę p wyników sportowych

wiąże się ze specjalnym uzupełniają cym kształtowaniem symetrii ruchów. „Proces ten

skierowany na wyrównanie umiejętności prawej i lewej strony ciała nazwano symetry-

zacją ruchów" [Starosta 1990]. W tych działaniach widziano szansę na uruchomienie

dodatkowych rezerw i podniesienie pu łapu możliwości sportowców. Chodzi tutajo kształtowanie przez trening mniej sprawnej strony ciała oraz o zachowanie harmonii

między asymetrycznym a symetrycznym przygotowaniem ruchowym [Nawrocka 1957;

Młodzikowski, Stapiński 1968; Starosta 1982, 1990, 1993].

Istotą postę powania staje się naprzemienne rozwijanie symetrii i asymetrii oraz

na tej drodze tworzenie logicznej konstrukcji wszechstronnego kształtowania motoryki.

Progresja wyników w zakresie asymetrycznej specjalizacji zapewnia odwoływanie się

do ćwiczeń symetrycznych. Uzasadnienie dla takiego cyklicznego kształtowania syme-

trii i asymetrii stanowić ma zasada transferu czynności ruchowych, co potwierdzano

w badaniach eksperymentalnych [Starosta 1990]. Mamy w tym przypadku do czynienia

ze specyficzną odmianą transferu, którego mechanizm sprowadza się do przenoszenia

wprawy z jednej strony ciała na drugą . Ten rodzaj przenoszenia umiejętności rucho-

wych niektórzy autorzy [Nawrocka 1957; Starosta 1990; Koszczyc, Sekita 2000; Gie-rat, Górska 2000; Guła-Kubiszewska, Lewandowski 2000] nazywają transferem bila-

teralnym (obustronnym). Transfer bilateralny opiera się na stworzeniu specyficznych

dróg w uk ładzie nerwowym i dwukierunkowym torowaniu impulsów z prawej półkuli

mózgowej do lewej lub odwrotnie. Dodatkowe uzasadnienie dla treningu symetryzacji

stanowi teoria czynnego wypoczynku, której potwierdzenie znajduje się w „odczuwa-

niu świeżości" po stronie dominują cej, przy równoczesnym wykonywaniu ćwiczenia

słabszą stroną ciała.

301



XVIII. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A STARZENIE SIĘ OSOBNIKA I POPULACJI

1. WZROST ZNACZENIA PROBLEMATYKI LUDZI STARYCH

Populacja ludzi zamieszkują cych naszą planetę staje się coraz starsza. Ocenia

się, że w cią gu 25 lat ogólna liczba ludzi starszych (ponad 60-łetnich) wzrośnie z 605

milionów w 2000 r. do 1,2 miliarda w roku 2025. W wielu krajach rozwiniętych już

dzisiaj jest więcej osób 60-letnich i starszych aniżeli tych poniżej 15 roku życia. Gwał-townie zmienia się więc proporcja udziału ludzi w starszym wieku w populacji. Przewi-

duje się, że w niektórych tak wielkich krajach rozwijają cych się jak Brazylia, Chiny czy

Nigeria w cią gu nastę pnych 25 lat liczba ludzi powyżej 60 roku życia podwoi się.

Również polskie społeczeństwo zaczyna się starzeć. Według prognoz demogra-

fów w latach 2010-2020 przybędzie nam ok. 2 min osób w wieku poprodukcyjnym. Już

w 2030 r. co czwarty Polak będzie emerytem. O ile w 2000 r. było ok. 14% ludności wwieku poprodukcyjnym, to we wspomnianym roku 2030 liczba ta wzrośnie do 24%.

Średnia wieku ludzi mieszkają cych w Polsce będzie wówczas wynosiła 44 lata, kiedy

w roku 2002 wynosiła ona 35 lat. Duża liczba osób starszych spowoduje wzrost wydat-

ków na pomoc społeczną i opiek ę zdrowotną oraz równocześnie stworzy nowe, niezna-

ne wcześniej na tak ą skalę potrzeby. Odczuwają to już kraje zachodniej Europy, które

zaczęły się starzeć znacznie wcześniej. Mamy nadzieję, że i w Polsce sytuacja społecz-

na wymusi, a sytuacja gospodarcza umożliwi, powstanie również ogromnego rynku

ofert w sferze różnych form aktywności fizycznej ukierunkowanej na specyficzne po-

trzeby osób starszych. Niewą tpliwie też wraz z oczekiwanym dłuższym życiem Pola-

ków, wzrostem dobrobytu i radykalną poprawą struktury wykształcenia, wzrastać też

będą aspiracje ludzi starszych.

Ludzie nie tylko chcą żyć dłużej, ale również utrzymywać do późnej starości

niezależność oraz dobrą jakość życia. Wiele badań naukowych zostało ukierunkowa-

nych na prewencję przedwczesnej funkcjonalnej niewydolności oraz obniżenie zacho-

rowalności i zwiększenie długości i jakości życia ludzkiego. W szczególności badania

prowadzi się m.in. nad wpływem aktywności fizycznej na redukcję: chorób serca, otyło-

ści, nadciśnienia, cukrzycy, osteoporozy, depresji, upadków i różnych kontuzji. Wpły-

wają ca na poprawę siły mięśniowej i wytrzymałości aktywność fizyczna może mieć

wyją tkowe znaczenie u osób starszych z różnymi ograniczeniami sprawności. Badania

prowadzone w USA w Center for Diseases Control (CDC) wskazują , że każdy dolar

zainwestowany w aktywność fizyczną (czas + wyposażenie) oszczędza 3,20 dolarów,

które przeznaczono by na opiek ę medyczną . W deklaracji CDC przyjęto zatem, że

302



„sedenteryjny tryb życia to jak gra w ruletk ę własnym zdrowiem" (ang. a sedentary

lifestyle is hazardous to your health). W 1999 r., w czasie Międzynarodowego RokuOsób Starszych, WHO propagowała globalną inicjatywę ukazania korzyści z chodzenia pieszo przez osoby starsze.

Starzenie się jest procesem nieuchronnym i nieodwracalnym. Istnieje wiele teo-rii, w których próbuje się procesy te objaśniać. Jak komentuje J. Drabik [1995], wszyst-

kie te teorie są raczej w sferze hipotez niż naukowych dowodów.

WYBRANE GŁÓWNE TEORIE OBJAŚ NIAJĄ CE PROCES STARZENIA SIĘ

• obniżanie się aktywności enzymów naprawczych DNA,• ekspresja genów starzenia się,• zatrzymanie zegara wewnętrznego (komórki dzielą się ograniczoną liczbę razy),• obniżanie się aktywności uk ładu immunologicznego,• obumieranie nieodtwarzają cych się komórek mózgowych,• aktywacja wolnych rodników [Saxson i Etten 1978, cyt. wg Drabik 1995].

Przyczyną ponad połowy zgonów wśród osób starszych są choroby sercowo-naczyniowe. W wieku 65-85 lat odsetek ten jeszcze bardziej wzrasta. Niewłaściwy poziom cholesterolu HDL i LDL, zbyt duże ciśnienie krwi, cukrzyca i przerost lewejkomory to główne czynniki ryzyka po 65 roku życia. Ponieważ czynniki sprzyjają cewystę powaniu chorób sercowo-naczyniowych mają charakter epidemii i są główną przyczyną przedwczesnych zgonów, tworzy się całe strategie interwencyjne nastawionena bezpośrednią redukcję tych niepożą danych czynników. Innym poważnym proble-mem starości jest niepełnosprawność często spowodowana upadkami, które doprowa-dzają do złamań i kalectwa. Ryzyko z kolei upadków rośnie wraz z obniżają cą się siłą mięśni, ograniczeniami ruchomości w stawach i zaburzeniami równowagi. Szacuje się,

że gdyby społeczeństwo było aktywne fizycznie, to wówczas liczbę zgonów można

by zmniejszyć o 25-33% [Bauman 1998]. Obniżona aktywność fizyczna u osób starszych jest uważana za czynnik równie

niebezpieczny, jak i nadciśnienie, palenie tytoniu, otyłość czy podwyższony poziomcholesterolu. Badania dowiodły, że ograniczona aktywność fizyczna jest niezależnymczynnikiem ryzyka przedwczesnej śmiertelności.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 1996 r. w Heidelbergu ogłosiłaWytyczne dotycz ą ce propagowania aktywno ści fizycznej w śród osób starszych [Wy-tyczne... 1997], w których m.in. wskazuje się na nastę pują ce społeczne uzasadnienie dlazwiększenia aktywności fizycznej:

303



SPOŁECZNE UZASADNIENIE DLA ZWIĘKSZENIA AKTYWNOŚCI

FIZYCZNEJ PRZEZ OSOBY STARSZE (wg WHO)

• Zmniejszenie kosztów opieki zdrowotnej i opieki społecznej. Brak aktywności

fizycznej i siedzą cy tryb życia zmniejszają niezależność i przyczyniają się do wy

stą pienia wielu chorób przewlek łych. Aktywny fizycznie styl życia może pomócw opóźnieniu pojawienia się słabości fizycznej i chorób, znacznie w ten sposób

zmniejszają c koszty opieki zdrowotnej i społecznej.

• Zwiększenie zdolności do pracy osób w podeszłym wieku. Osoby starsze mogą wnosić duży wk ład w życie społeczne. Fizycznie aktywny styl życia pomaga star

szym osobom utrzymać niezależność czynnościową i optymalizuje stopień, w ja

kim są one w stanie aktywnie uczestniczyć w społeczeństwie.

• Promocja pozytywnego i aktywnego obrazu osób starszych. Społeczeństwo, które

sprzyja aktywnemu fizycznie stylowi życia osób starszych, może lepiej czerpać ko

rzyści z bogactwa doświadczeń i wiedzy posiadanej przez starszych członków

społeczeństwa.

Niestety nie znaleziono dotą d dowodów, że aktywność fizyczna może wnikać

tak głę boko i przeciwdziałać istocie któregokolwiek z wyżej wymienionych procesów

starzenia się osobnika. Aktywność fizyczna pozwala jednak na lepsze wykorzystanie

danego nam potencjału biologicznego (genetycznego), wyznaczają cego długość i jakość

naszego życia.

2. POZIOM SPRAWNOŚCI I AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJW POPULACJI LUDZI STARSZYCH

Nie istnieje jeden model jasno definiują cy populację osób starszych, a raczej

obok siebie wystę pują różnorodne koncepcje. Ponieważ jednak w populacji obserwuje

się dość ścisły zwią zek między czasem (liczbą lat życia) a procesem starzenia się, wiek

kalendarzowy jest zawsze wstę pnie przyjmowany jako kryterium identyfikacji danego

osobnika. Spirduso [1995] proponuje przyjęcie nastę pują cych kategorii:

KRYTERIA IDENTYFIKACJI LUDZI STARYCH

WEDŁUG WIEKU KALENDARZOWEGO [wg Spirduso 1995]

• „młodzi - starzy" (young - old) - 65-74 lat,

• „starzy" (old) - 75-84 lat,

• „starzy - starzy" (old - old) - 85-99 lat• „najstarsi - starzy" (oldest - old) > 100 lat

304



lub też:

• sześćdziesięciolatkowie - 60-69 lat

• siedemdziesięciolatkowie - 70-79 lat

• osiemdziesięciolatkowie - 80-89 lat

• dziewięćdziesięciolatkowie - 90-99 lat

• stulatkowie -100 +

Spadek sprawności i wydolności fizycznej z wiekiem jest fizjologiczny i nie-

uchronny, ale przebiega on u poszczególnych osób w różnym tempie i nasileniu. Nie-

wą tpliwie opóźnianiu tych procesów może sprzyjać utrzymywanie do późnej starości

aktywności fizycznej. Przyjmuje się, że spadek wydolności VO2max poniżej 1,0 l/min, tj.

ok. 15-16 ml*kg -1 -min -1 (co odpowiada wydatkowi energii ok. 5 kcal/min), powoduje,

że osoba nie jest już zdolna do wykonywania podstawowych czynności dnia

codziennego i utrzymania niezależnego statusu własnego życia [Shephard 1987].

Wyznaczono, że zdolność do biegu z pr ędkością 8 km-godz-1

stanowi próg

możliwości prowadzenia normalnej, samodzielnej życiowej aktywności. Przyjmuje

się, że jeszcze w siódmej dekadzie życia prawidłowy poziom poboru tlenu winien umężczyzn wynosić 35-40 ml*kg

-1-min

-1[Oja, Tuxworth 1995]. Zwyk ły marsz

normalnym krokiem na twardej powierzchni podejmowany przez kobietę o masie ciała

62 kg wymaga utrzymywania ww. minimalnego poziomu sprawności. Niestety,

przeciętny poziom sprawności już 70-letnich kobiet ( VO2max =1,3 l/min) jest bliski

granicznego progu, a wiele kobiet 75-letnich nie może już utrzymywać zadowalają cej

samodzielności w wykonywaniu podstawowych codziennych czynności.

We wszystkich populacjach wystę puje powszechna tendencja do obniżania się

aktywności fizycznej wraz z wiekiem. Różny jest tylko poziom i tempo tego spadku.

W USA (ryc. 87) obserwowano, że o ile jeszcze w wieku 25 lat odsetek mężczyzn

o odpowiedniej aktywności fizycznej (3 kcal/kg i więcej) w czasie wolnym osią ga ok.

40%, to już w wieku 50 lat wynosił nieco powyżej 20%, a w 80 roku życia najwyżej

10% [Stephens 1987, cyt. wg Drabik 1995]. Tymczasem badania naukowe wskazują wyraźnie na bezpośredni zwią zek, jaki zachodzi między małą aktywnością fizyczną

a przedwczesną śmiertelnością .

Z wiekiem wybitnie pogarsza się sprawność fizyczna. Obserwowano, że wśród

kobiet z północnej Irlandii w wieku powyżej 55 lat u ok. 10% siła kończyny górnej jest

już tak mała, że nie potrafią one podnieść ciężaru równego 20% ich masy ciała. Maleje

również siła kończyn dolnych. 37% mężczyzn oraz 60% kobiet w wieku od 55 lat do

74 lat nie jest w stanie utrzymać ciężaru swego ciała w pozycji stoją cej, przy zgięciu

stawów kolanowych do k ą ta ok. 90° [MacAuley 2001]. Nawet u zdrowych ludzi wystę-

puje spadek sprawności fizycznej z wiekiem. Rocznie traci się ok. 1% ogólnej wydolno-

ści fizycznej oraz 3,5% siły kończyn dolnych [Sketton i wsp. 1994].

W Polsce ciekawe i obszerne badania nad stanem zdrowia i sprawnością popu-

lacji ludzi starszych, zamieszkują cych w roku 2000 w mieście lub na wsi, prowadzili

B. Bień i B. Synak [2001], a wyniki porównywano z podobnymi badaniami sprzed

30 lat. Sprawność ruchową i niezależność w zakresie lokomocji oceniano na podstawie:

(1) możliwości chodzenia po domu i swobodnie poza domem, (2) chodzenia po domu

305



i z trudnością poza domem, (3) chodzenia po domu, ale braku możliwości poruszania

się poza domem, (4) braku możliwości poruszania się po domu i trwałego pozostawania

w łóżku, fotelu, wózku inwalidzkim itp. Główna konkluzja z tych badań brzmiała: „stan

zdrowia i sprawność osób starszych na wsi są drastycznie gorsze niż w mieście - świad-

czą o tym zarówno subiektywne jak i zobiektywizowane wskaźniki zdrowia populacji.

Parametry te uległy istotnemu pogorszeniu w okresie ostatnich 33 lat".

Ryc. 87. Odsetek osób o aktywności fizycznej (3 kcal/kg i więcej) w czasie wolnym na przyk ładzie populacji

męskiej USA [Stephens 1987, cyt. wg Drabik 1995, s. 70]

Kolejne badania nad stanem zdrowia i sprawności populacji osób w zaawanso-wanej starości w środowisku dużego miasta i na wsi w Polsce prowadziły B. Wojszel

oraz B. Bień [2001]. Jako narzędzie badania zastosowano m.in. kwestionariusz EASY-

CARE - w zasadniczej części przeznaczony do oceny sprawności w zakresie instru-

mentalnych czynności dnia codziennego (I-ADL). Uderzają ce są różnice pomiędzy

miastem i wsią (we wszystkich przypadkach, z wyją tkiem możliwości wykonywania

prac domowych, statystycznie istotnie gorsze na wsi) oraz skala problemów. Na przy-

k ład 36% w mieście i 56% na wsi potrzebuje pomocy w przygotowaniu zwyk łych po-

siłków, 50% w mieście i 61% na wsi nie może wykonać samodzielnie podstawowych

zakupów, a 26% w mieście i ponad 47% osób starszych na wsi skazanych jest na pomoc

przy przemieszczaniu się po schodach (tab. 33).

306



Tab. 33. Uzależnienie osób starszych w mieście (M) i na wsi (W) w instrumentalnych

czynnościach dnia codziennego (I-ADL) - wg B. Wojszel, B. Bień [2001, s. 51]

Liczebność Funkcje I-ADL Miejsce zamieszkania

n %

Istotność różnic

miasto - wieś

1) Prace domowe M

W

150

161

65,2

69,1

NS

2) Przygotowanie posiłków

M

W

83

130

36,1

55,8

***

3) Zakupy

M

W

115

143

50,0

61,4

**

4) Rozporzą dzanie pie-

niędzmi

M W

86 126

37,4

54,1

***

5) Korzystanie z telefonu

M

W

44

151

19,1 64,8

***

6) Przyjmowanie lekarstw

M

W

48

80

20,9

34,3

**

7) Chodzenie poza domem

M W

83

109

36,1

46,8

*

8) Poruszanie się po miesz-

kaniu

M

W

18 52

7,8

22,3

***

9) Chodzenie po schodach

M W

59

110

25,7

47,2

***

* - różnica na poziomie p<0,05 ** -

różnica na poziomie p<0,01 *** -

różnica na poziomie p<0,001 NS -

różnica statystycznie nieistotna

W cytowanych wyżej badaniach [Wojszel, Bień 2001] wykorzystywano również

ciekawą skalę codziennej aktywności fizycznej dla osób w starszym wieku, opracowaną

przez G. Grimby'ego i zmodyfikowaną przez ww. autorki (tab. 34).

Wyniki obserwacji wskazują , że ryzyko przedwczesnej śmierci rośnie wraz ze

zmniejszoną aktywnością fizyczną wyrażoną np. poprzez mniejszy tygodniowy

wydatek energetyczny. Potwierdzały to m.in. rezultaty badań wychowanków Harvardu

z lat 1962-1985 [Paffenbarger i wsp. 1994], u których obserwowano wyraźne zależności

między aktywnością fizyczną i wydolnością fizjologiczną a długością życia. Ci wycho-

wankowie, którzy byli mniej aktywni (i tym samym mniej sprawni), żyli znacznie kró-

cej niż ich aktywni rówieśnicy. Ryzyko jest równolegle zależne od wieku, palenia pa-

pierosów, nadciśnienia, otyłości i długości lat życia rodziców. Wychowankowie, którzy

w notowanym okresie 9 lat spacerowali mniej aniżeli 5 km tygodniowo, czy też poko-nywali mniej aniżeli 20 pięter (ok. 400 stopni) w cią gu tygodnia, odpowiednio wyka-

zywali o 27% i 22% wyższy wskaźnik śmiertelności. Podobnie mężczyźni mniej

aktywni, poniżej 2000 kcal na tydzień, mieli wskaźnik śmiertelności o 40% wyższy.

307



W ogóle stwierdzono, że brak marszu, wchodzenia na stopnie oraz aktywności rekre-acyjnej, która wymaga co najmniej 4,5 MET intensywności wysiłku, może być nieza-leżnym czynnikiem sprzyjają cym ryzyku choroby i przedwczesnej śmiertelności.

Tab. 34. Skala codziennej aktywności fizycznej wg G. Grimby'ego [zmodyfikowana -

Wojszel, Bień 2001, s. 49]

3. TEST SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ DLA OSÓB STARSZYCH(THE FULLERTON FUNCTIONAL FITNESS TEST)

Test ten powstał w Carolina State University (USA) i jest zalecany przez Mię-dzynarodową Radę Nauk o Sporcie i Wychowaniu Fizycznym (ICSSPE — CIEPSS) jakowyją tkowo użyteczny w wielowymiarowej ocenie sprawności (kondycji) fizycznej(functional fitness) osób w wieku starszym, tj. powyżej 60 roku życia [Bailey 2001].Test został opublikowany po raz pierwszy w 1997 r. [Rikli, Jones 1997], jako tzw. test boiskowy (nie laboratoryjny) oraz miał dawać możliwie wiarygodny i całkowity obrazindywidualnej i populacyjnej zmienności w zakresie funkcjonalnych możliwości osóbw starszym wieku. Takie bowiem powszechnie używane w ocenie skale, jak: Activity of

Daily Living (ADL) oraz Instrumental Activities of Daily Living (I-ADL), mają swojeliczne ograniczenia i nie dają w szczególności obrazu stopniowego obniżania się z wie-kiem sprawności fizjologicznej u danego osobnika [Jones, Rikli 2001].

308



Fullerton Functional Fitness Test ma - w założeniu - oceniać te wszystkie fi-

zjologiczne właściwości, które wspierają i są konieczne do utrzymania niezależności

i bezpiecznej codziennej aktywności (wydolność tlenowa, gibkość, siła, zwinność, dy-

namiczna równowaga). Wskaźnik masy ciała (BMI), który w pewnym sensie określa

sk ład ciała, winien być tutaj również uwzględniony, ponieważ jego wartość wskazuje na

zwią zek z niebezpieczeństwem pojawienia się chorób i dysfunkcji. Test został oparty na

najnowszych konstrukcjach teoretycznych i został sprawdzony pod względem trafnościoraz rzetelności.

Bateria testów oraz dołą czone normy (dla wieku 60-94 lat, z wyróżnieniem

kolejnych okresów 5-letnich) poszczególnych właściwości są użyteczne, ponieważ:

(1) pozwalają identyfikować obszary indywidualnej słabości i kontynuować programy

interwencyjne, (2) pozwalają oceniać indywidualne i grupowe tempo zmian poszcze-

gólnych właściwości, (3) pozwalają porównywać wyniki poszczególnych osób w tym

samym wieku i tej samej płci, (4) motywują starsze osoby do poprawy poziomu spraw-

ności, (5) pozwalają dokumentować efektywność prowadzonych programów [Jones,

Rikli2001].

A. Opis i przebieg testu

W trakcie przebiegu całego testu uczestnik badań winien być instruowany

według zasady: „wykonaj cały test najlepiej jak to możliwe, ale nigdy nie wysilaj się

tak, abyś był wyczerpany lub też by został przekroczony ten punkt, w którym ćwiczenie

jest jeszcze bezpieczne". Przed przystą pieniem do ćwiczeń zawsze konieczna jest 5-10-

minutowa rozgrzewka, z odpowiednią porcją ćwiczeń rozcią gają cych.

Test powstał na podstawie zaleceń American College of Sport Medicine

(1995 r.), z wykorzystaniem licznych konsultacji medycznych. Test jest bezpieczny dla

większości osób w wieku starszym i może być proponowany bez dodatkowych badań

lekarskich. Ryzyko nie jest tu większe aniżeli przy każdej innej umiarkowanej aktywno-

ści fizycznej. Bezwzględnie jednak z konsultacji lekarskich korzystać winny osoby:

• którym lekarz z powodów medycznych zaleci ograniczenia w ćwiczeniach fizycz

nych,

• które aktualnie doświadczają bólów w klatce piersiowej, zawrotów głowy, cierpią

na wysiłkową dusznicę bolesną (ucisk w klatce piersiowej, bóle, ciężkość),

• które cierpią na zastoinową niewydolność serca,

• które posiadają niekontrolowane (nagłe) wysokie ciśnienie (powyżej 160/100).

B. Poszczególne elementy testu [wg Jones, Rikli 2001]

(1) Wstawanie z krzesła w cią gu 30 sekund (30-second Chair Stand)

Cel: Ocena siły dolnej części ciała.

Przebieg próby: Uczestnik siedzi na krześle (wysokości 43,18 cm) z plecami wyprosto-

wanymi i stopami płasko na podłodze. Ramiona skrzyżowane są nadgarstkami i trzy-

mane przy klatce piersiowej. Na sygnał „Start" badany podnosi się do pełnego stania,

a nastę pnie wraca do pełnej pozycji siedzą cej.

Wynik końcowy: Wynikiem jest całkowita liczba powstań i siadów wykonanych prawi-

dłowo w cią gu 30 s.

309



(2) Uginanie ramion (Arm Curl)

Cel: Ocena siły górnej części ciała.

Przebieg próby: Uczestnik siedzi na krześle, plecy są wyprostowane, a stopy płasko

ułożone na podłodze. Ciężarek (o masie ok. 2,27 kg = 5 lbs dla kobiet oraz 3,63 kg =

8 lbs dla mężczyzn) jest trzymany w sprawniejszej r ęce zamkniętą dłonią . W momencie

rozpoczęcia testowania ramię jest skierowane w dół obok krzesła, prostopadle do pod-

łogi. Na sygnał „Start" badany obraca dłoń do góry, uginają c kończynę górną , a nastę p-nie prostuje ją do pozycji wyjściowej.

Wynik końcowy: Wynikiem jest całkowita liczba poprawnie wykonanych ugięć w cią gu

30 s.

(3a) 6-minutowy marsz (6 minut ę Walk Test)

Cel: Ocena wytrzymałości (tlenowej).

Przebieg próby: Test ocenia maksymalny dystans, który może być pokonany marszem

w 6 minut po torze prostok ą ta o bokach 45,72 m (50 yardów) i 14,57 m (5 yardów). Na

sygnał „Start" badani maszerują tak szybko, jak to możliwe (nie biegają ) wokół za-

znaczonego toru przez 6 min. Jeśli to konieczne, badani mogą zatrzymać się i odpocząć,

a nastę pnie kontynuować maszerowanie.

Wynik końcowy: Wynikiem jest całkowita liczba metrów przebytych w cią gu 6 minut,do najbliższego dodatkowo specjalnie zaznaczonego 5-yardowego (4,57 m) odcinka.

Bezpieczeństwo: Test nie powinien być kontynuowany, jeśli w jakimkolwiek momencie

uczestnik przejawia oznaki zawrotów głowy, bólu, mdłości lub nadmiernego zmęczenia.

(3b) 2-minutowy marsz w miejscu (2 minut ę Step - in Place Test) -

alternatywa dla testu 6-minutowego marszu

Cel: Ocena wytrzymałości (tlenowej).

Przebieg próby: Na sygnał „Start" badany rozpoczyna maszerować (nie biegać) w miej-

scu, zaczynają c prawą nogą i wykonuje tyle kroków, ile jest to tylko możliwe w cią gu

2 minut, podnoszą c oba kolana do wyznaczonej indywidualnie wysokości. Jeśli to ko-

nieczne, badany może umieścić jedną r ęk ę na stole lub krześle, aby pomóc sobie

w utrzymaniu równowagi.Wynik końcowy: Wynikiem jest całkowita liczba dosięgnięcia prawym kolanem na

wyznaczoną wysokość w cią gu 2 minut.

Bezpieczeństwo: Bezpośrednio po wysiłku należy zachęcać badanych do co najmniej

1-minutowego marszu, celem regeneracji i uspokojenia organizmu.

(4) Usią dź na krześle i dosięgnij (Cftair Sit and Reach Test)

Cel: Ocena gibkości dolnej części ciała (przede wszystkim - ścięgien podkolanowych).

Przebieg próby: Badanie rozpoczyna się w pozycji siedzą cej na krześle (wysokość

43-46 cm) z jedną nogą ugiętą i stopą płasko na podłodze, druga noga jest wycią gnięta

prosto z piętą ułożoną na podłodze. Nastę pnie badany powoli wykonuje sk łon do wy-

prostowanej nogi i r ękoma próbuje sięgnąć jak najdalej.

Wynik końcowy: Mierzy się odległość od czubków palców dłoni do palców stóp lub

zasięg poza palce stóp.

310



(5) Drapanie się po plecach (Back Scratch)

Cel: Ocena gibkości górnej części ciała.

Przebieg próby: W pozycji stoją cej, badany k ładzie jedną r ęk ę za plecy od góry w

dół i sięga do środka pleców tak daleko, jak to tylko możliwe („łokieć spiczasty"), a

drugą r ęk ę umieszcza za plecami od dołu i wycią ga w gór ę. Nastę pnie próbuje zetknąć

środkowe palce obu r ą k.

Wynik końcowy: Mierzona jest odległość zachodzenia na siebie lub oddalenie czubkówśrodkowych palców.

(6) Wstań i idź (8'up and Go)

Cel: Ocena zwinności/ dynamicznej równowagi.

Przebieg próby: Badany siedzi na krześle, kończyny górne utrzymuje wzdłuż ud, a sto-

py płasko na podłodze. Na sygnał „Start" wstaje z krzesła i maszeruje do pachołka,

który jest oddalony o 243,84 cm (odpowiada to 8 ft - stą d nazwa testu w j. angielskim),

obchodzi go, wraca do krzesła i siada na nim. Ocenia się czas, a celem jest, by masze-

rować jak najszybciej (ale nie biegać).

Wynik końcowy: Mierzy się czas, jaki upłynął od sygnału „Start" do momentu powrotu

badanego do pozycji siedzą cej na krześle.

4. PROGRAMY INTERWENCYJNE WSPOMAGAJĄ CEFUNKCJE ORGANIZMU I AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNĄ

Niemal na całym świecie poszukuje się najefektywniejszych metod promocji

aktywności fizycznej. Przyjmuje się, że współczesny człowiek powinien być przeciętnie

bardziej aktywny, niż by to wynikało z jego czynności dnia codziennego, o wartość

równoważną utracie co najmniej 1000 kcal (4200 kJ) na tydzień [MacAuley 2001].

Aktywność fizyczna może być również bardzo umiarkowana, ale winna być podejmo-

wana co najmniej w cią gu 30-40 min przez 5-7 dni w tygodniu. Wskazuje się jednak, że

korzyści zdrowotne mogą też wynikać z sumowania się skutków bardziej epizodycz-

nych, ale intensywnych czynności ruchowych. Ćwiczenia nie muszą być podejmowanewięc w sposób cią gły i zorganizowany [De Busk i wsp. 1990].

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w wytycznych dotyczą cych propagowa-

nia aktywności fizycznej wskazuje, że „choć aktywny fizycznie styl życia jest możliwy

bez uczestnictwa w formalnym programie ćwiczeń, jednak w wielu uprzemysłowionych

społeczeństwach jedynie zorganizowane programy aktywności stwarzają możliwość

utrzymania aktywności fizycznej" [Wytyczne... 1997]. Precyzują c główne charaktery-

styki programów aktywności fizycznej dla osób w wieku starszym, WHO zaleca zwra-

canie uwagi na nastę pują ce elementy:

311



CHARAKTERYSTYKI PROGRAMÓW AF DLA OSÓB STARSZYCH

(wg WHO)

• Program może zawierać aktywność indywidualną i/lub grupową w uk ładach nadzo

rowanych lub nie nadzorowanych.

• Odmienne korzyści są zwią zane z różnymi typami aktywności fizycznej, takimi

jak: trening rozcią gają cy, relaksacja, gimnastyka zdrowotna, aerobik, trening siłowy

i inne.

• Nacisk winien być położony na proste i średnio trudne formy aktywności fizycznej

(np. chodzenie, taniec, wchodzenie po schodach, pływanie, jazda na rowerze, ćwi

czenia na krześle, ćwiczenia w łóżku itd.).

• Ćwiczenia muszą spełniać oczekiwania oraz potrzeby indywidualne i grupowe.

• Ćwiczenia powinny być odpr ężają ce i przyjemne. Baw się!

• Powinno się ćwiczyć regularnie, jeśli to możliwe - codziennie.

W badaniach brytyjskich wykorzystywano u osób starszych trening wytrzymało-

ściowy, na który sk ładały się proste domowe czynności. Obserwowano u kobiet powy-żej 70 roku życia: zwiększenie siły, wydolności i sprawności funkcjonalnej [Skelton

i wsp. 1995]. Poprawę siły mięśniowej stwierdzono nawet u 90-letnich staruszków.

Przy czym zaobserwowano, że dłuższe programy ćwiczeniowe są zasadniczo bardziej

efektywne [Tauton i wsp. 1996].

W badaniach nad znaczeniem aktywności fizycznej w wieku starszym określono

też jej korzyści dla poprawy równowagi i w celu zapobiegania upadkom [Wagner

1997]. W jednej z prac stwierdzono, że prawdopodobieństwo upadków w wyniku

stosowania interwencyjnych programów było o 10%, a w innych nawet o 31% niższe

[MacAuley2001].

U mężczyzn młodych i w średnim wieku obserwowano, że trening wytrzymało-

ściowy nie wywoływał przyrostu siły mięśni. Natomiast u mężczyzn i kobiet w wieku

10-19 lat, którzy podejmowali przez 6 miesięcy systematyczny trening wytrzymało-ściowy (marsze i biegi), notowano w efekcie stosowania podobnego treningu przyrost

siły kończyn dolnych [Hagberg 1994]. W innych jednak badaniach 60-83-letnich kobiet

nie odnotowano przyrostu siły r ęki w efekcie aż 4 miesią ce trwają cego treningu wy-

trzymałościowego [Blumenthal, Madden 1988].

W kolejnym eksperymencie Dustman i wsp. [1984] obserwowali, że po 4-mie-

sięcznym treningu wytrzymałościowym u 55-70-letnich kobiet i mężczyzn wystę powałarównież poprawa czasu reakcji i wielu podstawowych procesów neuropoznawczych.

Rezultaty jednak innych, podobnie ustawionych badań, nie zawsze wskazywały na

skuteczność treningu, który miał wpłynąć na poprawę czasu reakcji u osób starszych.

Deficyt w zakresie równowagi i gibkości ciała ulegał znacznemu zmniejszeniu

u osób w starszym wieku przede wszystkim w efekcie stosowania specjalnych ukierun-

kowanych programów. Brown i Holoszy [1991] wykazali,że 3-miesi

ęczny treninggibkości, równowagi, sposobu poruszania się (chodu), podnoszenia ciężarów powodo-

wał przyrost zakresu ruchu w stawach biodrowych oraz poprawę równowagi zarówno

312



przy oczach otwartych jak i zamkniętych. Munns [1981] z kolei wskazywał, że 12-

tygodniowy trening gibkościowy spowodował u 65-88-letnich kobiet i mężczyzn

poprawę zakresu ruchu w 6 stawach przeciętnie o 22%.

Stwierdzono też, że sportowcy w wieku starszym uprawiają cy biegi wytrzyma-

łościowe mają znaczą co lepszy poziom profilu lipoproteinowo-lipidowego niż ich ró-

wieśnicy o sedenteryjnym trybie życia. Seals i wsp. [1984] obserwował, że biegacze

o średniej wieku 60 lat mieli blisko 50% wyższy poziom pożą danego, ochronnie działają cego cholesterolu HDL, aniżeli nieaktywne osoby w tym samym wieku i o podob

nym poziomie cholesterolu w ogóle, LDL, trójglicerydów, a tak że otłuszczenia ciała.

Różnice w poziomie lipoproteinowo-lipidowym rozcią gały się również na HDL2 i

HDL2b i wią zano je z efektem obniżonej lipazy wą trobowej w efekcie wysiłków. Z dru

giej strony u 41-64-letnich osób stale aktywnych, ale podejmują cych trening z obcią

żeniem (siłowy), obserwowano pogorszenie plazmy trójglicerydów i poziomu HDL

w stosunku do rówieśników o zbliżonym poziomie zawartości tłuszczu w ciele [Hurley

i wsp. 1984].

Niektóre wcześniejsze badania wskazywały, że stosowany u osób starszych tre-

ning z oporem (siłowy) nie wpływa na przyrost poziomu siły mięśni [Larsson 1982].

Tymczasem trening taki mógł by być w tym wieku szczególnie wskazany z uwagi na

deficyt masy kości i mięśni oraz powszechne obniżenie siły i wysoki wzrost niebezpie-czeństwa upadków oraz wywołanych nimi kontuzji. Wiele jednak późniejszych badań

pokazało, że zarówno w przypadku kobiet jak i mężczyzn można również i w starszym

wieku oczekiwać poważnego wzrostu siły mięśni [przeglą d piśmiennictwa - Hagberg

1994]. Frontera i wsp. [1988] oraz Fiatarone i wsp. [1990] obserwowali nawet u 60-

96-letnich mężczyzn, poddanych 8-12-tygodniowemu treningowi, polegają cemu na

specyficznym prostowaniu nóg, od 107% do 227% przyrost w zakresie siły zginaczy

i prostowników kończyn dolnych. Ten przyrost siły mięśni jest zwią zany ze wzrostem

masy mięśniowej oraz: (a) pozwala na dalszy przyrost siły, (b) spowalnia fizjologiczny

z wiekiem spadek szczupłej masy ciała (LBM), (c) wpływa pozytywnie na inne ele-

menty adaptacji i metabolizm. Badania pokazały również, że w efekcie treningu u osób

w starszym wieku przyrost siły mięśni nastę puje nie tylko na drodze neuro-mięśniowej

adaptacji, ale również

poprzez wzrost wielkości w

łókien mi

ęśniowych II typu. Ba-dają c efekty treningu za pomocą tomografii komputerowej, wykazano u mężczyzn 60-

96-letnich 9-12% przyrost powierzchni przekroju poprzecznego mięśni [Fiatarone i

wsp. 1990].

Jak wiadomo, podstawowym czynnikiem sprzyjają cym chorobom sercowo-

naczyniowym jest nadciśnienie. Cierpi na nie ok. 50% osób w wieku starszym i pode-

szłym. Nadciśnienie jest przyczyną poważnych chorób i znacznej liczby przedwcze-

snych zgonów. W całym świecie poszukuje się w tej sytuacji niefarmakologicznych

środków redukcji nadciśnienia krwi. Nadzieje, szczególnie w przypadku niewielkiego

nadciśnienia, wiąże się w szczególności z treningiem fizycznym. Hagberg [1988] wyka-

zał, że w efekcie treningu u osób z nadciśnieniem ciśnienie skurczowe i rozkurczowe

serca ulega obniżeniu w przybliżeniu ok. 10 mm Hg, a wielkość tego obniżenia jest

zależna od wieku. W późniejszych badaniach [Hagberg i wsp. 1989] wskazywano, że

9-miesięczny o niskiej intensywności trening stosowany u 60-70-latków cierpią cych nanadciśnienie obniża ciśnienie krwi o 20 i 12 mm Hg, odpowiednio u mężczyzn i u ko-

biet.

313



Pod wpływem aktywności fizycznej obserwowano wielostronną modyfikację czynników ryzyka. Stwierdzono korzystne zmiany w profilu lipidów, zwią zane z reduk-cją poziomu cholesterolu i trójglicerydów w surowicy, a przede wszystkim zwią zanez ochronnym działaniem cholesterolu HDL [MacAuley 1993]. Wiele ciekawych wyni-ków uzyskano w badaniach nad zwią zkami aktywności fizycznej z obniżeniem wystę- powania niektórych nowotworów oraz niższą śmiertelnością z tego powodu. Rejestro-

wano skuteczność systematycznych ćwiczeń fizycznych w redukcji raka okr ężnicy,a tak że w obr ę bie narzą dów rozrodczych. W tym ostatnim przypadku notowano obniże-nie śmiertelności o 12% [Shephard 1998].

Wiele z tych korzystnych oddziaływań poprzez aktywność fizyczną dotyczywszystkich grup wiekowych, ale korzyści w przypadku osób starszych są szczególnieznaczą ce. Obserwowano również wpływ ćwiczeń fizycznych na sprawność umysłową ,redukcję masy ciała oraz zwiększenie wrażliwości tkanek na insulinę, co powodowałoograniczenie wystę powania cukrzycy [MacAuley 2001]. Aktywność fizyczna jest rów-nież pomocna w leczeniu astmy. Wyją tkowe zupełnie mogą być też korzyści wynikają -ce z prowadzenia programów ukierunkowanych na utrzymanie właściwej gęstości kość-ca i tym samym redukcję osteoporotycznych złamań (nawet o 50%).

Ogromne problemy zdrowotne wynikają z rozpowszechnionej otyłości. Nad-

mierna masa ciała jest niezależnym czynnikiem ryzyka chorób kr ążeniowo-naczy-niowych. Otyłość jest zwią zana ze wzrostem wystę powania dyslipidemii, nadciśnieniai cukrzycy insulinozależnej. Otyłość, która rozwija się z wiekiem, jest rezultatem ku-mulowania się tłuszczu trzewnego, a ten jest szczególnie zwią zany ze wzrostem ryzykachorób kr ążeniowo-naczyniowych. Trening fizyczny oraz zredukowana dieta powodo-wały u otyłych starszych mężczyzn dużą redukcję tłuszczu właśnie na brzuchu[Schwartz i wsp. 1991]. Inne badania wskazywały, że w efekcie treningu poprawa me-tabolizmu w czynnikach ryzyka chorób kr ążeniowo-sercowych u kobiet i mężczyzn była zwią zana z redukcją masy ciała i wielkości tłuszczu, nawet wówczas, jeśli te ele-menty były w normie. Jakkolwiek obserwowano, że u osób otyłych w starszym wiekućwiczenia fizyczne, które nie spowodowały zmniejszenia masy ciała, nie wywar ły rów-nież wpływu na plazmę lipoproteinowo-lipidową , tolerancję glukozy i odpowiedź insu-liny [Coon i wsp. 1989]. Wyniki te były podobne do badań Segala i wsp. [1991],w których wskazywano, że wrażliwość insulinowa nie zmienia się w efekcie ćwiczeń fizycznych zarówno u szczupłych, jak i otyłych oraz z cukrzycą młodych mężczyzn, jeśli nie ulegał zmianie również sk ład ciała. Niezależnie od wieku, otyłość może więcosłabiać korzyści wypływają ce z treningu w zakresie metabolicznych zmian redukują -cych ryzyko wystę powania chorób sercowo-naczyniowych.

5. RYZYKO OSTEOPOROZY I MOŻLIWOŚCIOGRANICZENIA JEJ SKUTKÓW

Osteoporoza jest silnie zwią zana z wiekiem i pogorszeniem struktury kości orazmniejszą aktywnością fizyczną osób starszych. Szczególne niebezpieczeństwo nasila się u kobiet w okresie postmenopauzalnym. Dalsky i wsp. [1988], w dobrze ustawionych badaniach eksperymentalnych, wykazali w efekcie treningu rzeczywisty przyrost gęsto-ści kości w odcinku lędźwiowym kr ęgosłupa u 55-70-letnich kobiet. Badane zwiększyły

314



mineralną gęstość kości (mierzoną metodą podwójnego fotonowego absorpcjometru)

o 5,2% przez 9 miesięcy oraz o 8,4% przez 22 miesią ce.

Dotą d jednak nie zebrano dostatecznych dowodów, że program ćwiczeń fi-

zycznych może prowadzić do zwiększenia gęstości kości w najbardziej krytycznym

odcinku, tj. szyjki kości udowej, i tym samym wpłynąć na zmniejszenie liczby

szczególnie niebezpiecznych złamań biodrowych. Złamania te zaś, będą ce wynikiem

osteoporozy, mogą powodować dramatyczne skutki w życiu kobiety. Wśród kobiet zezłamaniem biodra ok. 15-20% umiera w rezultacie komplikacji w cią gu pierwszych

6 miesięcy, a 50% tych, które przeżywają , nie wraca do samodzielnego życia. Jest to

więc wielki problem społeczny oraz indywidualna tragedia dla samej kobiety i jej ro-

dziny. W USA szacuje się same medyczne koszty tych złamań na 10 miliardów

dolarów rocznie. W zwią zku z przedłużaniem się przeciętnej długości życia problem

narasta.

Byłoby zachęcają ce, gdyby można było przepisywać ćwiczenia fizyczne kobie-

tom w okresie postmenopauzalnym jako środek w prewencji osteoporozy. Wskazywać

na skuteczność takiego postę powania zdaje się wiele badań ukazują cych, że aktywne

starsze kobiety mają istotnie lepszy stan kości, a kobiety o sedenteryjnym trybie życia

mogą zwiększyć gęstość kości, kiedy stają się bardziej aktywne. Jakkolwiek ważne jest

tu rozróżnienie między kobietami, które silnie narażone są na złamania kości z powoduosteoporozy, oraz te które wchodzą w menopauzę z małym ryzykiem. W tym zakresie

dwie kwestie wymagają odpowiedzi: (a) Jak efektywna jest aktywność fizyczna

w zwiększaniu masy kości?, oraz (b) Jak efektywne musi być działanie, aby zapobiegać

złamaniom wywołanym osteoporozą ? Odpowiedź na pierwsze pytanie jest zależna od

tego, czy wyniki pochodzą z badań przekrojowych czy longitudinalnych oraz od typu

aktywności fizycznej. Odpowiedź na drugie pytanie jest zależna od tego, z jak ą gęsto-

ścią mineralną kości kobieta wchodzi w menopauzę oraz czy była poddana hormonalnej

terapii zastę pczej.

Kobiety, których wartość mineralnej gęstości kości wynosi ok. 2 odchyleń stan-

dardowych (SD) poniżej średniej dla młodych dorosłych kobiet, znajdują się w polu

dużego ryzyka. Ryzyko wystą pienia złamań kości jest u tych kobiet dwukrotnie wyższe

aniżeli u kobiet, u których g

ęsto

śćmineralna ko

ści jest o 1 SD poni

żej

średniej dla m

ło-dych kobiet. Ryzyko więc podwaja się z każdym SD poniżej średniej i każde kolejne

SD wiąże się z 10% negatywną zmianą w gęstości mineralnej kości. Tym samym ko-

biety z 2 SD poniżej średniej dla młodych kobiet ryzykują czterokrotnie częściej oraz

musiałyby one zwiększyć gęstość mineralną kości o 20%, aby nie znajdować się

w strefie ryzyka. Wyniki badań longitudinalnych nad skutkami treningu kobiet w okre-

sie postmenopauzalnym, które nie były poddawane hormonalnej terapii zastę pczej

wskazują , że taki rezultat jest bardzo trudny do osią gnięcia [Drinkwater 1994].

Dotą d nie ma też ewidentnych dowodów, że ćwiczenia mogą być skuteczne

w przeciwdziałaniu obniżaniu się poziomu estrogenów. Przeciwnie, badania mistrzów

sportu i doświadczenia z młodymi, nie miesią czkują cymi sportsmenkami wskazują , że

postę pują cy, intensywny trening w żaden sposób nie zabezpiecza szkieletu przed efek-

tem obniżonego poziomu wydalania wewną trzpochodnych estrogenów. Badania uka-

zują jednak, że sportsmenki różnych dyscyplin sportu posiadają zróżnicowany poziomgęstości mineralnej kości. Z tego punktu widzenia korzystniejsze wydaje się dźwiganie

ciężarów niż bieganie, a to z kolei bardziej korzystne aniżeli pływanie (ryc. 88).

315



Ryc. 88. Gęstość mineralna kości w trzech miejscach szkieletu u biegaczy, pływaków i podnoszą cych ciężary

w stosunku do kobiet nieaktywnych fizycznie [wg Drinkwater 1994, s. 730]

Trening z obciążeniem (siłowy) wydaje się spełniać najwięcej warunków

skuteczności. Mechaniczne obciążenie może być dostosowane bezpośrednio do okre-

ślonej części szkieletu, a obciążenie i intensywność może wolno, w sposób kon-

trolowany i systematycznie wzrastać. Trening może być też tu silnie indywidualizowa-

ny. Teoretycznie więc ten typ treningu winien potencjalnie dawać największe efekty dla

struktury mineralnej kości. Jednak obserwacje nie zawsze wskazywały na pozytywnerezultaty prowadzonych programów eksperymentalnych. Podobnie, kiedy u kobiet

w okresie postmenopauzalnym siłę różnych grup mięśni próbowano korelować z po-

ziomem gęstości mineralnej kości, wyniki nie były jednoznaczne [Bevier i wsp. 1989;

Cavanaugh, Cann 1988; Sinaki, Offord 1988]. Niekiedy inne wyniki uzyskiwano dla

kobiet przed menopauzą (korelacje istotne dodatnie) niż w okresie postmenopauzalnym

[Drinkwater 1994].

Wyniki różnych badań dotyczą cych znaczenia aktywności fizycznej w zapobie-

ganiu osteoporozie są zatem zachęcają ce, ale nie jednoznaczne. Zmiany pod wpływem

stosowania spacerów, powszechnie więc zalecanej bezpiecznej formy aktywności

w wieku starszym, nie były widoczne, praktycznie niezależne od miejsca pomiaru gę-

stości kości. Dopiero wykorzystywanie w treningu takich form, jak aerobik, gimnastyka

zdrowotna (calisthenics), wchodzenie na stopień, podnoszenie ciężarów i taniec [prze-

glą d piśmiennictwa - Drinkwater 1994], dawało bardziej pozytywne wyniki. Notelovitz

316



i wsp. [1991] obserwowali, pod wpływem równoległego stosowania treningu oraz terapii estrogenowej, szybk ą poprawę w zakresie gęstości mineralnej kości (nawet o 8,4%).Pocock i wsp. [1986] znajdowali znaczą cy zwią zek między VO2max (w litrach na minutę)oraz gęstością kości mierzoną na szyjce kości udowej (r = 0,60) oraz w odcinkulędźwiowym kr ęgosłupa (r = 0,54). Ale inne badania nie dawały już wyników tak jed-noznacznych [Drinkwater 1994]. Podnoszono też, że nawet jeśli zwią zek między mine-

ralną gęstością kości i sprawnością lub profilem aktywności jest statystycznie istotny, tofizjologicznie ten rezultat może być bez znaczenia. Na przyk ład notowano korelację r = 0,23 między gęstością kości mineralną w odcinku lędźwiowym oraz czasem spędzo-nym na spacerze (marszu) każdego dnia w dużej grupie kobiet od 24 do 79 lat [Zylstrai wsp. 1989]. Ale w tym przypadku r 2, czyli wielkość, która wyjaśnia zmienność gęsto-ści kości na podstawie czasu marszu, wynosi tylko 5%. Innymi słowy, 95% zmiennościw zakresie gęstości kości w odcinku lędźwiowym nie może być w żaden sposób obja-śniona przez udział w aktywności fizycznej.

6. PROBLEMY OBNIŻONEJ RÓWNOWAGI I UPADKÓWU OSÓB STARSZYCH

W starszym wieku jedną z najpoważniejszych przyczyn przedwczesnych zgo-nów, obok chorób sercowo-naczyniowych, są upadki. Śmiertelność u starszych ko-

biet, będą cą wynikiem upadków, szacuje się w granicach 10-20%. Przynajmniej jeden upadek rocznie obserwowano u 1/3 starszych osób mieszkają cych we własnychdomach oraz u 2/3 mieszkają cych w różnych domach pomocy społecznej. Tymczasem przyjmuje się, że urazy, zwłaszcza te spowodowane upadkiem, są główną pośrednią przyczyną śmiertelności osób ze starszej populacji [Thornby 1995]. Ryzyko upadków jest pochodną interakcji między czynnikami środowiskowymi (zewnętrznymi) i fizjolo-gicznymi. Przyczynami są tu osteoporoza oraz czynniki neuromięśniowe, rozumieją c przez nie poziom siły, gibkości oraz różne deficyty w zakresie równowagi [Baker,Harvey 1985; Tinneti i wsp. 1988].

Utrzymanie równowagi ciała jest funkcją złożoną , która u starszych osób zostaje pogorszona w wyniku wystę powania wielu przewlek łych chorób. Z chwię jnością po-stawy współwystę puje osłabienie siły, jak też obniżenie zdolności poznawczych i spo-strzegawczych. Utrzymywanie równowagi wymaga umiejętnego rozłożenia ogólnegośrodka ciężkości masy ciała nad centralnym obszarem podstawy podparcia podczaszachowań statycznych i dynamicznych. Proces ten jest regulowany przez automatycznemechanizmy nerwowo-mięśniowe. Wszystko wymaga połą czenia informacji z uk ładuwzrokowego i przedsionkowego z informacjami przekazywanymi z uk ładu somatosen-sorycznego, zawierają cego receptory w skórze, stawach, ścięgnach i mięśniach. Obni-żenie sprawności któregokolwiek z tych elementów ma wpływ na stabilność postawy.Tymczasem z wiekiem nastę puje przyspieszone obniżenie kondycji, wystę puje wielechorób, atrofia mięśni, zwolniony czas reakcji i zmiany w zdolności integrowaniawchodzą cej informacji sensorycznej [przeglą d piśmiennictwa - Thornby 1995].

Whipple [1987] obserwował wyraźne osłabienie siły mięśni u osób, u którychwystą pił upadek. U tych osób rejestrowano siłę mięśnia czworogłowego uda równą zaledwie 62% w stosunku do tych, u których upadek nie wystą pił. Z całą pewnością

317



sama mała siła mięśnia nie może być jednak wprost odpowiedzialna za ryzyko upadku.

W piśmiennictwie analizuje się upadek również jako silny czynnik ryzyka, wyraz słabo-

ści fizycznej, upośledzonej mobilności i koordynacji ruchów, przedłużonego czasu

reakcji oraz nagłego bą dź przewlek łego, pogorszenia jakości życia. Campbell [1997]

podnosił znaczenie zebrania dostatecznie pełnego wywiadu, który mógł by wskazywać

na przyczynę upadku. W przypadku utraty przez pacjenta przytomności należy zwrócić

uwagę na medyczne przyczyny zdarzenia i w zwią zku z tym należy skontrolować po- bierane leki oraz w pierwszej kolejności zmierzyć ciśnienie w pozycji stoją cej i leżą cej.

Mimo dobrego rozeznania przyczyn wystę powania upadków w populacji, ocena

ryzyka upadków w konkretnym przypadku jest trudna. Zaproponowano jednak

wiele metod oceniają cych równowagę i zdolność poruszania się u osób w starszym

wieku [przeglą d piśmiennictwa - Means 1996; Thornby 1995], często z wykorzysta-

niem technologicznie bardzo skomplikowanych metod. Zostały na te cele rozwinięte

systemy komputerowej analizy ruchu, mierzono chwiejność i zdolność utrzymania

postawy stoją cej w różnych pozycjach. Prowadzono przy tym szczegółową analizę

reakcji motorycznych podczas zachwiań postawy, za pomocą zintegrowanej elektro-

miografii oraz z użyciem zapisów na taśmie video. Najpowszechniejszą metodą jest

wykorzystanie platformy mierzą cej siły nacisku podczas wysiłku czynionego dla

utrzymania postawy stoją cej. Te złożone metody często nie nadają się jednak do prak-tycznego stosowania w warunkach, w których leczone są osoby starsze.

Ryc. 89. Schematyczne przedstawienie planu toru przeszkód -jako narzędzia do oceny sprawności ruchowej

pacjentów w podeszłym wieku [Means 1996]

318



Równolegle poszukiwano zatem testów, które nie wymagają złożonych techno-

logii, laboratoriów badawczych ani specjalnych wydatków. Stworzono narzędzia oceny,

które mają łą czyć w sobie elementy fizjologiczne i takie wymogi czynnościowe, które

odtwarzają rzeczywiste warunki (przeszkody) środowiskowe. Przyk ładowo były to:

„test - wstań i idź" (ang. get up and go test), „test nacisku pozycyjnego" (ang. postural

stress test), „test czasu utrzymywania równowagi" (ang. timed balance test), „ocena

sprawności w wykonywaniu zadań" (ang. performance - oriented assessment of mobi-lity). Dla oceny różnych stanów klinicznych próbowano też konstruować różnorodne

tory przeszkód, w których tworzono i symulowano powszechne sytuacje domowe, śro-

dowiskowe czy szpitalne (np. schody, krzesła, krawężniki, przystanek autobusowy). Na

takiej zasadzie skonstruowany „tor przeszkód" - jako narzędzie oceny sprawności ru-

chowej - zaproponował K. M. Means [1996]. Najogólniejszy schemat przebiegu badań

z wykorzystaniem tego narzędzia pomiaru przedstawiono na rycinie 89.

Odr ę bnym problemem jest poszukiwanie najbardziej skutecznych progra-

mów sprzyjają cych redukcji upadków. Najczęściej próbowano w tych celach wyko-

rzystywać różne ćwiczenia gimnastyczne. MacAuley [2001] podaje, że najlepsze efekty

zaobserwowano w przypadku stosowania programu Tai Chi Quan. Jak stwierdzał

Wolfson i wsp. [1996] zastosowanie takiego programu, mimo że nie spowodowało

poprawy równowagi, pozwoliło ograniczyć upadki u nieaktywnych starszych osób.Judge i wsp. [1993] odnotowali poprawę w pomiarach równowagi nastę pują cą po połą -

czonym programie treningowym, na który sk ładał się trening wytrzymałościowy, spacery

oraz ćwiczenia gibkości i równowagi. W pracy tej nie ukazano jednak, że równolegle u

badanych zmniejszyło się ryzyko upadków. W istocie można przyjąć, że brak jest

dotą d dowodów, że programy interwencyjne prowadziły do wyraźnej redukcji upadków

u osób starszych w perspektywie chociaż by kilku najbliższych lat.

319



XIX. OCENA POZIOMU AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ

1. DEFINICJA AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ

I OGÓLNE KLASYFIKACJE METOD JEJ OCENY

Dobrze poznane są na ogół zwią zki między aktywnością fizyczną a różnymiczynnikami przyczyniają cymi się do poprawienia lub też osłabienia kondycji fizycznej.Zdajemy sobie również często sprawę z relacji, które zachodzą między aktywnością fizyczną a chorobami uk ładu kr ążenia i innymi schorzeniami. Aby jednak móc sterować procesami aktywności fizycznej i wyznaczyć sfery jej niedoboru, optimum i nadmiaru,konieczne jest oparcie się na precyzyjnych ilościowych metodach oceny.

Aktywność fizyczna (ang. physical activity) jest definiowana przez Caspersena,Powella i Christensona [1985] jako „każdy ruch ciała wyzwalany przez mięśnie

szkieletowe, który powoduje wydatek energetyczny". Wydany w USA Dictionaty of

the sport and exercise sciences [Anshel i wsp. 1991] definiuje aktywność fizyczną jako„ruch ciała człowieka, który znajduje swój wyraz w wydatku energii na poziomie

powyżej tempa metabolizmu spoczynkowego".

Howley i Franks [1997] przyjmują , że aktywność fizyczna odnosi się do ruchówciała wykonywanych dzięki mięśniom szkieletowym i wymagają cych wydatku energe-tycznego na poziomie przynoszą cym korzyści zdrowotne. Freedson i Melanson, Jr.[1996] podkreślają , że aktywność fizyczna stanowi o zachowaniu człowieka i jako

taka winna być oceniana w realnych sytuacjach życiowych, w przeciwieństwie na przyk ład do wielu właściwości motorycznych czy fizjologicznych, które ocenia się,tworzą c sztuczne, wysoce wystandaryzowane, często laboratoryjne warunki pomiaru.

W szacowaniu aktywności fizycznej wykorzystuje się kilka różnych jednostek pomiaru: wydatek kaloryczny w jednostkach czasu, ekwiwalent metabolizmu spoczyn-kowego (MET-y), czas poświęcony na umiarkowaną , ciężk ą , bardzo ciężk ą lub ogólną

aktywność, częstotliwość aktywności aerobowej oraz wskaźniki tętna. Trudność pod-

stawową stanowi pomiar zwyk łej (habitualnej) aktywności w naturalnych wa-

runkach. Dodatkowe utrudnienia powstają w przypadku oceny aktywności fizyczneju dzieci poniżej 10 lat, które w żaden sposób nie potrafią precyzyjnie opisać i ilościowooszacować swojej aktywności [Baranowski 1988]. Przyjmuje się, że metody samoocenysą tu wyją tkowo niestosowne.

Ocena zachowań musi uwzględniać, że są one pewną całością i nie jest łatwo ilo-ściowo oszacować znaczenia poszczególnych elementów. W ocenie aktywności fizycz-nej wykorzystywane są aktualnie różne metody i nie ma standardów, które byłyby powszechnie akceptowane [Freedson, Melanson, Jr. 1996 ]. Pewne nadzieje wiążą się z wprowadzeniem precyzyjnych nowych urzą dzeń elektronicznych.

320



W najogólniejszym podziale Bouchard i Shephard [1994] wyróżniali:

• aktywność fizyczną w czasie wolnym,

- ćwiczenia fizyczne,

- sport,

• pracę zawodową ,

• prace domowe i wszelkie inne elementy wpływają ce na ogólny bilans energetyczny

ustroju.

Anshel i współautorzy [1991] dla opisu znaczenia oraz wpływu określonych

ćwiczeń fizycznych wymieniają nastę pują ce elementy:

• forma aktywności fizycznej,

• intensywność,

• częstość podejmowania,

• czas trwania.

Przeglą du stosowanych metod pomiaru aktywności fizycznej dokonywał m.in.

Szeklicki [1997, 2000], a zebrane przyk ładowe metody jej klasyfikacji ukazano w ta-

beli 35. Baranowski i współautorzy [1992] stwierdzali, że aktywność fizyczną człowie-

ka można oceniać z perspektywy behawioralnej i fizjologicznej. La Porte, Montoye,

Caspersen [1985] wyróżniali siedem grup metod pomiaru, które obejmowały ponad

30 różnych technik. Bouchard, Shephard i Stephens [1994] mówili nawet o 50 różnychtechnikach określania aktywności fizycznej człowieka. W piśmiennictwie zwraca się też

uwagę na trudności, które powstają przy ocenie rzetelności i trafności różnych

technik oraz na ich zróżnicowaną użyteczność w badaniach populacyjnych. Nie-

kiedy główną barier ą w upowszechnianiu danej techniki pozostają znaczne koszty.

Freedson i Melanson, Jr. [1996] wymieniają trzy podstawowe grupy metod oce-

ny aktywności fizycznej:

• z wykorzystaniem kwestionariusza (w oryginale ang. pencil-and-paper evaluations),

• oparte na mechanicznym lub elektronicznym monitorowaniu,

• oparte na pomiarze fizjologicznym.

2. METODY POMIARU OPARTE NA OBSERWACJI IKWESTIONARIUSZACH

W grupie tej Freedson i Melanson, Jr. [1996] zestawiają wybrane techniki oce-

ny, za pomocą których dokonywano bezpośredniej obserwacji aktywności fizycznej

(ang. direct observation). Taka bezpośrednia obserwacja może być szczególnie uży-

teczna w przypadku dzieci poniżej 13 roku życia. Ta technika jest uznawana jednak za

drogą , ponieważ najpierw wymaga dobrego przeszkolenia obserwatorów, a później

przeznaczenia długiego czasu na samą obserwację, która z reguły jest też dość nużą ca

dla badaczy. Całość obserwacji wymaga sprzyjają cego wsparcia przez środowisko.

Niekiedy można wiele zyskać na dok ładności dzięki rejestrowaniu na video. Konieczny

jest też dobór stosownego czasu, w którym dzieci lub dorośli zachowują się naturalnie.

Skonstruowano stosowne tabele do oceny (tzw. kompendia aktywności fizycznej), na podstawie dokonanej obserwacji, wydatku energetycznego, ale ich użyteczność budzi

różne wą tpliwości [Sallis, Buoro, Freedson 1991].

321



Tab. 35. Metody pomiaru aktywności fizycznej według różnych autorów [wg Szeklicki 1997]

* - metoda nie została wymieniona przez autora

322



Inną metodą są badania z wykorzystaniem kwestionariusza i ewentualnie wy-

wiadu. Najczęściej chodzi tu o samoocenę (ang. self-report), sprowadzają cą się do

odpowiedzi badanego na starannie wcześniej przygotowane pytania. W grupie badań

kwestionariuszowych można wyróżnić [wg Szeklicki 2000]: a) kwestionariusze ogólne (ang. generał surveys, global self—assessment),

b) kwestionariusze przypomnienia (ang.recall questionnaires),

c) kwestionariusze ilościowe (ang. quantitative histories). Na rycinie 90 przedstawiono wyniki międzynarodowych badań, prowadzonych

przy użyciu wystandaryzowanego kwestionariusza nad zachowaniami zdrowotnymi

młodzieży szkolnej, dotyczą ce poziomu jej uczestnictwa w aktywności fizycznej [Woy-

narowska i wsp. 1993].

Ryc. 90. Odsetek młodzieży z różnych krajów, która poświęca na ćwiczenia zwią zane z dużym wysiłkiem

fizycznym 4 godziny i więcej w tygodniu [Woynarowska i wsp. 1993]

Wbrew pozorom, zarówno konstrukcja jak i stosowanie w badaniach kwestiona-

riusza jest bardzo trudne i wymaga przestrzegania wielu zaleceń metodycznych i meto-

dologicznych. W piśmiennictwie dokonywano zestawiania różnych metod wraz z oceną

ich trafności i rzetelności [Baranowski 1988; Cale 1994; Freedson, Melanson 1996].

Uważa się, że zaletą tych metod jest szybkość zebrania dużej liczby informacji oraz

taniość [La Porte, Montoye, Caspersen 1985]. Zróżnicowane są jednak zdania co do

trafności i rzetelności metod kwestionariuszowych, ale z reguły przyjmuje się, że przy

dobrym skonstruowaniu kwestionariusza są one zadowalają ce [Bouchard i wsp. 1994;

Lamb 1992]. Freedson i Melanson [1996] wskazują , że wskaźnik rzetelności dla spraw-dzanych metod samooceny aktywności fizycznej wahał się od 0,47 do 0,96, a wskaźnik

trafności był zwykle poniżej 0,60. Metody te mają swoje oczywiste ograniczenia

w badaniach populacyjnych i bywają krytykowane, w szczególności z fizjologicznego

323



Ryc. 91. Uprawianie przez reprezentatywną grupę 25-latków z Polski poszczególnych dyscyplin sportu [wgCharzewski 1997]

324



punktu widzenia. Niezależnie od oczywistych i innych słabości, świadomość bycia

obserwowanym może wywołać u badanego nietypowe dla niego zachowania. Kemper

[1995] wskazuje, że najlepszym sposobem uniknięcia wielu niedogodności i słabości

metody samooceny jest równoległe stosowanie obok kwestionariusza również innych

metod pomiaru aktywności fizycznej. Submetodą w obr ę bie samooceny jest kwestiona-

riusz autorejestracji czynności dnia, zwany też pamiętnikiem lub chronokartą . Ta

metoda była w Polsce z powodzeniem wykorzystywana przez Wędrychowicza [1974]oraz przez Bukowca [1990]. Metoda polega na zapisywaniu przez samego badanego

rodzaju wykonywanej czynności w określonych odcinkach czasu (np. 1-minutowych,

15-minutowych lub godzinnych). Badany wypełnia specjalnie do tego celu przygoto-

wany protokół, w którym odpowiednio wykonywane czynności są kodowane. Zwykle

wypełnianie protokołu (kwestionariusza) odbywa się jednak pod koniec dnia, a więc

powstaje wówczas trudność z przypomnieniem sobie i sklasyfikowaniem poszczegól-

nych czynności.

Na rycinie 91 ukazano wybrane wyniki obszernych badań kwestionariuszowych

prowadzonych przez Charzewskiego [1997] nad aktywnością sportową Polaków.

Drabik [1997a] podkreśla wyją tkowe znaczenie metod samooceny w badaniach

epidemiologicznych oraz podaje liczne przyk łady zestawów pytań o aktywność fizycz-

ną , wykorzystywanych przez różnych autorów, które mogą być użyteczne w wypadkudzieci, dorosłych, jak i osób w wieku starszym.

3. MECHANICZNE I ELEKTRONICZNE MIERNIKI RUCHU

Ostatnie lata i rozwój zaawansowanych technologii pozwoliły na doskonale-

nie wcześniej już stosowanych do rejestracji aktywności fizycznej metod mecha-

nicznych oraz na wprowadzenie i upowszechnianie monitoringu elektronicznego.

Zwykle specjalne urzą dzenia są umiejscawiane na tułowiu lub kończynach badanego

i w ten sposób bezpośrednio próbuje się mierzyć aktywność oraz zbierać dane do dal-

szych analiz. Freedson [1991] prowadził badania nad trafnością i rzetelnością różnorod-

nych czujników wykorzystywanych w analizie aktywności fizycznej u dzieci. Urzą dze-nia te zwykle pozwalają na ocenę przemieszczeń całego ciała i poszczególnych jego

części w różnych płaszczyznach na podstawie różnicowania sił i przyspieszeń oraz tym

samym na ocenę intensywności i ilości podejmowanej aktywności. Wykazywano wyso-

k ą trafność pomiaru przy połą czeniu metod analizy pomiaru ruchu oraz fizjologicznych

metod opartych na częstości skurczów serca. Nie sposób tu opisywać szczegóły kon-

strukcji, możliwości badawcze, sposób monitorowania danych i interpretację wyników.

Przyk ładowo Freedson i Melanson [1996] w grupie metod i urzą dzeń pozwalają cych na

mechaniczne i elektroniczne monitorowanie wymieniają : 1) Actometer, 2) Pedometer,

3) Large Scale Integrated Sensor, 4) Caltrac, 5) Wrist Activity Monitor (WAM),

6) Mini-Logger, 7) Tritac - R3D. Na rycinie 92 ukazano próbę oceny rejestracji prze-

mieszczenia stawu skokowego (metoda WAM), rejestrowaną u 12-letnich chłopców

poprzez sumę wielkości typowych w różnych zachowaniach ruchowych [wg Freedson,

Melanson 1996].

325



Ryc. 92. Przyk ład przebiegu rejestracji przemieszczenia stawu skokowego (WAM) u 12-letnich chłopców na

podstawie typowej sumy wahań: (a) chodzenie, (b) bieg, (c) jazda na rowerze, (d) gra w piłk ę nożną

[wg Freedson, Melanson 1996]

Wśród mierników ruchu najstarszym jest krokomierz [ang. pedometer]. Pierw-

szą konstrukcję urzą dzenia opartego na tych założeniach przedstawił już Leonardo da

Vinci. Przyrzą dy zaliczane do krokomierzy najczęściej umieszczane były na pasku

w talii lub też noszone na kostce nogi. Przyrzą d zaopatrzony był w małe wahadło

i urzą dzenie zapadkowe oraz licznik. Zasada pomiaru oparta była na rejestracji liczby

wychyleń wahadła przy zmianach położenia ciała. Niektóre krokomierze pozwalają

również na rejestrację przebytego dystansu. Niekiedy instaluje się też w bucie urzą dze-

nie rejestrują ce siłę nacisku na podłoże przy każdym kroku. W ostatnich latach pojawiły

się krokomierze elektroniczne umożliwiają ce, po wprowadzeniu stosownej informacji,

wyznaczenie wydatku energetycznego w kcal.

Urzą dzeniami pozwalają cymi już na znacznie dok ładniejszą ocenę objętości ak-

tywności fizycznej są czujniki ruchu [ang. motion sensors]. W urzą dzeniach tych nie

używa się już mechanicznych spr ężyn, przez co o wiele łatwiejszą staje się kalibracja.

Najczęściej wykorzystywany jest tu „Large Scale Integrated Activity Monitor - LSI"

(producent: GMM Electronics, Verona PA). Urzą dzenie to, wielkości r ęcznego zegarka,

326



jest umieszczane na tułowiu lub noszone na r ęce. Rejestruje się wychylenia w trzech

płaszczyznach, a całość wyraża w umownych jednostkach „ruchu". Trudno tu jednak

również ocenić wydatek energetyczny.

Kolejne urzą dzenia wykorzystywane w tej grupie do pomiaru aktywności fi-

zycznej to mierniki przyspieszenia fang. accelerometr]. Mają one tę przewagę nad

urzą dzeniami omawianymi wcześniej, że pozwalają nie tylko na ilościowe, ale i na

jakościowe określenie ruchu. Najbardziej znanym miernikiem przyspieszenia jest „Cal-trac" (producent: Muscle Dynamics, Inc., Torrance, CA). To niewielkie urzą dzenie

umieszcza się na pasku na wysokości talii. Rejestruje ono zmianę przyspieszenia ciała,

a dzięki mikroprocesorowi rejestrowane informacje mogą być przeliczane na wydatek

energetyczny i wyrażone w kcal. Stą d urzą dzenie to jest wykorzystywane również

w kontroli bilansu energetycznego u poszczególnych osób. Najnowocześniejsze modele

„Caltrac'a" dają również możliwość oceny wydatku energetycznego podczas jazdy na

rowerze czy statycznych ćwiczeń siłowych.

Zaletą wszystkich współczesnych mechanicznych i elektronicznych mierników

ruchu jest ich stosunkowo niewielki koszt. Zwykle są też one dobrze akceptowane przez

badanych, chociaż - jak zawsze - wą tpliwości może budzić, spowodowana samym

faktem oceny, ewentualna modyfikacja zachowania u poszczególnych badanych.

4. METODY OPARTE NA POMIARZE FIZJOLOGICZNYM

Kolejną grupę metod pomiaru aktywności fizycznej stanowią metody fizjolo-

giczne. Za najbardziej wiarygodną w ocenie aktywności fizycznej uznaje się tzw. me-

todę Doubly-Labeled Water (podwójnie znakowanej wody). Ocenia się w niej tempo

wytwarzania dwutlenku węgla na podstawie różnic w tempie zanikania 2H2O i H218O

(izotopy wodoru i tlenu) [Freedson, Melanson, Jr. 1996]. Precyzyjnie analizuje się me-

todą izotopową stabilizację, która zachodzi w moczu. Całkowity wydatek energetyczny

jest obliczany na podstawie wymiany gazowej ilości wydalanego dwutlenku węgla i

pobranego tlenu [zob. Szeklicki 2000]. Metoda ta jest jednak w użyciu bardzo kosztow-

na, ale równocześnie ze względu na wysok ą trafność pomiaru wydatku energetycznego jest uznawana za tzw. „gold standard".

Ocena wydatku energetycznego jest głównym fizjologicznym wskaźnikiem

aktywności fizycznej. Warunkiem wstę pnym dokonania takiej oceny jest wyznaczenie

indywidualnej wielkości podstawowej przemiany materii. Oceny wydatku energetycz-

nego możemy dokonać metodami tzw. kalorymetrii bezpośredniej oraz kalorymetrii

pośredniej.

Kalorymetria bezpośrednia jest jedną z najstarszych metod, bardzo czaso-

chłonną , drogą i możliwą do przeprowadzenia wyłą cznie w warunkach laboratoryjnych.

Badany przebywa w niewielkim pomieszczeniu, w ścianach którego znajduje się system

rurek z przepływają cą wodą . Mierzy się tu temperatur ę wpływają cej i wypływają cej

wody i na podstawie różnicy temperatur określa się ilość wydzielanego przez człowieka

ciepła. Niekiedy wykorzystuje się w tej metodzie również specjalne kombinezony,

zaopatrzone w system rurek, co umożliwia pomiar w warunkach podejmowania pew-

nych form ćwiczeń fizycznych. Szacuje się, że błą d pomiaru przy użyciu tej metody nie

327



przekracza 1% i stą d bywa ona wykorzystywana również do określania trafności in-

nych, bardziej praktycznych metod pomiaru [LaPorte, Montoye, Caspersen 1985].

W kalorymetrii pośredniej wykorzystuje się różnicę między ilością pobranego

tlenu a wydalonego dwutlenku węgla. Zak łada się tu, że aby energia zawarta w poży-

wieniu mogła zmienić się w ciepło, konieczne jest dostarczenie odpowiedniej ilości

tlenu. Dla dok ładnego pomiaru należałoby również uwzględnić rodzaj i ilość spalanego

pożywienia, ponieważ ilość energii uzyskanej przy wykorzystaniu tłuszczy, węglowo-danów czy białek jest różna. W praktyce jednak element ten pomija się, godzą c się na

zwiększenie błędu pomiaru o 2-3%. W kalorymetrii pośredniej wykorzystuje się

pomieszczenia wyposażone w analizatory powietrza, a tak że różnego rodzaju maski lub

ustniki połą czone z pojemnikami (np. worek Douglas'a) oraz elektroniczne analizatory

pozwalają ce na określenie objętości i sk ładu wydychanego powietrza. Metoda ta -

choć prostsza i tańsza, niż kalorymetria bezpośrednia - jest również czasochłonna,

wymaga laboratoryjnego wyposażenia i nie jest możliwa do wykorzystania w badaniach

większych grup.

Określenie objętości zużywanego tlenu w celu określenia wydatku energetycz-

nego jest trudne poza laboratorium. Spośród wielu innych parametrów fizjologicznych,

które są zwią zane z wydatkiem energetycznym, najczęściej wykorzystuje się zatem

pomiar częstości skurczów serca (ang. heart rate - HR). W celu precyzyjnego ocenia-

nia tego parametru często stosuje się przenośne rejestratory częstości skurczów serca.

Możliwość wykorzystania HR dla określenia wydatku energetycznego wynika z linio-

wej zależności HR z objętością pobranego tlenu (VO2) a tak że z ilością wydatkowanej

energii podczas wysiłków tlenowych. W ostatnich latach do rejestrowania HR najczę-

ściej używa się urzą dzeń zwanych „Sport-Testerami" (producent: firma Polar). Urzą -

dzenie sk łada się z paska, który umieszcza się na klatce piersiowej, i w którym znajdują

się elektrody i nadajnik oraz z, przypominają cego r ęczny zegarek, odbiornika. Z pomocą

„Sport-Testera" można rejestrować dane nawet z kilku dni. Interface i stosowane

oprogramowanie pozwala na przekazanie danych bezpośrednio do komputera i dalszą

obróbk ę danych.

Wśród fizjologicznych metod oceny poziomu aktywności wymienia się niekiedy

również pomiar maksymalnego pochłaniania tlenu (VO2max

). Niewą tpliwie syste-

matyczne, długotrwałe podejmowanie aktywności fizycznej przyczynia się do zwięk-

szenia wydolności fizycznej, ale takie pośrednie wnioskowanie ma swoje istotne wady

i ograniczenia. Wartość VO2max jest bowiem warunkowana również czynnikami gene-

tycznymi, predyspozycjami morfologicznymi, stanem zdrowia i cechami stylu życia,

które niewiele mogą mieć wspólnego z poziomem aktywności fizycznej. Stą d VO2 max

można przypisywać jedynie walor przybliżonego kryterium trafności oceny aktywności

fizycznej innymi metodami [LaPorte, Montoye, Caspersen 1985].

Powszechnie uznaje się, że dobrym wskaźnikiem poziomu aktywności fizycz-

nej jest również wielkość wydatkowanej energii [Wilmore, Costill 1994; Drabik

1997]. Ilość wydatkowanej energii (ang. energy expenditure - EE) nie jest jednak syno-

nimem aktywności fizycznej. Aktywność fizyczną określamy bowiem nie tylko przez

samą ilość wydatkowanej energii, ale tak że przez formę, intensywność, czas

trwania i częstość podejmowania ćwiczeń. Ilość wydatkowanej energii, jako miernik poziomu AF, może być wyrażona w tradycyjnych jednostkach ciepła - kaloriach (cal)

lub, zgodnie z uk ładem SI, w jednostkach pracy i energii - dżulach (J), gdzie 1 kcal =

4,186 kJ =

328



Oznaczona podstawowa przemiana materii stanowi jeden ze sk ładników oceny

dziennego bilansu energetycznego oraz może być podstawą do wyliczenia całości

dobowego bilansu energetycznego.

W tabeli 36 podano przybliżone współczynniki aktywności dla różnych przy-

k ładowych form w odniesieniu do podstawowej przemiany materii [K łossowski 1999,

z modyfikacją ].

329



Tab. 36. Współczynniki aktywności (przybliżony wydatek energetyczny) w stosunku do

podstawowej przemiany materii PPM dla różnych rodzajów wysiłku [wg

K łossowski 1999, z modyfikacją ]

Kategoria wysiłku

fizycznego

Przyk ładowy rodzaj aktywności fizycznej Współczynnik w

stosunku do PPM

1) Spoczynek Sen, wypoczynek

1,0

2) Bardzo lekki

Jazda samochodem, gotowanie, gra w karty, TV

1,5

3) Lekki

Sprzą tanie, spacer

3,0

4) Umiarkowany

Taniec, wolna jazda konna, szybki marsz

5,0

5) Ciężki

Tenis, aerobik, pływanie, ćwiczenia siłowe

7,0

6) Bardzo ciężki

Wioślarstwo, sporty walki

10,0

7) Skrajnie ciężki

Bardzo szybki bieg, bardzo szybka jazda na rowerze

15,0

Przyporzą dkowanie danej czynności do odpowiedniej kategorii wysiłku fizycznego oraz

ocena czasu poświęconego na jej realizację umożliwia ocenę wydatku energetycznego.

W tabeli 37 podano przyk ładowe wyliczenia dobowego wydatku energetycznego na podstawie czasu trwania i rodzaju aktywności u osobnika z wyliczoną wcześniej pod-

stawową przemianą materii równą 80 kcal/godz.

Tab. 37. Przyk ładowe wyliczenie dobowego wydatku energetycznego na podstawie czasu

trwania i rodzaju aktywności u osobnika z wyliczoną wcześniej podstawową

przemianą materii = 80 kcal/godz.

Niezależnie od podanego wyżej sposobu oceny wydatku energetycznego, w piś-

miennictwie znaleźć można zestawienia tabelaryczne, w których zawarta jest szczegó-

łowa ocena kosztu energetycznego poszczególnych form aktywności (w kcal/min).

W podobny, oparty na zestawieniach tabelarycznych, sposób można ocenić drugą stroną

bilansu, tj. ilość energii wprowadzonej do organizmu z pożywieniem.

330



PIŚMIENNICTWO

331



332



333



334



335



336



337



338



339



340



341



342



343



344



345



346



347



348



349



350



351



352



353



354



355



356



357



358



359



360



361



362



363



364



365



366



367



Notatka o autorze

Prof. dr hab. Wiesław J. Osiński.

W latach 1968-1972 studiował w WSWF w

Poznaniu; doktorat 1978, habilitacja na

AWF w Krakowie w 1989, od 1996 profesor

nauk o kulturze fizycznej. Od 1972 roku

pracuje w AWF w Poznaniu, kolejno na

stanowiskach od asystenta stażysty do

profesora zwyczajnego. W latach 1990-1996

rektor tej uczelni, obecnie kierownik Katedry

Teorii i Metodyki Wychowania Fizycznego.

Od 1988 roku również profesor zwyczajny

Uniwersytetu Szczecińskiego. Jest autorem ponad 150 prac naukowych

oraz 8 książek, a wśród nich m.in.: Zarys teorii wychowania fizycznego,

Zagadnienia motoryc-no ści cz ł owieka, Motoryczno ść cz ł owieka - jej

struktura, zmienno ść i uwarunkowania. Członek Komitetu Nauk o

Kulturze Fizycznej PAN i International Council for Physical Activity and

Research, sekretarz generalny International Association of Sport Kinetics.

Pełnił również godność przewodniczą cego Kolegium Rektorów m.

Poznania.



Akademicka Księgarnia Intemetowa „Maraton"

Tu znajdziesz informacje o nowościach i zakupisz nasze książki www.maraton.home.pl

Bezpośrednia sprzedaż:

Akademia Wychowania Fizycznego Poznań, ul. Królowej Jadwigi 27/39

tel. (061) 8355098, fax 8330087



Uwagi do II wydania

Powody przygotowania kolejnego wydania niniejszego podr ęcznika były co

najmniej dwa. Po pierwsze, wydanie I „Antropomotoryki" zostało całkowicie wyczer-

pane i tym samym studenci zostali pozbawieni możliwości zakupu tej pozycji. Po dru-

gie, wydanie II mogło zostać istotnie uzupełnione o ważne nowe rozdziały poświęcone:

XV - „zdolnościom koordynacyjnym", XVII - „symetrii i asymetrii" oraz XVIII -

„aktywności fizycznej a starzeniu osobnika". Natomiast rozdział XIX, w którym omó-

wiono „ocenę poziomu aktywności fizycznej", został znaczą co poszerzony o nowe

treści.

Pragnę podziękować tym wszystkim, którzy publicznie i prywatnie wyrażali

opinię o tej pracy i formułowali sugestie dotyczą ce konieczności jej dalszego doskona-

lenia. Wszystkie te uwagi były dla mnie bardzo cenne, zarówno ze względów nauko-

wych, dydaktycznych, jak i osobistych.

Autor

Poznań, w lutym 2003 roku.

antropomotoryka - osiński

Documents