Antun STIŠĆAK

Uz 70. godišnjicu KPJ/SKJ, 1919-1989.

Što je to Savez k o m u n is ta? K ada i gdje je osnovan? Kako dolazi do n jegova n a s tan k a i tk o su njegovi tvorci i osnivači? Savez k o m u n is ta 1 je m e đ u n a ro d n a rad n ičk a rev o lu c io n arn a organ izac ija koja je o sn o v an a u L ondo­n u 2. Da bi se istražilo p o rijek lo i p rav o izvorište nekoga ili nečega i na osn o v u toga u tv rd ile i o d red ile sve k a rak ­teris tik e i značajke, tre b a k re n u ti o d iskona. Od n a s tan ­ka ljudske vrste na ovoj našoj P laneti, m ajčici zemlji, pa sve do d an a d an ašn jeg a ljudska se m isao sta ln o m ijen ja ­la, obogaćivala i op lem enjivala , p o sta ja la je n a p re d n i­jom i rev o lu c io n arn ijo m . P rilikom ra zm atra n ja i o risa vanja ove tem e ko ja je p re d n am a v ra tim o se, za tre n u ­tak sam o, m islim a u d e v e tn aes to sto ljeće. Sve što ćem o ovdje reći tem elji se na filozofskoj m isli francusk ih soci- jal u to p is ta 3. Je d n a od organizacija , čiji se p ro g ram te ­m eljio na znanstveno j m isli socijal u to p is ta bio je Savez p ro g n an ih 4.

Savez p ro g n an ih osnovali su 1834. godine u Parizu n jem ački e m ig ran ti5. U n u ta r Saveza je vrlo brzo došlo do razm im oilažen ja na idejnom polju ra d a i d jelovan ja6. Savez p ra v ed n ih 7, ta jn a re v o lu c io n a rn a organizacija, o sn ovana je ta k o đ e r u parizu , 1836. godine. Savez p ra ­vedn ih organ izacijsk i se fo rm ira 1937. g o d in e8, a P ro ­gram ra d a Saveza tem elji se n a idejn im p re tp o s ta v k a ­m a u top ijskog socijalizm a. G odine 1839.9 dio članstva Saveza p rav ed n ih em ig rirao je u E ng lesku dok je drugi dio o tišao u Švicarsku. Č lanstvo koje je em ig rira lo u Švicarsku p o tp ad a po d idejni u tjecaj W eitlingova uto- pizm a. S v rem en o m c e n ta r ak tiv n o sti Saveza p ren o si se u L ondon, a Savez p o p rim a m e đ u n a ro d n i k a rak ter. Po­red n au k a i ideja socija lista u to p izm a mi sad a sa d ruge s tra n e im am o učen je k lasika i tv o raca m arksizm a i m ark sis tičk e m isli M arx a10 i E n g e lsa11. Da bi došlo do zbližavanja i p o tp u n o g sjed in jen ja izvorne m ark sis tičk e m is li12 i Saveza u n u ta r saveza tre b a lo se oslo b o d iti su ­v išnih i m ark sizm u s tra n ih m išljen ja i ideja. N a jis taknu­tiji članovi Saveza13, a pod u tjeca jem učen ja M arxa i E n­gelsa, uspjeli su se o slo b o d iti u tjeca ja W eitlingova u to ­pizm a, p ru d o n izm a i tak o zvanog »istinskog socijaliz­ma«. N akon toga M arx i Engels p ris tu p a ju Savezu 1847. god ine i vrše k o rjen ite p ro m jen e u n u ta r njega. Savez p rav ed n ih re o rg a n iz ira n je u Savez ko m u n is ta . O snovni cilj Saveza ko m u n is ta , o d n o sn o u čen ja k lasika m ark siz ­m a kojega su oni u tk a li u Savez, je s te svrgavanje b u ržo ­azije sa vlasti i u sp o s tav a v ladav ine p ro le ta rija ta , o d n o s­no uk idan je s ta ro g a g rađ an sk o g d ru š tv a koje počiva na klasnim su p ro tn o s tim a i osn ivan je novoga d ru štv a bez k lasa i egzistiran ja p riv a tn o g v lasništva . Na D rugom kongresu , koji je od ržan k rajem jed a n ae s to g i p očetkom d v an aesto g m jeseca 1847. g od ine u p o tp u n o sti je p o d r­žano i p rih v aćen o m išljenje, o d n o sn o učen je i djelo, M arxa i E ngelsa, a n jim a dvojici K ongres je povjerio iz­

rad u p ro g ram a rada, teo rijsk o g i p rak tičn o g p ro g .a m a . Već u veljači m jesecu 1848. godine taj P rogram b io je ob jav ljen14. Savez k o m u n is ta b o rio se je p ro tiv razn ih drugih ideja i m išljenja, u to p is tičk o g učenja, se k taš tv a i za oslobađan je rad n ičk e k lase od g rađ an sk o g u tjeca ja i p revlasti. Svi članovi Saveza k o m u n is ta b ih su ak tiv n i sudionici rev o lu c io n a rn ih d ogađaja 1848/1849. g o d in e boreći se na s tra n i rad n ičk e klase. U natoč p o te šk o ća m a u radu, u n a to č organ izac ijsk im i u n u tra šn jim s la b o s ti­m a i razm im oilažen jim a u idejn im m išljen jim a i p o g le ­dim a, Savez k o m u n is ta im ao je golem značaj za razv itak i rad sv jetskog rad n ičk o g p o k re ta i za osn ivan je K o m u ­nističkih p a rtija u po jed in im zem ljam a.

Točno p rije se d a m d e se t go d in a i n a p o d ru č ju naše današn je dom o v in e Socija lističke F ed e ra tiv n e R e p u b li­ke Jugoslavije dolazi do fo rm iran ja rad n ičk e re v o lu c io ­narne o rgan izac ije .15 O K ongresu U jed in jen ja16, o s tv a ­ranju Socija lističke rad n ičk e p a rtije Jugoslavije (k o m u ­nista) i p ro m jen i im en a u K o m u n ističk a p a rtija Ju g o s la ­vije kao i o s tv a ran ju Saveza k o m u n is ta Jugoslavije reći ćem o n ešto više kasn ije u ovom radu . Savez k o m u n is ta Jugoslavije17 je d ru štv en o -p o litičk a organizacija , ko ja je S ta tu tom SKJ d e fin iran a kao » rev o lu c io n arn a i je d in ­stvena organ izac ija i v o d eća idejno p o litičk a snaga r a d ­ničke k lase i svih ra d n ih ljudi u njihovoj b o rb i za soc ija ­lizam na o sn o v am a sam ouprav ljan ja« . Šavez k o m u n is ta Jugoslavije č ine svi k o m u n is ti Socijalističke F e d e ra tiv ­ne R epublike Jugoslavije kao i njegovi Savezi u so c ija li­stičkim rep u b lik am a i socija lističk im au to n o m n im p o ­krajinam a. Položaj i u loga SKJ u d ru š tv en o m i p o litič ­kom životu u SFRJ d a ti su o d re d b a m a U stava iz 1974. go d in e18. U sk lad u sa takvom u logom u p o litičk o m si­stem u SFRJ SKJ je u S ta tu tu d e fin iran » u n u trašn jo m snagom sa m o u p rav n o g i de leg a tsk o g sistem a«. K rajn ji cilj koji je p o stav ljen p re d Savez k o m u n is ta Jugoslav ije jeste s tv a ran je b e sk lasn o g ko m u n is tičk o g d ru štv a , a teo rijsko o p red je ljen je i o sn o v a d jelovanja je s te n a u čn i socija lizam 19 o d n o sn o m ark sizam i len jin izam . D em o­k ra tsk i cen tra lizam p red stav lja o snovno o rgan izac ijsko načelo ra d a i d je lovan ja u n u ta r Saveza k o m u n is ta Ju g o ­slavije. Tem eljn i ob lik o rg an iz iran o sti u n u ta r SK J p re d ­stavlja o sn o v n a organizacija . U n u ta r Saveza k o m u n is ta Jugoslavije im am o šest Saveza k o m u n is ta po p o jed in im rep u b lik am a i dva Saveza k o m u n is ta u socija lis tičk im au to n o m n im p o k ra jin am a , koji su u svom ra d u d ire k ­tno vezani za Savez k o m u n is ta Jugoslavije, a Savezi k o ­m u n is ta u P o k ra jin am a i za Savez k o m u n is ta S rbije , čiji su u jedno i sastavn i dijelovi. P rogram Saveza k o m u n i­sta Jugoslavije jed in s tv en je i obavezujući za sv e u k u p n o č lanstvo SKJ. Savezi k o m u n is ta po soc ija lis tičk im re p u ­b likam a i socija lis tičk im au to n o m n im p o k ra jin am a d o ­nose svoje S ta tu te zasebno , ali oni m o ra ju b iti u sk la đ e ­

3

ni sa S ta tu to m Saveza k o m u n is ta Jugoslavije, odn o sn o oni pok ra jin sk ih Saveza i sa S ta tu to m SK Srbije. Savez k o m u n is ta Jugoslavije , do d a n as p rošao je kroz više raz­vojnih e tapa. Prva bi b ila o n a prije sam oga fo rm iran ja a to je p e rio d razvoja i razv itka radn ičkog pokre ta , s tv a ra ­nja i povezivanja soc ija lis tičk ih m isli i ideja i nasto jan ja na s tv a ran ju zajedn ičke rev o lu c io n a rn e misli i organ iza­cije. Slijedi e ta p a od 1919. god ine, odnosno stvaran ja Socijalističke rad n ičk e p a rtije (kom unista) pa do 1941. godine, do okup acije i p o če tk a d rugog svjetskog ra ta u Jugoslaviji. T reću e ta p u č in i p e rio d 1941-1945. godina, p e rio d o ru žan e b o rb e i soc ija lističke revolucije. Č etvrta e tap a u rad u i d jelovan ju SKJ započinje nakon oslo b o ­đen ja zem lje, 1945. g od ine i o na je o k a rak teriz iran a b o r­bom za socija lističk i p reo b raža j društva , a traje jo š i d a ­nas.

G ovoreći o pojavi, nazovim o ga m o dernog radn ičkog p o k re ta u bivšim ju g o slav en sk im pokrajinam a, m o ra ­m o reći d a je to b ilo kasn ije nego u zem ljam a Z apadne Evrope. To je ta k o đ e r i p e rio d pojave i razvitka socijali­stičk ih ideja tak o d a m ožem o reći da je u jugoslaven­skim zem ljam a n asta jući rad n ičk i p o kre t bio pod idej­nim u tjecajem soc ija lis tičk ih ideja. Prvi širitelji socijali­stičk ih ideja na p o d ru č ju jugoslavensk ih zem alja javlja­ju se n akon o sn ivan ja Prve In te rn a c io n a le 20 i Pariške K o m u n e21. Prvi izm eđu njih bio je Svetozar M arković22 koji u B eo g rad u p o k reće i socijalistički list »Radnik«. Sve tozar M arković u ovom listu p ra ti i opisuje zbivanja u Pariškoj K om uni i daje v lastite koncepcije i p u t b o rb e za socijalizam na tlu S rb ije i u o sta lim zem ljam a na B al­kanu. P rim je r kojega je iznio S vetozar M arković slijede i o sta li p red s tav n ic i soc ija lis tičk ih ideja23. Osim na tlu S rbije širite lji socija lis tičk ih ideja24 javljaju se i u d ru ­gim ju g o slavensk im zem ljam a. T ada počin ju izlaziti i p rve rad n ičk e i soc ija lis tičke n o v in e25. Na o rgan iziran je i o sn ivan je s in d ik a ln ih i p o litičk ih organizacija ra d n ič ­ke klase u Sloveniji, H rvatsko j i Vojvodini najveći su u tjecaj im ale so c ija ld em o k ra tsk e partije U garske i A ustrije kao i osn ivan je D ruge In te rn ac io n a le26. T reba reći d a su p rve rad n ičk e organizacije , koje su b ile o sn o ­vane u nek im jug o slav en sk im zem ljam a bile vezane za so c ija ld em o k ra tsk e p a rtije d ru g ih zem alja27. Do osn iva­nja rad n ičk e p a rtije dolazi u posljedn jem d ese tljeću de ­v e tn aes to g sto ljeća i p rv o m d ese tljeću dvadesetog sto ­ljeća28. U M akedoniji su ta d a posto jale o rgan iz irane sam o p o jed ine soc ija lis tičke organizacije. Svojim na­stan k o m i ak tiv n o šću ove p rve organizacije rad n ičk e klase najavlju ju i nov u e ta p u razvoja u povijesti svojih naro d a . N jihovom pojavom , na pozornici d ru štv en ih zb ivanja pojavljuje se i ra d n ič k a k lasa kao o rg an iz iran a d ru štv en o -p o litičk a snaga. Na in icijativu ovih, socija lde­m o k ra tsk ih p a rtija u k rilu i ok rilju radn ičkog p o k re ta , jav ljaju se i o rg an iz ira ju nove organizacije, sindikati, rad n ičk e kom ore, u stan o v e socija lnog osiguran ja i raz­na p ro sv je tn o -k u ltu rn a d ru štv a . P reko raznih pub lik ac i­ja i listova so c ija ld em o k ra tsk e p a rtije p ra te zbivanja i p o k re te od in te re sa za ra d n ič k u klasu. One se bo re i za u lazak i uk ljučivan je n a jš irih slojeva u politički život, ali treb a , ipak reći da so c ija ld em o k ra tsk e partije, u ju g o ­slavensk im zem ljam a n isu im ale, u svojim P rogram im a neke šire p o litičk e koncepcije b o rb e za socijalizam . R u­kovodeći se, prije svega v rlo usk im općim stavovim a D ruge In te rn ac io n a le , po litičk i stavovi soc ija ldem o­k ra tsk ih p a rtija u jugo slav en sk im zem ljam a svode ak ­tivnost ra d n ičk ih p o k re ta u v rlo u ske okvire i to up rav o u krizn im v rem en im a , n e p o sred n o p red prvi svjetski rat. K roz te svoje p ro g ram e socijalH ^m okratske p a rtije

u jug o slav en sk im zem ljam a nisu sagledavale sve one opće d ru š tv e n e p ro b lem e za čije su rješavan je bili za in ­te re s ira n i na jširi n a ro d n i slojevi i čije su rješenje željeli i očekivali.29 P oče tkom prvoga svjetskoga ra ta rad soc i­ja ld e m o k ra tsk ih p a rtija u jugoslavensk im zem ljam a bio je zab ran jem ili je pak b io p o tp u n o onem o g u ćen uslijed ra tn o g a v ih o ra u koji su jugoslavenske zem lje bile u v u ­čene. Do o rgan izac ijskog obnav ljan ja i po četk a pon o v ­nog d je lovan ja dolazi p re d kraj p rvoga svjetskoga ra ta 30. U pravo tih go d in a 1917. i 1918. dolazi do sp o n ta ­nih p o k re ta i n a p red n ih rev o lu c io n a rn ih g ibanja vojni­čkih, se ljačk ih i ra d n ičk ih slojeva, p o seb n o u ju gosla­vensk im zem ljam a koje su b ile u sastavu A ustro ­u g a rsk e , č lan ice c en tra ln ih sila, koje su bile p red ra tn im slom om i vo jn ičkom kapitu lacijom . Pod snažnim u tjeca ­jem n a p re d n ih ideja o k to b arsk e revolucije i dom aćih rev o lu c io n a rn ih g iban ja obnavljan je i način rad a i ak ­tivnosti so c ija ld em o k ra tsk ih p a rtija u jugoslavensk im zem ljam a b ilo je p ro že to nag lašen im i žestokim idejn im i p o litičk im p ro tu rje čn o s tim a . Prije svega, m eđ u ru k o ­vod stv im a a o n d a i m eđ u članstvom b o rb a m išljenja i p rin c ip a b o rb e dolaze do p o tp u n o g izražaja.

U ru k o v o d stv im a o b n ov ljen ih soc ija ld em o k ra tsk ih p a rtija Srbije, B osne i H ercegovine i D alm acije većinu su im ali pok lon ic i k lasne b o rb e so lidariz ira juć i se sa o k to b a rsk o m revoluc ijom i Lenjinovom inicijativom o s tv a ran ju k o m u n is tičk e In tern ac io n a le . U tom p o čet­nom p e rio d u , o b n ov ljenog ra d a u ruk o v o d stv im a soci­ja ld e m o k ra tsk ih p a rtija H rva tske i Slovenije p revagu su o dnije li p ris ta še k lasne su rad n je sa buržoazijom i p r i­staše re fo rm izm a. U jedin jenjem jugoslavensk ih zem a­lja31 n ak o n zav rše tk a p rvog svjetskog ra ta 32 i stv a ra ­n jem jed in s tv e n e države, K raljevstva Srba, H rv a ta i Slo­venaca n asta ju novi uvjeti i o k o lnosti za dalji rad i d je lo ­vanje so c ija ld em o k ra tsk ih p a rtija u jugoslavensk im po ­k ra jin am a . Na p ro m je n u m išljen ja i s tv a ran ju novoga uv jeren ja i p rin c ip a o rev o lu c io n arn o j klasnoj borbi, u n u ta r so c ija ld em o k ra tsk ih p a rtija jugoslavensk ih ze­m alja i n a ro d a , p o re d već sp o m e n u tih 33 u tječe i niz d ru ­gih č in ilaca34. Ovaj p rije laz n a k lasn o -b o rb en u poziciju nije o stao svojstven sam o za soc ija l-dem okratske snage već je ov lad ao širok im n a ro d n im slojevim a, a n a ro č ito n ak o n u jed in jen ja koje je p ro v ed en o i p rog lašeno , za ši­roke n a ro d n e slojeve na n ep o šten i p rev aran tsk i način. Z ahvalju jući ovakovim p ro m je n am a i zao k re tu na idej­nom i po litičk o m p lan u daljega ra d a i d jelovanja u n u ta r rad n ičk o g p o k re ta jugo slav en sk ih zem alja i n a ro d a koji tu žive, i to njegovom većinom došlo je do brzog i žesto ­kog o b ra č u n a sa p ris ta šam a k lasne su radn je . Prista lice su ra d n je 35 sa v lada jućom buržoazijom u B an atu i B ač­koj u p o tp u n o s ti su po litičk i poražen i. I u H rvatsko j su ove snage, m in iste rija listi, p re trp je le po raz iako su još uvijek zad ržale izvjesne pozicije. U Sloveniji su, sam o m in iste rija lis ti p o litikom p o p u štan ja , naoko usp je li sa ­čuvati o rg an izac io n o jed in s tv o rad n ičk o g p o k re ta pod svojim u tjecajem . Id e jn e b o rb e b ile su vrlo oštre , a iz iz­n ije toga se vidi n a ro č ito u H rvatskoj, B an atu i Bačkoj. M eđutim , k ad a su se lijeve, n a p re d n e snage u n u ta r ra d ­ničk ih p o k re ta jugo slav en sk ih zem alja, u p o tp u n o sti sred ile i p rip rem ile svoje redove, m eđ u so b n o se čvrsto povezale i de fin itiv n o dogovorile o p ravcim a n a red n o g d jelovanja , u p o g ledu rev o lu c io n a rn o g k lasnog rad a i d je lovan ja m oglo se je p rić i ka fo rm iran ju jed in stv en e p ro g res iv n e snage. U tim i takovim tren u c im a i uv jeti­m a so c ija ld em o k ra tsk e p a rtije o sta lih jugoslavensk ih zem alja d a ju o v lašten je soc ija ld em o k ra tsk o j pa rtiji S r­bije da za d a n 20. trav an j 1919. godine obznan i K ongres

4

u jed in jen ja u S lavonskom B ro d u . O sim soc ija ldem o­kra tsk ih partija B osne i H ercegov ine, Dalm acije, H rva t­ske i Slavonije i S rb ije svoj p r is ta n a k za u jed in jen je dale su i socijalističke o rgan izac ije C rne G ore, M akedonije i V ojvodine. S o c ija ld em o k ra tsk a p a rtija Srbije, kao o p u ­n o m o ćen a s tra n k a sad a je m ogla sazvati K ongres36 i na njega pozvati sve o n e koji su se o p red ije lili za revo luc io­n a rn u k lasnu b o rb u 37. P rip re m e za K ongres bile su sv eo b u h v a tn e i p ro v o đ e n e b e sp r ije k o rn o i d isc ip lin ira ­no. P o red općih p r ip re m a 38 vrlo su ozbiljno p rip rem an i i o snovni partijsk i d o k u m en ti, k o n g resn i m aterijal. Naj­važniji p ro g ram sk i d o k u m en a t b u d u ć e jed in stv en e re ­vo lu c io n arn e Partije ju g o slav en sk ih socija lista treb a o je biti pod loga za u jed in jen je u jed in s tv e n u socijalističku stran k u . Izrada d o k u m e n a ta od s tra n e rukovodstava soc ija ld em o k ra tsk ih p a rtija S rb ije i B osne i H ercegovi­ne, pov jeren a je jed n o j g ru p i d ru g o v a 39 m eđ u kojim a je bio i prvi se k re ta r b u d u ć e P artije Filip Filipović. Već iz­ra đ en a i dogotov ljena povelja izn ijeta je k ra jem ožujka p red kom isiju u zn a tn o m p ro š ire n ijem sastavu40. K om i­sija je obavila analizu p od loge kao i o sta lih m aterija la koji su treb a li b iti p re d o če n i i v e rific iran i na K ongresu i sačin ila dnevni red za K ongres u jed in jen ja . B udući da je v lada K raljevine S rba, H rv a ta i S lovenaca zabran ila d ržan je K ongresa u S lavonskom B ro d u , za m jesto o d r­žavanja K ongresa izab ran je, u p o sljedn ji čas, B eograd i K ongres je o d ržan u p re d v iđ e n o m te rm in u . Na K ongre­su u jed in jen ja sud je lo v a la su 432 d e leg a ta iz svih k ra je ­va n o v o stvo rene države osim iz S lovenije. M eđu veći­nom d e legata v lada lo je izrazito b o rb e n o raspo ložen je i odušev ljen je sam om idejom u jed in jen ja , što je u m n o ­gom e ubrzalo rad i e f ik asn o st K o n g resa u donošen ju svih važnih od luka. M eđu najvažn ijim od lukam a, doni- je tim na K ongresu u jed in jen ja , b ila je, dakako , od lu k a o stv a ran ju jed in s tv en e re v o lu c io n a rn e Partije jugosla­vensk ih n aroda, Socija lis tičke ra d n ič k e partije Jugosla­vije (k o m u n is ta41. K ongres se, nadalje , izjasnio za revo­luciju i d ik ta tu ru p ro le ta r ija ta i d o n io od lu k u o p ris tu ­pan ju kom unističko j In te rn a c io n a li42. Na K ongresu je usvo jen i d o n ije t S ta tu t n o v o stv o ren e partije, koji je p red stav ljao n ek u v rs tu k o m b in ac ije S ta tu ta ran ijih so­c ija ld em o k ra tsk ih p a rtija . Na K o n g resu je izab rano i ru ­kovodstvo partije , za p re d s je d n ik a je izab ran Sim a M ar­ković a za se k re ta ra Filip F ilipović. U S ta tu tu SRPJ(k) sad ržan e su opće o d re d b e , o o rg an iz iran ju i u n u tra š ­njem u ređ en ju jed n e ra d n ič k e p a rtije kao i n ačinu i m e­to d am a djelovanja n jen ih o rgana. S ta tu to m je p red v iđ e­na m ogućnost i p o tre b a osn iv an ja pok ra jin sk ih o d b o ra Socijalističke rad n ičk e p a rtije Jugoslav ije (k) po po jed i­n im p okra jin sk im sred ištim a . Je d n a od p o seb n ih zna­čajki, koja je S ta tu to m p re d v iđ e n a i d a ta jes te u tom e što je u tv rđ en a n a jtješn ja su ra d n ja u rad u sa s ind ik ­atom , koji će p red s tav lja ti svo jev rsn u školu socijalizm a i o snovu iz koje će p a rtija re g ru tira ti svoje nove članove i iz čijih će redova, što je jo š od d a lek o većega značaja, dob ija ti više nego m aso v n u p o d ršk u za svoj rad i poli­tičke akcije. Na K on g resu je, nad a lje b ilo riječi i o p a rtij­skoj štam pi, u p o seb n o j R ezoluciji, gdje su posebno is tak n u te dužnosti po jed in aca , o rgan izac ija i po jed in ih o rg an a p rem a p artijsk o j štam pi. K ongres je donio i po­seb n u R ezoluciju o d ržav n o m vijeću, kojom se p red laže SRPJ(k) da b o jk o tira im en o v an o P riv rem en o n a ro d n o p redstavn ištvo . S p o m e n u to m R ezolucijom zahtijeva se dem obilizacija vojske i h itn o rasp isivan je izbora za U stavo tvornu sk u p š tin u uz opće jed n a k o i n ep o sred n o p ravo glasa bez o b z ira n a spo l b irača , nosioca b iračkog prava. Sam o članstvo , p u tem k o n g re sa ili re fe ren d u m a,

12 socijalne o n o n lzo cU s. \X»rogo», i drugarice!

I j N ® p r v i s v i t o t t i i j

IDrugovi I drugarice, obustavite rad toga

daft* jer je to mjerilo radničke snage i »vi­jesti . ~~ Svrstajte se u radničke redove, da dokažemo svfeta naša sloga, naše shvaćani«.

Raspored svetkovine 1 svibnja :0 po! 9 sati sastanak pred radničkim

«druženjem. U 9 sati kreće povorka kraj bol­nice Frankopanskom ulicom, kraj gimnazije

kolodvoru i natrag Gajevom ulicom Gradsku vjernicu gdje će se razlagoii o

značenju prvog svibnja.Poslije podne u pola dva sala sastanak

pred radničkim udruženjem ođkud Će se sku­pno krenuti na klet (majaics) u »umicu kraj st>anmett. Zabava će bili nevezana hm pro­grama uz tamburaški «bor. Pristup je sva­kom slobodan,

V slučaju nepovoljna vremena obdrža- vat će se zabava u gostioni A. Frlbena uz pečenu janjetinu i piće. —

Odbor soci jal. dem. »Iranke u Koprivnici.

treb a d o n ije ti o d lu k u d a li će S o c ija lis tička ra d n ič k a partija Jugoslav ije (k) učestvovati na izb o rim a za poje d ina p re d s tav n ičk a tijela. Na K on g resu u jed in jen ja d o ­nije ta je i R ezolucija o ag ra rn o m p itan ju . B it se ljačkog p itan ja kao ni značaj se ljačk ih slo jeva u p ro c e su o sv a ja ­nja i o b ra n e re v o lu c io n a rn e vlasti ovaj K o n g res n ije r a ­zumio. S v eu k u p n o p itan je a g ra rn e p o litik e sv ed en o je sam o n a jed a n m ali d io a g ra rn e re fo rm e . R ezolucijom se zahtijeva uk id an je feu d aln ih o d n o sa i d av an je zem lje se ljacim a bez ikakove n ak n ad e . U R ezoluciji se u o p ć e ne sp om in ju k ap ita lis tičk i posjedi, š to je u osn o v i i t r e ­balo b iti b it p ro v ed b i k o rjen itih re fo rm i u d o m en i a g ra ­ra. N adalje, na K on g resu je iznijet p ro te s t zbog cen z u re i zab ran e p o jed in ih socija lističk ih časo p isa , k ao i sve p risu tn ijeg p ro g o n a p ris ta ša re v o lu c io n a rn o g ra d n ič ­kog p o k re ta u zem lji.

K ongres se u p o tp u n o s ti so lid ariz irao sa so v je tsk im re p u b lik am a u Rusiji i M ađarsko j kao i n a p re d n im , re ­v o lu c io n arn im ra d n ičk im p o k re to m u sv ije tu u o p će . K ongres je pozvao ju g o slav en sk u i a n ta n tin u vo jsku »da

5

o su je ti zločinački pokušaj« s lam an ja i gušenja socijali­s tičk ih revolucija . Pri k ra ju ra d a K ongresa izab rano je i k o n s titu ira n o C en tra ln o p a rtijsk o vijeće43 u čijem u su sa s tav u b ile zas tu p ljen e sve jugoslavenske pokra jine iz ko jih su na K ongres u jed in jen ja pristig li radn ičko p a r­tijsk i d e leg a ti44. Izab ran je i Izvršni o d b o r45 C entra lnog p a rtijsk o g vijeća.

Č itava 1919. go d in a p ro tek la je u znaku sta lnog jača ­nja i u sp o n a rev o lu c io n a rn o g p o k re ta . Utjecaj Socijali­stičk e rad n ičk e p a rtije Jugoslavije sta lno se širi i jača i o n a vrlo b rzo p re ra s ta u zn ačajn u društveno-po litičku sn ag u u zemlji, što će se n a ro č ito ispoljiti i doći do p u ­n oga izražaja u p o če tk u i to k o m n a red n e 1920. godine. Ovdje, ipak ne b ism o išli u razm atran je ovoga drugoga p e r io d a nego ostav im o to za n a re d n i broj Z bornika. Od c je lo k u p n ih ak tiv n o sti i akcija Socijalističke radn ičke p a rtije Jugoslavije (k) k roz 1919. godinu spom en im o sam o o n e p rvom ajske. U natoč zab ra n a od stran e države

prvom ajske p ro slav e 1919. god ine o rg an iz iran e su i p ro ­ved en e po m nogim m jestim a širom Jugoslavije. Teško bi ovdje b ilo nav o d iti sva m jesta. Prvom ajske p roslave i m an ifestac ije rad n ičk e k lase Jugoslavije, kroz koje i p u ­tem kojih je iz ražena so lid a rn o s t sa n a p red n im ra d n i­čkim re v o lu c io n a rn im p o k re to m u svijetu i o d an o p r i­znanje ra d n ičk im ž rtv am a46, o rgan iz ira la su ru k o v o d ­stva SRPJ(k) zajedno sa ruk o v o d stv im a CRSJ47. O bilje­žavanja rad n ičk o g p razn ik a u p rilič en a su u B osni i H er­cegovini, u m nogim m jestim a širom C rne G ore, u m n o ­gim g rad o v im a H rv a tsk e i širom Srbije. U čast Prvoga m aja, m eđ u n a ro d n o g rad n ičk o g praznika, u V ukovaru se po čeo šta m p a ti tjed n ik »R adnička straža«.48 Prvu zn ačajnu i o tisn u tu ak tiv n o st i akciju Socijalističke R ad­ničke P artije Jugoslav ije u K oprivnici b ilježim o upravo uoči Prvoga m aja 1919. godine.49 S ocija ld em o k ra tsk a rad n ičk a p a rtija u K oprivn ici p ism en im p u tem , u n a p ri­jed izn ijetim u tv rđ en im p rogram om , poziva radn ištvo »D anice«50 na ob ilježavan je radn ičkog praznika.

B IL JE Š K E

1. N jem ačk i naziv , B und d e r K o m m u n is ten2. L o n d o n , 1847. g od ina3. P red s ta v n ic i filozo fskog p rav ca , f ra n c u s k i soc ija lis ti u to p is ti S a­

in t S im o n , C harles F o u rie i R o b e rt O wen4. B u n d d e r G eäch te ten5. In te le k tu a lc i i o b r tn ic i6. Izd v o jila se lijeva ra d n ič k a g ru p ac ija7. N jem ačk i naziv , B und d e r G e rech ten8. S avez p rav ed n ih d o b iv a svoj S ta tu t 1837. god ina i više zem alja

o sn iv a svoje sekcije9. B ilo je to n ak o n je d n o g n eu sp je lo g puča

10. K a rl M arx, T r ie r 5. V. 1 8 1 8 .-L o n d o n 4. III . 1883.11. F r id r ic h E ngels, B a rm en 28. X I. 1820. — L ondon 5. V III. 1895.12. M isli se na m a rx a i E n g e lsa13. S c h a p p e r, M oll, P fa n d a r , E c c a r iu s , B au e r,14. M an ife st K o m u n is tičk e P artije , 1848.15. S R P J(k ), S o c ija lis tičk a R ad n ič k a P a r ti ja (ko m u n ista )16. K o n g res u je d in je n ja o d rž a n je 20-22. tra v n ja 1919. god ine17. K ra tic a m u je SK J18. S K J je »vodeća id e jn o i p o litič k a sn ag a ra d n ičk e k la se i svih r a d ­

n ih lju d i u izg rađ iv an ju so c ija lizm a i o s tv a riv an ju so lid a rn o sti ra d n ih ljud i te b ra ts tv a i je d in s tv a n a ro d a i n a ro d n o s ti Jugoslav i­je« , »i k ao o rg an izac ija ko je je o sn o v n i p o k re tač i no silac p o litič ­ke ak tiv n o s ti ra d i za š tite i d a ljeg razv o ja so c ija lis tičk e revolucije i s o c ija lis tič k ih s a m o u p ra v n ih d ru š tv e n ih o d n o sa , a posebno ra d i ja č a n ja so c ija lis tič k e d ru š tv en e i d e m o k ra tsk e svijesti«

19. U čen je M arxa, E n g e lsa i L en jina20. P rv a In te rn a c io n a la o sn o v an a je 1864.21. P a r iš k a K o m u n a b ila je 1871.22. S v e to z a r M arkov ić , ro đ e n je 1846. u Z a ječa ru .23. V asa P elagić, D im itrije C en ić, A ndre B ankov lć24. D rag u tin K ale , F ra n c e Ž e lezn ik ar, V ito m ir K o rač , V asil Glavi-

nov25. » R ad n ičk i p rija te lj« , »D elavski list« , »Revolucija«26. D ruga In te rn a c io n a la o s n o v an a je 1889. godine27. R a d n ič k e o rg an izac ije u V o jvod in i i S loven iji o sn o v an e su i bile

v ezan e uz s o c ija ld e m o k ra ts k e p a r t ije U garske i A ustrije , u V ojvo­d in i je to b io slu ča j sve do P rvoga S v je tsk o g a ra ta

28. S o c ija ld e m o k ra tsk e p a r tije H rv a tsk e i S lavon ije o snovane su 1894. god ine , S o c ija ld e m o k ra ts k a p a r t i ja S lovenije o sn o v an a je 1896. g od ine , S o c ija ld e m o k ra tsk e p a r t i je u D alm aciji i S rb iji o s­n o v an e su 1903. god in e , S o c ija ld e m o k ra ts k a p a r tija B osne i H er­cegov ine o sn o v an a je 1909. god in e

29. N a c io n a ln o p ita n je i p ita n je n a c io n a ln o g o s lo b o đ en ja , po ložaj m iliju n sk o g ra d n o g se ljaš tv a , o d n o s p rem a im p e rija lis t ičk o m ra tu , itd .

30. Do ob n o v e ra d a i d je lo v an ja so c ija lis t ič k ih rad n ič k ih p a r tija u ju g o s la v en sk im zem ljam a d o laz i 1917. i 1918. godine

31. U jed in jen je je p ro v ed en o 31. p ro s in c a 1918. godine32. P rv i sv je tsk i ra t tra ja o je od 1914-1918. god ine

33. O k to b a rs k a rev o lu c ija i rev o lu c io n a rn a zb ivan ja m eđu v o jn i­čk im , s e ljačk im i ra d n ič k im k rugov im a

34. Tu je i s n ažan u tjeca j M ađ a rsk e Sov jetske R ep u b lik e , ra tn ih s tr a ­d an ja , p o s lije ra tn e b ijed e i n e im aš tin e , o s ta lih n ed a ća kao i sv jesno d je lo v an je k o m u n is t ič k ih snaga

35. S o c ija lm in is te r ija lis ti36. K o n g res U jed in jen ja s o c ija ld e m o k ra tsk ih p a r tija o d rž a n je od

20-22. tra v n ja 1919. god ine37. O sim s o c ija ld e m o k ra ts k e p a r t i je S lovenije gdje su i da lje čv rstu

p rev ag u im ali m in is te r i ja l is ti38. Id e jn e , p o litič k e , o rg a n iz a c io n e i teh n ičk e p r ip re m e39. K o ša n in , L apčev ić , D r. T op a lo v ić , O sto jić i F ilipov ić40. U sa s tav u k o m is ije b ile su zastu p ljen e SDP-e B osne i H ercegov i­

ne, B an a ta , B ačke, H rv a tsk e i p red s ta v n ic i p e lag ićevaca41. K ra tic a S R P J(k)42. K o m in te rn a , K l43. U CPVJ iz a b ra n o je 31 č lan o v a44. O sim iz S loven ije45. Izv ršn i o d b o r je b ro jio 8 č lan o v a , F ilip F ilip o v ić , Živko T o p a lo ­

vić, S im a M ark o v ić , N egoslav Ilić , M iloš Ilić , V lada B ogdanov ić, V lad im ir Ć op ić , G ejza B ro d n ja k , V asa K nežević

46. Č ik a šk e žrtve47. C en tra ln o ra d n ič k o s in d ik a ln o vijeće Jugoslav ije48. T jed n ik je š ta m p a n kao s o c ija lis t ičk o g lasilo , a za tim g lasilo

S R P J(k). Od II. v u k o v a rsk o g ko n g resa to je g lasilo K PJ i ra d n ič ­kog s in d ik a ln o g v ijeća za V uk o v ar

49. P lak a t sa p ro g ra m o m p ro s lav e š tam p an je u lis tu »D em okra t« .50. Na p o d ru č ju D an ica k ra j K o p riv n ic e , od 1906/7. god ine ra d i n a ­

d a lek o p o zn a ta tv o rn ic a k e m ijsk ih p ro izvoda dd »D anica«.

IZV O RI I LITERA TU RAP lak a t S o c ija lis tik e r a d n ič k e p a r tije K o privn ica» Is to rija S aveza k o m u n is ta Jugoslav ije« , Izd av ačk i c e n ta r K o m u ­n is t, N a ro d n a kn jiga , R ad , B eog rad 1985.»H ro n o lo g ija ra d n ič k o g p o k re ta i S K J 1919-1979., T om I. 1919-1941. N a ro d n a k n jiga , - I n s ti tu t za su v rem e n u Is to r iju , B eog rad 1980.P ero M o rača Dr. S tan is lav S to jan o v ić , »K om un is ti Jugoslav ije 1919-1979.« Izd an je , » E k sp o rt p res« B eograd»O pća en c ik lo p ed ija« , Ju g o slav en sk o g lek sik o g ra fsk o g zavoda, sv. 7 P oglavlja, »Savez p ro g n a n ih « , »Savez p ravedn ih« , »Savez k o m u n i­s ta« , »Savez k o m u n is ta Jugoslav ije«M ira K o la r-D im itrijev ić , T v o rn ica »D anica« i n jez ino rad n iš tv o , P o­d rav sk i z b o rn ik 76. s tr . 26-41. »Zrinski« Č akovec 1976.D rag u tin F e le ta r , » K o p riv n ič k i događaji« 1918-1920, P od rav sk i z b o rn ik 79, s tr . 5-20, Č akovec 1979.A ntun S tišća k , »Uz 70. g o d išn jicu o sn iv an ja S in d ik a ta Jugoslavije« fe ljton , G las P o d ra v in e b r. 15, 21. trav an j 1989. i d a lje T ito , ra d n ič k a k la sa i s in d ik a ti » R ad n ičk a štam p a« B eograd 1979.

6