ผงเมองและการจดกลมอตสาหกรรม1 (Urban Planning and Industrial Cluster)

โดย

ดร.ธงชย โรจนกนนท2

31 มนาคม 2558

1 เอกสารเผยแพรทางวชาการ กรมโยธาธการและผงเมอง 2ผเชยวชาญดานวางผงสถาปตยกรรม E-mail address; t_roachanakanan@hotmail.com

2

สารบาญ หนา สารบาญ 2 สารบาญภาพ 3 ค าน า 4 บทท 1 เมองและการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทย

1.1 พฒนาความเปนเมอง 1.2 พฒนาความเปนอตสาหกรรม 1.3 ความสมพนธระหวางเมองกบอตสาหกรรม

5

บทท 2 ผงเมองและทฤษฏการจดกลมอตสาหกรรม 26 บทท 3 วเคราะหและวพากยทฤษฎการจดกลมอตสาหกรรม 40 บทท 4 การพฒนากลมอตสาหกรรมในประเทศญปน 54 บทท 5 ยคเสอมของอตสาหกรรม 66 5.1 อตสาหกรรมในประเทศองกฤษ จากรงสรวง 5.2 ความเสอมของอตสาหกรรมในประเทศตางๆ 5.3 เสนทางสความเสอมของอตสาหกรรมในประเทศไทย

5.4 ความเปราะบางของสงคมไทยกบความเสอมของอตสาหกรรม

บทท 6 การเมอง ผงเมองและอตสาหกรรมในประเทศไทย 79 6.1 อตสาหกรรมและกระบวนการการเมอง 6.2 กระบวนการผงเมองและการเมอง 6.3 การลมสลายของเมองอตสาหกรรม บทท 7 สรปบทเรยน 89 7.1 ทบทวนทฤษฏการจดกลมอตสาหกรรม

7.2 อนาคตของเมองอตสาหกรรมในประเทศไทย

7.3 ทบทวนยทธศาสตรการผงเมองในประเทศไทย เอกสารอางอง 98

3

สารบาญภาพ

ภาพท หนา 1.1 พฒนาการความเปนเมองของกรงเทพ-ธนบร 1.2 แผนทกรงเทพ-ธนบร จดท าโดยกรมแผนททหารในป 1936 หรอพ.ศ.2479 1.3 แผนทการใชประโยชนทดนกรงเทพ-ธนบร ปพ.ศ.2501 1.4 การเปรยบเทยบการขยายตวของเมอง กรงเทพ-ธนบร ระหวางป 1900-1968 1.5 แผนทการใชประโยชนทดนของกรงเทพมหานคร ป 1972 หรอปพ.ศ. 2515 1.6 แผนทการใชประโยชนทดนของกรงเทพมหานครป 1986 หรอปพ.ศ.2529 5.1 การจางงานภาคอตสาหกรรมในสหรฐอเมรกา ระหวางป 1960-2009

4

ค าน า

สงคมไทยถอก าเนดมาจากการเกษตร ผกพนชวตกบวถแหงเกษตรกรรมมายาวนานนบตงแตกอนเปนอาณาจกรสยาม ตงถนฐานสรางบานเมองอยางมนคงบนดนแดนทอดมสมบรณทงดนและน า ทไดรบการยอมรบจากมหาอ านาจทวโลกวาอดมสมบรณ เปนแหลงผลตอาหารทดทสดในโลก สภาพภมศาสตรทงผนดนและแหลงน าอนเยยมยอดน เปรยบเสมอนมรดกอนล าคาทหลอเลยงชวตชนเผาไทยไดอาศยอยางมความสขมานานนบพนป

ภาพของการตงถนฐานชายน าของชนชาตไทย จงเปนลกษณะเดนของสงคมเกษตรกรรม อกนยหนง มนษยด ารงชวตดวยการปรบตวเองอยางกลมกลนกบสภาพแวดลอมตามธรรมชาต สงบสข และเรยนรความเปลยนแปลงรอบตวอยางมเหตผล จนเปนเรองทเขาใจตามนยามในปจจบนวา “การพฒนาอยางย งยน”

จวบจนกระทง วทยาการสมยใหมปรากฏขนบนแผนดนสยามประเทศ องคประกอบใหมและวถชวตตามสงคมตะวนตกเรมเปลยนแปลงสงคมไทย เพยงไมกชวงอายคน ชนชาตไทยกาวจากสงคมเกษตรกรรมสสงคมเมองอตสาหกรรม พรอมกบความจางหายของวฒนธรรมและจารตประเพณของสงคมเกษตรกรรม ความสงบสขถกแทนทดวยความสบสนวนวาย ความเมตตากรณาปราณและความเผอแผกนและกนถกแทนดวยความโลภและการแกงแยง สงคมไทยทเคยเรยบงายเปนสขและแบงปนถกเปลยนเปนสงคมทแตกแยก เอาตวรอด ถงขนตางกอบโกยเพอตนเองและพวกพอง

แมภาคอตสาหกรรมไดสรางคณประโยชนมากมาย แตอตสาหกรรมเรมเปนเปนปญหามากขน สรางความขดแยง เรมจากการกอมลภาวะตางๆ โดยเฉพาะขยะจากอตสาหกรรมซงเปนขยะพษ ขยะอนตราย และผลกระทบดานตางๆทงน าเสยและอากาศเปนพษ ค าถามทนาสนใจคอปญหาเหลานเกดขนในประเทศไทยไดอยางไร นบจากนโยบายของรฐทดดสวยงามและนโยบายการเมองทเคลมฝนมวเมา เหลานลวนมสวนเกยวของกบภาคอตสาหกรรมและการพฒนาเมองทงสน

เอกสารฉบบนพยายามคนหาค าอธบาย และวเคราะหเรองราวและปญหาของภาคอตสาหกรรมในงานผงเมอง ซงสะสมมานานหลายทศวรรษในประเทศไทยน เพอเสนอขอมลและขอเทจจรง (Facts) ไมใชความจรง (Truth) จากแหลงขอมลตางๆเพอเปนแนวทางส าหรบผทเกยวของรวมกนแกปญหาดานผงเมองและภาคอตสาหกรรมดวยแนวทางทดทสด

The Last Student of Sternstein มนาคม 2558

5

บทท 1 เมองและการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทย

Urbanization and Industrial Development in Thailand จากการสบคนเอกสารทางประวตศาสตรของประเทศไทย ไมปรากฏการบนทกเรองราวและ

รายละเอยดของอตสาหกรรมในอาณาจกรสยามมากนก หลกฐานทปรากฏชดไดแกเตาเผาภาชนะดนเผาขนาดใหญหลายแหงในสมยสโขทย และเรองราวการคาเชงอตสาหกรรมกบอาณาจกรโพนทะเล เชน การคาขายดวยเรอส าเภากบจนและอนเดย เปนตน ภาชนะดนเผา เครองปนลายตางๆเปนรปแบบการผลตเชงอตสาหกรรมในยคประวตศาสตรทสามารถสบคนไดดทสด หลกฐานทขดพบเหลานจงยนยนไดวา การผลตในภาคอตสาหกรรมไดพฒนามานานหลายศตวรรษแลว

พนฐานความเปนเมองบนดนแดนสวรรณภม พฒนาตามเหตและผลของสภาพภมศาสตรและสภาพแวดลอมตามธรรมชาต และถกกลอมเกลาดวยองคความร ดวยศาสนา ความเชอ ความศรทธา ดวยศลปะ วฒนธรรม ประเพณตลอดเวลาหลายศตวรรษ โดยมกลไกการเมองและการปกครองชกน าในแตละยคแตละสมย ชนชาตและเผาพนธบนดนแดนนถายทอดและแลกเปลยนองคความรกนและกน แมบางชวงเวลาเกดความขดแยงกน ท าลายลางกน จนบานเมองเสยหาย แตความเปนเมองยงคงอย

อตสาหกรรมสมยใหมเปนองคประกอบหนงของเมอง โดยเรมปรากฏอยางเปนทางการในอาณาจกรสยามไมถงรอยป แตทวามบทบาทและมผลกระทบตอความเปนเมองมากมาย น าพามาทงความเจรญ ความมงคงและความหายนะมาสครอบครวระดบรากหญาในสงคมไทยจนถงระบบนเวศทวทงแผนดน เมองและอตสาหกรรมไมอาจแยกขาดออกจากกน บทท 1 กลาวถงพฒนาการทแตกตางกนระหวางเมองและอตสาหกรรมเพอท าใหเกดความเขาใจ เกดภาพทแสดงถงเรองราวความเปนมาในอดต ระบสาเหตของปญหา ความพยายามในการแกปญหาทผานมา และอาจท าใหผทเกยวของแสวงหาแนวทางในการพฒนาทงเมองและอตสาหกรรมไดอยางเหมาะสม และเตรยมรบปญหาทจะเกดขนในอนาคต เพอบรรเทาความเสยหายแกสงคมไทยใหนอยทสด

หลกการของประวตศาสตรวเคราะห (Historical Analysis) จงเปนแนวทางทดทสดในการสรางความรและความเขาในเบองตน พจารณาพฒนาการของเมองเพอความมนคงของรฐและอาณาจกรสยาม ดวยตรรกะเดยวกนทยดมนยาวนานรวมพนป เทยบกบหลกการพฒนาอตสาหกรรมทเพงก าเนดไมนานมาน โดยเนนการผลตจ านวนมาก ดวยตนทนต าสดและท าก าไรสงสด แนวความคดเหลานมบางดานแตกตางและขดแยง แตในทสด ทงเมองและอตสาหกรรมจ าตองอยรวมกน โดยไมขดแยงกน

6

1.1 พฒนาความเปนเมอง

เอกสารตลอดจนต าราและหนงสอดานผงเมองกลาวถงความเปนเมองในประเทศไทยตางกน มค าจ ากดความหรอนยามแตกตางกนมาก ขอถกเถยงยงไมมขอยต แมแตภาควชาผงเมองในมหาวทยาลยยงใหความรความเขาใจเรอง “เมอง” ไมเหมอนกน จวบจนปจจบน ภาครฐโดยหนวยราชการทรบผดชอบงานผงเมองยงมความแตกแยกความคดเรอง “เมอง” ไมนอยไปกวาภาคการศกษา เมอปญหาตางๆของเมองตองเกยวของกบ “ภาคประชาชน” ความเขาใจเรอง “เมอง” จงยงทวความยากล าบากในการท าความเขาใจเรองราวของเมองมากขนไปอก

หากน าหลกวชา “ประวตศาสตรวเคราะห” (Historical Analysis) มาประกอบความเขาใจพฒนาความเปนเมองในประเทศไทย หลกฐานทางโบราณคดอาจอางองกรณ “บานเชยง” ในจงหวดอดรธาน เนองจากมอายนานมากทสดทสามารถคนพบไดในปจจบน แตมลกษณะเปนบานและกลมบาน เปนรปแบบการตงถนฐานในยคโบราณ

หลกฐานความเปนเมองทปรากฏชดบนดนแดนสวรรณภมไดแกความรงเรองสมยทวาราวด ศรวชย ตอเนองเปนอาณาจกรลานชาง ลานนา สโขทย จนถงกรงศรอยธยา บนทกเรองราวเปนลายลกษณอกษรทสมบรณทสดถกรวบรวมไวในกรงศรอยธยา แตถกขาศกเผาท าลายจนหมดสนเมอครงเสยกรงในปพ.ศ.2310 และนนเปนความสญเสยครงส าคญ เพราะประเทศไทยไมมหลกฐานอางองใดในการโตแยงขอพพาทตางๆในเวลาตอมา หลายครงบทความจากประเทศเพอนบานกลาวหา ดาทอ ดหมนเกยรตภมของชาตไทยอยางหยาบคายในวารสารตางประเทศ โดยอางองหลกฐานทางประวตศาสตรของตนเพยงฝายเดยว และถกตอกย าเรองเดมครงแลวครงเลา โดยไมมการโตแยงกลบจากฝายไทย

ความเปนเมองในยคประวตศาสตรชนชาตไทยนน ไมแตกตางจากอาณาจกรอนในยคเดยวกน ภาพทปรากฏไดแกการตงถนฐานในขอบเขตของก าแพงเมอง เพอปองกนการรกรานของขาศก ซงเปนรปแบบและลกษณะความเปนเมองเกา (Old Town) มานานนบพนป กระทงความกาวหนาทางวทยาศาสตรและวทยาการสมยใหมเรมแผเขาสอาณาจกรสยามในสมยรชกาลท 4 อยางรวดเรว เรมจากการสรางถนน “เจรญกรง” เปนถนนสายแรกในพระนคร และขยายเพมอกหลายสายเปนโครงขายถนน ตามดวยโครงขายระบบรถรางและรถไฟในสมยรชกาลท 5

โดยทฤษฏนน พฒนาการความเปนเมองของประเทศไทยควรศกษาเมองตางๆทงประเทศ แตทวาเอกสารทางวชาการสวนใหญทปรากฏ ใหความส าคญกบประวตศาสตรความเปนเมองของกรงเทพ-ธนบรมากกวา เพราะความเปนเมองหลวงและเปนศนยกลางความเจรญ ขณะเดยวกนพฒนาการความเปนเมองในภมภาคเชน เชยงใหม นครราชสมา อดรธานและภเกตเรมปรากฏเปนผลการศกษาวจยมากขนในระยะหลง เรมจากทศวรรษท 1970 เปนตนมา

7

ระดบความเปนเมองของกรงเทพ-ธนบรปรากฏชดมากทสด กระทง Bruce London3 ไดให

นยามความเปนเมองลกษณะนวา Primate City หรอ Urban Primacy หมายถงขนาดของเมองทใหญมากเทยบกบเมองทมขนาดเลกเปนล าดบทสองดวยจ านวนประชากร ในขณะนนพระนคร-ธนบรมขนาดใหญกวาเชยงใหมทมขนาดใหญรองลงมาถง กวา 40 เทา และความเปนเมองนถกย าความแตกตางของระดบความเปนเมองโดย Larry Sternstein ในหนงสอ Portrait of Bangkok และในงานวชาการส าคญหลายครงตอเนองถงทศวรรษท 1980

ภาพท 1.1 พฒนาการความเปนเมองของกรงเทพ-ธนบร

ความเปลยนแปลงของเมองสยคสมยใหม หรอความเปนเมองแบบตะวนตก ปรากฏตอเนองในสมยรชกาลท 6 และ 7 ตามการพฒนาโครงสรางพนฐาน และระบบสาธารณปโภคสาธารณปการ ท าใหเมองหลวงถกควบคมใหมความหนาแนนกระจกตวในพนทเพยง 13 ตารางกโลเมตร ดงภาพท 1.1

แมเกดความเปลยนแปลงการปกครองในปพ.ศ.2475 รปแบบความเปนเมองของกรงเทพ-ธนบรยงคงเหมอนเดม จากขอมลทปรากฏในภาพท 1.2 ซงเปนแผนททจดท าในปพ.ศ.2479 เอกสารทสามารถคนหาได ไมปรากฏเรองราวของอตสาหกรรมมากนก เทาทพบ เปนคลงสนคารมแมน าเจาพระยา สวนใหญเปนกจกรรมเกยวกบการคาขาว และคลงสนคาของบรษทตางชาต ซงปจจบนทดนแปลงใหญรมแมน าเจาพระยาเหลานถกกวานซอจากกลมทนจนเกอบหมด และด าเนนธรกจอสงหารมทรพยราคาแพงและท าก าไรไดมากทสดในทกวนน 3 Bruce London (1980), Metropolis and Nation in Thailand; The Political Economy of Uneven

Development

8

ภาพท 1.2 แผนทกรงเทพ-ธนบร จดท าโดยกรมแผนททหารในป 1936 หรอพ.ศ.2479

กรงเทพ-ธนบร เปนเมองหลวงของสยามประเทศ แมไดเปลยนชอเปน “ประเทศไทย” ในสมยจอมพล ป. พบลสงครามเปนนายกรฐมนตร กอนหมดอ านาจจากการรฐประหารในปพ.ศ.2501 ทวากอนนน ในปพ.ศ.2499 รฐบาลสหรฐอเมรกาในนามของ United State Omission to Thailand หรอ

9

USOM ไดใหความชวยเหลอดานผงเมองแกประเทศไทย โดยสงผเชยวชาญมาวางผงนครหลวง และคณะผเชยวชาญนเปนทรจกกนดในนามของ Litchfield Whiting Bowne and Associate

Larry Sternstein ไดกลาววา ผงนครหลวงนเปนการเรมของการผงเมองยคทนสมย หรอ Era of

Modern Planning in Thailand และเปนเอกสารส าคญส าหรบการผงเมองในประเทศไทย วาดวยแบบแผนการวางผงเมองตามขนตอนและหลกการตามหลกสากล แตผเชยวชาญไมไดเปลยนระบบการผงเมองของประเทศไทย ทใชระบบการผงเมองขององกฤษมากอน (Double-Tier System หรอในรปแบบผงเมองรวมและผงเมองเฉพาะ) ขณะเดยวกนไดเสนอแนะสาระส าคญทเปนคณประโยชนตอประเทศไทยไวมากมาย โดยเฉพาะการผลกดนใหยกรางพระราชบญญตการผงเมอง และการย าขอเสนอแนะใหการผงเมองแยกออกจากงานโยธา เพราะการผงเมองตองเปน “หนวยงานอสระ” สามารถก ากบ ควบคม ก าหนดนโยบาย และเสนอทศทางการพฒนาเมองตามหลกวชาการทดไดอยางมประสทธภาพ และสามารถรกษาประโยชนสวนรวมไดอยางเตมความสามารถ

ขอเทจจรงทนาสนใจไดแก เมอคณะทปรกษาอเมรกนเดนทางถงประเทศไทย พบวาไมมขอมลใดทสามารถน ามาใชในงานผงเมองเลย กระบวนการตางๆตองเรมใหมทงหมด Larry Sternstein กลาววา คณะทปรกษาอเมรกนหมดเวลาสวนใหญไปกบการจดเกบขอมล โดยเฉพาะการจดท าแผนทส าหรบใชงาน ตองใชภาพถายทางอากาศในสมยสงครามโลกครงท 2 ของอเมรกนเปนหลก สงไปแปลและจดท าเปนแผนท ท าใหการวเคราะหบางดานไมละเอยดลก และมเวลาใหกบงานวางผงเมองนอย

แมประสบปญหาและอปสรรคมากมาย การส ารวจการใชประโยชนทดนและระบบสาธารณปโภคสาธารณปการ บรการทางสงคม การศกษาวเคราะหประชากร ซงไมสามารถรอผลการส ารวจส ามโนประชากร หรอ Census ซงจดท าเปนระบบทก 10 ป ตามหลกสากล ทควรแลวเสรจในป 1960 หรอ พ.ศ.2503 ได แตงานแผนทกาวหนามาก กระทงแผนทการใชประโยชนทดนของกรงเทพ-ธนบรแลวเสรจ (ตามภาพท 1.3) เปนแผนทมาตรฐานสากลซงใชในราชการในงานผงเมองมาจนทกวนน และถกใชอางองอยางตอเนองในงานผงเมองตลอดจนงานวชาการตางๆทเกยวของกบเมอง

อยางไรกตาม ขอเสนอแนะทส าคญของคณะทปรกษาอเมรกนในการยกรางกฎหมายดานผงเมอง แตเดมคอพระราชบญญตการผงเมองและผงชนบท พ.ศ.2495 ทประสบปญหาและอปสรรคมากมาย หลงสนสดสญญา รฐบาลสหรฐอเมรกาไดใหความชวยเหลอดานผงเมองตอไป โดยจดสงผเชยวชาญมาประเทศไทยอก 2 ครง เพอเสนอแนวทางการรางกฎหมายผงเมองฉบบใหม

ระหวางป พ.ศ. 2502-2506 (1959-1963) ทางรฐบาลสหรฐอเมรกาไดสงผเชยวชาญทางดานผงเมองมาแนะน าหนวยราชการของไทยหลายคน เชน Raymond J. Emery, David D. Longmaid,

10

Roland B. Greeley, และ John W. Moore ซงตางเสนอรายงานหลายฉบบ แตรายงานการศกษาสวนใหญเปนรายงานฉบบสน และไมเปดเผยมากเหมอนทผเชยวชาญชาวอเมรกนคนอนน าเสนอ

เหตการณส าคญเกดขนระหวางป พ.ศ. 2503-2505 เมอ USOM ไดสงผเชยวชาญดานผงเมองเขามาเปนทปรกษาอกสองคน คอ Samuel J. Cullers และ Cyrus R. Nims ซงเปนโครงการความชวยเหลอตอเนองหลงจากบรษท Litchfield Whiting Bowne and Associates ไดจดผงนครหลวงเสรจแลว และ Cyrus R. Nims ผนมบทบาทใหค าแนะน าทางดานผงเมองมากกวาผเชยวชาญคนอน เอกสารตางๆทคนพบจงใหความส าคญกบงานของ Cyrus R. Nims มากกวา นนคอ รางพระราชบญญตการผงเมอง ฉบบป พ.ศ. 2505 ซงอาจใหขอคดบางประการถงตนตอและการพฒนาแนวความคดดานการผงเมองในสมยนนไดอยางด ในป พ.ศ. 2506 Cyrus R. Nims ไดเขยนรายงานขนอกฉบบหนงชอวา City Planning in

Thailand4 ความยาว 114 หนา สรปเรองราวและไดเสนอแนะขอคดเหนดานการผงเมองส าหรบประเทศไทยทนาสนใจไวมากมาย โดยเฉพาะขอเสนอแนะโครงสรางการบรหาร การจดการเมอง และขอเสนอแนะรางพระราชบญญตการผงเมอง แทนฉบบเดมป พ.ศ. 2495 รายงานเหลานนบเปนเอกสารหายากอกสวนหนงทสมควรน ามาศกษาวเคราะห เพอเปนประโยชนแกผสนใจการผงเมองไดคนควาหาความรตอไป เพราะเอกสารนถกจดสงไปกระทรวงมหาดไทย แตนางปรยา ฉมโฉม ซงตอมาด ารงต าแหนงผอ านวยการส านกผงเมอง กลาววาไมเคยไดรบและไมทราบวามเอกสารฉบบน หลงจากขอเสนอแนะของผเชยวชาญอเมรกนใหยกรางกฎหมายผงเมองในปพ.ศ.2503 รฐบาลไดตงคณะท างานเพอศกษาและยกรางพระราชบญญตการผงเมอง กระทงแลวเสรจและประกาศใชในปพ.ศ.2518 หรอเปนระยะเวลาถง 15 ป นานมากจนสภาพบานเมองเปลยนแปลงไปมากมาย โดยเฉพาะภาคอตสาหกรรมและโครงการทอยอาศยทขาดการผงเมองทดก ากบควบคม เรองทนาสนใจมากทสดไดแก รฐบาลสหรฐอเมรกาไดจดสงพระราชบญญตการผงเมองทเพงประกาศใชไปยงมหาวทยาลย UCLA-Berkley เพอใหศาสตราจารย John Friedmann ผทเขยนหนงสอผงเมองมากทสดในโลกในขณะนนไดศกษาวเคราะห ตอมาในเดอนมนาคมปพ.ศ.2518 John

Friedmann ไดตอบกลบและใหความเหนวา “พระราชบญญตผงเมองฉบบนไมเหมาะสมกบประเทศไทย เพราะมขนตอนมากเกนไป ใชเวลามากเกนไป ไมเหมาะสมกบเมองทก าลงพฒนาอยางรวดเรว”

4 รายงานฉบบนถกคนพบพรอมกบเอกสารส าคญอนๆอกจ านวนมากทเกยวของกบประวตศาสตรการผงเมองของไทย ในหองท างานของ Dr. Larry Sternstein หลงจากเสยชวตดวยโรคมะเรงทโรงพยาบาลในกรงแคนเบอรา ประเทศออสเตรเลย วนท 24 พฤษภาคม 2540

11

ภาพท 1.3 แผนทการใชประโยชนทดนกรงเทพ-ธนบร ปพ.ศ.2501

หากวเคราะหความเปนเมองในพ.ศ.2501 จากภาพท 1.3 อาจกลาวไดวาเมองหลวงยงมรปแบบกระชบ โครงสรางของเมองยงคงเดมไมตางจากยคทนสมยในรชกาลท 5 มากนก ประชากรยงอาศยอยางหนาแนนในยานชาวจน หนวยราชการยงรายลอมและรวมกลมในเขตเมองเกา หรอ “เกาะรตนโกสนทร” ตามชอเรยกในปจจบน

คณะทปรกษาอเมรกนไดใหความร แนะน าทกษะและฝกอบรมขาราชการของเทศบาลกรงเทพและเทศบาลธนบร ตลอดระยะเวลา 3 ป กระทงแลวเสรจ และเสนอ “ผงนครหลวง 2533” ตามก าหนด ขอเสนอแนะส าคญของคณะทปรกษาอเมรกนมมาก เชน การคดคานความคดของหนวยงานรฐในการยายสถานรถไฟกรงเทพ หรอหวล าโพงออกไปยงบางซอ เพอพฒนาเชงพาณชย โดยใหเหตผลวา สถาน

12

รถไฟหวล าโพงควรเปนจดศนยกลางการขนถายผโดยสาร เปนระบบขนสงมวลชนทดทสดในการน าประชากรจ านวนมากเขาสศนยกลางเมองไดสะดวกและมประสทธภาพมากทสด

ขอเสนอแนะทส าคญ ซงมผลตอรปแบบและโครงสรางของเมองคอ คณะทปรกษาอเมรกนเสนอใหยายโรงงานอตสาหกรรมออกจากยานชมชนกลางเมอง ซงรฐบาลไดด าเนนการตอมาในปพ.ศ.2508 ท าใหโรงงานทแทรกและกระจายตวในเขตเมองหลวงตองโยกยายทตง ดานธนบร โรงงานสวนใหญยายออกไปดานถนนเพชรเกษมไดแก บรเวณออมนอยและออมใหญ สวนกรงเทพยายออกไปยงปทมธาน บรเวณรงสต และไปสมทรปราการ บรเวณส าโรง และปเจาสมงพรายกอนขยายออกไปยงบางพลและบางบอ แตทวารฐบาลในขณะนนไมสามารถบรหารจดการโครงสรางพนฐานทดเพอรองรบโรงงานเหลานได ผลกระทบทปรากฏไดแก พนทชานเมองเหลานเปนแหลงอตสาหกรรมทกอมลพษอยางรายแรงในเวลาตอมา และตอเนองถงปจจบน

ภาพท 1.4 การเปรยบเทยบการขยายตวของเมอง กรงเทพ-ธนบร ระหวางป 1900-1968

13

ภาพท 1.4 และเปนภาพจากการศกษาการเตบโตของกรงเทพ-ธนบร ของ Larry Sternstein ตงแตป 1900 ถง 1968 แสดงรปแบบการขยายตวของเมอง ปรากฏชดวากรงเทพขยายตวมากกวาธนบร ในชวงระยะเวลากวาคอนศตวรรษ การยายโรงงานเกาออกไปชานเมองหลงปพ.ศ.2508 เปนชวงเวลาของการเตบโตยานชานเมอง ตามแหลงจางงานซงดงดดประชากรออกไป

แมขาดเครองมอทางกฎหมายในการวางผง ความพยายามในการผงดนผงเมองส าหรบนครหลวงยงด าเนนตอไปในปพ.ศ.2514 หลงผงนครหลวงของคณะผเชยวชาญอเมรกนผานไป 10 ป การด าเนนงานในขณะนน ไดแกการปรบปรงขอมลตางๆ ดานประชากร เศรษฐกจและสงคม ตามหลกการเดมทเคยปฏบต โดยจดท าแผนทการใชประโยชนทดนขนใหมอกครงในป 1972 หรอ พ.ศ.2515 ดงภาพท 1.5 ขณะเดยวกนไดจดท าผงเมองในลกษณะการศกษาวเคราะหและเสนอเสนอแนวทางการใชประโยชนทดนใหกบเมองส าคญตางๆทวประเทศ โดนมรปแบบเดยวกบผงนครหลวง 2533

ระหวางปพ.ศ. 2514-2516 มความพยายามในการปรบปรงผงนครหลวงจาก 3 หนวยงาน ไดแก ส านกผงเมอง กระทรวงมหาดไทย เทศบาลนครกรงเทพ และภาควชาผงเมอง คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย เอกสารทเสนอตอสาธารณะจากทงสามหนวยงาน สามารถสะทอนความเขาใจปญหาของเมองและแนวความคดดานผงเมองทแตกตางกนอยางสนเชง

หากส านกผงเมอง กระทรวงมหาดไทยเปนตวแทนของรฐบาล เทศบาลกรงเทพเปนตวแทนองคกรปกครองสวนทองถน และภาควชาผงเมอง คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลยเปนตวแทนสถานศกษาผผลตบคลากรดานผงเมองสวชาชพผงเมอง ความแตกแยกทางความคดดานผงเมองในประเทศไทยไดกอตวมาตงแตยคนนแลว และยงคงด ารงอยจนกระทงทกวนน

รายละเอยดเหลาน Larry Sternstein ไดอธบายไวอยางชดเจน ส าเนาเอกสารเหลานยงคงหาอานไดทหองสมดสถาบนเทคโนโลยแหงเอเชย และหองสมดมหาวทยาลยแหงชาตออสเตรเลย สาระส าคญทนาสนใจอยางยงไดแก บทบาทของหนวยงานทงสามภาคใหญทเกยวของกบการผงเมองของประเทศไทย กระทรวงมหาดไทยเปนผก ากบดแลและเปนเสมอนผสรางกฎหมาย องคกรปกครองสวนทองถนเปนผปฏบต และมหาวทยาลยเปนผผลตทรพยากรมนษยใหกบหนวยงานตางๆ นนหมายถงการขาดเอกภาพในทางความคด และไดขยายเปนความขดแยงเลกนอยบางและรนแรงจนแตกหกบางในกรณทเปนกรณขดแยงเรองผลประโยชนขนาดใหญ

ภาพของการพฒนาเมองในยคนจงไมเกดความเคลอนไหวทกาวหนาแตอยางใด ขณะเดยวกนปญหาของเมองขยายตวมากขน จนปญหาของเมองบางดานกาวสระดบวกฤต โดยเฉพาะปญหาสงแวดลอม ทงน าเนาเสยและน าทวมกระจายออกไปนอกเขตนครหลวง

14

ภาพท 1.5 แผนทการใชประโยชนทดนของกรงเทพมหานคร ป 1972 หรอปพ.ศ. 2515

15

หลงจากพระราชบญญตการผงเมอง พ.ศ.2518 มผลบงคบใช ความพยายามในการวางผงนครหลวงซงไดเปลยนรปแบบส “กรงเทพมหานคร” ภายหลงการรฐประหาร ดวยการรวมเทศบาลนครสองแหง กรงเทพและธนบร ขยายเขตการบรหารทองถนเปนกวา 1,500 ตารางกโลเมตร หรอมขนาดใหญกวาพนทเมองป พ.ศ.2511 ถง 10 เทา

ความพยายามในการวางผงเมองเมองหลวงดวยอ านาจกฎหมายฉบบใหมเรมในป พ.ศ.2519 แตไมประสบความส าเรจ เกดความขดแยงและคดคานอยางรนแรง จนตองยตการด าเนนงาน จนกาลเวลาลวงเลยมาจนปพ.ศ.2535 จงไดมการประกาศบงคบใชผงเมองรวมกรงเทพมหานคร หรอ เปนเวลาถง 32 ป หลงจากผงนครหลวงจดท าโดยคณะผเชยวชาญอเมรกนเสนอในปพ.ศ.2503

ภาพท 1.6 แผนทการใชประโยชนทดนของกรงเทพมหานครป 1986 หรอปพ.ศ.2529

แมมพระราชบญญตการผงเมองประกาศใช แตทวาจากปพ.ศ.2518 ถงพ.ศ.2535 เปนเวลาถง 17 ปทกรงเทพมหานครเตบโตตามยถากรรม เมองมขนาดใหญมากขนหลายเทา ขณะเดยวกน ความเปนเมองรอบเมองหลวงขยายตวอยางรวดเรว ราคาทดนสงขนพรอมกบธรกจอสงหารมทรพยทเปนวธการสรางรายไดเปนกอบเปนก าในระยะเวลาอนสน พนทเกษตรกรรมสมบรณรอบกรงเทพมหานครถกกวานซอเพอเกงก าไร โดยมสถานศกษาบางแหงตอบรบธรกจอยางด ดวยการเปดหลกสตรพฒนาอสงหารมทรพย กระทงทเรยนเมองนนทบรและสมโอมชอนครชยศรเหลอเพยงต านานในปจจบน

16

ความสมพนธระหวางเมองและอตสาหกรรมแปรเปลยนออกไป โดยขอเทจจรงทไมอาจปฏเสธไดวา ในอดตอตสาหกรรมในประเทศไทยเรมพฒนาจากแรงงานราคาถกและสทธพเศษทางการคาระหวางประเทศ ดงนนรปแบบของเมองและความสมพนธระหวางเมองและอตสาหกรรมในอดตแตกตางอยางสนเชงกบในปจจบน แรงงานในประเทศไทยแพงกวาประเทศเพอนบานหลายเทา ในขณะเดยวกนคาครองชพในเมองไมเอออ านวยตอการด ารงชพของแรงงานระดบลางในโรงงาน เมองในประเทศไทยมขนาดใหญขนเทาใด ภาคอตสาหกรรมจกมตนทนทสงมากขน จนสญเสยความไดเปรยบในการแขงขน ดงนน ความสมพนธระหวางเมองและภาคอตสาหกรรมจงเปนสาระทละเอยดออน ทผทเกยวของควรมความรและความเขาใจเปนอยางด โดยจกกลาวถงดานอตสาหกรรมในล าดบตอไป

แมผงเมองรวมกรงเทพมหานครปพ.ศ.2535 ควบคมการใชประโยชนทดนบนทราบลมโดยเฉพาะดานตะวนออก แถบมนบรและหนองจอก เพอบรรเทาปญหาน าทวม และพยายามรกษาพนเกษตรกรรมสมบรณทยงคงอย แตในทางปฏบตและการแทรกแซงทางการเมองท าใหพนทเหลานซงท าหนาทรบน าหรอพนทแกมลง และเปนทางน าทวมหลาก (Floodway) ถกพฒนาเปนบานจดสรรกดขวางการระบายน า ท าใหเกดผลกระทบอยางรายแรงดงกรณน าทวมใหญในปพ.ศ.2554 สะทอนภาพความผดพลาดอยางรายแรงของการพฒนาเมองทชดเจน และความผดพลาดของการผงเมองในระดบวกฤตทตองแกไขอยางเรงดวน

อยางไรกตาม เหตน าทวมใหญในป 2554 สาเหตหลกทเกยวกบการพฒนาเมองและการผงเมองกลบมการกลาวถงนอยมาก ความสนใจสวนใหญของภาครฐและเอกชนเปนเรองราวของงบประมาณมหาศาลในการสรางระบบปดลอมเมองและมาตรการโครงสรางขนาดใหญมากกวา การแกปญหาอยางย งยนดวยมาตรการผงเมอง กรณจงหวดพระนครศรอยธยาเปนตวอยางชดเจนวา การปองกนน าทวมใหพนทอตสาหกรรมมความส าคญเรงดวนมากกวาพนทประวตศาสตรทเปนมรดกโลกและพนทเมอง นนอาจกอใหเกดค าถามตอมาถงความส าคญของภาคอตสาหกรรม และความเปนมาตลอดจนเรองราวตางๆทเกยวกบอตสาหกรรมในประเทศไทย

1.2 พฒนาความเปนอตสาหกรรม หาก “อตสาหกรรม” หมายถงการผลตครงละมากๆดวยเครองจกร เครองกลและแรงงาน

อตสาหกรรมในแผนดนสยามจงอาจขยายความหมายถงการผลตขาว และโรงเลอย เพอสงเปนสนคาออกตงแตยคตนรตนโกสนทร การอตสาหกรรมเรมมความส าคญตอสยามประเทศในชวงสงครามโลกครงท 2 เพราะเกดปญหาขาดแคลนสนคาทจ าเปนตอการด ารงชพ โดยเฉพาะสนคาจากภาคอตสาหกรรมทตองน าเขาจากตางประเทศ

17

ในยคแรกเรมนน รฐบาลไดจดตง “กองอตสาหกรรม” ขนในกรมพาณชย กระทรวงเศรษฐการ เมอวนท 31 มกราคม 2479 หลงจากนนเพยงหนงป ยกฐานะขนเปนกองอสระในป 2480 และปรบขนเปนกรมอตสาหกรรมในป 2484 ในปตอมา จดตงเปนกระทรวงการอตสาหกรรมในป 2485 นบเปนหนวยราชการทมการพฒนาอยางกาวกระโดด กระทงเปลยนชอเปนกระทรวงอตสาหกรรมในป 2495

กาวกระโดดทส าคญไดแก พระราชบญญตสงเสรมอตสาหกรรม พ.ศ.2497 และพฒนาเปนพระราชบญญตสงเสรมการลงทนเพอกจการอตสาหกรรม พ.ศ.2503 ซงถกกลาวขานตอมาวาเปนเสาเอกหรอเสาหลกของการอตสาหกรรมในประเทศไทย

อนง ปพ.ศ. 2503 เปนจดก าเนดมใชเพยงการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทยเทานน แตเปนจดก าเนดกจการอนทส าคญอกหลายหนวยงาน ไดแก การทองเทยวแหงประเทศไทย การโรงแรม การบนพาณชยหรอตอมาเปนสายการบนแหงชาตในนามของบรษทเดนอากาศไทย และตอมาปรบองคกรเปน “การบนไทย” กลาวไดวา มการจดตงหนวยงานใหมจ านวนมากในระยะเวลาเดยวกน

ค าถามทนาสนใจไดแก หนวยงานเหลานมเบองหลงการถอก าเนดอยางไร เรองราวเบองหลงทงหลายเรมจากการศกษาตามความชวยเหลอแบบใหเปลา และมการก าหนดแผนการพฒนาผานบรรดาทปรกษาของรฐบาลสหรฐอเมรกา หนวยงานเหลานจงเฉลมฉลองวาระครอบรอบ 50 ป พรอมกนในป 2553 ทผานมา หรออกนยหนง ความคดการจดตงทงหมดเปนกระบวนการทางการเมองระดบชาต ผานกลไกความชวยเหลอระหวางรฐเพอสรางฐานระบบทนนยมทมนคง จดมงหมายหลกเพอตอตานลทธคอมมวนสตในขณะนนนนเอง

การสงเสรมการลงทนภาคอตสาหกรรม เปนนโยบายหลกตอเนองของทกรฐบาลในเวลาตอมา ดวยขอเสนอสทธประโยชนมากมาย โดยคณะกรรมการสงเสรมการลงทน หรอ Board of Investment

(BOI) และมสถาบนการเงนสนบสนนอยางด หลกการนเปนการกระตนเศรษฐกจทเหนผลเรว เปนทรจกกนในชอของ การลงทนโดยตรงจากตางประเทศ หรอ Foreign Direct Investment และยงเปนหลกการทนยมในปจจบน ดงนน การขยายตวภาคอตสาหกรรมในประเทศไทยจงกาวหนารวดเรว นบตงแตเรมยทธศาสตรสงเสรมการลงทนในทศวรรษท 1960 ในขณะทการผงเมองในยคสมยเดยวกนไมมความกาวหนาแตอยางใด

หากพจารณาแผนทการใชประโยชนทดนในป 2515 อาจพบวาอตสาหกรรมมการขยายตวรอบพระนครและธนบร ในลกษณะกระจายตว การรวมตวของอตสาหกรรมทปรากฏชดไดแกนคมอตสาหกรรมบางชนในปพ.ศ.2515 ตงอยดานตะวนออกของกรงเทพ และเพมจ านวนมากขน เชน นคมอตสาหกรรมบางป กอตงในปพ.ศ.2520 นคมอตสาหกรรมลาดกระบงในปพ.ศ.2521 นคมอตสาหกรรมบางพล กอตงในปพ.ศ.2532 และแพรกระจายออกไปทางเหนอและตะวนตกของเมองหลวง

18

ประเดนทนาสนใจมากไดแก นคมอตสาหกรรมในยคน นบตงแตนคมอตสาหกรรมแหงแรก ในปพ.ศ.2515 กลบไมมระบบบ าบดน าเสยรวม แมปญหามลภาวะจากภาคอตสาหกรรมไดปรากฏชดกรณแมน าแมกลองเนาเสยจากโรงงานน าตาลในปพ.ศ.2510-2514 ท าลายระบบนเวศอยางรายแรงทสดในประวตศาสตรของลมน าน สะทอนภาพความรความเขาใจและหลกการบรหารจดการสงแวดลอมในภาคอตสาหกรรมไดยคนไดอยางด ปญหาสงแวดลอมจากภาคอตสาหกรรมไดรบการแกไขลาชามาก แมพระราชบญญตสงแวดลอมบงคบใชในปพ.ศ.2518 ในเวลาเดยวกบพระราชบญญตการผงเมองทประกาศใชในปเดยวกน

อาจกลาวไดวา เหลานเปนความพยายามในการจดกลมอตสาหกรรม ใหมทตงอยในบรเวณเดยวกน กอนการขยายนคมอตสาหกรรมออกไปยงสวนภมภาคในเวลาตอมา โดยนคมอตสาหกรรมแหลมฉบง จงหวดชลบร กอตงปพ.ศ.2525 และนคมอตสาหกรรมมาบตาพด ในจงหวดระยอง ทกอตงในปพ.ศ.2531 เปนโครงการขนาดใหญตามแผนพฒนาชายฝงทะเลดานตะวนออก เพอรองรบแหลงกาซธรรมชาตในอาวไทยและอตสาหกรรมเพอการสงออก เปนการรวมกลมอตสาหกรรมทปรากฏชดมากทสด นบตงแตรฐไดเรมนโยบายสงเสรมการลงทนภาคอตสาหกรรมในป 2503 และเปนแบบแผนของการพฒนาอตสาหกรรมจากแรงงานราคาถก และไมมทกษะ สอตสาหกรรมระดบชางฝมอ

อยางไรกตาม โรงงานจ านวนมากยงคงกระจายตวอยท วไป ไมไดตงอยเปนกลมในนคมอตสาหกรรม โรงงานเหลานกอปญหาสงแวดลอมมากบางนอยบาง ท าใหชมชนใกลเคยงไดรบผลกระทบ แมเวลาไดลวงเลยมารวมครงศตวรรษตงแตพ.ศ.2508 ปญหาโรงงานขนาดกลางและขนาดเลก หรอโรงงานหองแถวทงหลายยงคงเปนปญหาเรอรงในชมชนเมองหลายแหง โดยยงไมมการแกปญหาเหลานไดอยางแทจรง

ดงไดกลาวไวแตเบองตน นโยบายการยายภาคอตสาหกรรมออกจากเมองหลวงในปพ.ศ.2508 โดยไมมการเตรยมความพรอมรองรบ โดยเฉพาะโครงสรางพนฐานส าคญส าหรบภาคอตสาหกรรม เปนตนเหตแหงปญหาทงหลายทตามมาไมขาดสาย จงหวดสมทรปราการมปญหาเรองน าประปา ไมเพยงพอตอภาคอตสาหกรรม การใชน าบาดลเพอแกปญหาและมตนทนถกกวาน าประปา กลบกอผลกระทบท าใหแผนดนทรดตวอยางหนก แมปจจบนรฐไมอนญาตใหใชน าบาดาลในเขตปรมณฑล แตผประกอบการและบานจดสรรบางแหงยงลกลอบใชน าบาดาลกระทงทกวนน

ปญหาขยะจากโรงงานและจากชมชน เปนปญหาใหญทเรอรงมานาน ไมใชเพยงจงหวดสมทรปราการ เชน กรณบอขยะราชาเทวะ ทถกศาลพพากษาสงระงบไมใหใชเปนททงขยะ แตปญหาลกษณะเดยวกนและรายแรงกวา ไดแพรกระจายไปยงแทบทกจงหวดทมการพฒนาอตสาหกรรม เชน

19

พระนครศรอยธยาและปราจนบร โดยแนวทางทเหมาะสมทสดหรอดทสดยงไมมขอสรปและไมชดเจนในมมมองของนกวชาการ

ความพยายามในแกปญหามลภาวะของภาคอตสาหกรรมทปรากฏเปนขาวใหญ ไดแกโครงการบอบ าบดน าเสยรวมในจงหวดสมทรปราการ มมลคาหลายหมนลานบาท แตไมประสบความส าเรจ เนองจากเกดการทจรต ท าใหการแกปญหาสงแวดลอมจากภาคอตสาหกรรมยงเปนปญหาตอไป โดยมค าถามทนาสนใจถงการบรหารจดการสงแวดลอมของภาคอตสาหกรรมในอนาคต และค าถามถงแนวทางการปองกนแกไขปญหาทย งยนตามแนวทางทยอมรบไดจากสงคมไทย

หากพจารณาพฒนาการของอตสาหกรรมในประเทศไทย รากฐานเดมภาคอตสาหกรรมของไทยนนไมมเทคโนโลยเปนของตนเอง ในยคแรกหลงสงครามโลกตอเนองถงปจจบน เครองจกรเพอการผลตเกอบทงหมดตองน าเขาจากตางประเทศ พงพาแรงงานราคาถกจากคาจางวนละ 25 บาท ในทศวรรษท 1960-1970 เปนแรงงานทไมมทกษะและไมมความร เพยงความรประถมศกษา ควบคกบสทธพเศษทางการคาทประเทศตะวนตกใหกบประเทศยากจนก าลงพฒนา จนกระทงทกวนน คาจางในประเทศไทยวนละ 300 บาท สงกวาประเทศเพอนบานทงพมา ลาว กมพชาและเวยดนาม นบเปนการสนสดยคอตสาหกรรมแรงงานราคาถกในประเทศไทยอยางสมบรณ

เมอเปรยบเทยบกบประเทศในเอเชย ทมการพฒนาอตสาหกรรมในระดบและชวงเวลาเดยวกบประเทศไทย ประเทศเกาหลกาวหนาทงอตสาหกรรมยานยนตและเทคโนโลยการสอสาร มาเลเซยมนวตกรรมดานยานยนต เชนเดยวกบประเทศไตหวน ประเทศเหลานใชเวลานานหลายสบปพฒนาเทคโนโลยเปนของตนเอง มงานวจยและพฒนาเปนแกนหลกในการตอสเพอความไดเปรยบ ซงปรากฏผลประโยชนทไดรบคมคาเปนอยางยง ความกาวหนาดานอตสาหกรรมของประเทศเหลานทงหางไกลประเทศไทยมาก ซงการดอยองคความรและลาหลงดานเทคโนโลยอตสาหกรรมเปนจดออนทส าคญ ซงสามารถน าพาภาคอตสาหกรรมในประเทศไทยสความเสอมในเวลาอกไมนาน หากไมมการเปลยนหลกนยม (Doctrine) และยทธศาสตรในการพฒนาอตสาหกรรมเพอการแขงขนทจกรนแรงมากขน

เทาทปรากฏชด ภาคอตสาหกรรมการเกษตรในประเทศไทยมความกาวหนาโดดเดน และมเทคโนโลยพงพาตนเองไดมากทสด เนองจากสภาพภมศาสตรและความอดมสมบรณทงดนและน าของประเทศไทยเปนความไดเปรยบทสามารถแขงขนไดดทสด เทยบกบอตสาหกรรมเรรอน หรอ Foot-

loose Industry เชนอตสาหกรรมสงทอ และเครองไฟฟาบางประเภท ซงไดยายฐานการผลตออกไปยงประเทศเพอนบานเปนสวนใหญทยงมแรงงานราคาถกเปนตนทนหลก แตทวาบางกลมลงทนฐานการผลตบรเวณชายแดน เพอจางแรงงานจากประเทศเพอนบาน และหลกเลยงความเสยงดานตางๆทจะตงฐานการผลตในประเทศเพอนบาน

20

ลกษณะเดนทส าคญกรณพฒนาการอตสาหกรรมโดยผประกอบการไทย และท าธรกจในประเทศไทยไดแก กลมอตสาหกรรมแตละกลมและแตละประเภท มรปแบบและการพฒนาเปนเอกเทศ แยกออกจากกน เชน กลมอตสาหกรรมเครองดมชก าลง กลมสราและเบยร กลมอาหาร กลมสนคาอปโภคบรโภค กลมกอสราง กลมเครองครวเรอน และฯลฯ หลายกลมด าเนนธรกจในแนวผกขาด มคแขงขนนอยราย และมตลาดหลกทใหญกวาในตางประเทศ

รปแบบอตสาหกรรมทเปนลกษณะการลงทนจากตางประเทศ มพฒนาการแตกตางจากอตสาหกรรมกลมแรก มเทคโนโลยน าเขาจากประเทศของตน อตสาหกรรมเหลานไดแก อตสาหกรรมการผลตรถยนต ซงเปนกลมใหญทสดและมรากฐานการผลตมายาวนาน อตสาหกรรมทเกยวกบคอมพวเตอร ซงมขนาดใหญและความส าคญมากเชนกน อตสาหกรรมเคมภณฑ และอตสาหกรรมอนเชน การเกษตร แตไมสามารถแทรกสวนแบงการตลาดจากผประกอบการในประเทศทมเครอขายทใหญกวามาก

แมกรมโรงงาน กระทรวงอตสาหกรรมไดจดท าบญชจ าแนกประเภทอตสาหกรรมในประเทศไทยไวนบรอยประเภท แตในการจ าแนกประเภทอตสาหกรรมตามหลกผงเมองนน ยงมขอโตเถยงอกมาก เพราะอตสาหกรรมมผลกระทบตอความเปนเมองตางกนมาก ไมสามารถระบเพยงยานอตสาหกรรมดวยสมวงเทานน

หนวยราชการทเกยวของกบการพฒนาอตสาหกรรมตางมงเนนการเพมจ านวนโรงงาน เพมการผลตและเพมจ านวนการลงทนในภาคอตสาหกรรม โดยไมใหความส าคญเรองของเมองและการผงเมอง แมผลกระทบของภาคอตสาหกรรมมมากมาย โดยเฉพาะปญหามลภาวะ เรองราวรองเรยนรองทกขจากโรงงานอตสาหกรรมยงปรากฏเปนขาวอยเนองๆ สะทอนภาพการบรหารภาคอตสาหกรรมทแตกตางจากประเทศอตสาหกรรมในยโรปอยางสนเชง

การรวมกลมประเทศอาเซยนในปลายป 2558 เพอเปนประชาคมเดยวกน ผลกระทบตางๆถกวเคราะหกนอยางตอเนอง ภาคอตสาหกรรมของประเทศไทยเปนภาคหนงทจกไดรบผลกระทบ ตามดวยภาคอตสาหกรรมการทองเทยว โดยมผลปรากฏชดในระยะยาว ซงจกกลาวในหวขอ “ความไดเปรยบในการแขงขน” ในบทตอไป

ขอสงเกตทนาสนใจไดแก ยคอตสาหกรรมดวยคาแรงราคาถกในประเทศไทยสนสดอยางสมบรณภายหลงการประกาศคาแรงขนต าวนละ 300 บาท ในปพ.ศ. 2557 เปนการปดฉากดวยนโยบายการเมอง สะทอนวสยทศนของผบรหารการเมองไดชดเจนทสด ขณะเดยวกน การรณรงคใหภาคอตสาหกรรมของไทยมเทคโนโลยและนวตกรรมเปนของตนเองมานานหลายทศวรรษ ไมประสบ

21

ความส าเรจเทาทควร เครองจกรสวนใหญตองน าเขาจากตางประเทศ เหลานจกเปนตนเหตหลกน าไปสความเสอมของอตสาหกรรมทจกกลาวในบทท 5

1.3 ความสมพนธระหวางเมองกบอตสาหกรรม เอกสารทางวชาการทพบ กลาวถงเมองและองคประกอบของเมอง ตางมต ตางมมมองและตาง

แนวความคด หนงสอเรยนดานสงคมวทยาในตอนตนศตวรรษท 20 กลาวถงอตสาหกรรมในมตทางสงคมในนยามของชนชนแรงงาน เนองจากประชากรระดบลางท างานในโรงงานอตสาหกรรม ในทศวรรษท 1960 หนงสอเรยนดานเศรษฐศาสตรจ านวนมากกลาวถงอตสาหกรรมในนยามของการบรหารการผลตและการตลาด ตอมาทงสองศาสตรพฒนาเกดหนงสอ “จตวทยาการตลาด” เพอเพมมลคา เพมยอดขายและเพมก าไรจากการด าเนนธรกจ

เรองราวของอตสาหกรรมปรากฏในงานผงเมองมานาน ตงแตโรงงานเปนองคประกอบหนงของเมอง เมอโรงงานกอมลภาวะ เกดโรคระบาด เพราะเมองขาดการวางผงทด การคดคนและประยกตแนวความคดใหมเพอแกปญหาของเมองจงหลงไหลเขามาเปนสวนส าคญของทฤษฏผงเมอง

ในป 1928 มการประชมสมมนาในนามของ Congress Internationaux d’ Architecture

Moderne หรอทรจกกนตอมาในนามของ CIAM เปนการประชมทางวชาการระดบโลกทใหญมาก ไดก าหนดพฒนาการของเมอง จากชมชนเกษตรกรรม เปนเมอง และเปนเมองอตสาหกรรม ตลอดเวลาการจดการประชมรวม 13 ครงกอนยตลงเพราะความขดแยงทางความคดอยางรนแรง การประชมนเปนการเปลยนแนวความคดครงใหญดานสถาปตยกรรมและการผงเมอง เกดนยามใหมและมาตรฐานความเปนเมองมากมาย ท าใหการวางผงเมองค านงถงความเปนมนษย วฒนธรรม สงคมและสงแวดลอมมากขน

นยามหนงทกลาวถงมากไดแก เมองอตสาหกรรม (Industrial Town) ซงหมายถงเมองทมบทบาทหลกหรอหนาทส าคญเกยวกบอตสาหกรรม ความสมพนธระหวางเมองและอตสาหกรรมถกจ าแนกออกเปนดานตางๆ เอกสารสวนใหญกลาวถงความสมพนธดานเศรษฐกจ การสรางงานและสรางรายไดแกคนทท างานในโรงงานและคนทอาศยอยในเมอง ซงมหนาทสนบสนนและใหบรการ เชน ทอยอาศย รานคาตางๆ โรงเรยน โรงพยาบาล และบรการตางๆ

ในเมองเดยวกน อตสาหกรรมอาจมความสมพนธเกยวของกนและกน หรออตสาหกรรมบางกลมอาจเกอกลกน หรออาจขดแยงกน หากขาดการวางแผน และบรหารจดการทด ดงนน ความสมพนธของอตสาหกรรมแตละกลมอาจหลากหลายในเมองเดยวกน องคประกอบเหลานถกน ามาวเคราะหอยางละเอยดในการวางผงเมองในกลมประเทศตะวนตก แตพบนอยมากในงานวางผงเมองอตสาหกรรมในประเทศไทย แมมการกลาวถงบางในรายงานบางฉบบ ดวยเหตนความขดแยงจงปรากฏในเวลาตอมาใน

22

หลายจงหวดทประสบปญหามลภาวะและสงแวดลอมจากภาคอตสาหกรรม จนกลายเปนความสมพนธเชงปฏปกษ และบางครงผน าการตอตานอตสาหกรรมถกสงหารคนแลวคนเลา

ในกรณประเทศไทย ความสมพนธทปรากฏไดแก ภาพของแรงงานอตสาหกรรมมบานพกทงเชาและอาศยในเมอง ประชากรเมองมงานและรายไดจากภาคบรการจากอตสาหกรรมทตงอยในเมองหรอใกลเมอง โดยเฉพาะภาคบรการทเกยวของ ตงแตรานคา รานอาหาร โรงเรยน สถานพยาบาล และบรการทางสงคมตางๆ มความพยายามก าหนดนยามดานนโดยหลายหนวยงาน

แมพฒนาการของอตสาหกรรมหรอการปฏวตอตสาหกรรมเรมมากวาสองรอยป ตงแตกลางศตวรรษท 18 นยามของอตสาหกรรมในแตละประเทศมการปรบเปลยนอยตลอดเวลา และมการจ าแนกอตสาหกรรมเพมมากขน ตามความกาวหนาและความหลากหลายของธรกจทมมากขน

เมองอตสาหกรรมภาพยนตร หรอกรณเมอง Hollywood ในสหรฐอเมรกา มพฒนาการเรมขนในป 1920 จากกลมชาวยวอพยพและมอาชพเปนนกแสดง ยายหนภยจากยโรปตะวนออก ชวงหลงสงครามโลกครงทหนง มาอาศยอยใน New York และพบวาประกอบอาชพแสดงละครยากล าบาก ประกอบกบการคดคนเทคนคการการถายภาพทกาวหนา พฒนาเปนภาพยนตร ชาวยวกลมนจงรวมตวและโยกยายไปทางชายฝงตะวนตก ทภมอากาศดกวา ซอไรขาวโพดขนาดใหญ และไดกอตงบรษทผลตภาพยนตรในนามของ Warner Brothers, Columbia Pictures, Universal, Paramount Pictures และอนๆ กระทงสรางเปนชมชนเมอง Hollywood เปนเมองอตสาหกรรมผลตภาพยนตรทใหญทสดในโลก และพฒนาเปนรปแบบคลายกนในฮองกง และอนเดยในปจจบน

ความกาวหนาทางเทคโนโลยในทศวรรษท 1960 ท าใหเกดเมองอตสาหกรรมสมยใหม เรยกขานตางกน จากเมองวทยาศาสตร (Science City) ในยคแรก พฒนาเปนเมอง IT City, Cyber City และอกหลายนยามทตงขน กระทงเปนกระแสนยมในหลายประเทศในทกวนน

อาจกลาวไดวา ความสมพนธระหวางเมองและอตสาหกรรมมหลากหลายรปแบบ ปรากฏเปนรายงานการศกษาจ านวนมาก จากมตทางสงคม สมตทางเทคโนโลยทกาวหนาอยางรวดเรว จนถงมตทละเอยดออนของสภาพภมอากาศเปลยนแปลง พฒนาความคดเปนเมองอตสาหกรรมเชงนเวศ (Eco-

Industrial City) ท าใหการผงเมองมความซบซอนมากขน แมรปแบบมมากขน แตความสมพนธระหวางเมองและอตสาหกรรมยงถกก าหนดโดย “ความ

เปนมนษย” ความตองการของมนษยและพฤตกรรมของมนษยทงทมมากขนและทเปลยนไป เชน การบรโภค การด ารงชวตประจ าวน จนถงสงคมของมนษยแตละกลม เหลานท าใหเกดความขบเคลอนของเมอง (Urban Mobilization) มากขน ไดแก การเดนทางมากขน การใชจายผานเทคโนโลยมากขน การสงผานขอมลดวยสอทนสมยมากขน ซงแตกตางจากโครงสรางทางกายภาพของเมอง โดยเฉพาะเมองท

23

อายนานหลายรอยป ซงไมเปลยนแปลงหรอขบเคลอนชามาก ภาพเหลานปรากฏชดในความเปนเมองเกาในยโรป และเปนความวตกกงวลส าหรบนกวชาการดานผงเมอง ทจ าเปนตองเสนอทางแกไขปรบปรงความเปนเมอง

ความสมพนธระหวางเมองกบอตสาหกรรม กรณกรงเทพ-ธนบร ในทศวรรษท 1960 หรอ พ.ศ.2503 แตกตางจากความเปนเมองและการพฒนาอตสาหกรรมในปจจบนมาก ในอดตลกจางหรอแรงงานสวนใหญพกอยกบนายจาง มอาหารครบทกมอ แรงงานเหลานไมตองเดนทาง ไมตองเชาบาน แมไมมกฎหมายคมครองเหมอนปจจบน แตกตางจากสภาพความเปนจรงในทกวนน แรงงานภาคอตสาหกรรม ตองพกอาศยในบานเชา ตองเดนทาง และมคาใชจายประจ าวนเพอด ารงชวต ภาพของกลมแรงงานอตสาหกรรมบนขบวนรถโดยสารและพาหนะตางๆ เขาโรงงานในตอนเชา และออกจากโรงงานในตอนเยน เกดปญหาจราจรระหวางการเดนทาง และปญหาตางๆของเมองอกมากมาย

เมอประมวลความสมพนธระหวางเมองและอตสาหกรรมในปจจบน กรณประเทศไทย พบวา 1.ความสมพนธดานประชากร (Demography) จากการส ารวจประชากรในเขตวางผงเมอง

พบวา ประชากรแรงงานสวนใหญไมแจงยายชอเขาทะเบยนราษฎรในพนท ประชากรภาคอตสาหกรรมเหลานจงเปน “ประชากรแฝง” ดงกรณนคมอตสาหกรรมแหงหนงในอ าเภออทย จงหวดพระนครศรอยธยา ประชากรทะเบยนราษฎรในองคกรปกครองสวนทองถนทเปนทตงโรงงาน ระบจ านวนประชากร 6,500-7,000 คน แตประประชากรแฝงทท างานในโรงงานนนมประมาณ 100,000 คน มหองเชามากกวา 20,000 หอง ท าใหเกดผลกระทบตามมา โดยเฉพาะการวางผงเมอง

2. ความสมพนธดานโครงสรางพนฐานของเมอง (Urban Infrastructure) เมองแตละเมองมความตองการโครงสรางพนฐานไมเทากน เมองอตสาหกรรมแตละเมองเองยงมความตองการโครงสรางพนฐานไมเทากน เมองอตสาหกรรมสงทอทมแรงงานทกษะระดบลาง ตองการบรการสาธารณะตางกบเมองอตสาหกรรมผลตยานยนตทมทกษะและความรสงกวามาก เชน ตลาดสดหรอตลาดนดกลางแจง กบหางสรรพสนคาราคาแพง สนามเดกเลนทวไปกบสนามกอลฟส าหรบผทมรายไดสง เหลานสะทอนความเปนเมองในระดบทแตกตางกนอยางชดเจน

3. ความสมพนธดานเศรษฐกจของเมอง (Urban Economy) เปนความสมพนธทไดถกพจารณาวาส าคญมากทสดส าหรบผทเกยวของกบการบรหารจดการเมอง เพราะหมายถงรายไดของประชากรเมองทคาดวาจะเพมมากขน และการจดเกบภาษทจกมากตาม ซงเปนรายไดส าหรบองคกรปกครองสวนทองถน ส าหรบพฒนาชมชนเมองของตน จากอดตกระทงปจจบน ความเชอทกลาววา “อตสาหกรรมน าความเจรญและความมงคงมาสทองถน” ยงมอทธพลสง นกการเมอง ผบรหารระดบสงในจงหวดจนถง

24

กลมทนตางๆจงพยายามผลกดนใหเกดการพฒนาอตสาหกรรมในทองถนของตน โดยบางครงไมสนใจวาจะเปนอตสาหกรรมอะไร

4. ความสมพนธดานสงคมเมอง (Urban Sociology) เปนความสมพนธทแทบไมมการพจารณาในงานผงเมอง ความเปลยนแปลงมากมายในสงคมไทยจากการพฒนาอตสาหกรรมมการศกษาวจย ผลกระทบตอครอบครวเกษตรชนบท การด ารงชวตตามวถเดมแบบไทยทเปนสขทก าลงหายไป ความลมสลายของครอบครวจากการพฒนา ความแตกแยกในชมชนและปญหาสขภาพจตของผสงวย ตามจ านวนครอบครวเดยวทเพมขน พรอมกบอตราการหยารางสงในวยเยาวทมากขน ปญหาเยาวชน ปญหาอาชญากรรม ปญหาแรงงานตางดาวผดกฎหมาย ปญหาแหลงบนเทงและโสเภณตามยานอตสาหกรรม และปญหาทางสงคมอกมากมาย เหลานเปนรปแบบความสมพนธระหวางเมองและอตสาหกรรมทปรากฏชดเจนในทกเมองทขาดการพฒนาอตสาหกรรมทดและการผงเมองตามหลกวชาการ

5. ความสมพนธดานสงแวดลอมเมอง (Urban Environment) เปนความสมพนธทถกกลาวถงนอยมาก เทาทปรากฏมกเปนปญหามลภาวะจากอตสาหกรรม หลายกรณกลายเปนความขดแยงระหวางเมองกบอตสาหกรรมอยางรนแรง บางครงปญหามลกษณะเชงซอนขาดการเอาใจใสมานาน และถกแทรกแซงจากกลมผลประโยชนและนกการเมอง จนอาจกลาวไดวาปญหาสงแวดลอมจากอตสาหกรรมยงคงมอย และแกไขปองกนไดยากทสด

6. ความสมพนธดานผงเมองทเกยวกบการควบคมการใชประโยชนทดน (Urban Planning

related to Land Use Control) เปนความสมพนธดานกฎหมาย ซงมความซบซอนมากทสดนบตงแตการบงคบใชในการวางผงเมองรวมในบรเวณพนทชายฝงทะเลดานตะวนออก และไดขยายตวออกไปยงพนทอนของประเทศไทย และเกยวของสมพนธกบมตอนอกมากมาย ในหลายกรณพบวาเปนความขดแยงดานการใชประโยชนทดนทไมอาจยตไดในระยะเวลาอนสน โดยเฉพาะกรณเมองและอตสาหกรรมขยายตวเขาหากน และพนทสเขยว หรอแนวกนชน Buffer Zone มขนาดเลกเกนไปหรอถกรกจนไมสามารถท าหนาทเปนระยะปลอดภยจากกจกรรมอตสาหกรรมได

7. ความสมพนธดานอนๆ ไดแกความสมพนธในมตทไมถกกลาวถงโดยตรง ไมปรากฏชดในสงคมไทย และไมถกพจารณาในงานผงเมองในประเทศไทย เชน ตงแตความสมพนธดานการเมอง จนถงผลกระทบของสภาพภมอากาศเปลยนแปลง และความเปราะบางของเมองตอภยพบต เปนตน

เมอพจารณาความสมพนธดานตางๆเหลานพรอมกน สามารถอธบายปญหาทเกดขนกบเมองและอตสาหกรรมไดในระดบหนง เชน ปญหาการพฒนาโครงสรางพนฐานไมเพยงพอส าหรบเมองอตสาหกรรม เนองจากจ านวนประชากรแฝงมจ านวนมาก ปญหาความขดแยงในการใชประโยชนทดน

25

ระหวางอตสาหกรรมอนตรายและบรเวณพกอาศย ปญหาแนวกนชน หรอ Buffer Zone เพอบรรเทาผลกระทบจากอตสาหกรรม จนถงปญหาการพฒนาบนทราบน าทวม (Floodway) เปนตน

ปญหาขยะอตสาหกรรมและการลกลอบทงขยะพษจากโรงงาน เปนปญหารายแรงทปรากฏอยบอยครง ควบคกบอบตเหตจากภาคอตสาหกรรม ปญหาสารเคมและสารพษรวไหล และเหตเพลงไหม เหลานลวนเปนปญหาทภาคอตสาหกรรมยงไมสามารถแกไขไดครบถวน กระทงมค าถามถงมาตรฐานความปลอดภย และมาตรฐานอตสาหกรรมในดานการผงเมอง (Industrial Standard for Urban

Planning) เชน เมองควรมพนทอตสาหกรรมเทาใดจงเปนสดสวนทดและเหมาะสมส าหรบเมองนน จากยคเรมแรกของการพฒนาอตสาหกรรมในไทยหลงสงครามโลกครงทสอง ดวยการผลต

สนคาพนฐานดวยเทคโนโลยอยางงาย และคาแรงราคาถก สการยายโรงงานออกจากกลางกรงเทพ-ธนบร สยานชานเมอง ถงรปแบบของกลมโรงงานในนคมอตสาหกรรม มพฒนาการแยกเปนเอกเทศจากการพฒนาความเปนเมอง ไมมหลกวชาผงเมองน าการพฒนา ไมมหลกทฤษฎ โดยเฉพาะทฤษฎวาดวยทตงอตสาหกรรม (Theory of Industrial Location)

ในปพ.ศ.2558 กระทรวงอตสาหกรรมน าเสนอแผนแมบทพฒนายานอตสาหกรรม (Industrial

Zoning) หลงจากกระทรวงเกษตรและสหกรณการเกษตรด าเนนการมาหลายและไดรางกฎหมายวาดวยการก าหนดการใชทดนเกษตรกรรม (Agricultural Zoning) สะทอนภาพการด าเนนการบรหารการใชประโยชนทดนเปนเอกเทศของแตละหนวยงานของรฐอกครง

ทกวนนความขดแยงระหวางเมองและอตสาหกรรมในประเทศไทยยงปรากฏอยเสมอ และขอยตมกเปนค าตดสนพพากษาของศาล เปรยบเทยบกบประเทศทพฒนาแลว ความขดแยงเหลานปรากฏนอยมาก เพราะสามารถหลกเลยงและปองกนแกไขไดดวยกระบวนการผงเมอง โดยเฉพาะขนตอนส าคญของการรบฟงความคดเหนของประชาชน ส าหรบกรณประเทศไทยนน อาจกลาวไดวาพฒนาการความเปนเมองและพฒนาการอตสาหกรรมไดสะสมปญหาตางๆมามากมาย แตยงไมปรากฏแนวทางใดทชดเจน หรอยทธศาสตรใดทดทสด จนประสบความส าเรจเหมอนประเทศทเจรญแลว

26

บทท 2 ผงเมองกบทฤษฎการจดกลมอตสาหกรรม5

Urban Planning and Theory of Industrial Cluster

การผงเมองมสาระทเกยวของกบการพฒนาอตสาหกรรมมานานนบตงแตปลายศตวรรษท 18

ซงเปนชวงระยะเวลาส าคญของการเปลยนแปลงทฤษฎและแนวความคดดานผงเมอง จากวธอยางงายดวยการแบงยานการใชประโยชนทดน (Zoning) เพอแกปญหาสงแวดลอมทเกดจากโรงงาน ดวยการแยกบรเวณทพกอาศยออกจากกลมโรงงาน และก าหนดแนวกนชน (Buffer Zone) ดวยพนทสเขยว จนกลายเปนหลกนยมในการวางผงเมองในสมยนน

ความกาวหนาดานอตสาหกรรมและการขยายตวอยางรวดเรวท าใหโรงงานทสรางขนในเวลาตอมามการรวมและจดกลม (Cluster) ในรปแบบ (Pattern) และลกษณะตางๆ จ าแนกตามประเภทของโรงงาน การพงพาวตถดบ ประเภทของทกษะแรงงาน (Skill) ตลอดจนตลาดทรองรบผลผลตจากโรงงานเหลานน กลมอตสาหกรรม (Industrial Cluster) ในยคเรมแรกจงยดหลกสภาพภมศาสตรเศรษฐกจ (Economic Geography) เปนเกณฑมากกวา ดงนนรปแบบกลมโรงงานจงมลกษณะเฉพาะ เชน กลมโรงงานผลตรถยนตแถบ Detroit และ Chicago จนตอมาไดกลายเปนต านานของอตสาหกรรมรถยนตของประเทศสหรฐอเมรกา รปแบบกลมโรงงานอตสาหกรรมประเภทอนอน เชน เคมและเวชภณฑตางพฒนาในลกษณะคลายกนเรอยมาจนกลางศตวรรษท 20 อนมผลใหเกดการวางผงเมองอตสาหกรรม (Industrial Town) ซงลวนพจารณาและก าหนดบทบาทหนาทของเมองเพอสงเสรมการผลตของโรงงานเหลาน เชน การออกแบบวางผงโครงขายสาธารณปโภคสาธารณปการ และระบบขนสง เปนตน

หลงสนสดสงครามโลกครงท 2 พฒนาการของอตสาหกรรมหลายประเภทโดยเฉพาะในกลมประเทศตะวนตกไดปรบตวเองใหเขากบภาวะเศรษฐกจ และภาวะการตลาดทแขงขนกนสงมาก รปแบบของกลมอตสาหกรรมไดปรบเปลยนครงใหญตามสภาวะความผนแปรของเศรษฐกจของโลก และนกวชาการหลายกลมไดเสนอทฤษฎและแนวความคดทเกยวของไวมากมาย ซงมสาระทเกยวของและเปนประโยชนอยางมากส าหรบการวางผงเมองและผงภาคในปจจบน การจดกลม (Clustering) ไดกลายเปนนโยบายของรฐบาลหลายประเทศทน ามาประยกตใชในตอนตนทศวรรษท 1990 จนเสมอน

5 บทนจดท าเมอ 10 กรกฎาคม 2546

27

หนงเปนสตรส าเรจของผบรหารบางกลมทจกตองด าเนนการใหได ในขณะทบางประเทศประสบปญหาและความยงยาก สนเปลองงบประมาณมากมายแตไมประสบความส าเรจ

เมอวนท 4 พฤษภาคม 2546 ศาสตราจารย Michael Porter จากมหาวทยาลย Harvard ประเทศสหรฐอเมรกาเดนทางมาประเทศไทย และไดบรรยายพเศษตอ พณฯ นายกรฐมนตรและบคคลส าคญทงภาครฐบาลและเอกชน ซงรฐบาลไดรบขอเสนอของ ศาสตราจารย Michael Porter เพมประสทธภาพขดความสามารถในการแขงขน สอตางๆทงโทรทศน วทย และหนงสอพมพตางไดรายงานเปนขาวส าคญทสดประจ าวน ตอมาไดมบทความตพมพกลาวถงและวจารณการน าเสนอเรองการจดกลม (Cluster) และทฤษฎการจดกลม (Theory of Cluster) ของศาสตราจารย Michael Porter แตยงไมมนกวชาการในประเทศไทยวเคราะหอยางละเอยดถงแนวทางและความเปนไปไดในการประยกตใชทฤษฎน โดยเฉพาะในดานทเกยวของกบการผงเมอง

2.1 เบองหลงและนยามของทฤษฎรวมกลม (Backgrounds and Definition of ‘Theory of

Cluster’)

ความจรงแลว ลกษณะการรวมกลมของโรงงานอตสาหกรรมไดปรากฏเปนนยามกอนหนานมานานรวมศตวรรษ ตงแต Alfred Marshall ไดกลาวถงค าวา “Industrial District” ในหนงสอของเขา ‘Principles of Economics’ ในป 1890 เรองราวและแนวความคดในลกษณะคลายกนไดน ามาประยกตใชในหลายประเทศดวยหลกการทแตกตางกนออกไป

นยามของ Cluster ปรากฏอกหลายครงในบทความทางวชาการ และกลายเปนทฤษฎทกลาวถงกนมากในปจจบน เมอศาสตราจารย Michael Porter น ามาใช และปรากฏในหนงสอของเขา The Competitive Advantage of Nations ตพมพในป 1990 โดยไดใหนยามของ Cluster6 ไววา หมายถง การรวมกลมในเชงภมศาตรของกจการบรษท ผประกอบการทใหบรการดวยความช านาญพเศษทเกยวของกน กจการทเกยวของกบอตสาหกรรมและสถาบนทสนบสนนสงเสรมกนและกน เชน มหาวทยาลย องคกรทเกยวกบมาตรฐาน และกลมกจการสมาคมการคาเฉพาะดานทอาจแขงขนกนแตมความรวมมอกนดวย และสรางหวงโซการเพมมลคาเพม (Value Chain) ภายในกลม

นยามเดมนมขอพจารณาทนาสนใจ คอ Porter มไดกลาวถงการรวมกลมของโรงงานเทานน แตไดกลาวรวมถงกจการบรษท มหาวทยาลย และกลมธรกจทกประเภททเกยวของกน ท าใหทฤษฎน

6 Michael Porter defines ‘Cluster’ as geographic concentration of interconnected companies, specialised

suppliers, service providers, and firms in related industries, and associated institutes – such as universities,

standard agencies, and trade associations, in particular fields that compete but also cooperate; Porter

(1990), The Competitive Advantage of Nations.

28

ในปจจบนขยายความถงกลมโรงงานและธรกจขนาดกลางและขนาดเลก หรอ Small and Medium

Enterprises หรอ SME นนเอง อยางกวางขวาง และเกดการประยกตทฤษฎนขยายออกไปมากมายในหลายประเทศ

สาระส าคญของ Theory of Cluster เนนเรองการเพมประสทธภาพในการแขงขนในดานการผลตและการคา ดวยการจดกลมของกจกรรมตางๆทเกยวของกน เชน การผลตภาคอตสาหกรรมและการลงทนเพอกอใหเกดความไดเปรยบในการแขงขน เนองจากการแขงขนในตลาดโลกมมากขน โดยเชอวา การจดกลมของกจกรรมตางๆจกเปนการลดตนทน เพมประสทธภาพในการผลตและการใหบรการ และเปนการกระตนมลคาเพมในกลมธรกจเหลานน หลงจากศาสตราจารย Michael Porter

ไดน าเสนอทฤษฎน นกวชาการจ านวนมากไดเขยนบทความทงสนบสนนและโตเแยงมากมายดวยเหตผลจากหลายมมมองทนาสนใจ

Victor D. Norman และ Anthony Venables ไดศกษาและวเคราะหกลมโรงงานอตสาหกรรมในหลายประเทศ ตพมพเปนบทความเรอง Industrial Clusters: Equilibrium, Welfare and Policy ในเดอนกรกฎาคม 2002 ดวยการตงค าถามหลกวา ขนาดและจ านวนของโรงงานทรวมกนเปนกลมอตสาหกรรมควรมจ านวนเทาไรจงสมดล ไมมากไปและไมนอยไป กบค าถามตอมาถงมาตรการแรงจงใจอะไรทสามารถดงดดใหเกดการรวมกลมอตสาหกรรมขนมาได และค าถามทกลาวถงนโยบายระหวางประเทศวาดวยการแขงขนทางการคาควรมความพอดตรงไหน มฉะนน การเพมขดความสามารถในการแขงขนดวยการรวมกลมอตสาหกรรมจะท าใหทกคนแสวงหาความไดเปรยบเหนอกนและกนอยางไมมทสนสด

โดยทวไป จ านวนและขนาดของกลมอตสาหกรรมทสามารถมไดมากทสดขนกบการวเคราะหค านวณความคมทน (Cost-Benefit Analysis) จากกลมอตสาหกรรมแตละกลมทอยในระบบเดยวกน โดยมกพจารณาองคประกอบส าคญคอเงนทนแตประการเดยว ไมมปจจยสงคมหรอปจจยอนเกยวของเลย ประการส าคญ จ านวนและขนาดของกลมอตสาหกรรม (Number and Size of Clusters) ยงขนอยกบอปสงค (Demand) และอปทาน (Supply) ทมความผนแปรอยเสมอ และนอกจากนนยงขนกบนโยบายของรฐและมาตรการจงใจทรฐเสนอใหอกดวย ท าใหการพฒนาของกลมอตสาหกรรมในภาพรวมเกดจากภาคเอกชนมากกวา

ผลการศกษาของ Victor D. Norman และ Anthony Venables ซงเนนทางดานเศรษฐศาสตรมหภาค ไดสรปวา ในภาวะการณปจจบนนน กลมอตสาหกรรมมขนาดเลกเกนไป ในขณะทจ านวนของกลมอตสาหกรรมมมากเกนไป ซงขยายความตอไปวาประเทศทก าลงจดกลมอตสาหกรรมมมากเกนไปดวย โดยกลาวสรปไววา การแขงขนระหวางกลมอตสาหกรรมจะเพมผลผลตใหมากขนไปอกเพอลด

29

ราคาสนคาใหต ากวาคแขง ซงจะมผลกระทบตอการแสวงหาผลประโยชนมากขนจากกลมประเทศทไมมการจดกลมอตสาหกรรมโดยมกฏกตกาหรอระเบยบการคาระหวางประเทศเรงใหเกดจ านวนกลมอตสาหกรรมมากขนไปอก

เดอนกมภาพนธ 2001 Philip Rains ไดตพมพบทความ Local or National Competitive

Advantage? The Tension in Cluster Development Policy จากการศกษากรณประเทศในยโรป 8 ประเทศ ทน าทฤษฎ Industrial Cluster มาประยกตใช และใหความสนใจการก าหนดนโยบายอตสาหกรรมในระดบชาตและระดบทองถน โดยการปกครองระดบทองถนในกลมประเทศยโรปมความใกลชดกนมากจนกอใหเกดความตงเครยดในดานแขงขน ซงแตกตางกบกลมอตสาหกรรมในภมภาคอนของโลกทยงมทตงทางภมศาสตรหางและกระจายตวมากกวาในยโรป

การชวงชงความไดเปรยบในการแขงขนส าหรบกรณกลมประเทศในยโรปทปรากฏชด ไดแก ทตงของกลมโรงงานอตสาหกรรมประเภทนวตกรรม (Innovation) หรอเนนการสรางสรรสงประดษฐใหมขนกาวหนาทแทบไมปรากฏอะไรทคงลกษณะเดนประจ าทองถนนนเลย ซงเปนแนวทางตรงขามกบความคดหนงผลตภณฑหนงต าบลในประเทศไทยอยางสนเชง

กลมอตสาหกรรมทมงคงเหลานขยายตวอยางตอเนองตลอดทศวรรษทผานมา สามารถแปรเปลยนทงเชงอปสงคและอปทานดวยเครอขายและโครงสรางของการอตสาหกรรมทสนบสนนและเกอกลกนอยางด ดงเรยกขานวา ‘Porter Diamond’ ซง ศาสตราจารย Michael Porter ไดกลาวไววา การเพมขดความสามารถในการแขงขนมไดเกดจากองคกรใดองคกรหนงโดยล าพง แตเกดจากความรวมมอและความสมพนธกนระหวางองคกรทงหมดดวยกน ตวอยางทชดเจนไดแกกลมอตสาหกรรมเทคโนโลยขนกาวหนาในประเทศฝรงเศสและเนเธอแลนด อยางไรกตาม กลมอตสาหกรรมเหลานมขอจ ากดตนเองในระดบชาต นบตงแตกรอบดานวฒนธรรม และกฎหมาย แมวาจะมความใกลชดกนทางดานภมศาสตร (Geographical Proximity)

ดงท Bennett (1997) กลาวไววา ขอบเขตการปกครองการบรหาร (Boundaries of

Governance Unit) มความส าคญนอยกวาเขตกจกรรมทางเศรษฐกจ (Boundaries of Economic Activities) ความขดแยงดานนโยบายการจดกลมอตสาหกรรมจงเกดขนเมอรฐบาลกลางบางประเทศในยโรปทสนใจกลมอตสาหกรรมเฉพาะ ในขณะททองถนสนใจกลมอตสาหกรรมกลมอน หรอทองถนดวยกนเองขดแยงในการสนบสนนกลมอตสาหกรรมทไมเหมอนกน รปแบบความขดแยงของการจดกลมอตสาหกรรมจงสามารถเกดขนไดทกแหง

ความหลากหลายทงดานนยาม (Definition) และแนวความคดของทฤษฎ Industrial Cluster

ของ ศาสตราจารย Michael Porter จงปรากฏมากมายในยโรป ท าให Philip Rains โตแยงวา ทฤษฎน

30

ไมมความชดเจนของการก าหนดนโยบายอตสาหกรรมในเรองการจดกลมอตสาหกรรม ในขณะทตามความเปนจรงนนกลมอตสาหกรรมตางพฒนารปแบบของตนเองตามล าพงมาตลอดสองทศวรรษทผานมา

อาจเปนไปไดประการหนงทวา ศาสตราจารย Michael Porter ไมไดกลาวอะไรไวเทาไรในเรองของนโยบายอตสาหกรรม (Industrial Policy) ทงทเปนเรองส าคญส าหรบผบรหารประเทศ แตศาสตราจารย Michael Porter ไดกลาวโตแยงภายหลงวา นโยบายไมมความส าคญเทาใดนก หากแตผมอ านาจและเกยวของเรองนจ าเปนตองแทรกแซงทางออมมากกวา เพอสนบสนนใหเกดการจด และรวมกลมอตสาหกรรมอยางจรงจง เพราะบางครงนโยบายล าพงแตอยางเดยวไมกอใหเกดอะไร อยางไรกตาม ศาสตราจารย Michael Porter ยงคงยนยนวาเปนภาระหนาทของรฐบาลทจกตองผลกดนใหเกดการพฒนาการจดกลมอตสาหกรรม

ในขณะท ศาสตราจารย Philip Cooke และ Morgan พรอมกบ Camagni โตแยงวา นโยบายทแนนอนยงมความส าคญ โดยเฉพาะการก าหนดเปนนโยบายรฐเปนหลกประกนใหมการพฒนาบคลากรและสาธารณปโภคสาธารปการเพอสนบสนนใหเกดการรวมกลมอตสาหกรรมในระดบทองถน โดยเฉพาะเรองส าคญอกเรองคอ ยงมปญหาและจดออนอกมากมายททองถนแกไขไมไดดวยตนเอง จ าเปนตองใหรฐจดการ เชน ปญหาทเกดขนจากการรวมเปนกลมอตสาหกรรมหลายแหงโดยทยงไมมผใดวเคราะหและจ าแนกสาเหตของปญหาเหลานนอยางจรงจง

Ian R. Gordon และ Philip McCann จากภาควชาภมศาสตร University of Reading,

Whiteknight ประเทศองกฤษ ไดแสดงขอคดเหนในบทความ Industrial Cluster: Complexes, Agglomeration and/or Social Network? ตพมพในวารสาร Urban Studies ในป 2000 ตวอยางกรณศกษาไดแกพนทบรเวณภาคมหานครลอนดอน โดยอางองถงมมมองและบทวเคราะหของ Krugman หลายฉบบ ซงรวมถงทฤษฎการคายคใหม (Modern Trade Theory) และทบทวนความเขาใจเรอง Industrial Cluster จากบทความทางวชาการอกมาก โดยสรปเปน 3 รปแบบของการจดกลม (Basic Forms of Clustering)

สองกลมแรกจดอยในกลมทพฒนามาจากวชาเศรษฐศาสตรเดมฟนฟ (Neo-Classical Traditions of Economics) ซงกลมแรกเปนรปแบบของการรวมกลมอยางโดยตรง (Model of Pure

Agglomeration) และกลมทสองเปนแบบกลมอตสาหกรรมทรวมกนอยางสลบซบซอน (Industrial Complex Model) สวนกลมทสามมลกษณะเปนเครอขาย (Network) ทมการพฒนาใหมแยกออกจากหลกวชาเศรษฐศาสตรและองออกไปทางสายสงคมศาสตร

31

ส าหรบกลม Model of Pure Agglomeration นน ปรากฏและวเคราะหจ าแนกอยางจรงจงโดย Marshall ในป 1925 ซงไดวเคราะหตามหลกของ Adam Smith โดยตรง ซง Marshall มองกลมนวาโรงงานอตสาหกรรมรวมกลมกนในพนทเดยวกนดวยเหตผล 3 ประการ คอ มพฒนาการของกลมแรงงานทมความช านาญเฉพาะทาง มทรพยากรทมใชการคาแลกเปลยนไหลเขาสภาคอตสาหกรรมมาก และมการแลกเปลยนขอมลและแนวความคดสง ท าใหอตสาหกรรมเหลานหมนเวยนแลกเปลยนทรพยากร แรงงาน และเทคนคอยางสะดวกภายในกลม เมอเทยบกบการแยกตวกระจายออกจากกน ซงผลดไดแกโรงงานเหลานตางลดตนทนของตนไดมาก แตความเกยวของสมพนธภายในกลมยงไมเหนยวแนนมนคงนก

กลม The Industrial Complex Model มลกษณะของกลมองคกรทชดเจนและมความเกยวของสมพนธมนคงถาวร โดยเฉพาะในเชงการคา การตงโรงงานหรอองคกรใกลชดกนตามล าดบของโครงขายการผลตทดสลบซบซอน แตกลบมรปแบบของการเปนชมชนเมองทเรยบงายชดเจน มการวางผงเตรยมการลวงหนาอยางด บางครงเปนโรงงานทมลกษณะสายการผลตแบบผกขาด (Monopoly)

รปแบบตวอยางทปรากฏชด ไดแก อตสาหกรรมกลนน ามน เคมภณฑและเวชภณฑ และอตสาหกรรมรถยนต ดงกรณเมอง TOYOTA ในประเทศญปน

สวนกลม The Social-Network Model เปนรปแบบของการรวมตวทางดานธรกจทมการจดเครอขายความผกพนบนพนฐานของความไวเนอเชอใจ (Trust) ระหวางคนหรอกลมคนทยนดรวมกนด าเนนธรกจทอาจเผชญความเสยงรวมกน เพอผลประโยชนรวมกน กลมนแตกตางกบสองกลมแรกมาก เพราะความมนคงตางๆมเงอนไขเกยวของเชอมโยงทางสงคมระหวางบคคลส าคญ (Key Actors) ในกลม ทมพนฐานทางเศรษฐกจในระดบทองถนมายาวนาน รปแบบการรวมกลมเชนนอาจไมปรากฏเปนตวเลขการลงทนทนาสนใจ แตอาจมความมนคงในเชงธรกจมากกวา เชน กลมชาตพนธทมการผลตดานอตสาหกรรมหรอด าเนนธรกจดานใดดานหนงเฉพาะ เชน กลมพอคาชาวจนโพนทะเลทรวมกลมท าธรกจดวยกน และกลมนกธรกจชาวอตาลทรวมกลมผลตสนคาประเภทเครองแตงกาย เครองหนงและเครองใชภายในบานทเนนการออกแบบ

Ian R. Gordon และ Philip McCann ไดสรปประเดนส าคญตามขอมลเชงเปรยบเทยบและตามผลการวเคราะหวา การรวมกลมนนกอใหเกดผลประโยชนตอผประกอบการเทานน แตในทางตรงกนขามกลบมผลกระทบตอตลาดในระดบทองถน ดงกรณกรงลอนดอนทการศกษาระบวามกลมธรกจลกษณะ Cluster เพยงรอยละ 10 เทานนทเชอมโยงและสมพนธกบเศรษฐกจของทองถน นนหมายความวาทองถนไดประโยชนจากการจางงานนอย และจากการสมตวอยางการศกษากลบพบวา กลมธรกจการคาทรวมกนในยานกรงลอนดอนอาศยประโยชนในดานความสะดวกตดตอและเขาถงงาย

32

(Accessibility) ของลกคา และประการส าคญไดแกภาพลกษณของกรงลอนดอนในเรองความ “โกและโออา” (Prestige) มากกวาเหตผลอน

เหตผลส าคญประการตอมาของการรวมกลมธรกจเหลานไดแกสภาพทตงทางกายภาพมลกษณะเดนทเอออ านวยตอการสรางผลก าไรอยางเปนกอบเปนก า (Spatial Externalities as a

Significant Influence on Profitability) แตทวาในขณะเดยวกน ทายบทสรปทนาสนใจกลบยอนมาสนยามและค าอธบายของทฤษฎรวมกลมทกอใหเกดความสบสนส าหรบผทน าไปประยกตใช เพราะผลการวเคราะหการจดกลมทง 3 ลกษณะทกลาวมานน การทอตสาหกรรมหรอกจการคามารวมกลมกนตางมตรรกะ (Logic) หรอเหตผลแตกตางกน มใชอยางทอธบายไวในหนงสอเทานน ซงบางครงกอใหเกดปญหาแกรฐบาลหรอผประกอบการทน าแนวความคดนไปใชในทางปฏบต

การศกษาทตงโรงงานอตสาหกรรมในยโรปนน ไดมนกวชาการอกกลมหนงใหความส าคญ นนคอ K.H. Midelfart-Knarvik, H.G. Overman, S.J. Redding และ A.J. Venables ไดเสนอรายงานเรอง The Location of European Industry ตอสหภาพยโรป (European Commission) ปลายเดอนกมภาพนธ ป 2000 โดยมวตถประสงคหลกในการศกษาความเปลยนแปลงของทตงโรงงานอตสาหกรรมในยโรปและศกษาความเชอมโยงตลอดจนการรวมกลมเพอพจารณาถงผลกระทบตอความสามารถในการแขงขน และไดมการศกษาเปรยบเทยบกบกรณประเทศสหรฐอเมรกาถงแนวโนมการเปลยนแปลงตลอดหลายทศวรรษทผานมา

วธการศกษาอางองหลกวชาเศรษฐศาสตรโดยเฉพาะดรรชนชวดตามแนวทางของ Paul Krugman ยอนหลงถงทศวรรษท 1970 ถงชวงทายของทศวรรษท 1990 โดยตงค าถามไวมากมาย สตรค านวณและคาสมประสทธตวแปรถกน ามาใชเพอเปรยบเทยบโครงสรางอตสาหกรรมของยโรปในภาพรวมทงหมดนบตงแตระดบความกาวหนาทางดานเทคโนโลยแยกตามกลมอตสาหกรรมการผลตในขนรายละเอยด ในกลมประเทศสมาชกรวม 14 ประเทศ และไดจดแยกประเภทของอตสาหกรรมออกเปน 5 กลมใหญรวม 36 ประเภท

ลกษณะของอตสาหกรรมในแตละประเทศสมาชกนนแตกตางกนนบตงแตมลคาของการลงทน อตราการจางงาน ความรความสามารถของแรงงาน ระดบการศกษา จ านวนนกวทยาศาสตรและนกวจยในอตราสวนเทยบกบแรงงานทงหมด อตราและสดสวนการผลต ตลอดจนสดสวนของประชากรทงประเทศเปรยบเทยบกบภาคอตสาหกรรมและภาคเกษตรกรรม และน าขอมลมาศกษาวเคราะหภายใตเงอนไขอนอนๆอกมาก เชน ศกยภาพในดานการตลาด และการอดหนนหรอการสนบสนนจากภาครฐซงลวนมผลตอการก าหนดทตงของอตสาหกรรมแตละประเภทและมผลตอภาวะความไดเปรยบ-เสยเปรยบในการแขงขนทางการคาโดยตรง

33

ผลจากการศกษาปรากฏภาพชดเจนวาอตสาหกรรมในยโรปซงแตเดมในทศวรรษท 1970

กระจกตวอยในประเทศองกฤษ ฝรงเศสและสาธารณรฐเยอมนนรอยละ 63 กลบลดลงเหลอรอยละ 58 ในตอนกลางทศวรรษท 1990 โดยกระจายตวออกไปยงกลมประเทศทยากจนกวาทางตอนใตเชนอตาลและสเปน ในขณะทประเทศองกฤษ ฝรงเศส เยอรมนนและประเทศยโรปตอนเหนอกลบเพมและเนนอตสาหกรรมดานเทคโนโลยขนกาวหนา ดรรชนชวดเรองนไดแกระดบการศกษาของลกจางและพนกงานทสงสดในประเทศเนเธอแลนด ตามดวยฝรงเศส องกฤษและเยอรมนน ในขณะทระดบการศกษาต าสดในภาคอตสาหกรรมไดแกประเทศโปรตเกตและกรก

รายงานฉบบนน าเสนอภาพการพฒนาอตสาหกรรมในยโรปตลอดสามทศวรรษทผานมา ทงทปรากฏในภาพของอตสาหกรรมประเภทกระจายตวออก กระจายออกไปแลวกลบเขามารวมกนใหม และการรวมกลมอยางเหนยวแนนมนคง ซงสะทอนภาพของกลไกการพฒนาอตสาหกรรมในยโรปกอนทฤษฎ Cluster ของศาสตราจารย Michael Porter จะก าเนดขนกวา 20 ป

จากการวเคราะหขอมล พบวาอตสาหกรรมในยโรปทมการรวมกลมกนอยางเดนชดและยงรกษารปแบบของการรวมกลม ( Cluster Pattern) อยางดนบตงแตทศวรรษท 1970 จนถงกลางทศวรรษท 1990 ม 6 ประเภท ไดแก รถยนต จกรยานยนต อากาศยาน อปกรณไฟฟา เคมภณฑ ปโตรเลยม และถานหน แตเรมมแนวโนมวาอตสาหกรรมบางประเภทเชนอากาศยานและเคมภณฑก าลงกระจายตวออก

กลมอตสาหกรรมทมลกษณะกระจายตว (Dispersed Industries) มากทสดในยโรปไดแก อตสาหกรรมสงทอ เครองหนง เครองเรอนโดยปรากฏชดในชวงป 1970-1973 และเรมปรบตวรวมกนเปนกลมในชวงป 1994-1997 โดยปรากฏตวอยางชดเจนของกลมสงทอในประเทศอตาลและสเปน

อตสาหกรรมอนทมการรวมกลมและแยกตวออกในชวงระยะเวลาใดเวลาหนงซงอาจสนหรอยาวนน ขนกบเงอนไขตามภาวะตลาด และปจจยดานตางๆอกมากมายทบงคบใหอตสาหกรรมทงหลายมทงพยายามรวมกลมเขาหากนและกระจายตวออกจากกน ปจจยหนงทส าคญมากคออตราคาจางแรงงานทแตกตางกน อนมผลท าใหเกดการโยกยายโรงงาน และท าใหอตสาหกรรมในกลมกาวหนามการพงพาเครองจกรกลมากขนและใชแรงงานมนษยนอยลงเชนในกรณประเทศฝรงเศสและเยอรมนน ในขณะทโรงงานแบบดงเดมในยโรปตอนเหนอกลบเปลยนแปลงนอยกวา เชน อตสาหกรรมกระดาษในประเทศฟนแลนดและสวเดนทจ าเปนตองพงพาวตถดบจากปาสนเปนหลก

ในเชงภมศาสตรเศรษฐกจอาจสรปไดวา โรงงานในประเภททมลกษณะใหผลตอบแทนสง (High Returns to Scale Industries) มการรวมกลมกนมาแตดงเดม ขณะทโรงงานทจางงานดวย

34

บคลากรทมความรสงและมการขยายตวรวดเรวมรปแบบการกระจายตวมากกวา เทยบกบกลมโรงงานทมการจางแรงงานระดบลาง ไมมทกษะ และเตบโตชา กลบมการรวมกลมในประเทศทมคาจางต า

นอกจากการวเคราะหอตสาหกรรมประเภทตางๆทประเทศสมาชกของสหภาพยโรปมพฒนาการของการรวมกลมและแตกกระจายออกไปแลว ผลการศกษาทนาสนใจไดแก การโยกยายทตงโรงงานเหลานมผลกระทบโดยตรงกบระบบเศรษฐกจของเมอง ประเทศทท าการศกษาทงหมดแสดงอตราการเพมขนของภาคบรการ (Service Sector) ซงไดแก การคาปลก – คาสง โรงแรม ภตราคาร และรานอาหาร การคมนาคมขนสง การสอสาร การธนาคาร ธรกจประกนภย อสงหารมทรพย และบรการดานธรกจอนๆ

เมอเปรยบเทยบการพฒนาอตสาหกรรมของยโรปกบสหรฐอเมรกาโดยยกตวอยางการผลตรถยนต โรงงานในสหรฐอเมรกามลกษณะกระจายตวมากกวาในยโรป แตผลผลตกลบมสดสวนใกลเคยงกนมาก แมวาทกษะการผลตในบางเมองของสหรฐอเมรกาจดไดวามความเชยวชาญมากกวาทางยโรป อยางไรกตามบทสรปส าหรบกรณทตงโรงงานอตสาหกรรมในยโรปกลบอางองทฤษฏทางเศรษฐศาสตรอนอยาง Theory of Modern Trade เพออธบายการรวมกลมโรงงานเหลานมากกวาการน าทฤษฏของศาสตราจารย Michael Porter มาใช เพราะกลมโรงงานทเขาขายทฤษฎ Cluster ไดจรงคงมเพยงไมกประเภท ซงนกวชาการกลมอนไดน าเสนอผลการศกษาในเวลาตอมา

กลมนกวชาการทสนใจการรวมกลมอตสาหกรรมในระดบทองถนและไดท าการศกษาเชงเปรยบเทยบทนาสนใจไดแก Thelma Quince และ Hugh Whittaker จากมหาวทยาลย Cambridge

โดยเสนอรายงานชอ Close Encounters: Evidence of the Potential Benefits of Proximity to Local Industrial Clusters ในเดอนมถนายน 2002 วาดวยผลประโยชนทเปนศกยภาพของการมทตงใกลกนของโรงงานอตสาหกรรมทรวมกลมในระดบทองถน ซงการรวมกลมอตสาหกรรมดานเทคโนโลยชนสงก าลงเปนเรองทนกการเมองในประเทศองกฤษก าลงใหความสนใจ

รายงานฉบบนเปนการศกษาโรงงานและธรกจดานเทคโนโลยชนสงรวม 237 แหงในประเทศองกฤษ ไดแก เทคโนโลยดานชวภาพตดตอพนธกรรม คอมพวเตอร และการสอสาร สาระทนาสนใจไดแก โรงงานและธรกจเหลานมความกาวหนาดานนวตกรรมสงมาก (Highly Innovations) เตบโตและขยายตวเรว ค าถามแรกเรมไดแก โรงงานและธรกจเหลานรวมกลมมทตงใกลชดกนเทาไร มความสามารถในการสงออกมากกวาหรอไม มความสมพนธเกยวของกบอตสาหกรรมหรอธรกจดงเดมในทองถนหรอไม และการรวมกลมกนกอใหเกดประโยชนแกใครบางและอยางไร

วธการศกษาไดจ าแนกกลมโรงงานออกเปน 5 กลม ไดแก กลมเชยวชาญเฉพาะดานขนาดเลก กลมสอสารใหมทกอตงหลงป 1990 ทเปนการลงทนจากภายนอก กลมผประกอบการใหมทเนน

35

งานวจยและพฒนา (R&D) กลมโรงงานเกาทตงมากอนป 1980 และกลมทเนนการบรหารการจดการดานอตสาหกรรม

ผลการวเคราะหระบวาโรงงานและธรกจเหลานกอตงชวงทศวรรษท 1980 และ 1990 มอายเฉลย 16 ป นนคอกอนทฤษฎรวมกลมของศาสตราจารย Michael Porter จะถอก าเนด ประมาณสามในสของโรงงานและธรกจเหลานมลกจางและพนกงานนอยกวา 50 คน ซงสองในสามมพนฐานความรระดบปรญญาตรและราวครงหนงของลกจางทมการศกษาดเหลานมความรระดบปรญญาโทขนไป ประเดนส าคญทนาสนใจไดแกรปแบบของโรงงานเกาดงเดมมขนาดใหญเทยบกบโรงงานและธรกจรนใหมเกยวของกบเทคโนโลยมากขน มขนาดเลกลงและผด าเนนกจการเปนบคคลภายนอก ขอมลตางๆน ามาวเคราะหเพอหาความสมพนธของโรงงานและธรกจเหลาน

ทตงของธรกจแตละประเภทถกวเคราะห เปรยบเทยบกบระยะหางจากศนยกลางชมชนหลก (Major Urban Centre) ในระยะรศม 10 ไมล จากการศกษาพบวาเหตผลหลกทจงใจใหโรงงานและธรกจเหลานมารวมกลมกนไดแกการแบงปนแลกเปลยนผลงานดานวจยและพฒนา (Research and

Development) ซงรอยละ 61 ของผประกอบการใหความส าคญกบงานวจยและพฒนา และมสดสวนการใชจายดานนคอนขางสง

ดวยเหตท Dr. Thelma Quince และคณะ ใหความสนใจเรอง SME มากเปนพเศษ และไดอางองผลการศกษาอนอกหลายฉบบ ซงไดกลาวตรงกนประเดนหนงวา ผประกอบการ SME ในประเทศองกฤษสวนใหญมงหวงใหธรกจของตนอตราการเตบโตในระดบปานกลาง มากกวาเลงผลเลศในการเตบโตสงอยางตอเนอง และใหความส าคญกบตลาดตางประเทศมากกวา ท าใหกลมนขยายความรวมมอกบเครอขายในตางประเทศมากกวา บทสรปทายดเหมอนจงใจใหขอเตอนใจแกนกการเมองถงรปแบบโรงงานและธรกจดานเทคโนโลยชนสงในประเทศองกฤษทมขนาดเลก มความคลองตวสง ปรบเปลยนวธการ แสวงหาผลก าไรจากโพนทะเล แยกตวออกจากธรกจเดม รวมกลมกนท าธรกจทอ านวยประโยชนตอธรกจของตนสงสด โดยไมค านงถงวาจะมผลกระทบดานใดตามมาบาง และบทความทงทายใหขอคดวานกการเมองอาจท าไดดทสดคอหยบยกกลมธรกจ SME ดานเทคโนโลยชนสงมาเปนเรองของความคาดหวงในการพฒนาเศรษฐกจไดเปนครงคราวเทานน

เอกสารทกลาวถง SME ทนาสนใจอกฉบบไดแก Good Practices in SME Cluster

Initiatives; Lessons from the ‘Core’ Regions and beyond จดท าโดย Centre for Urban and Regional Development Studies, University of Newcastle Upon Tyne ในเดอนพฤศจกายน 1999

โดยตงค าถามแรกวา ท าอยางไรจงจะสนบสนนกลมธรกจ SME ปรบปรงตนเองใหสามารถผลกดนและชวยสงเสรมการจางงานและความมงคงในระดบภาค และหลกการของการรวมกลมหรอ Cluster ท

36

น ามาใชในชวงทศวรรษท 1990 ถกน ามาพฒนาตออกครงหนง โดยเนนกลมธรกจเฉพาะใหมการจดกลมในระดบภาค (Regional Cluster) และเลงเปาหมายไปยงภาคทมบทบาทการพฒนาเศรษฐกจเปนหลก ทเรยกวา ‘Core’ Regions ไดแก Tyneside ทางตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศองกฤษ อกบรเวณ คอ Hessen ในเยอรมนน ซงเปนอตสาหกรรมและธรกจดานการผลตรถยนต และพนทบรเวณอนอก 2 แหง คอท Aragon เปนอตสาหกรรมผลตเหลาองน และ Bergisches ในเยอรมนนเปนอตสาหกรรมดานเคมภณฑ

กรณของ Core Region นน กลบพบปญหาวาทง 4 พนทนนมความเขาใจและแปลความหมายของค าวา Cluster แตกตางกน บางยงองกบทฤษฎดงเดมของศาสตราจารย Michael Porter ท าใหการสรปรปแบบของการประยกตแนวความคดการรวมกลมหรอการจด Cluster ทดจงยากล าบาก เชน บางแหงมแนวความคดเรอง Cluster เนนเรองการพฒนา SME มากกวา

อยางไรกตาม ความคดรเรมน าแนวทางการจดกลม (Cluster) ทงในระดบทองถนและในระดบภาคเหลานสามารถตอบสนองความตองการได 2 เรอง คอ ปรบรปกลม (Shaping Groups) ของธรกจทเปนเครอขายเชงเปาหมาย (As Target) และปรบปรงขดความสามารถในการแขงขนทางธรกจเชงวธการ (As Method) โดยแจกแจงใหกลมอตสาหกรรมผลตเหลาองนเปนเครอธรกจเชงเปาหมาย (Cluster as Target) และกลมธรกจของเยอรมนเปนเครอธรกจเชงวธการ (Cluster as Method)

ส าหรบแนวความคดจดกลมเชงเปาหมาย (Cluster as Target) ปญหาหนกไดแกการเลอกและจดเปาหมาย เชน กลมธรกจอะไรทควรเลอกและจะจดกลมอยางไร ซงเรองนเปนหวขอทถกโตแยงมากทสด เพราะเพยงแคการเลอกกลมธรกจผดกลม และจดกลมไมได ทกอยางอาจพงทลายไดทนท และเรองนถอเปนขนตอนส าคญของการวเคราะหการจดกลม (Cluster Analysis) ในขณะทแนวความคดจดกลมเชงวธการ (Cluster as Method) ใหความส าคญดานสนบสนนธรกจตางๆภายในกลม ปรบแตงแกไขขอบกพรองของระบบการเชอมโยงทงการบรหาร การจดการและระบบการคลงการตลาดเพอเพมขดความสามารถในเชงการท าธรกจมากกวา ดงนนแนวความคดการจดกลมในระยะหลงจงเกดการรวมทงแนวความคดเขาดวยกน กอใหเกดการเชอมโยงการพฒนาธรกจทกระดบตงแตทองถนท เปนชมชนขนาดเลกจนถงระดบภมภาค (Micro-Meso-Macro Levels of Business Development)

ตลอดทศวรรษทผานมา ยงมค าถามมากมายถงการจดกลมทตองเผชญความเสยงของการด าเนนธรกจ หากภายในกลมมองคกรสนบสนนทออนแอ ซงอาจกอปญหาขยายลกลามจนท าใหเกดผลเสยหายกลมทงหมด นนหมายความวา ความผดพลาดเรองใดเรองหนงอาจท าใหโรงงานหรอธรกจทรวมกลมกนเหลานประสบปญหาลมละลายพรอมกน ดงทเคยปรากฏเมอป 2002 กบกลมธรกจ

37

ประกนภยของประเทศองกฤษทบรษทในเครอตางลมละลายเปนลกโซ การจดกลมทนาสนใจอกประเภทหนงจงถกหยบยกขนมา นนคอ กลมทสามารถด ารงอยไดดวยตวเอง (Self-sustaining

Clusters) ตวอยางเชน อตสาหกรรมผลตรถยนต บทสรปส าคญทมคาส าหรบการจดกลมในระดบภาค (Regional Clusters) ประเดนทเสนอแนะ

ไวตอนทายไดแก การจดหามาตรการสงเสรมโรงงานและธรกจทมการจดกลมทด การตดตามและคอยประเมนสถานการณเพอปรบเปลยนกลยทธใหสอดคลองกบกระแสความเปลยนแปลงของโลก ไมยดมนถอมนกบสภาวะภายในกลมโดยไมยอมปรบเปลยนตนเอง ไมรวมกลมกนเพยงเพอหวงผลใหตวเองอยรอดในวงการธรกจ

กลมทมการเปลยนแปลงเพอการแขงขนอยางเหนไดชดไดแกกลมผประกอบการขนาดกลางและขนาดเลก (SME) ในประเทศองกฤษ Dr. Ian Chaston จาก University of Plymouth ไดเขยนบทความเรอง Organisational Competence: Does networking Confer Advantage for High Growth

Entrepreneurial Firms? ลงในวารสาร Journal of Research in Marketing & Entrepreneurship ในป 2000 กลาวถง ยทธศาสตรในการปรบปรงองคกรของผประกอบการกลม SME ทจกตองปรบตวเพอความอยรอดภายใตภาวะการเปลยนแปลงอยางรวดเรว ซงผลการวเคราะหระบชดถงกลม SME ทมการดนรนเพอธรกจของตนภายใตการตลาดทแขงขนสง

ค าถามแรกของการส ารวจศกษาวเคราะหคอ โครงขาย (Network) กอใหเกดประโยชนท าใหเกดการเตบโตสงแกกลมธรกจขนาดเลกจรงหรอ Dr. Ian Chaston กลาววา ส าหรบกรณ SME.ในประเทศองกฤษนน สามารถจ าแนกออกตามลกษณะเดนไดเปน 4 ประเภท ไดแก เนนการท าธรกจของตนเอง (Entrepreneurial Personality) พฒนาองคกร (Organisational Development) ใชทกษะในการบรหารการจดการ (Functional Management Skills) และด าเนนธรกจเฉพาะดาน (Sectoral

Economics) จากรายงานการศกษาพบวา การใชทกษะในการบรหารการจดการเปนปจจยส าคญชขาดความส าเรจหรอความลมเหลวของการด าเนนธรกจ SME ซงตองควบคกบความสามารถในการจดการการตลาดดวย

Dr. Ian Chaston ไดกลาวถงทฤษฎอนทเกยวของ เชน Entrepreneurship Theory เพออธบายถงกลมธรกจประเภทใดบางทสามารถจดรวมเปนกลมได และสรางเปนเครอขายได เพอเกอกลประโยชนแกกน ในขณะททฤษฎอนอยาง Industrial Network Theory ทก าเนดจากกลมนกวชาการในประเทศสวเดน หลงจากพบวาทฤษฎของศาสตราจารย Michael Porter ดเหมอนประยกตใชไมไดกบกลมธรกจในประเทศยโรปตอนเหนอ (Nordic Firms) โดยเฉพาะพฤตกรรมและวฒนธรรมเฉพาะของผประกอบการทมการรวมมอกนภายในกลมของตนลกษณะเปนโครงสราง (Co-operative Structure)

38

ปรากฏเปนโครงขายอตสาหกรรม (Industrial Networks) มากกวาการเปนกลมอตสาหกรรม ซงรายงานการศกษาบางฉบบมงเนนในเรองของสมพนธภาพระหวางผประกอบการ (Actor Bonds) และการเชอมโยงของการใชวตถดบทรพยากร

นกวชาการกลมอนทศกษาวเคราะหเรอง Network ตางมขอสรปตรงกนวา การรวมกลมเพอสรางโครงขายนน ผทเปนสมาชกในเครอขายตางแบงปนและไดผลประโยชนจากหลายดาน ทงการประหยดการส ารองวตถดบ การลดคาใชจายดานการบรหาร การหาตลาด การจดจ าหนาย และการพฒนาถายทอดความรและเทคโนโลย โดยเฉพาะดานนวตกรรม (Innovation) ทจ าเปนตองพงพาจากตางประเทศและมราคาแพง ซงบางครงอาจรวมถงการครองสวนแบงในตลาดโลกทมมลคามหาศาลอกดวย

ในระยะเวลาหลายปทผานมา นกวชาการอกกลมหนงจงหนความสนใจจากการสรางเครอขายและรวมกลมระหวางประเทศ เพอศกษาถงปจจยทละเอยดออนมากขน นนคอปจจยดานสงคม วฒนธรรม และมนษยวทยาทเปนทงองคประกอบสนบสนนและตวแปรความเสยงในการลงทนทตองรวมกลมกบกลมชาตพนธทแตกตางกน โดยเฉพาะเมอกลม SME ทจ าเปนตองสรางเครอขายเปนกลมการคาการลงทนขามชาต ท าใหนกวชาการอกกลมน าทฤษฎอนมาประยกตรวม เชน Social Network Theory ซงปรากฏตวอยางชดเจนมากมาย เชน การหนเหการลงทนจากบรษทในกลมสหภาพยโรปไปสกลมประเทศในอดตสมาชกสหภาพโซเวยตอยางโปแลนดและสาธารณรฐเชค หรอกรณกลมเจรญโภคภณฑกบการด าเนนธรกจในประเทศจน เปนตน

อยางไรกตาม นกวชาการอยาง Womack กลบมองวาการถายทอดเทคโนโลยใหแกผรวมทนตางชาตยงเปนเรองทตองพจารณาอยางรอบคอบส าหรบกรณเครอขายอตสาหกรรมของประเทศญปน ซงรายละเอยดจะกลาวในบทตอไป เนนอตสาหกรรมในประเทศญปนในรปแบบทแตกตางกนออกไป

นอกจากลกษณะของการรวมกลมและการสรางเครอขายแบบตางๆแลว Dr. Ian Chaston ยงกลาวถงนกวชาการอยาง von Hippel ทศกษากลม SME ตามรปแบบของตลาด (Marketing Style) ทตางมหลกในการจดการเรองการตลาดแตกตางกน นบตงแต แบบอนรกษนยม (Conservative Firms)

ทยงจบสนคายหอ (Brand Name) จนถง แบบรวมธรกจเครอขาย (Entrepreneurial/Network Firms) ทผลตสนคาเนนนวตกรรม

ผลสรปของการศกษาการจดกลมของธรกจ SME จากตวอยาง 750 แหงในประเทศองกฤษ โดยพจารณาจากผลการด าเนนธรกจ ทงในดานผลก าไร การเตบโตและความกาวหนาในการประกอบการ ซงมพนกงานประมาณ 10-50 คน ปรากฏวากลม SME ทมรปแบบการตลาด

Entrepreneurial/Network Firms มอตราการเพมยอดขายสงกวากลมอนมาก และนนคอเหตผลหนงท

39

รฐบาลองกฤษในขณะนนสนบสนนแนวความคดการด าเนนธรกจทเปนเครอขาย (Business

Networking) เพอเสรมขดความสามารถของภาคธรกจขนาดเลก รายงานการศกษาทแสดงผลการวเคราะหและขอคดเหนทแตกตางกนเหลานเปนเพยงสวนหนง

ของความพยายามของนกวชาการตางกลมตางประสบการณจากหลายประเทศในยโรป ซงบางประเดนมสาระแตกตางกนมากเมอแนวความคดการจดกลมอตสาหกรรมน าไปประยกตใชในกลมประเทศอเมรกาใต โดยเฉพาะกรณประเทศอารเจนตนาและบราซลทอตสาหกรรมหลายกลมของประเทศตกอยในภาวะลมละลาย และแนวความคดเดยวกนยงแตกตางกนออกไปอกเมอเทยบกบกรณประเทศทมพนฐานของการพฒนาความเปนเมองและการพฒนาอตสาหกรรมในเอเชยโดยเฉพาะประเทศญปนและอนเดยซงจกกลาวในตอนตอไป

เมอเทยบกบกรณประเทศไทย พบวาบรบทแตกตางอยางสนเชง ไมมทฤษฎดานอตสาหกรรมใดๆอธบายไดอยางมเหตผล สภาพภมศาสตรของทตงโรงงานอตสาหกรรมกลบก าหนดโดย Board of

Investment หรอ BoI และเปนนโยบายการเมองชน ามานานกวา 30 ป เพยงเพอผลประโยชนระยะสน ดวยการน าสทธประโยชนชน าการลงทน ไมมการพจารณาสาระหลกวชาการตามทปรากฏใน

บทน การจงใจเชนนจงอธบายถงเหตผลวาท าไมภาพโรงงานอตสาหกรรมจงกระจายไปทวบนพนนาทอดมสมบรณของลมน าเจาพระยา และน าพาใหเกดบานเชาและชมชนเมองตามมา กระทงขวางทางน าและกอใหเหตน าทวมใหญในปพ.ศ. 2554

40

บทท 3 วเคราะหและวพากยทฤษฎการจดกลมอตสาหกรรม7

Analysis and Arguments on Theory of Industrial Cluster

ถงแมวาทฤษฎ Theory of Cluster ไดรบการตอบสนองอยางแขงขนในหลายประเทศ จนกอตง

เปนสมาคมระหวางประเทศทมกจกรรมตางๆ ทงการประชมทางวชาการและการประชมเชงปฏบตการอยเสมอแทบทกป แตมนกวชาการอกจ านวนไมนอยทไดศกษาวเคราะหและไดเสนอขอคดเหนคดคานตรงขามอยางสนเชง ตามประเพณนยมของนกวชาการตะวนตกจากตตงเลกนอยจนถงขนรนแรง อนเปนธรรมเนยมปกตของแวดวงนกวชาการ

หลงจากทฤษฎของศาสตราจารย Michael Porter ตพมพในป 1990 มนกวชาการจากมหาวทยาลยชนน าของโลกทใหขอคดเหนและวจารณทฤษฎนอยางตอเนอง บางกลมไดท าการศกษาวเคราะหและแสวงหาหลกฐานจากกรณศกษาจากทวทกมมโลกเพอโตแยงทฤษฎน บางกลมใหขอคดเหนทงสนบสนนและคดคานตามแนวความคดของตนหรอเทยบกบขอเทจจรงทปรากฏ นกวชาการทจดไดวาแสดงขอคดเหนคดคานและวจารณทฤษฎนอยางรนแรงคอ Dr. Ron Martin จากภาควชาภมศาสตร University of Cambridge และ Dr. Peter Sunley จากภาควชาภมศาสตร University of

Edinburgh ประเทศองกฤษ บทความทนกวชาการทงสองกลาวถง Theory of Cluster ปรากฏหลายครงในการประชมทาง

วชาการตงแตป 2001 ในกรงลอนดอน ในป 2002 ท University of Lund ในประเทศสวเดน และอกหลายแหง จนลงตพมพใน Journal of Economic Geography ในเดอนมถนายน 2002 ในหวเรองวา Deconstructing Clusters: Chaotic Concept or Policy Panacea? เพอเตอนรฐบาลและทองถนตางๆใหระมดระวงถงผลกระทบของการน าแนวความคดนไปปฎบตโดยมไดไตรตรองใหถองแทถงความเหมาะสมและเปนไปได

บทน าไดกลาวถงความนยมชมชอบทฤษฎการจดกลมทมอทธพลสงมาก จนกลายเปนแนวความคดมาตรฐาน (Standard Concept) ส าหรบผบรหารในโลก แตทฤษฎนไมไดใหหลกประกนความส าเรจ และมไดแสดงแกนแทของความรแจงตามหลกวชาแตอยางใด แตกลบละเลยค าถามในดานทฤษฎและขอเทจจรงอนไวอกมากมาย

7 บทท 3 จดท าเมอ 24 สงหาคม 2546

41

ความสนใจเรองบทบาทและความส าคญของทตง (Location) ตอเศรษฐกจของโลกเพมมากขน ในขณะทมผกลาววา โลกาภวตน (Globalisation) กอใหเกดตลาดการคาทไรพรมแดน กอใหเกดการเคลอนยายการลงทนทคลองตว เปนการกอก าเนดบรษทรวมทนการคาระหวางประเทศ และการคายคขอมลขาวสาร จนท าใหนกวชาการบางกลมกลาววา นนคอสญญาณของการสนสดของหลกวชาภมศาสตร (End of Geography) และการดบสญของระยะทาง (Death of Distance) บางมองวาเรองราวของทตงทางภมศาสตร (Geographical Location) ก าลงหมดความส าคญ ขอมลขาวสารและการคมนาคมขนสงทรวดเรวตรงตอเวลาก าลงเปนปจจย บงบอกความไดเปรยบ-เสยเปรยบในการแขงขนดานการคา แตในทางกลบกน เงอนไขเหลานก าลงท าใหทตงทางภมศาสตรมความส าคญมากขน โดยเฉพาะความโดดเดนของทตงในระดบภมภาคของโลก ทมใชพจารณาทตงบรเวณใดบรเวณหนงในประเทศเดยวอกตอไป และเงอนไขของทตงระดบภมภาคนเองก าลงเปนจดรวมของการสรางความมงคงใหกบกลมประเทศในภมภาคโดยตรง มใชเพยงประเทศใดประเทศหนงอยางทเคยปรากฏในอดต

Paul Krugman กลาววา ภายใตสถานการณเหลานผนวกกบคาใชจายในการขนสงทลดต าลงดวยการบรหารการจดการแบบ Logistic และการเปดเสรทางการคาท าใหธรกจทมกจการคลายกนสามารถรวมเกาะกลมกน (Agglomeration) แสวงหาก าไรจากตลาดทหลากหลายรปแบบจนถงตลาดในระดบทองถนชนบททอยไกลออกไป ซงแนวคดนกลายเปนหวขอสนทนาทนยมในกลางทศวรรษท 1990 ถง “การผนวกรวมธรกจขามชาต” (Re-emergence of Regional Economies) และนยามอนๆ เชน Localization of the World Economy โดย Paul Krugman (1991) และ The Rise of a Global Mosaic

of Regional Economies โดย Scott (1998) เปนตน

แนวคดเหลานกลบมอทธพลนอยกวาทฤษฎรวมกลมของศาสตราจารย Michael Porter ทมนยความหมายทง Industrial และ Business Clusters โดย Michael Porter มไดกระตนเรองการรวมกลมในดานแนวความคดเชงวเคราะห (Analytical Concept) เทานน แตรวมถงเครองมอทางนโยบาย (A

Key Policy Tool) ทองคกรตางๆนบตงแตธนาคารโลก (World Bank) กลมประเทศ OECD จนถงหนวยงานของรฐในระดบทองถนน าไปสงเสรมพฒนาเปนกลมธรกจ (Business Cluster) ในขณะเดยวกน แนวความคดของศาสตราจารย Michael Porter ไดแผกระจายไปยงกลมประเทศก าลงพฒนา โดยเขาเองไดสวมบทบาทตระเวนไปทวโลกตอบรบเปนทปรกษาแกรฐบาลประเทศเหลานน จนกลายเปนนโยบายยอดนยม (Policy Fashion) อยางรวดเรว

ทฤษฎ Cluster นยงเผยแพรกวางออกไปเทาใด แนวความคดยงเนนความสมพนธกบเศรษฐกจทเกยวของกบองคความร (Knowledge Economy) เพมมากขนเทานน จนบางครงเรยกวาเศรษฐกจแบบใหม (New Economy) หรอนยามอน เชน เศรษฐกจองคความร (Knowledge-Based Economy) หรอ

42

Technological Know-how หรอ Innovation and Information Creation นนหมายความวา แนวความคด Cluster ก าลงมงเนนการพฒนาดานเทคโนโลย การคนควาและน าเสนอสงประดษฐใหมมากขนเรอยๆ จนกลมประเทศ OECD มองวากลมนวตกรรม (Innovative Clusters) จะเปนองคประกอบหลกในการขบเคลอนเศรษฐกจของประเทศและเปนเครองมอเชงนโยบายทจะกระตนขดความสามารถในการแขงขนระดบชาตเลยทเดยว

Ron Martin โตแยงวาการรบรอนเรงรดน าแนวความคดจดกลม (Cluster Ideas) มาใชจนละเลยพนฐานและเพกเฉยแนวความคดและทฤษฎอน จนกอใหเกดปญหาอนตามมา โดยเฉพาะแนวความคดและทฤษฎเดมทด เชนดานภมศาสตรเศรษฐศาสตรทเกยวกบทตงโรงงานอตสาหกรรมและทฤษฎดานผงภาคกลบถกมองขามไป เรองราวของ Cluster จงถกทบทวนครงใหญ

ดงทศาสตราจารย Michael Porter ยอมรบวาเรองทตงอตสาหกรรมมใชเรองใหม ในป 1890

Alfred Marshall ไดกลาวถงการรวมกลมและเกาะกลมของโรงงานอตสาหกรรมในระดบทองถน และใหนยามวา Industrial District โดยเปนการจดองคกรดานอตสาหกรรมตามรปแบบผสมผสาน (An

Integral Feature of Industrial Organisation) แต Alfred Marshall มไดอธบายถงขบวนการ (Process) เหลานวา เรมตนอยางไร และท าไมตองเฉพาะเจาะจงเปนพนทบรเวณนน หรอแมแตนยามอกหลายค าทกลาวเพยงเลกนอย ท าใหตอมาการตความเรมเกยวของและขยายความถงทฤษฎอนๆ เชน ทฤษฎวาดวยทศทางการขยายตวและการเตบโตทางดานเศรษฐกจ จนการศกษาวเคราะหทวความสลบซบซอนและความแตกตางมากขนตามความกาวหนาดานอตสาหกรรม

หนงศตวรรษตอมา ศาสตราจารย Michael Porter ไดเปรยบเทยบขดความสามารถในการแขงขนระหวางประเทศตางๆ และไดกลาวแยงวาบรษทหรอธรกจสงออกชนน าของประเทศมไดประสบความส าเรจในการด าเนนธรกจแตโดยล าพง แตตองพงพาความส าเรจของอตสาหกรรมและธรกจทเกยวของกบตนอกดวย และเรยกเหลาอตสาหกรรมและธรกจทเกยวของเปนเครอขายวา “กลม”

หรอ Cluster ทมความสมพนธดานธรกจประกอบการในลกษณะปจจยรวมเกอกลกน 4 ประการ ซง Porter เรยกวา A Competitive Diamond หรอ เพชรของการแขงขน (หรอแกนแทของการแขงขน) อนประกอบดวย

1. ยทธศาสตรขององคกร (Firm Strategy)

2. โครงสรางและความทดเทยมในการแขงขน (Structure and Rivalry)

3. เงอนไขปจจยการเปดตวสนคา - เงอนไขดานอปสงค (Factor Input Conditions-Demand

Conditions)

4. อตสาหกรรมทเกยวของและสนบสนน (Related and Supporting Industries)

43

หากยงพฒนาและกระตนเครอขายปจจยรวมทง 4 ประการมากเทาใด องคกรรวมในกลมจกยงสามารถเพมผลผลตไดมากขนเทานน และค าขยายความนไดกลายเปนประเดนหลกของแนวความคดของ Porter และเขาไดแนะวา อตสาหกรรมของประเทศทมความสามารถในระดบโลกมากทสดจ าเปนตองรวมกนเปนกลมตามสภาพภมศาสตรของประเทศนน (Geographical Clustered within

the Nation) นนคอการเรมของวธการหนงในการจดและปรบเปลยน (Decomposing) เศรษฐกจของประเทศ

หากพจารณารปแบบของโรงงานอตสาหกรรมทเปนเครอขายและมสายการผลตรวมกน การจดกลมจกปรากฏเปนภาพลกษณทเรยกวา A Spatial Metaphor ซง Competitive Diamond จะท าหนาทเปนพลงขบเคลอนใหเกดการพฒนาการจดกลม (Cluster Development) และกระบวนการจดกลม

(Process of Clustering) และเครอขายความสมพนธระหวางโรงงานภายในกลมจะท างานไดดทสดเมอโรงงานทเกยวของเหลานมทตงทางภมศาสตรรวมกลมกน (Geographically Concentrated) ซงการขยายความเรอง Competitive Diamond ของ Michael Porter ตรงน สอดคลองและใกลเคยงกบค าอธบายของ Alfred Marshall มากทสด

Ron Martin กลาววา เรองราว Cluster ของ Michael Porter มใชเพยงน าเรองเกา และน าความคดของ Alfred Marshall มาปรบแตงใหม แตยงละเลยผลการศกษาของนกวชาการอกหลายกลมทใชความพยายามและความอตสาหะตลอด 20 ปทผานมา ซงลวนศกษาการเกาะรวมกลมเปนเครอขายทางธรกจ ทอาจเรยกขานหรอมนยามทแตกตางกน เชน New Industrial Space, Territorial Production Complex, Neo-Marshallian Nodes, Regional Innovation Milieux, Network Regions

และ Learning Regions แตทวา Michael Porter เพกเฉยผลงานของนกวชาการเหลานเสยสน ในขณะทผบรหารระดบสงสนใจงานของ Michael Porter มากกวา

อาจเปนไปไดวา เมอ Michael Porter เรมตนงานและกระตนแนวความคดเรองการรวมกลม (Cluster) นน เขาไดเนนและใหความส าคญของค าวา “ความสามารถในการแขงขน”

(Competitiveness) ของกลมธรกจ กลมโรงงานอตสาหกรรม กลมประเทศ แลวจงลงรายละเอยดถงทตง (Location) การเนนเรองความสามารถในการแขงขนนเอง ท าใหผบรหารรสกตนตวและตรงความตองการในใจทเลงเหนความส าคญของความสามารถในการแขงขน เพราะนนคอหวใจของความส าเรจในการด าเนนธรกจในยคปจจบนและในอนาคต

ตอจากนน Michael Porter เลงเปาหมายไปยงกลมบรษท กลมนกธรกจ ผบรหารระดบเมอง ภาค จนถงประเทศ และเผยถงวธการวาท าอยางไรจงจะแขงขนในเวทระดบโลกได และไมตองสงสย

44

เลยวา ขอเสนอเรองการจดกลม (Cluster) ของเขาจะมค าอธบายไดอยางพอดและเหมาะเจาะทงเชงเศรษฐศาสตรจลภาค (Micro-Economics) จนถงนโยบายการเพมผลผลตและการสรางนวตกรรมขนมาเพอจงใจใหเหนภาพของการไดเปรยบในการแขงขน

ประเดนทนาสนใจตอมาไดแก แนวความคดเรองการจดกลม (Cluster) ของ Michael Porter

เปนนยามตามวชาเศรษฐศาสตรทวาดวยยทธวธการด าเนนธรกจ (Business Strategy) ทตองใชระยะเวลาด าเนนการนานเพอเอาชนะคแขง แตไมมนยามทตองถกเถยงดานทฤษฎหรอแนวความคดดานเศรษฐศาสตรลวนๆอยาง Post-Fordism เพราะ Michael Porter แยงวา แนวความคดเรอง Cluster

ของเขาก าลงปดชองวางระหวางทฤษฎกบวธทางปฏบต และทฤษฎของเขามใชเพยงเครองมอหนงส าหรบผบรหารแตเปนเรองของเศรษฐศาสตรจลภาคทมพนฐานเพอการพฒนาเศรษฐกจทเหมาะส าหรบรฐบาลน าไปปฏบตใชเพอการเพมขดความสามารถในการแขงขนไดเลย

เรองทนาสนใจตอมาไดแก รปลกษณของการจดกลม (Cluster Metaphor) ของ Michael

Porter และนยามประกอบกวางมาก ครอบคลมตงแตกลมโรงงานผลตรองเทา กลมโรงงานผลตเหลาองน จนถงอตสาหกรรมตดตอพนธกรรมทใชเทคโนโลยสงมาก เรองอปสงค-อปทาน ปจจยและเงอนไขตางๆมากมาย แตมงเปาหมายหลกของการเพมขดความสามารถในการแขงขน ซงจากเรองยากสลบซบซอนดานเทคนคมาสความเขาใจอยางงายของผประกอบการเพยงเรองของการเอาชนะในการแขงขนทางการคา โดยขมวดปมความนาสนใจมาลงผบรหารจนกลายเปนแนวความคดยอดนยมในเวลาอนรวดเรว

ประเดนเหลาน Ron Martin ชกน าเขาสจดเรมตนของการวจารณทฤษฎของ Michael Porter

วาเปนแนวความคดทสบสนอลหมาน (Chaotic Concept) ดวยส านกของกระบวนการทผสมความแตกตางทงเรองของประเภท และขนาดของธรกจ แตรวบยอดภายใตค าอธบายเดยวทครอบคลมหมดทกเรอง (Under a Single, all-embracing universalistic Notion)

นยามทปรากฏในหนงสอของ Michael Porter ถกน ามาวเคราะหโดย Ron Martin เรมจากการใหค าจ ากดความของค าวา Cluster ดวยนยามสองค าคอ “การถกเชอมโยง” (Linked) และ “ความใกลชดเชงภมศาสตร” (Geographically Proximate)8 ทกอใหเกดความไมชดเจนและท าใหทฤษฎนเผยจดออนในเวลาตอมา

8 A cluster is a form of network that occurs within a geographic location, in which the proximity of firms

and institutions ensures certain form of commonality and increases the frequency and impact of interaction

(Porter 1998, p.226).

45

ความหมายของ “การถกเชอมโยง” นน มทงแนวตง (Vertical Links) ซงหมายถงการซอขายทเปนเครอขายลกโซ (Buying and Selling Chains) และแนวนอน (Horizontal) ซงหมายถงการใชเทคโนโลยและบคลากรเชยวชาญเฉพาะทางรวมกน โดย Michael Porter กลาวเนน “ความสมพนธหรอเครอขายทางสงคม” (Social Relationships or Networks) วาเปนการเชอมโยงทส าคญทสดทจกสรางผลก าไรแกทกฝายภายในกลม

Ron Martin วจารณวา ปญหาทเดนชดเรมจากนยามและค าจ ากดความเหลานทขาดความชดเจนทงขอบเขตของอตสาหกรรมและขอบเขตทางดานภมศาสตร เปนททราบกนดโดยทวไปวาอตสาหกรรมนนมมากมายหลายประเภท แต Michael Porter มไดระบรายละเอยดถงอตสาหกรรมแบบใดทรวมกนจดเปนกลม การเชอมโยงแบบใดและอยางไรทอตสาหกรรมหรอธรกจรวมเปนกลมตองม ในขณะทขอบเขตตามนยามดานภมศาสตรเองมไดจ าแนกรายละเอยดถงระยะหางของอตสาหกรรมและธรกจเหลาน การเชอมโยงหรอเครอขายทางสงคมทกลาวไว ไมไดใหภาพทกระจางชดถงความสมพนธแบบใดทมอยในการจดกลม ขนาดและความหนาแนนภายในกลมและรปแบบหรอกระบวนการจดกลมทกลาวไวกลบไมมการขยายความ ทงๆทเปนเรองส าคญมากเรองหนง

กลมแตละกลมทงเกาและใหมจะรวมธรกจกนอยางไร โดยเฉพาะกลมอตสาหกรรมทเขากลาวไวอยเสมอกลบไมสามารถน ามาพจารณาใชกบระบบการจ าแนกโรงงานอตสาหกรรมทมมาตรฐานได (Standard Industrial Classification Systems) และ Michael Porter กลาวแยงวาการรางขอบเขตของกลมเปนเรองทเขาใจไดเองถงความเชอมโยงระหวางกลมโรงงานและองคกรทด าเนนธรกจดวยกนเพอกอใหเกดความสามารถในการแขงขน และไดแนะวา ศกยภาพการผลตและความสามารถดานนวตกรรมเปนตวก าหนดขอบเขตและขนาดของกลม (Cluster Boundaries) ทควรกวาดรวมบรษท โรงงานอตสาหกรรมและองคกรตางๆทมเครอขายสมพนธโยงใยอยางเขมแขง

Ron Martin ถามวา เครอขายการเชอมโยงและความสมพนธระหวางบรษทและโรงงานอตสาหกรรมแบบใดจงสามารถระบและก าหนดรปแบบของกลม (Cluster) ทชดเจน เพราะ Michael

Porter ไดกลาวถงความส าคญของระยะความใกลชดเชงภมศาสตร (Geographical Proximity) ทมล าดบตามขนาดเศรษฐกจ ตงแตหมบาน ชมชนเมอง มหานคร มลรฐ จนถงประเทศ หรอแมแต “เครอขายประเทศเพอนบาน” (A Network of Neighbouring Countries) ท าใหเกดความสบสนถงนยามและกรอบของนยามท Michael Porter ไดอธบายไว

ประการส าคญ Ron Martin กลาววาเปนเรองทเลวรายลงไปอกเมอ Michael Porter เขยนวา นยามของการจดกลมสามารถแตกตางกนออกไปขนกบภาคการผลตหรอภาคการบรการ (Segment) ทบรษทในเครอก าลงท าการแขงขนดานการคาและขนกบการด าเนนกลยทธของบรษทเหลานน เพราะ

46

นนท าใหความเขาใจเรองนแผกวางและไมชดเจนมากขนไปอก เนองจากการด าเนนธรกจในแตละประเทศมความแตกตางกนมาก บางบรษทด าเนนธรกจหลายประเภทพรอมกนและอาจมทตงหลายแหงในประเทศเดยวกน

นอกจากนน Michael Porter ยงกลาวถง “การจดกลมในระดบภาค” (Regional Clusters) ดวยการยกตวอยางกลมอตสาหกรรมการเกษตรในรฐ California ท าใหดเหมอนวา “ความใกลชดเชงภมศาสตร” ไมมขดจ ากดและไมมระยะทแนนอนอะไรเลย จนกลายเปนการก าหนดนยามทไมมแกนสารจรงจง ท าใหดเหมอนวานยามเหลานแปรเปลยนตามวตถประสงคของลกคาหรอผบรหาร สอดคลองกบผลการวเคราะหของเขาเอง

บทวจารณทรนแรงอกเรองไดแกหลกการจ าแนกแบบของการจดกลม (Typologies of Cluster

Types) ทเปนผลพวงตามมาจากความไมชดเจนของนยามขางตน โดย Michael Porter กลาววา กลมตางๆมความหลากหลายในเรองขนาด (Size) และระดบของการพฒนา พรอมกบยกตวอยางอตสาหกรรมรองเทาในอตาลทมทงขนาดเลกและขนาดกลางรวมกน และอตสาหกรรมเคมภณฑในเยอรมนนทมขนาดเลกและใหญมากรวมกนเปนกลม บางกลมมมหาวทยาลยเปนแกนหลก ในขณะทบางกลมไมมมหาวทยาลยเขามาเกยวของ อตสาหกรรมบางกลมเปนแบบเกาดงเดม ในขณะทบางกลมเปนอตสาหกรรมเทคโนโลยขนกาวหนาเพงเกดใหม

ในความเปนจรงนน อตสาหกรรมบางกลมไมมการเชอมโยงเปนเครอขายแบบแนวตงหรอแนวนอนแตอยางใด บางครงอาจเปนเพยงกลมโรงงานทตงอยใกลกนเทานน นนยงไมรวมถงการจ าแนกแบบของการจดกลมตามลกษณะการจางงาน ทอาจมแรงงานระดบลางราคาถกจนถงการจางงานดวยผช านาญหรอผเชยวชาญเฉพาะทางทตองวาจางดวยคาตอบแทนทสงมาก ในขณะทนกวชาการกลมอนตางจ าแนกแบบของการจดกลมทไมเหมอนกบ Michael Porter โดยเฉพาะกรณในกลมประเทศยโรปทใหความส าคญของการจ าแนกเปนล าดบแรกตามกระบวนการวเคราะหและการเรมตนของทฤษฎ (The Important Stage of Theorising and Analysis) นนหมายความวาจกตองมการศกษาวเคราะหเปรยบเทยบเชงลกอยางด

Ron Martin วจารณตอวา ทฤษฎของ Michael Porter เปนทฤษฎแบบครอบจกรวาลของการจดกลม ทครอบคลมสารพดรปแบบของการจดกลม รวมอตสาหกรรมและธรกจทกประเภทหรอแมแตสถาบนการศกษา และขยายสาระรวมเรองตางๆทงเศรษฐกจและสงคมทกรปแบบจนไมมขอบเขตจ ากด และสรปความสลบซบซอนทงหมด (Complexity) ลงทเรองของการเพมขดความสามารถในการแขงขน โดยนยความหมายเหลาน Ron Martin และนกวชาการอกหลายคนมองวาเปนเรองยากทจะ

47

ตรวจวดและประเมนผล เพราะมความหลากหลายมากจนไมอาจสรปผลเรองใดเรองไดอยางชดเจน นอกจากเรองแขงขนทางดานการคาและการด าเนนธรกจเพยงอยางเดยว

นอกจากนน เนอหาทฤษฎของ Michael Porter ยงใหความส าคญกบการคาระหวางประเทศ

และคาดวาความมงคงจะปรากฏในทองถนและชมชนเมองทมการจดกลมอตสาหกรรมอยางด ในขณะทตามความเปนจรงนน มเพยงไมกเมองเทานนทมบทบาทดานการคากบตางประเทศ จน Paul Krugman (1996) แยงวา เรองนไมมอะไรทเกยวของกบการเพมขดความสามารถในการแขงขนเลย

ในเดอนมถนายน 2003 ส านกนายกรฐมนตรของประเทศองกฤษรวมกบหลายหนวยงานไดเสนอรายงานฉบบหนง เรอง Cities, Regions and Competitiveness เพอเสนอแนวทางการพฒนาเมองและภาคเพอใหสามารถแขงขนกบเมองอนๆในยโรป โดยกลาวถงปจจยตางๆมากมายทจ าเปนตองพฒนารวมกน นบตงแตการปรบปรงระบบสาธารณปโภคสาธารณปการ การพฒนาองคความรและการเรงพฒนานวตกรรมขนกาวหนา เพอเพมการผลตและเพมรายไดใหแกทองถน โดยเนนความสมพนธระหวางเมองหลก (Core Cities) การจดล าดบของการตงถนฐานจากระดบหมบานถงชมชนเมองขนาดใหญทจกตองเสรมบทบาทใหกนในการพฒนาเศรษฐกจ ซงเมองจกท าหนาทหลกในการผลกดนใหเกดการขยายตวอยางมนคง แตทวาไมมสาระใดเนนเรองทฤษฎของ Michael Porter อยางไรกตาม นกวชาการบางกลมยงคงศกษาเรองการพฒนากลมเมองในระดบภาคโดยอางองทฤษฎของ Michael Porter แตยงไมบทสรปทชดเจนในขณะน และอาจตองอาศยระยะเวลานานพอควรเพราะตองวเคราะหขอมลจ านวนมาก

ขณะท Michael Porter พยามยามชใหเหนความแตกตางระหวางการจดกลมแตละแหงมทงทประสบความส าเรจและไมประสบความส าเรจ แตนนไมไดอธบายหรอขยายความเรองนมากนก และถกวจารณโดย Enright (1996) วาเปนทฤษฎเชงบรรยาย ขาดการวเคราะหในรายละเอยดทส าคญ โดยเฉพาะการตงค าถามทวา องคกรและธรกจเหลานจะรวมกลมกนไดอยางไร เพราะ Michael Porter

กลาวไวในนยามเรมแรกวา การรวมกลมนนมทงรวมมอประสานประโยชนรวมกนและแขงขนกน (Both Co-operation and Competition) และค าถามนยงไมมค าตอบ ทงใหเกดความสบสนและไมชดเจนตอไป

ในระยะหลง นกวชาการมองวา Michael Porter หนมาเนนทฤษฎของเขาในเรองของกลมเทคโนโลยกาวหนาในระดบโลก (Global Knowledge-Based Economy) ทปรากฏชดในกลมประเทศตะวนตก ท าใหมค าถามถงการจดกลมอตสาหกรรมในประเทศก าลงพฒนาวาจะเปนเรองของคาแรงราคาถกและสนคาระดบลางหรอไม Michael Porter แยงวา กลมประเทศก าลงพฒนาเปรยบ

48

เหมอนกลมทมการแขงขนแยกออกไปตางหาก (Island-Like Competitive Firms) จนถกนกวชาการบางกลมประชดวาก าลงแตกแขนงของการจดกลมมากเพมขนไปอก

เมอยอนกลบมาถงเรองทเกยวของกบผงเมอง Michael Porter (1998) กลาววาการจดกลมในระบบเศรษฐกจทนนยมขนกาวหนา (Advanced Capitalist Economies) ไมเกยวของและไมใชผลจากการพฒนาเปนเมองแตอยางใด แต Simmie และ Sennett (1999) โตกลบวา กลมนวตกรรมหลายกลมทพบเหนทวไปรอบมหานครลอนดอนอธบายไดอยางชดเจนถงผลพลอยไดจากการพฒนาเปนเมอง และยงมตวอยางทเหมอนกนอกหลายแหง เชน South East England ท าใหเกดบทวจารณทเสยดสวาหากเปนเชนน กไมจ าเปนตองก าหนดนยามหรอจ าแนกการจดกลม (Cluster) กบการรวมกลม (Agglomeration) ใหยงยาก

Michael Porter ไดแสดงแผนทการจดกลม (Cluster Maps) ทประกอบดวยรายชอโรงงานอตสาหกรรมตามภาคแตไมไดระบขนาด (Sizes) ดงนนกระบวนการหรอวธการจดท าแผนทการจดกลมจงยงไมมขอสรปและชดเจนเหมอนการท าแผนทประเภทอน การประยกตใชเรองนจงหลากหลายตามแตการตความและการแปลขอมลเทาทมหรอเทาทปรากฏลงในแผนทหรอแผนภมตามความเขาใจของตนเองเทานน ดงนนวธการตามทเหนกน (Empirical Methodologies) ของการท าแผนทจงหลากหลายและแสดงขอมลเทาทสามารถจดเกบมาได แลวลงในแผนท

นกวชาการรนหลงทพยายามประยกตแนวความคดและทฤษฎของ Michael Porter จงรวบรวมและจดเกบขอมลของอตสาหกรรมตามหลกสถตทครอบคลมทงการจางงาน การผลต การลงทน และก าหนดดรรชนเปรยบเทยบความกาวหนาดานเทคโนโลย ซงในบางครงขยายผลการวเคราะหออกไปถงเครอขายระหวางทวปเอเชยและยโรปเพอแสดงภาพของการจดกลมอตสาหกรรมทขยายตวออกไปโดยเฉพาะประเภทตางๆทเพมจ านวนมากขนและมความเกยวของดานการคาการผลต และการด าเนนธรกจทสลบซบซอนมากขน จนเทยบไมไดกบการพฒนาอตสาหกรรมเมอกลางศตวรรษทแลว

Ron Martin วจารณตอไปวา ความไมชดเจนและสาระครอบจกรวาลของทฤษฎการจดกลมของ Michael Porter ท าใหคณะท างานศกษาวจยเรองการจดกลมอตสาหกรรมบางคณะเลกลมความพยายามในการศกษา เพราะไมสามารถจบประเดนเพอวเคราะหเชงลกไดเลย ในขณะทผบรหารไดใหนโยบายสงเสรมใหมการจดกลมอตสาหกรรมไปแลวโดยทยงไมรวาจะตองท าอะไร วเคราะหปญหาไมได และไมมกลยทธใหเกดเปนกลมขนมาได

แตเรองทกลาวกนมากทสดและซ าไปซ ามาตลอดโดยผบรหาร ไดแกประโยชนทคาดหวงจากการจดกลมทงการเพมผลผลต การสรางนวตกรรม การเพมขดความสามารถในการแขงขน การสรางผลก าไรมหาศาลและการจางงานเพมขนในองคกร ค าถามส าคญยอนกลบมาวา จรงหรอไมทการจดกลมจะ

49

กระตนเศรษฐกจในทองถน สรางผลก าไรมากมายและท าใหคนมงานท าเพมขนอยางทกลาวอางไว นกวชาการหลายกลมอยาง Beaudry, Brechi และ Swann กลาววาเรองเหลานยงไมบทพสจนและยงไมมขอสรปทชดเจน

อยางไรกตาม Glasmeir (2000) กลาววาการจดกลมตามหลกภมศาสตร (Geographical Clustering) เฉพาะบางแหง และอตสาหกรรมเฉพาะบางประเภทภายใตเงอนไขการพฒนาทเหมาะสมสามารถสรางผลก าไรไดและเพมประสทธภาพการผลตไดด เชน อตสาหกรรมดานเทคโนชวภาพในสหรฐอเมรกา นนหมายความวาอตสาหกรรมและธรกจบางประเภททอยภายใตเงอนไขทเหมาะสมของการจดกลมเทานนจงจะไดรบประโยชนตามทกลาวไว

นกวชาการกลมอนทตดตามและศกษาทฤษฎของ Michael Porter มมมมองตางกนไป บางพยายามขยายความเขาใจเพอแสดงภาพของ Cluster ทปรากฏใหเหนชดทงขยาย-เตบโต (Growth) และเสอมโทรมลง (Decline) โดยเปรยบเทยบกบรปแบบอตสาหกรรมเดมในอดตในประเทศตางๆ ในขณะท Michael Porter กลาวถงปญหาของการจดกลมกรณทมสภาพเสอมโทรมลงเหมอนกน แตละเวนค าถามไววาเปนความเสอมโทรมอยางทสด (Absolutely Decline) หรอไม เพราะบางครงความเจรญและความเสอมในบางระยะเวลาอาจเปนครรลองหนงของการหมนเวยนและขนลงของธรกจ และปจจยทกอใหเกดความเสอมนนจ าเปนตองวเคราะหอยางละเอยด

ตลอดทศวรรษท 1990 นกวชาการหลายกลมไดศกษาการจดกลมอตสาหกรรมและกลมธรกจตามทฤษฎของ Michael Porter ดวยการจ าแนกตามขอมลทมอย ทงขนาดของโรงงานทนบจ านวนลกจาง ประเภทของกจการ สถานทตง และโยงเครอขายความสมพนธทมความใกลชดมาก-นอยตางกน ดวยการก าหนดดรรชนความสมพนธทงในเชงปรมาณและมลคาของสนคาทหมนเวยนภายในกลม นกวชาการอยาง Ellison และ Glaeser ใชวธการทสลบซบซอนมากเพอศกษากลมอตสาหกรรมในสหรฐอเมรกาและทดสอบรปแบบของการจดกลมเปนรปแบบตางๆ ถงแมวธการศกษาอาจแตกตางกน แตความสนใจและความอยากรวา ผลจากการจดกลมนนจะท าใหการด าเนนธรกจดขนมากนอยเทาใด แตผลการศกษาทหลากหลายเหลานยงไมอาจน ามาเปรยบเทยบและสรปผลรวมกนไดในขณะนน

ความนยมอยางสงในทฤษฎการจดกลมของ Michael Porter ท าใหเกดบรษททปรกษาเอกชนเกดใหมมากมายเปดตวเพอใหบรการแกนกธรกจทตองการปรบปรงธรกจของตนใหเพมความสามารถในการแขงขน โดยบางบรษทไมไดเนนการศกษาวเคราะหเชงลกอยางนกวชาการในมหาวทยาลย แตกลบใหความส าคญกบการใชความคดเพอการจดกลม (Think in Cluster Terms) ดงนนวธการของบรษททปรกษาเหลานจงเรมตนจากการประชมกลมนกบรหารผมอ านาจในการตดสนใจและสงการเพอก าหนดแนวทางการท างานรวมกนเปนกลม การวเคราะหรายละเอยดอนคอยเรมภายหลง

50

Ron Martin วจารณวา บรษททปรกษาเหลานด าเนนกจการดและไดลกคามาก เพราะใชวธการอยางเดยวกบ Michael Porter ทเรมตนดวยการใหความส าคญของการสรางความพงพอใจดานนโยบาย สวนการวเคราะหและวธการอนทงหลายคอยคดทหลง เมอพจารณาวธการระบหรอก าหนดการจดกลม (Ways of Identifying Clusters) ทมมากมายหลายวธ ผลการวเคราะหและผลสะทอนจากขอคดเหนของนกวชาการจงมากมายตามไปดวย ดง Feser และ Bergamn (1998) แยงวาแนวความคดการจดกลมมสาระทกวางมากจนยากทจะเขาใจ เมอพจารณาจากผลการศกษาทกวางครอบคลมเรองตางๆเตมไปหมด

ตวอยางของการจดกลมอตสหกรรมทดมกยกกรณของภมภาคทมศกยภาพสง ในขณะทแนวความคดสงเสรมใหมการจดกลมอตสาหกรรมในพนทลาหลงเพอกระจายความเจรญถกกระตนทงในกลมประเทศทพฒนาแลวและกลมประเทศทก าลงพฒนา แตไมมค าอธบายทชดเจนจากเนอหาในทฤษฎการจดกลมถงความจรงทวา พนททลาหลงและขาดศกยภาพในการพฒนาตามแนวความคดการจดกลมจะด าเนนการไดอยางไร แตรฐบาลในประเทศก าลงพฒนาหลายประเทศกลบตนตวและยนดรบแนวความคดการจดกลมอตสาหกรรมเพราะนนสอดคลองกบนโยบายกระจายอ านาจไปสชนบทเพอกระตนการผลตสนคาในทองถน ทงๆทยงมปญหารอคอยอกมากมายและรฐบาลยงไมรวาจะแกปญหาเหลานอยางไร Ron Martin วจารณวา นโยบายกระจายการพฒนาเศรษฐกจไปสชนบทและนโยบายกระจายอ านาจสทองถนไมจ าเปนตองขนกบแนวความคดการจดกลมตามทฤษฎของ Michael Porter

แนวความคดสงเสรมการเพมประสทธภาพในการแขงขนดวยการเชอมโยงเครอขายดานนโยบาย (Network Policy) เพอกระชบความรวมมอในการประกอบธรกจ ชวยเหลอแบงปนดานการตลาดและขอมลขาวสารเปนทกลาวถงและน ามาเปรยบเทยบกบทฤษฎของ Michael Porter

ในขณะทศาสตราจารย Philip Cooke และ Morgan แยงวามรปแบบของการเชอมโยงเครอขายดานนโยบาย (Types of Network Policy) มากมายทไมเกยวของอะไรกบการจดกลม (Cluster) เลย

ดวยเหตทความไมชดเจนของทฤษฎผนวกกบความไมเขาใจอยางทองแทของการจดกลมอตสาหกรรม บางครงผบรหารเพยงแตจดจ าจากตวอยางบางประเภทและน ามาประยกตใชกบธรกจของตน ท าใหโรงงานและธรกจบางประเภทมการรวมกลมกนในระยะแรกและแยกตวออกไปหลงจากประสบปญหา นนหมายความวาศกยภาพตางๆทกลาวกนไวอยางนาประทบใจกอนหนานนอาจเปนอนตรายส าหรบการจดกลม ซงรวมถงปญหาภายในกลมกนเอง ซง Michael Porter เองยอมรบวา ปญหาภายในกลมอาจเกดขนไดเชนเดยวกบปจจยภายนอก เชน การบรหารงานทไมดและการแตกแยกทางความคดภายในกลม ความไมตอเนองของการพฒนาเทคโนโลย และกอรวมกนท าใหเกดความเสยง

51

ในการด าเนนธรกจ นกวชาการกลมอนจงหนมาใหความส าคญของภาวะความเสยงทอาจเกดขนจากการจดกลมอตสาหกรรมและจ าแนกปจจยความเสยงทอาจเกดขนกบธรกจประเภทตางๆ

อนตรายและความเสยงทแทจรงคอการเตบโตของกลมโดยไมมการวางแผน (Unplanned

Growth of Cluster) ทสามารถท าลายธรกจภายในกลมอยางราบคาบเพยงแคเรมตนของการลงทนเทานน ความแตกตางทงศกยภาพและขดความสามารถขององคกรหรอสมาชกภายในกลมสามารถฉดลากใหการท างานชาลงหรอสดดลงได ความเสยงเหลานรวมถงการบรหารการจดการดานการจางงานภายในกลมและการจดการเรองการเงน โดยยกตวอยางของการก าหนดอตราคาจางหรอคาตอบแทนทไมเทากนภายในกลม ท าใหมการลาออกหรอเลกจางในชวงเวลาส าคญของการด าเนนธรกจ หรอแมแตคาครองชพในชมชนเมองใกลเคยงทตางกนมากจนท าใหแรงงานบางสวนเลอกทยายออกไปพกอาศยและหางานทอน

แตส าหรบ Ron martin นน อนตรายของการน าแนวความคดการจดกลมมาใช ไดแก การมองภาพของการพฒนาในระดบภมภาคอยางผวเผน มองความทเปนเครอขายตามความเขาใจของตนเอง และละเลยความส าคญอนๆรวมทงบทบาทของภาครฐ จนบางครงนกธรกจเหลานด าเนนการดวยตนเองแมไมมรฐบาลเขามาเกยวของ

บทวจารณสรปทายสดของ Ron Martin กลาววา ปจจบนปรากฏรปแบบของการจดกลมหลากหลายมากมาย และสรางความสบสนนบตงแตความอคตในตวทฤษฎ (Theoretical Bias) รปแบบของการจดกลม การจ าแนกของการจดกลม และยากตอการน ามาประยกตใช บทบรรยายเรองแนวความคดของการจดกลมมสภาพแตกกระจายของความคด (Ideas) บางความคดดเหมอนเปนเรองราวรวมสมยทก าลงนยม ขอสรปส าคญ 2 ประการท Ron Martin ทงทายไวไดแก การจดกลมเปนแนวความคดทยดยาน (Elastic) ทไมสามารถสรางความกระจางชดของการพฒนาเศรษฐกจทงในระดบทองถนและในระดบภาค

ในมมมองของนกภมศาสตรเศรษฐกจและนกผงเมอง-ผงภาค การรวมกลมของอตสาหกรรมมไดหมายความถงความส าเรจในการพฒนาเศรษฐกจแตอยางใด ทฤษฎการจดกลมของ Michael Porter ถกมองวาเปนเพยงแคยหอ (Brand) ทก าลงไดรบความนยม (Popular) มากกวาเปนผลผลตทางดานสตปญญา (Intellectual Product)

ทฤษฎการจดกลมของ Michael Porter กาวสขนลาสดของการพฒนาเศรษฐกจ นนคอ เศรษฐกจใหมองคความร (New Knowledge Economy) ซงจกเปนการพสจนสาระของการเพมขดความสามารถในการแขงขนภายใตเงอนไขของการจดกลมตามทบรรยายไวในทฤษฎนน โดยมผบรหาร

52

และผตดสนใจทวทงโลกเปนผทดลองใช นกวชาการคงท าหนาทเพยงตดตามและวเคราะหผลกระทบตางๆทจะตามมาในอนาคตอนใกลน

ส าหรบบทสนทนาทายน กรณบทวจารณของ Ron Martin นน มสาระส าคญทปรากฏชดสองดาน คอ ดานเศรษฐศาสตรและดานภมศาสตรทองการผงเมอง ทอาจตงค าถามวา การลงทนดานอตสาหกรรมแบบรวมกลมกนนนมความเกยวของอยางไรกบลกษณะเดนของทตงทางภมศาสตร (Domain of Geographical Location) นกลงทนพจารณาองคประกอบอะไรบางกอนตดสนใจเลอกลงทนมหาศาลสรางโรงงานทใดทหนง และการพฒนาของเมอง (Urban Development) เกยวของมากนอยเทาใดตอการลงทนดานอตสาหกรรมในลกษณะน

J. Vermon Henderson จาก Brown University Zmarak Shalizi จาก World Bank และ Antony J. Venables จาก London School of Economics and CEPR ไดกลาวไวอยางนาสนใจในบทความเรอง Geography and Development นบตงแตการเรยนรหลกการของนกลงทนทงหลายทท าหนาทตดสนใจทมกด าเนนนโยบายทกอยางทตองลดตนทนในการผลตและการบรการ และตองค านงถงสถานทตางๆทเอออ านวยใหสนคาของตนไดเปรยบในการตลาดมากทสด ทงเรองของคาจางแรงงาน สาธารณปโภคและสาธารณปการทพรอม กฎระเบยบตางๆทงภาษและสทธประโยชนทคมคา และองคประกอบอนๆอกมากทสามารถสรปผลวาการลงทนนนสรางผลก าไรใหแกธรกจของตนสงทสด และมความเสยงนอยทสด

ภาวะการณเหลานมแรงผลกดนทงทกอใหเกดการรวมกลม (Agglomeration Forces) และแรงผลกดนใหแยกกระจายออกจากกน (Dispersion Forces) โดยมเงอนไขส าคญวากลวธใดเออประโยชนแกผประกอบการมากกวา เพราะบางครงการรวมกลมกนกอใหเกดปญหามากกวาการสรางผลก าไรรวมกน ปจจยบวกและลบเหลานจงท าใหอตสาหกรรมบางประเภทตองเคลอนยายฐานการผลตบอยครงและท าใหเกดการวเคราะหถงปจจยสองประเภททท าใหผลกระทบตอการลงทนเหลาน นนคอ ปจจยทเคลอนทได (Mobile Factors) เชน การลงทน (Investment) และเครองจกรกล (Machine) กบปจจยทเคลอนทไมได (Immobile Factors) เชน ทดน (Land) และ เมอง (Cities) ในขณะทปจจยทอาจเคลอนทไดและเคลอนทไมไดอยาง แรงงาน อาจมผลกระทบขางเคยง ทงนขนกบประเภทของแรงงาน เชน แรงงานทมทกษะระดบสงในอตสาหกรรมทเนนเรองเทคโนโลย

ตวอยางกรณศกษาในเรองเหลานทงในกลมประเทศทพฒนาแลวและกลมประเทศในแถบเอเชยมอยมากมายและถกตพมพอยางตอเนอง สามารถบงชดไดวารฐบาลทกประเทศตางก าหนดนโยบายพฒนาเศรษฐกจของตนในเชงรกเพอรกษาอตราการเตบโตทางเศรษฐกจใหดทสดและมากทสด

53

กลยทธทกอยางถกน ามาใช ไมจ าเปนตองเปนการรวมกลมหรอกระจายออกจากกลม ขอเพยงใหประชากรในประเทศของตนมงานท า มเศรษฐกจดและมนคงเปนล าดบแรกกพอแลว

เรองราวท านองเดยวกนนสามารถเรยนรไดอยางดในบทความตอนท 4 โดยเนนกรณของอตสาหกรรมในประเทศญปน ซงจกใหภาพทแตกตางกนนออกไปถงการดนรนทกวถทางเพอด ารงรกษาเศรษฐกจของประเทศญปน แมวาจกตองเรยนรประสบการณทตนเองด าเนนนโยบายผดพลาดมากอน

หากเงนทน เครองจกร และวตถดบเปนองคประกอบของอตสาหกรรมทเคลอนยายได และทดน เมองและโครงสรางพนฐาน เปนองคประกอบทเคลอนยายไมได การพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทยไดกาวถงจดเปลยนทอนตราย กาวตามไปตามเสนทางทไมแตกตางจากเมองอตสาหกรรมในหลายประเทศ ค าถามส าคญไดแก ทศทางการพฒนาเมองทพงพาอตสาหกรรมในประเทศไทยจะเปนอยางไร หากองคประกอบของอตสาหกรรมทเคลอนยายไดเรมโยกยายฐานการผลตไปยงประเทศอนทมความไดเปรยบในการแขงขนมากกวาประเทศไทย

54

บทท 4 การพฒนากลมอตสาหกรรมในประเทศญปน9

Application of Industrial Cluster in Japan

ประเทศญปนเปนประเทศเดยวในเอเชยทถกจดใหเปนประเทศอตสาหกรรมทพฒนาแลวอยาง

แทจรงและเปนประเทศเอเชยประเทศเดยวทอยในกลมประเทศ G7 โดยมบทบาทอยางสงในการผลกดนกลไกเศรษฐกจของโลกมาตลอด ถงแมวาประเทศญปนเปนฝายพายแพในสงครามโลกครงท 2

ฐานการผลตดานอตสาหกรรมของประเทศถกท าลายจนหมด แตกลบใชระยะเวลาไมถง 20 ป ในการฟนฟและสามารถกลบมาเปนผน าดานอตสาหกรรมทส าคญในปจจบน เรองราวของอตสาหกรรมของประเทศญปนหลงสงครามโลกครงท 2 จงมสาระทนาสนใจมากมายและเปนประโยชนตอการเรยนรเปนอยางยง

ส าหรบกรณประเทศญปนนน การพฒนาอตสาหกรรมมแนวทางและนโยบายทนาสนใจเปนอยางยง ตลอดระยะเวลาหลายทศวรรษทผานมา นกวชาการทวโลกใหความส าคญและท าการศกษาวเคราะหเรองราวของประเทศญปนอยางใกลชด ซงเปนแนวทางเดยวกนกบทรฐบาลญปนไดด าเนนการศกษาวเคราะหและตดตามเรองราวตางๆของประเทศทงในกลมคแขงและกลมคคาของตน จนสามารถรวบรวมขอมลเกอบทกดานน ามาใชประโยชนสงสดในการด าเนนปรบเปลยนนโยบายดานการคาและนโยบายตางประเทศเพอรกษาผลประโยชนของประเทศไดอยางด

ศาสตราจารย Keith Cowling จากภาควชาเศรษฐศาสตร มหาวทยาลย Warwick ในประเทศองกฤษ ไดตดตามและศกษาเรองราวของอตสาหกรรมในประเทศญปนอยางใกลชด และไดเสนองานเขยนทนาสนใจไวหลายฉบบ เชน ในป 1999 ไดเสนอบทความเรอง The Japanese Crisis; A Case

of Strategic Failure? และพยายามชใหเหนถงผลกระทบโดยเฉพาะแนวโนมความเสอมถอยของอตสาหกรรมในประเทศญปนในระยะยาว และเรอง The Problem of Regional “Hollowing Out” in

Japan: Lessons for Regional Industrial Policy เผยแพรในเดอนกรกฎาคม 2001 กลาวถงผลกระทบจากนโยบายการพฒนาอตสาหกรรมในระดบภาคของญปน

ในบทความทงสองฉบบน ศาสตราจารย Keith Cowling ไดกลาวน าถงความเปลยนแปลงของเศรษฐกจของประเทศญปนในชวงปลายศตวรรษท 20 เรมจากการลมของตลาดหนในกรงโตเกยวในป

9 บทท 4 จดท าเมอ 22 กนยายน 2546

55

1989 ตามดวยภาวะตกต าลมสลายของภาคอสงหารมทรพยในป 1991 ภาวะตกต าทางเศรษฐกจในป 1991-1993 กระหน าอยางรนแรงโดยวกฤตเศรษฐกจในป 1997 ทเรมจากประเทศไทย จนถงภาวะตกต าทางเศรษฐกจของญปนอกครงในป 1998

ปญหาทางเศรษฐกจของญปนในชวงทศวรรษท 1990 เปนปญหาใหมและเปนประสบการณทไมนาชนชมเลยนบคงแตสนสดสงครามโลกครงทสอง เพราะกอนหนานนประเทศญปนประสบความส าเรจและมงคงจากการด าเนนนโยบายดานเศรษฐกจการคาและการอตสาหกรรมอยางดมาตลอด จนอาจกลาวไดวารฐบาลญปนไดวางรากฐานการพฒนาทกดานอยางมนคงและประสบความส าเรจอยางสงสด ซงการพฒนาอตสาหกรรมตามแบบฉบบของญปนเปนทกลาวขานทงในรปแบบของการจดองคกรและการบรหารงานทไมเหมอนใคร นนมใชแตเพยงภาคอตสาหกรรมหนกขนาดใหญเทานน แตยงรวมถงยทธศาสตรการลงทนดานอตสาหกรรมขนาดเลกและขนาดกลางทด าเนนธรกจอยางดเยยมตลอดทศวรรษท 1970 และ 1980

ค าถามทนาสนใจจงมงประเดนไปทวา เกดอะไรขนกบอตสาหกรรมในประเทศญปนและท าไมเศรษฐกจของญปนจงไดรบผลกระทบอยางรนแรงขนาดนน และรฐบาลด าเนนนโยบายอะไรทผดพลาดจงกอใหเกดปญหาเหลานน

นกวชาการในกลมประเทศตะวนตกตางพยายามตอบค าถามเหลาน และพยายามอธบายถงสาเหตของการเกดปญหาวกฤตเศรษฐกจดวยกลวธและแนวทางตามหลกการวเคราะหวาดวยวชาเศรษฐศาสตรทเปนมาตรฐาน ส าหรบ Paul Krugman (1994) มองวา เศรษฐกจของญปนเตบโตเรวในชวงตนหลงสงครามเพราะรฐบาลใหความชวยเหลอดานการลงทนเปนอนมาก และใหความส าคญเรองการเพมประสทธภาพการผลตนอยเกนไป จนการลงทนเดมไมเอออ านวยใหสรางผลก าไรไดมากเมอเทยบกบการลงทนตามกระแสทเกดใหม และตลาดญปนไมมความยดหยนตอความเปลยนแปลงดวยการบรหารอยางมประสทธภาพเพอฟนฟเศรษฐกจของตน

ในทรรศนะของศาสตราจารย Keith Cowling นน วธการศกษาตามแบบของตะวนตกนนไมเพยงพอทจะวเคราะหสภาพและตอบปญหาเหลานได แตทวาจกตองเรยนรและเขาใจพนฐานโดยธรรมชาตของเศรษฐกจการเมองของประเทศญปนเสยกอน นอกจากนน นกวชาการในกลมประเทศตะวนตกยงมพนฐานทางความคดของระบบทนนยมอยางตะวนตกมากไป ซงไมสามารถน ามาเปรยบเทยบกบระบบทนนยมตามรปแบบของญปนได

นนหมายความวา การศกษาวเคราะหกรณประเทศญปนนน จ าเปนตองเรยนรประวตศาสตรและโครงสรางของการอตสาหกรรมของประเทศญปนควบคกบการเรยนรขนบธรรมเนยมและวฒนธรรมของชาวญปน ซงจกเปนการเรมตนทดทสด อยางไรกตาม ประเดนส าคญตอมาทควรร าลกไว

56

ไดแก อตสาหกรรมในประเทศญปนเรมเสอมถอยในในทศวรรษท 1980 กจรง แตการลงทนดานอตสาหกรรมของญปนในโพนทะเลกลบมการเตบโตอยางรวดเรว โดยเฉพาะการลงทนจากตางประเทศโดยตรง (Foreign Direct Investment – FDI) ทงๆทในตอนตนทศวรรษท 1980 มลคาการลงทนตางประเทศโดยตรงของญปนเทยบกบมลคาทงหมดในโลก มสดสวนเพยงรอยละ 3 แตในป 1993กลบมสดสวนถงรอยละ 12 เปนล าดบทสอง รองจากประเทศสหรฐอเมรกา

เรองทนาสนใจตอมาไดแก ผลจากการหนเหการลงทนดานอตสาหกรรมในตางประเทศโดยตรงนบตงแตทศวรรษท 1980 ปจจบนประเทศญปนมอตราสวนการลงทนดานอตสาหกรรมในตางประเทศมมลคารวมกนมากทสดในโลก แตกลบมผลกระทบกบอตสาหกรรมทองถนในประเทศญปนทกลบถกแยกตวออกไมเกยวของกบอตสาหกรรมขนาดใหญ ในขณะทการลงทนดานอตสาหกรรมในโพนทะเลขนาดใหญไดเสรมใหนกลงทนชาวญปนสามารถพฒนาและกาวสขนสงสดของการควบคมกลไกการผลตของโลกไดแลว

ตอมาปรากฏชดวา นบตงแตทศวรรษท 1990 ผลกระทบจากการโยกยายเงนทนท าใหอตสาหกรรมขนาดเลกในระดบทองถนในประเทศญปนถกแยกตวออกและไมมโครงขายเชอมโยงกบอตสาหกรรมขนาดใหญในโพนทะเล ซงท าใหกจการขนาดเลกในประเทศญปนประสบปญหาและมอตราการเลกกจการและลมละลายสงมากขนเรอยๆ จนกลางทศวรรษท 1990 จ านวนคนตกงานภาคอตสาหกรรมในประเทศญปนเพมขนกวาหนงลานคน โดยมสาเหตหลกจากการไหลออกของเงนลงทนภาคอตสาหกรรมของญปน (Hollowing Out of Japanese Industry) และคาดวาคนตกงานภาคอตสาหกรรมจะพมมากขนหากไมมมาตรการแกไขอยางเหมาะสม

ศาสตราจารย Keith Cowling มองวา การยายการลงทนไปยงโพนทะเลเกดจากการตดสนใจของชนชนสง (Elite) ทรวบอ านาจไว ผซงเหนประโยชนสวนตนมากกวาผลประโยชนในสงคมโดยรวม

กรณประเทศญปนแสดงถงการวเคราะหทนาสนใจเชงประวตศาสตร รฐบาลญปนถกมองวาพยายามลดความเสยงดานยทธวธ (Risks of “Strategic Failures”) โดยแสดงอทธพลครอบง าอตสาหกรรมและกจการขนาดใหญในการก าหนดทศทางกลมผลงทนรายใหญ แตการด าเนนงานในลกษณะนเปนทเคลอบแคลงถงความสามารถในการควบคมกลไกในการตดสนใจในการลงทน และการก าหนดทศทางการพฒนาเศรษฐกจของประเทศญปน ผลทตามมาไดแก เศรษฐกจของญปนเรมเผชญความเสยงมากกวาแตกอน โดยเฉพาะการลงทนโพนทะเล

ยอนกลบไปดประวตศาสตรการพฒนาเศรษฐกจของญปน ดงท Johnson (1982) ไดวเคราะหไววา ความส าเรจในการฟนฟเศรษฐกจของญปนชวงหลงสงครามเปนผลจากการยอมรบการพฒนา

57

สงคมและการพฒนาภาครฐ ซงรฐบาลมบทบาทในการวางแผน สนบสนนและชน าการพฒนา โดย Gershenkron (!962) กลาวไววา ระบบทนนยมของญปนมรปแบบและลกษณะพเศษทปรากฏชดความเดน 3 ประการ คอ ความรวมมออยางใกลชดระหวางภาคอตสาหกรรมและรฐบาล การสนบสนนอยางแขงขนของสถาบนการเงน และการสงเสรมเสถยรภาพมนคงของสงคม (Promotion of Social

Stability) ยงไปกวานน นโยบายดานอตสาหกรรมไดแกการประสานความรวมมอระหวางและขามเครอขายอตสาหกรรมทสรางความมนคงและสมดลในการเตบโตในระยะยาว

หลกการส าหรบยทธศาสตรการพฒนาอตสาหกรรมเหลานเคยปรากฏและจ าแนกโดย Rosenstein ในป 1943 และโดย Murphy, Schleifer และ Vishny ในป 1989 ซงกลาวถงปญหาในประเทศก าลงพฒนาขนาดเลกทมระบบเศรษฐกจแบบปด และไมมมาตรการกระตนหรอจงใจผประกอบการและนกลงทนทจะปรบเปลยนเคลอนยายการลงทนจากรปแบบเดมทสามารถหรอเปนไปไดในการเพมพลผลก าไรและผลประโยชน เพราะมขอจ ากดดานอปทานทไมเอออ านวยใหขยายตลาดของตน ดงนนการประสานและรวมมอระหวางกลมธรกจนอกกลมดวยการก าหนดยทธศาสตรรวมกนจกชวยใหเกดโอกาสใหมในการด าเนนธรกจทสามารถขยายก าไรออกไป ทงนขนอยกบการตกลงในเรองของการจดการและจดแบงผลประโยชนของแตละองคกรภายในกลม

หากพจารณาโครงสรางภาคอตสาหกรรมของประเทศญปน กระบวนการและพฒนาการดานอตสาหกรรมเรมตงแตยคฟนฟในสมยราชวงศเมจ ในป 1868 ซงถอเปนการก าเนดกจการอตสาหกรรมของญปน อยางไรกตาม การพฒนาอตสาหกรรมอยางเปนทางการเรมจากการสถาปนากระทรวงพาณชยและอตสาหกรรมในป 1925 โดยก าหนดนโยบายดานอตสาหกรรมอยางจรงจงดวยการบรรจแตงตงทปรกษาทเชยวชาญดานเศรษฐศาสตร และไดก าหนดนโยบายและทศทางการพฒนาอตสาหกรรมอยางตอเนองจนกอใหเกดความมนคงทางเศรษฐกจ กระทรวงนมการจดองคกรในลกษณะตดตามประเมนผลและคอยแกปญหาจากประสบการณตางประเทศ โดยเฉพาะวธการบรหารและระบบการผลตจากประเทศสหรฐอเมรกาและเยอรมนน ซงมการศกษารปแบบและวธการอยางดกอนน ามาประยกตดดแปลงกอนน ามาใชกบกรณประเทศญปนภายใตแผนพฒนาอตสาหกรรมซงครอบคลมถงนโยบายสนบสนนดานการเงน ในระยะแรกเนนเรองการประสานความรวมมอ และสภาพแวดลอมการแขงขน มงความส าเรจในระยะยาวและความมนคงของธรกจ ซงมรปแบบคอนขางตรงขามกบระบบทนนยมแบบอเมรกน

หลงจากเมองและโรงงานเกอบทงหมดถกท าลายเมอสงครามโลกสนสดลง ประเทศญปนจ าเปนตองฟนฟประเทศอยางเรงดวน ในเดอนเมษายน 1949 กระทรวงการคาระหวางประเทศและอตสาหกรรม (Ministry of International Trade and Industry – MITI) ถกตงขนและเปนหนวยงานท

58

ไดรบอ านาจอยางสมบรณ สามารถก าหนดนโยบายดานอตสาหกรรมและตดสนใจดานเศรษฐกจดวยตนเองซงเนนนโยบายระยะยาวและเปนอสระจากผลประโยชนดานการเมอง ผลงานหนงทส าคญไดแกการพฒนาความสมพนธระหวางผประกอบกจการรายใหญในประเทศญปนใหมความใกลชดกนมากขน ซงอ านวยประโยชนอยางมากในการประสานความรวมมอระหวางภาครฐและนกลงทนภาคเอกชน

ในระยะแรกเรมนน MITI มนโยบายหลกในการคดเลอกอตสาหกรรมทส าคญและเปนหลกในการด าเนนยทธศาสตรเพอแขงขนกบตลาดตางประเทศ ระหวางทศวรรษท 1950 และตอนตนทศวรรษท 1960 อตสาหกรรมเชงยทธศาสตรทไดรบการสงเสรมและสนนสนนไดแกอตสาหกรรมหนกอยางเหลกกลาและโรงงานผลตกระแสไฟฟาเพอปอนใหกบอตสาหกรรมตอเรอเดนทะเลขนาดใหญ ในทศวรรษท 1970 และ 1980 นโยบายอตสาหกรรมไดหนมาเนนอตสาหกรรมทผลตสนคาในระดบผบรโภคโดยตรง เชน อตสาหกรรมผลตรถยนตและอปกรณอเลคโทรนค กระทงทศวรรษท 1990 MITI ไดสนบสนนอตสาหกรรมดานเทคโนโลยขนกาวหนาและการคนควาพฒนาอยางการสรางหนยนตเลยนแบบมนษย เปนตน

ตลอดระยะเวลากวา 50 ปทผานมา โรงงานอตสาหกรรมเหลานตางตกตวงและแสวงหาประโยชนอยางเตมทจากมาตรการดานตางๆทรฐบาลญปนเขาชวยเหลอ นบตงแตการกดกนดวยการตงก าแพงภาษในอตราสง และขอก าหนดทเขมงวดตอการน าเขาสนคาจากตางประเทศ การกอตงองคกรการสงสนคาออกของญปน (Japanese External Trade Organisation – JETRO) เปนการสนบสนนรปแบบการคาตามแบบฉบบญปนดวยการปอนขอมลดานการตลาดในตลาดตางประเทศใหแกผผลตชาวญปน

นอกจากนน MITI ยงสนบสนนใหอตสาหกรรมของญปนแสวงหาประโยชนจากการน าเขาเทคโนโลยจากประเทศคแขงซงอ านวยประโยชนทงในรปของการใชสทธบตร (License) และการลงทนรวมกน มากกวาการยอมใหบรษทหรอนกธรกจตางชาตเขามาลงทนในประเทศญปนโดยตรงดวยตนเอง

ความจรงแลว ภายใตกฎหมายควบคมการคาระหวางประเทศ ป 1949 และกฎหมายการลงทนตางประเทศ ป 1950 อยภายใตการก ากบดแลของ MITI ในระยะแรกนน กฎหมายทงสองฉบบเขมงวดมาก การยนขออนญาตลงทนโดยตรงในประเทศญปนตองไดรบการอนมตจากคณะกรรมการของรฐ ซง MITI เปนผแตงตงกรรมการคณะนเอง ดงนนเสยงสวนใหญของคณะกรรมการคณะนจงปฏเสธ และไมอนมตโครงการเหลาน ซงเปนการสะทอนภาพนโยบายของรฐบาลญปนทตองการสนบสนนการลงทนดานอตสาหกรรมของผประกอบกจการภายในประเทศ

59

นอกจากหนวยงานของรฐอยาง MITI ยงมหนวยงานและองคภายใตเครอขายของกระทรวงการคลงทท าหนาทสนบสนนทางดานการเงน ดวยการปลอยกในอตราดอกเบยทนาพอใจส าหรบการลงทนดานอตสาหกรรมอยางด นบตงแตธนาคารขนาดเลกในทองถนจนถงธนาคารขนาดใหญในเมองหลวง

ในอดต พนฐานการจดองคกรดานอตสาหกรรมของญปนตามหลกปฏบตดงเดมของญปนนนมลกษณะเปนโครงสรางแบบคกน (Dual Structure) ซงผประกอบการขนาดเลกและขนาดกลางท าหนาทเปนผรบชวงรายยอย (Subcontractors) จดสงสนคาและบรการภายใตเครอขายทเรยกวา Keiretsu สงตอไปยงธรกจทมขนาดใหญซงเปนสวนหนงของการรวมกลมกนทเรยกวา “Kigyo

Shudan” ระบบนมลกษณะทเนนความรวมมอและตงอยบนพนฐานของความไววางใจกนระหวางกลมธรกจ การแขงขนระหวางกลมพจารณาเรองคณภาพและความคงทนถาวรมากกวาเรองราคา ความสมพนธภายในกลมเนนเรอง”จรรยาบรรณและจรยธรรม”ในการด าเนนธรกจ ซงการจดล าดบของผรบชวงรายยอยขนกบผลงาน หากผลงานไมดยอมหมายถงการการสญเสยอนาคตในการท าธรกจนนเอง

ภายในเครอขายของ Keiretsu จะมองคกรหลกท าหนาทประสานงานกบธนาคารและสถาบนการเงน จดการเรองสนเชอระยะยาวและท าหนาทประสานงานเรองขอมลการตลาดในตางประเทศ ความชวยเหลอและบรการอาจมากหรอนอยขนกบล าดบความสมพนธในการด าเนนธรกจ ถงแมวาจะมกลไกเหลานอย การจดการภายในเครอขายของ Keiretsu ยงมความเปนอสระในการบรหารและจดการดวยตนเอง (Autonomy) ธนาคารและสถาบนการเงนอาจแทรกแซงบางหากเกดปญหาในระหวางการด าเนนกจการ

ในระยะนน กลมธรกจขนาดใหญมบทบาทนอยกวาเมอเทยบกบกลมธรกจขนาดกลางและขนาดเลก เพราะกลม SME ของญปนในยคนนมความส าคญตอการพฒนาเศรษฐกจในระดบทองถน มการจางงานถงรอยละ 78 กลไกตางปรากฏชดในเครอขายและระบบของ Keiretsu ทเกาะกลมรวมมอกนเพมพนความมงคงใหแกกนและกน ทตรงตามบทบรรยายเรอง Industrial District ของ Alfred

Marshall ทเขยนไวในป 1919 และเรองเดยวกนน Krugman ไดขยายความอยางชดเจนตอมาในป 1995 ถงการประสานความรวมมอระหวางกลมธรกจและโรงงานขนาดกลางและขนาดเลกทงดานเทคโนโลย และการแบงปนทรพยากร อนท าใหโรงงานอตสาหกรรมขนาดเลกในทองถนสามารถลดคาใชจายและเพมผลก าไรตลอดจนสามารถดงดดการลงทนใหมๆเขามาในพนทของตน

ผลการส ารวจธรกจขนาดกลางและขนาดเลกในญปนในป 1996 ทสามารถรกษาสดสวนและแขงขนในการด าเนนธรกจในกลมตางๆ ปจจยหนงไดแกการรวบรวมขอมลและแบงปนขอมลดาน

60

การตลาดและกระจายความรดานเทคโนโลยใหแกกน แตทวารปแบบของการรวมกลมตามลกษณะ Industrial District ของญปนนนกลบแตกตางกบกรณการรวมกลมอตสาหกรรมในประเทศอตาลและเยอรมนนอยางมาก โดยเฉพาะความเปนอสระและความยดหยนในการด าเนนธรกจ ซงเครอขายของ Keiretsu ด าเนนกจการและปฏบตตามผน ากลมของตนมากกวา

ประการส าคญทมอาจปฏเสธไดแก จารตประเพนและวฒนธรรมของญปนมอทธพลมากตอแนวทางการด าเนนธรกจซงกอใหเกดการรวมมอและสรางความมนคงเปนปกแผนใหแกองคกรเปนอยางมาก โดยปรากฏเหนชดทงในรปแบบธรกจการเงนการธนาคารและธรกจประกนภย จารตประเพนและวฒนธรรมเหลานผกพนเปนมตรภาพและความไววางใจกนอยางสงท าใหเกดความมนคงในองคกร ดงนนการตดสนใจตางๆภายในกลมจงพจารณาผลประโยชนรวมกนในระยะยาวเปนหลกมากกวาการตดสนใจแกปญหาเแพาะหนาเทยบกบการด าเนนธรกจในประเทศอนบางประเทศ

ในชวงหลงสงคราม ความสมพนธระวางนายจางกบลกจางในประเทศญปนมความผกพนสงมาก เปนการจางงานลกษณะตลอดชวต (Lifetime Employment) ซงแตกตางกบรปแบบการจางงานในประเทศสหรฐอเมรกาและประเทศตะวนตก จนเกดเปนนยามรปแบบการด าเนนธรกจของญปนวา J-Model ซงไดรบการยอมรบและยกยองถงรปแบบการบรหารธรกจทมการจดล าดบ และเปดโอกาสใหลกจางแสดงความคดเหนและมสวนรวมในองคกรมากกวา เมอเทยบกบรปแบบทางประเทศตะวนตกทปรากฏในลกษณะสหภาพแรงงานซงมกกอใหเกดปญหาขดแยงและขอพพาทกนอยเสมอ จนเอกสารบางฉบบจดใหรปแบบการบรหารของญปนลกษณะนเปนรปแบบการกระจายอ านาจอกแบบหนง ลกจางมโอกาสถอหนในบรษทของตน ธรกจของญปนจงมกมการประชมสรปสนๆกอนเรมท างานทกวน และมการประสานรวมมอกนในการปฏบตงานอยางด

ส าหรบนกวชาการอนอยาง Emmott (1993) กลาวแยงวา รปแบบการด าเนนธรกจทงบรษทในประเทศญปนและในประเทศตะวนตกอยางไรกตามยงมลกษณะเหมอนกนคอ ยทธศาสตรการบรหารงานและการตดสนใจขนสดทายอยภายใตการควบคมของกลมชนชนปกครอง (A Corporate

Elite) อยนนเอง ประเดนทไมคอยมการถกเกยงหรอโตแยงมากนกไดแก การพฒนาอตสาหกรรมในประเทศ

ญปนชวงหลงสงครามนนอยภายใตอทธพลของ MITI ผพยายามสรางสมดลของบรษทผผลตขนาดใหญในประเทศญปน เรองทนาสนใจคอ ในเบองลกนนบรษทผผลตขนาดใหญในญปนในขณะนนยงไมมความมนคงในการประกอบธรกจในระยะยาว เนองจากกลไกและภาวะตลาดโลก หรอโลกาภวฒน (Globalisation) เรมมผลกระทบตอการด าเนนธรกจของผประกอบการในประเทศญปน รฐบาลญปนจ าเปนตองผอนปรนขอบงคบตางๆและยนยอมใหสนคาจากตางประเทศเขามาจ าหนายในประเทศญปน

61

ไดตามภาวะกดดนของประเทศคคาของตน นนเรมสงผลกระทบตอความมนคงของธรกจนอยใหญในประเทศญปนในเวลาตอมา

ส าหรบ MITI เองนน พยายามอยางเตมทในการสนบสนนกลมธรกจของญปนใหขยายกจการและสรางผลก าไรใหแกประเทศ มผลท าใหเครอขายของ Keiretsu กลายเปนศนยกลางการผลตสนคาอตสาหกรรมของประเทศญปน และบรษทผผลตรายใหญในญปนผลตสนคาครงละมากๆ (Mass

Production) และเรมทมสนคาของตนในตลาดโลกโดยเฉพาะในกลมประเทศตะวนตก ในขณะเดยวกน ราวชวงทศวรรษท 1960 MITI เรมผอนคลายขอบงคบในการลงทนของประเทศคคา เนองจากประเทศสหรฐอเมรกาเรมตอบโตสนคาญปน ในป 1971 MITI ไดทยอยเปดเสรดานการลงทนในประเทศญปน และไมมขอจ ากดในการลงทนหลงจากป 1980

ราวตอนตนทศวรรษท 1960 สนคาญปนทหลงไหลเขาสตลาดโลกไดแกสงทอ (Textile) และโลหะ ในขณะทสงครามการคาในภมภาคเอเชยแปซฟคเรมสอเคารนแรงขน ตอมาในชวงทศวรรษท 1970 และ1980 มการผอนคลายกฎเหลกดานการคา ในขณะทราคาน ามนดบถบตวสงขนสงจากปญหาการเมองในตะวนออกกลาง ท าใหคาขนสงและอตราคาเบยประกนเสยงภยสงตามไปดวย ในขณะเดยวกนคาเงนเยนของญปนแขงตว ซงมผลท าใหสนคาทผลตในประเทศญปนมราคาแพงจนไมสามารถแขงขนในตลาดโลกได

ปจจยประกอบทส าคญอกประการหนงไดแก ในทศวรรษท 1960 จนถง 1980 ประชากรชาวญปนมอตราการเกบออมเงนสงทสดในโลก โดยมอตราการออมเงนของครอบครวชาวญปนรอยละ 23

ในป 1975 กอนทลดลงมาเหลอรอยละ 14 ในป 1990 และลดลงต าเหลอเพยงรอยละ 6.9 ในป 2001 นกวชาการสวนใหญมองวา คาเงนเยนของญปนทสงมากในชวงกลางทศวรรษท 1980 เปน

ปจจยหลกทบบใหนกลงทนชาวญปนตองน าเงนของตนไปลงทนในตางประเทศทยงมชองทางแจมใสในการสรางผลก าไร การโยกยายการลงทนของผประกอบการและผผลตรายใหญชาวญปนกระจายออกไปในตางประเทศอยางตอเนองตลอดทศวรรษท 1990 โดยเฉพาะอตสาหกรรมผลตรถยนตทลงทนในประเทศไทย มาเลเซย อนโดนเซย ไตหวน และสาธารณรฐประชาชนจนในปจจบน ท าใหสถานการณและเงอนไขการรวมกลมอตสาหกรรมเปลยนจากการรวมกลมของโรงงานในประเทศไปสกลมของโรงงานทกระจกตวกนอยตามภมภาคส าคญของโลก

ยทธศาสตรการขยายฐานการผลตดานอตสาหกรรมไปทวภมภาคของโลกนเองท าใหญปนสามารถควบคมกลไกการผลต ตลอดจนการใชทรพยากรจนถงการตลาด จนถงขนควบคมตลาดไดถงรอยละ 90 ในบางประเทศ ยงไปกวานน ประโยชนจากความสามารถในการควบคมภาวะการตลาดอยางสมบรณท าใหธรกจขามชาตของญปนอยในสถานะทมนคงและสามารถตอรองกลไกการตลาด

62

อยางมประสทธภาพ ทงในระดบรฐบาลและระดบแรงงานระหวางประเทศ ในขณะทรฐบาลบางประเทศคดวาตนเองประสบความส าเรจในการดงการลงทนจากประเทศญปนและแรงงานในทองถนพอใจทมการลงทนจากตางประเทศ จนกระทงกลายเปนเกมการเมองในการตอรองแลกเปลยนเพอใหผผลตรายใหญชาวญปนลงทนในทองถนของตนแทนทจะไปตงโรงงานในจงหวดอนหรอในประเทศอน ตวอยางกรณบรษท Toyota กบรฐบาลองกฤษและรฐบาลฝรงเศส ซงในทสดตดสนใจสรางโรงงานในพนทตอนเหนอของฝรงเศส โดยบรษท Toyota เลอกพนททมคาจางแรงงานต าสด ปจจบนบรษทขามชาตชาวญปนก าลงประสบความส าเรจในการเลนเกมตอรองคาแรงต าสดในสามตลาดใหญของโลก คอ เอเชย ยโรป และอเมรกาเหนอ

ยทธศาสตรและแนวความคดท านองเดยวกนถกน ามาใชในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต โรงงานผลตรถยนของญปนสามารถปรบกลยทธในการผลตใหยดหยนตามภาวะตลาด รถยนตแตละรนและแตละแบบอาจแลกเปลยนชนสวนและสงไปยงโรงงานประกอบรถยนตในประเทศใกลเคยงเพอลดตนทน นอกจากอตสาหกรรมผลตรถยนตของญปนทน าหลกการนมาใชแลว บรษทผลตรถยนตในกลมประเทศยโรปเองตางน าหลกการเดยวกนนมาใชเชนเดยวกน เชน Volvo ของสวเดน และ Renault ของฝรงเศส

ระหวางป 1981 ถง 1995 การลงทนในตางประเทศของผประกอบการชาวญปนมมลคารวมกนถง 470,000 ลานเหรยญสหรฐ มอตราการขยายตวและสดสวนการลงทนในตางประเทศสงทสดในกลมประเทศอตสาหกรรมกาวหนา หรอ กลม G7 ซง Keith Cowling เชอวา การไหลออกของการลงทนของผประกอบการชาวญปนก าลงสงผลกระทบอยางรนแรงตออตสาหกรรมทองถนในประเทศญปน โดยจะมผลเสยหายอยางรายแรงตอเศรษฐกจของญปนในระยะยาว โดยเฉพาะการถดถอยทางเศรษฐกจ

สถตมลคาสนคาอตสาหกรรมของญปนทผลตในตางประเทศระหวางป 1992 ถง 1996 มอตราการขยายตวสงอยางตอเนองแทบทกประเภท ผลกระทบทปรากฎชดไดแกสนคาประเภทเครองใชไฟฟาในประเทศญปนมปรมาณลดลงเกอบครงเทยบกบชวงกลางทศวรรษท 1980 ผลกระทบลกษณะเดยวกนไดแกอตสาหกรรมผลตรถยนตในประเทศญปนตงแตป 1990 มอตราสวนลดลงรอยละ 25

ในขณะทการผลตรถยนตทวโลกมอตราเพมรอยละ 3.2 อยางไรกตาม ผลตรถยนตรายใหญของญปนยงคงรกษาสดสวนและอตราการเพมในตลาดโลกอยางตอเนอง มใชแตเพยงบรษท Toyota เทานน แตยงรวมถง Honda, Nissan และ Mitsubishi

ผลกระทบของการยายเงนทนออกไปนอกประเทศญปนอกประการหนงไดแก เรมเกดความออนแอของเครอขายความสมพนธแตดงเดมระหวางผผลตรายใหญกบ Keiretsu ท าใหเครอขายของ

63

Keiretsu เรมหมดอ านาจในการตอรองทางธรกจกบบรษทผผลตรายใหญทมมฐานการผลตในโพนทะเล และตองหนมาผลตสนคาจ าเพาะประเภททมลกษณะพเศษ ซงท าใหยากตอการเปดตวหาตลาดใหม

ปจจยเสรมทผลกดนใหสนคาญปนหนไปพงพาฐานการผลตในกลมประเทศก าลงพฒนาอกประการ ไดแก การกดกนดานการคาในทศวรรษท 1990 ในกรณกลมสหภาพยโรปตงเงอนไขตองระบแหลงทมาของสนคา ท าใหผประกอบการชาวญปนตองพยายามตงโรงงานของตนในประเทศก าลงพฒนาเพอหลกเลยงกฎเกณฑเหลาน

ปญหาและผลกระทบตอธรกจขนาดกลางและขนาดเลกในเครอ Keiretsu ทนาเปนหวงไดแก ธรกจเหลานก าลงถกทอดทงใหโดดเดยวและตองตอสดนรนตามล าพง เพอหารายไดใหเพยงพอส าหรบจายคนเงนกทกมาในระยะยาว สงผลใหกลมธรกจเหลานจ านวนไมนอยเรมประสบปญหาลมละลาย ในขณะทจ านวนผประกอบการ SME รายใหมเกดขนนอย ลกษณะการจางงานตามประเพนนยมของญปนทจางงานตลอดชวต (Lifetime Employment) เรมเปลยนแปลง ในขณะทอตราการวางงานเพมสงขนเปนสองเทานบจากสนสดสงครามโลก

รปแบบและพฒนาการของอตสาหกรรมในประเทศญปนตามจารตประเพนดงเดมของญปนทโยงใยความสมพนธภายในเครอขายองคกรทประกอบไปดวยกลมธรกจขนาดกลางและขนาดเลกทประสบความส าเรจในอดตก าลงถวพากวจารณ โดยเฉพาะนโยบายของรฐทเปลยนแปลงหนมาใหความส าคญกบผผลตรายใหญทก าลงโยกยายเงนลงทนออกนอกประเทศ

ส าหรบมมมองของ Keith Cowling การพฒนาอตสาหกรรมในปจจบนของญปนทหนมาลงทนในตางประเทศและการปรบเปลยนกลยทธเพอครองความเปนหนงในตลาดโลกเปนแนวทางการพฒนาทไมย งยน และไดเสนอแนะใหผประกอบการหนกลบมาพฒนาอตสาหกรรมตามแบบฉบบดงเดมของญปนทมความมนคง สรางความมงคงตามแนวทางอตสาหกรรมทองถนอกครง ซงเปนการฟนฟเศรษฐกจของชมชนใหกลบคนมา และใหความหวงแกอตสาหกรรมขนาดกลางและขนาดเลกในระดบทองถนนบพนรายเหลานรวมลกจางอกมากมาย

กรณศกษาทนาสนใจและถกยกเปนตวอยางไดแกอตสาหกรรมผลตเครองจกรกลในประเทศญปน ศาสตราจารย Keith Cowling ไดใหความส าคญเรองนเปนพเศษ เมอพนทภาคตะวนตกตอนกลาง (Midwest) ของประเทศสหรฐอเมรกาไดกลายเปนศนยกลางการผลตเครองจกรกล (Machinery) ของนกลงทนชาวญปนในปจจบน

ในอดตเมอครงสงครามโลกครงทสองยตลงไดไมนาน อตสาหกรรมเครองจกรกลเปนทงความหวงและหลกในการฟนฟประเทศญปน เทคนคและเทคโนโลยในการสรางเครองจกรกลเปนสงท

64

หวงแหนมากทสด ไมมการถายทอดเทคโนโลยดานนแกประเทศใด จนเปนประเดนหนงทนกวชาการตะวนตกมองวาเปนความแตกตางของแนวความคดในการจดกลมอตสาหกรรมทจ าเปนตองมเครอขายความรวมมอและแลกเปลยนขอมลซงกนและกน การจดกลมอตสาหกรรมจงจะประสบความส าเรจ

ดวยเหตทอตสาหกรรมผลตรถยนตเปนธรกจ และอตสาหกรรมทตองอาศยความสมพนธเชอมโยงระหวางผประกอบการรายยอยจ านวนมาก กวาจะผลตรถยนตไดคนหนง นบตงแตเครองยนต กระจก อปกรณตางๆภายในและภายนอกนบจ านวนชนจากบรษทยอยนบพนแหง ซงตองมความเกยวโยงอยางใกลชดมาก (Close Ties) ระบบควบคมการผลตมความซบซอนมากกวาอตสาหกรรมอนอยางสงทอและอาหารกระปอง ดงนน อตสาหกรรมผลตรถยนตของญปนจงเปนอกต านานหนงทกลาวขานและถกบรรจเปนหลกสตรการบรหารในมหาวทยาลยชนน าเกอบทกแหงในโลก โดยเฉพาะระบบ Just-

in-Time ทแตกตางกบระบบการผลตของสหรฐอเมรกาอยางสนเชงในทศวรรษท 1980 ซงมรากฐานการผลตมาจากบรษท Ford ทเนนการผลตสนคาครงละมากๆ

เรองราวทนาสนใจ และไดกลายเปนความภมใจหนงของต านานการพฒนาอตสาหกรรมรถยนตของญปนไดแกเมองอตสาหกรรมผลตรถยนตของ Toyota หรอทรจกกนในชอของ Toyota

City ตงอยท Nagoya ประกอบไปดวยชมชนและโรงงานจ านวนมากรวมกลมกนผลตชนสวนตางๆเพอผลตรถยนตทมประสทธภาพมากทสดแหงหนงในโลก มเครอขายการผลตชนสวนตอเนองในลกษณะบรษทลก (Supply Chain) ทมประสทธภาพสงมาก หรอประมาณสองเทาเทยบกบเครอขายแบบเดยวกนของประเทศองกฤษ และบรษทขนาดกลางและขนาดเลกรวมกลมกอตงในลกษณะเปน สมาคมหรอ สมาพนธเรยกวา The Supplier Association ในป 1939 โดยเรมจากสมาชกประมาณ 20 กลมทจดสงสนคาใหกบ Toyota ตอมาแตกบรษทลกจดสงชนสวนใหแก Toyota โดยตรง เชนบรษท Denso

สายการผลตของToyota ในเขต Toyota City แบงการบรหารเปน 3 ระดบ คอ Senior, Process

และ Action มบรษทเครอขายขนาดกลางและขนาดเลกนบพนบรษทอยในสายการผลต เกาะและรวมกลมกนรอบ Toyota City ปจจบนสายการผลตรถยนตบางรนโยกยายไปตงอยในประเทศตางๆทวโลก บทบาทส าคญของ Toyota City ในปจจบน นอกจากดานการบรหารและการก าหนดนโยบายแลว บทบาทส าคญทสดไดแกการคนควาและวจยเพอการพฒนา เพอออกแบบและพฒนาอตสาหกรรมรถยนตใหกาวหนาตอไปอยางไมหยดย ง

กลางทศวรรษท 1960 Toyota เปนบรษทผผลตรถยนตของญปนทตดอนดบผผลต 1 ใน 10 ของโลก ตอมาราวกลางทศวรรษท 1990 กลบม Nissan, Honda และ Mitsubishi เปนบรษทผผลตรถยนตรายใหญตดอนดบ 1 ใน 10 ของโลก ปจจบนบรษทผผลตยางรถยนต Bridgestone ของญปน เปนทสองของโลกรองจาก Mitchelin เทานน และ Sony เปนบรษทผผลตสนคาดานวทยและเครอง

65

เสยงอนดบหนงของโลก บรษทเหลานลวนมฐานการผลตจดรวมเปนกลม (Cluster) กระจายทวโลก จนมผกลาววาอตสาหกรรมของญปนไดกาวสกลไกการผลตในระดบโลกอยางสมบรณ และพรอมทจะแปรเปลยนยทธวธไดทกรปแบบเพอใหธรกจของตนด ารงอยไดอยางมนคง

กรณการจดกลมอตสาหกรรมในประเทศญปนนน สามารถพจารณาขอแตกตางระหวางการจดกลมอตสาหกรรมในประเทศตะวนตก โดยเฉพาะวฒนธรรมและประเพนของชาวญปนทมอทธพลสงในการบรหารการจดการตามแบบฉบบของตน อตสาหกรรมรถยนตเปนตวอยางทชดเจนของรปแบบและเครอขายของการจดกลมอตสาหกรรมทนาสนใจ แตยงมตวอยางการจดกลมอตสาหกรรมเทคโนโลยดานชวภาพ (Biotechnology) ทแตกตางกนออกไป

ปจจบน ประเทศญปนประสบปญหามากมาย สงคมญปนไมเหมอนเดม จารตและวฒนธรรมในภาคอตสาหกรรมเปลยนแปลง การจางงานตลอดชพลดนอยลง เพราะอทธพลของการแขงขนจากธรกจตางชาต ประชากรผสงอายเพมมาขน ในขณะทประชากรเกดใหมนอยลง โดยคาดวาประชากรทงประเทศจาก 120 ลานคน จะลดลงเกลอ 90 ลานคน ท าใหขาดแคลนแรงงานในทกภาคการผลตและการบรการ เมองจะมขนาดเลกลง การพฒนาโครงสรางพนฐานในอนาคตตองประหยดเรยบงายและลดคาใชจายในการบ ารงรกษา หรอกาวส “ความเสอม” ซงจกกลาวในตอนท 5 พรอมยกตวอยางเปรยบเทยบในดานทเกยวของกบเมอง

66

บทท 5 ยคเสอมของอตสาหกรรม

Industrial Decline

นยาม “เสอม” ไมปรากฏในงานผงเมองในประเทศไทยมากนก แมเคยมตวอยางบางถงชมชนเมองทเคยรงเรองมากและตองตกต าเปนเมองแทบราง เชน ชมชนปลอก อ าเภอทองผาภม จงหวดกาญจนบร แตกรณในประเทศไทยไมชดเจนเทากรณความเสอมของเมองอตสาหกรรมในยโรป ตงแตองกฤษ ฝรงเศส เนเธอแลนด เบลเยยม อตาลและเยอรมน ท าใหเมองทเคยรงเรองมประชากรอาศยนบแสนคน เหลอเพยงไมกพนคน มผลกระทบตอเศรษฐกจของประเทศลงมาถงระดบรากหญา หลงจากโรงงานทงหลายตองปดกจการ เลกจางคนงานทงหมด ท าใหคนวางงานทงเมอง ผลกระทบตอเนองถงราคาทดนและอสงหารมทรพยลดลงหลายเทา จนถงการลมละลายของสถาบนการเงนทสนบสนนภาคอตสาหกรรม เปนหายนะทประเทศตะวนตกประสบในทศวรรษท 1970 ตอเนองจนปจจบน

ค าถามทนาสนใจและควรเรยนรไดแก อตสาหกรรมในประเทศไทยจะเขาสยคเสอมหรออาจถงขนลมสลายดงกรณทเคยเกดขนในประเทศตะวนตกไดหรอไม ถาอตสาหกรรมในประเทศไทยเขาสยคเสอม องคประกอบและปจจยอะไรทมผลท าใหเกดความเสอม และการกระตนใหเกดความเสอม องคประกอบและปจจยเหลานเหมอนหรอแตกตางจากกรณประเทศตะวนตกอยางไร จนถงค าถามส าคญและนาเปนหวงวาอตสาหกรรมในประเทศไทยกลมใดบาง ทมความออนไหวและเปราะบางตอการลมสลายในอนาคต

หากความเสอมของอตสาหกรรมเปนปรากฏการณทไมสามารถหลกเลยงได มาตรการและยทธศาสตรใดทจกชะลอหรอลดผลกระทบตอสงคมไทย ซงหมายถงผลกระทบโดยตรงตอเมองและชมชนทเคยผกพนและพงพาอตสาหกรรม เมองทมความเปราะบางเหลานควรแสวงหามาตรการหรอแนวทางใดทจกลดความเสยง ในกรณทโรงงานในพนทของตนตองปดตวโดยฉบพลน การเตรยมการตงแตเบองตนและหาทางปองกนลวงหนาเปนหลกการทดทสดทเมองเหลานจกด ารงอยได แมไมมงคงหรอร ารวยเหมอนในอดต

5.1 อตสาหกรรมในประเทศองกฤษ จากรงสรวง (The Rise and Fall of Manufacturing in UK)

ในเดอนตลาคม ป 2012 Michael Kitson and Jonathan Michie ไดเสนอรายงานฉบบหนงชอ The Deindustrial Revolution: The Rise and Fall of UK Manufacturing, 1870-2010 เปนการวเคราะหพฒนาการของอตสาหกรรมในประเทศองกฤษ จากอดตในป 1870 ถง 2010 หรอชวง 140 ป

67

อาจกลาวไดวาองกฤษเปนประเทศแรกๆทบกเบกและเปนผปฏวตอตสาหกรรม เรมจากการประดษฐคดคนเครองจกรไอน า และพฒนาการผลตในหลายสาขา ทง Michael Kitson และ Jonathan

Michie ไดอธบายถงยคแรกเรมของการปฏวตอตสาหกรรมในองกฤษในป 1870 ผลกดนใหเศรษฐกจของประเทศกาวหนาอยางรวดเรว และยกฐานะความเปนอยของชาวองกฤษใหดขน กระทงเรมปรากฏสญญาณความเสอมของอตสาหกรรมในป 1960 โดยศกษาตามหลกประวตศาสตรวเคราะห

เมอพจารณาหลกเศรษฐศาสตรเบองตน ดวยหลกของอปสงค (Demand) ซงหมายถงความตองการ หรอตลาดผบรโภคทงภายในและภายนอกประเทศ และอปทาน (Supply) หมายถงการตอบสนอง ซงรวมถงแรงงานและเครองจกรทใชในการผลต โครงสรางอตสาหกรรมยคแรกกระจายตวทงตอนเหนอจนถงตอนใตของเกาะ โดยพบวา อตสาหกรรมขององกฤษนนปรบตว และมความสามารถในการแขงขนนอยกวาประเทศอตสาหกรรมอนอยาง เยอรมนและญปน แมวาเปนประเทศแรกทบกเบกการปฏวตอตสาหกรรม

เมอภาคอตสาหกรรมของประเทศองกฤษประสบปญหาในทศวรรษท 1980 โรงงานสวนใหญปดตวลง โดยเฉพาะอตสาหกรรมหนก เชน อตสาหกรรมเหลกและถานเหน ซงมโรงงานตงอยทางเหนอใน Scotland สวนใหญเปนอตสาหกรรมตอเรอเดนทะเล ถกแทนทดวยธรกจเดยวกนในประเทศญปน เกาหล และประเทศกลมเศรษฐกจใหม ทมตนทนและคาแรงถกกวา

ในระยะเวลาเดยวกน มเพยงโรงงานดานตะวนออกเฉยงใตและรอบกรงลอนดอนเทานนทยงคงอย สะทอนภาพของความไมสมดลของโครงสรางและการพฒนาอตสาหกรรมขององกฤษตงแตแรกเรม อตสาหกรรมทยงคงด ารงอยไดคอ อตสาหกรรมดานการบนและอวกาศ และอตสาหกรรมดานเวชภณฑ เพราะมการพฒนาเทคโนโลยและมนวตกรรมดานนอยางตอเนอง

Michael Kitson และ Jonathan Michie ไดจ าแนกชวงเวลาของการพฒนาอตสาหกรรมในองกฤษเปน 4 ระยะ ตามสถานการณในขณะนน คอ

1. วยเตบโตเปนผใหญ (Maturity) ระหวางป 1870 ถง 1913 เปนชวงเวลาทประเทศองกฤษพฒนาแรงงานอตสาหกรรมและเพมตนทนการผลตไดมากกวาคแขงอยางสหรฐอเมรกาและเยอรมน

2. ชวงเวลาของความไมแนนอน (The Age of Uncertainty) ระหวางป 1919 ถง 1939 เปนชวงเวลาของความยากล าบากจากเศรษฐกจโลกก าลงตกต าอยางรนแรง หลงสงครามโลกครงทหนง กระทงสงครามโลกครงทสองปะทขน เปนระยะเวลาทอตสาหกรรมขององกฤษมขนาดเลกกวาประเทศคแขง และมการบรหารจดการลาหลงกวา

68

3. วยของความเปลยนผาน (The Age of Transition) ระหวางป 1950 ถง 1973 ในชวงแรกของทศวรรษท 1960 เปนชวงเวลาทดทสด หรอ Golden Age ของอตสาหกรรมขององกฤษ จ านวนคนตกงานนอยมาก เศรษฐกจของประเทศเตบโตดและมนคงตอเนอง

4. ชวงเวลาของความเสอม (The Age of Decline) ระหวางป 1973 ถง 2007 เปนชวงเวลาทเศรษฐกจโลกตกต า และนโยบายการคาเสร (Free Market) เรมมผลตอการคาระหวางประเทศ

อาจกลาวไดวา พฒนาการของอตสาหกรรมในองกฤษมระยะเวลาประมาณ 140 ป จากการปฏวตอตสาหกรรมก าเนดโรงงาน เตบโต พฒนา จนสยคเสอม นกวชาการบางกลมตงค าถามถงอะไรคอเคาลางหรอสญญานของการเกดความเสอมของภาคอตสาหกรรม กรณอตสาหกรรมในประเทศองกฤษเรมมสญญารบอกลวงหนามาตงแตทศวรรษท 1960 จากยอดการลงทนภาคอตสาหกรรม ทแฝงดวยตวเลขรายจายทหลายกลมอตสาหกรรมเรมตดลดคาใชจายของตน และพยายามลดรายจายหลายประเภทกอนเขาสระยะของการลดจ านวนคนงานลง และปรากฏชดมากขนในทศวรรษท 1970 และ 1980 ควบคกบความพยายามเสนอผลตภณฑใหมและเปดตลาดใหม

แมภาคอตสาหกรรมในประเทศตะวนตกอนๆเชน ฝรงเศสและเยอรมนประสบปญหาไมตางกนมากนก แตประเทศองกฤษกลบประสบปญหาภาวะเสอมถอยของภาคอตสาหกรรมของตนมากกวา ประเดนนาสนใจทนกวชาการกลาวถงในการสมมนาทางวชาการไดแก นวตกรรมจากภาคอตสาหกรรมขององกฤษนอยกวาประเทศอน โดนเฉพาะประเทศเยอรมน ซงใหความส าคญดานวจยและพฒนา (Research and Development; R&D) มานานและอยางตอเนอง และยทธศาสตรเดยวกนปรากฏชดในประเทศญปนในทศวรรษท 1980 และตามดวยประเทศเกาหลในปจจบน

จากภาคอตสาหกรรมในประเทศองกฤษทเคยรงเรอง เชน อตสาหกรรมสงทอ เครองจกรกล ผลตภณฑเหลก เคมภณฑ เซรามค เครองเรอน จนถงอตสาหกรรมขนาดใหญ การตอเรอเดนทะเลและอากาศยาน เรมประสบภาวะขาดทน จากตนทนตางๆทสงขนโดยเฉพาะคาแรง ตามดวยการประทวงหยดงานของสหภาพแรงงานในทศวรรษท 1980 และรนแรงขนในทศวรรษท 1990 ตลาดสนคาอตสาหกรรมขององกฤษถกแทนทดวยสนคาจากประเทศญปน กระทงปจจบนอตสาหกรรมในประเทศองกฤษทยงคงอยเหลอเพยงไมกกลม เชน ดานอวกาศหรออากาศยาน และเวชภณฑ

ค าถามส าคญทตามมาและเกยวของกบความเปนเมองคอ ความเสอมของอตสาหกรรมมผลกระทบอยางไร นกวชาการไดถกเถยงเรองนอยางตอเนองมายาวนาน ในดานบวกนนเศรษฐกจเตบโตพฒนา ประการแรกพบวาการผลตอตสาหกรรมมความกาวหนามากขน ทงองคความรและการบรหาร (Knowledge Intensive Business Services-KIBS) เทยบกบอตสาหกรรมในประเทศก าลง

69

พฒนาในทศวรรษท 1960-1970 โดยเฉพาะจน รสเซยและบราซลทยงอาศยแรงงานราคาถกและทกษะการผลตทใชเทคโนโลยทต ากวา

ประการทสอง พบวาโครงสรางเศรษฐกจขนาดใหญระดบประเทศและภมภาค เกดความเปลยนแปลง ภาคบรการมสดสวนมากขนเรอยๆแทนทสดสวนการผลตภาคอตสาหกรรม ประการทสาม พบวาทกษะของแรงงานพฒนาสงขนตามสดสวนคาแรงทสงขนมา ท าใหแรงงานกรรมกรนอยลง

ประการทส พบวา เกดการปรบเปลยนโครงสรางภาคอตสาหกรรมครงใหญ เกดการจ าแนกและเพมแผนกหรอหนวยงานในภาคอตสาหกรรมมากขน กระทงเปนองคประกอบหลกของกลมอตสาหกรรมบางประเภท เชน การวจยและพฒนา (Research and Development-R&D) การออกแบบผลตภณฑ (Product Design) การบรหารการจดสงและขนสง (Logistics Management) และการปรบโครงสรางสายการผลต (Reconfiguration of Supply Chain)

เหลานเปนปจจยส าคญทมผลตอเนองจากทศวรรษท 1980 ถงทศวรรษท 2010 ท าใหเกดรปแบบใหมในภาคอตสาหกรรมในประเทศตะวนตก และขยายถงประเทศญปน นนคอโรงงานมขนาดเลกลง พงพาแรงงานนอยลง อาศยเครองจกรททนสมยและมก าลงการผลตสงขน ลดตนทนการผลต ประการส าคญทเกยวของกบงานผงเมองคอ โรงงานเหลานมขนาดเลกลง และตองการทดนนอยลง ดวยเหตนภาพลกษณทงขนาด และรปทรงสถาปตยกรรมของโรงงานอตสาหกรรมในประเทศตะวนตกในปจจบนจงแตกตางอยางสนเชงจากโรงงานในอดต

ความเสอมของภาคอสาหกรรมทสงผลดานลบพบวา เศรษฐกจทงของประเทศ ของเมองจนถงระดบครอบครวชาวองกฤษ ซงเคยมรายไดสงทสดในโลก ไดรบผลกระทบโดยถวนหนา ชาวองกฤษในเมองอตสาหกรรมตกงานจ านวนมาก ไมมรายได รฐตองเพมงบประมาณดานสวสดการส าหรบประชากรทไมมงานท าเหลานตอเนองนานนบสบป โดยเฉพาะในป 1979 ถง 1981

ผลกระทบจากการปดโรงงานจ านวนมาก ท าใหเมองหลายแหงในประเทศองกฤษประสบปญหาทางเศรษฐกจอยางรนแรง ประชากรสวนใหญยายออกไปยงเมองอนบาง หรอยายออกไปอาศยในชนบท ท าใหราคาทดนและอสงหารมทรพยในเมองตกลงมาก เทศบาลไมสามารถจดเกบรายไดเพอบ ารงรกษาระบบสาธารณปโภค และสาธารณปการได ตองปดโรงเรยนและโรงพยาบาล กระทงบางเมองกลายสภาพเปนเมองราง เปนปรากฏการณ “ความเสอมของเมอง” หรอ Urban Decline

จากปรากฏการณเหลาน รฐบาลองกฤษพยายามแกปญหาดวยหลายวธการ ทงทบทวนนโยบายดานพฒนาอตสาหกรรม (Policy on Industrial Development) การแกกฎหมาย และการรเรมแนวความคดและจดท าโครงการปรบโครงสรางเมองและฟนฟเมอง (Urban Restructuring and

Regeneration) ดวยการตงรฐวสาหกจในรปของบรรษทพฒนาเมอง (Urban Development

70

Cooperation) ซงตอมาพฒนาเปนหลกสตรปรญญาโทและปรญญาเอกในภาควชาผงเมอง ในหลายมหาวทยาลยชนน าขององกฤษ กระทงขยายหลกสตรออกไปในหลายประเทศในยโรปจนถงปจจบน แตความพยายามในการแกปญหาการลมสลายของภาคอตสาหกรรมนน ตองใชเวลานานหลายสบป ในขณะทบางเมองไมประสบความส าเรจ ยงไมพนสภาพเมองรางแมรฐไดทมงบประมาณไปมากมาย เปนบทเรยนทมคณคาอยางยงของการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศองกฤษในฐานะ “ผบกเบกการปฏวตอตสาหกรรม”

5.2 ความเสอมของอตสาหกรรมในประเทศตางๆ นอกจากประเทศองกฤษแลว ประเทศตะวนตกอกหลายประเทศตางประสบปญหาภาวะตกต า

ของภาคอตสาหกรรมเชนเดยวกน มากบางนอยบาง แตละประเทศลวนไดรบประสบการณทมคาอยางยง และสมควรเปนกรณศกษาทหนวยงานทเกยวของในประเทศไทยไดเรยนรเปนอยางยง

ประเทศสหรฐอเมรกาเปนตวอยางแรกทนาสนใจ แมเปนประเทศอตสาหกรรมทขนาดของเศรษฐกจใหญทสดในโลก แตไมอาจหลดพนจากปรากฏการณความเสอมของภาคอตสาหกรรม จากภาพท 5.1 ซงแสดงการจางงานในภาคอตสาหกรรมทมทศทางชดเจนของการลดจ านวนต าแหนงงานในภาคอตสาหกรรมมาตงแตป 1960 จนกระทงปทส ารวจในป 2009

ทมา Barry Bluestone and Bennett Harrison’s book published in 1982.

ภาพท 5.1 การจางงานภาคอตสาหกรรมในสหรฐอเมรกา ระหวางป 1960-2009

71

ในป 1982 Barry Bluestone และ Bennett Harrison’ ไดตพมพหนงสอเลมหนง โดยกลาวถงภาวะตกต าของภาคอตสาหกรรมในสหรฐอเมรกา ทเรมปรากฏในป 1960 แมในระยะนนมการจางงานในภาคอตสาหกรรมถง 19 ลานคน และเรมลดจ านวนลงอยางตอเนอง

การลมสลายของภาคอตสาหกรรมในสหรฐอเมรกาในลกษณะลมครนนน เรมขนหลงจากประเทศจนเขาเปนสมาชกขององคกรการคาโลก (The World Trade Organization-WTO) ในป 2001 มผลกระทบท าใหการจางงานลดลงเหลอ 11 ลานคนในป 2010 ซงเกดจากการยายฐานการผลตไปยงภมภาคเอเชย โดยเฉพาะอตสาหกรรมทเกยวกบคอมพวเตอรและสอสาร แมวานวตกรรมชนสงก าเนดในสหรฐอเมรกา ซงแรงกระตนซ าคอการประกาศเขตการคาเสร (Free Trade Area-FTA) ทท าใหภาคอตสาหกรรมในสหรฐอเมรกาด าดงสการลมสลายเรวขน

นกวชาการกลมตางๆไดแสดงขอคดเหนทเปนประโยชน เชน Rowthorn และ Wells กลาวในป 1987 วาปรากฏการณนเปนการพฒนาภาคอตสาหกรรมใหกาวหนาสเศรษฐกจทเปนผใหญขน

(Maturity of Economy) เกดความเปลยนแปลงทดขนในภาคการผลต เครองจกรมประสทธภาพสงขน ผลตสนคาไดมากขนและมคณภาพสงขน โดยโรงงานมขนาดเลกลง ตองการคนงานนอยลง การขนสงและบรการสะดวกรวดเรวขน ลดตนทนการผลตไดมากกวาเดมหลายเทา

แตในดานตรงขาม เมองอตสาหกรรมขนาดใหญ เชน Detroit, Cleveland, Pittsburgh, St. Luis

จนถง New York หรอเมองใหญทสดของประเทศกวา 20 เมองกลบมประชากรลดลงกวาครงในระยะเวลาครงศตวรรษทผานมา บางเมองเหลอประชากรเพยง 1 ใน 3 ผลกระทบหลกคอประชากรเมองหลายลานคนไมมงานท า คนจนเพมจ านวนมากขน เกดปญหาตางๆตามมามากมาย กระทงทกวนนเมองอตสาหกรรมเหลานยงไมฟนตว และยงบอบช าจากการปดโรงงานเมอหลายสบปกอน

ประเทศเบลเยยมประสบปญหาเชนกน พฒนาการอตสาหกรรมเรมมาตงแตป 1955 เตบโตมาเรอย กระทงเมอโรงงานถลงเหลกและถานหนในแควน Limburg ซงตดกบประเทศเนเธอแลนดและเยอรมนตองปดตวลงในทศวรรษท 1980 และโรงงานอตสาหกรรมทางใตในเขต Wallonia ปดตวลง คงมอตสาหกรรมดานเกษตรกรรม ผลตอาหารทางตอนเหนอในเขต Flanders ทยงเปนเศรษฐกจหลกทมนคงจนกระทงทกวนน

ประเทศฝรงเศสมปญหาคอนขางรนแรงเรองความเสอมในภาคอตสาหกรรม โดยเรมปรากฏมาตงแตป 1962 อตราการจางงานในภาคอตสาหกรรมระหวางป 1962 ถง 1995 ลดลงกวารอยละ 13 โดยอตสาหกรรมกลมเทคโนโลยชนสงยงท ารายไดด แตมการจางงานนอยมาก ท าใหภาพรวมของอตสาหกรรมตามมลคาการผลตยงไมวกฤต อตสาหกรรมรถยนตในฝรงเศสเปนกรณทนาสนใจ เพราะมพฒนาการลมๆดอนๆมานาน เปนตวอยางทนาเรยนรส าหรบประเทศก าลงพฒนา ความหลากหลายน

72

ท าใหการวเคราะหกรณประเทศฝรงเศสตองศกษารายละเอยดจ าแนกออกตามกลมอตสาหกรรม จงจะปรากฏภาพทชดเจน

ประเทศฟนแลนด เปนตวอยางทดของการปรบตวของภาคอตสาหกรรม เนนกลมอตสาหกรรมทประเทศของตนมความช านาญสง นนคออตสาหกรรมผลตกระดาษ ตลอดระยะเวลาของการพฒนาอตสาหกรรมกระดาษ ประเทศฟนแลนดไดทมเทงบประมาณเพอการวจยและพฒนา (Research and

Development-R&D) จนปจจบนกาวเปนผน าอนดบหนงของโลกดานอตสาหกรรมผลตกระดาษคณภาพทดทสด มอตราการเพมผลผลตสม าเสมอ เปนผผลตเครองจกรกลส าหรบโรงงานกระดาษรายใหญ ควบคกบชอเสยงดานการบรหารจดการปาไม ซงเปนแหลงวตถดบทส าคญในการผลตกระดาษ เปนตวอยางประเทศเดยวในกลมประเทศอตสาหกรรมทไมมประวตความเสอมดานอตสาหกรรม

ประเทศออสเตรเลยนนไมปรากฏภาพของความเสอมในภาคอตสาหกรรมมากนก รายงานทเกยวของกบภาคอตสาหกรรมคอนขางคงท เพราะเศรษฐกจของประเทศพงพาผลผลตดานการเกษตรและภาคบรการในเมองมากกวา นกวชาการสวนใหญจงไมรวมประเทศออสเตรเลยไวในกลมอตสาหกรรมเสอมถอย

ประเทศเยอรมนเปนประเทศทนาสนใจมากทสด เพราะมพฒนาการของอตสาหกรรมทโดดเดนหลายกลม ประวตศาสตรดานอตสาหกรรมถกบนทกขนใหมในป 1946 หลงสงครามโลกครงทสอง เพราะกอนนน โรงงานทงหลายถกท าลายราบเรยบ ไมอาจน ามาศกษาวเคราะหใดๆได แนวความคดในยคฟนฟประเทศนนกลาวถงการเปนประเทศเกษตรกรรมและอตสาหกรรมเบา (Agriculture and Light

Industry) ไมมการกลาวถงอตสาหกรรมหนกเลย การเรงภาคการเกษตรในขณะนนเพอแกปญหาเฉพาะหนาเรองการขาดแคลนอาหารและเครองอปโภคบรโภค

ความกดดนดานการเมองจากสหภาพโซเวยตท าใหทศทางอตสาหกรรมของเยอรมนเปลยน ในป 1951 อตสาหกรรมหนกโดยเฉพาะอตสาหกรรมเหลกกลาถกฟนฟ หลงความกงวลเรองความสามารถในการผลตอาวธของเยอรมนลดลง และตองเผชญกบภยคกคามจากยโรปตะวนออก พฒนาการอตสาหกรรมของเยอรมนจงเรมชากวาประเทศอน แตเปนการพฒนากาวส าคญ เพราะเครองจกรถกพฒนาใหทนสมยกวา กาวหนากวามาก โดยเฉพาะอตสาหกรรมยายนตและเคมภณฑทมชอเสยงมายาวนานกวาศตวรรษ สนคาจากประเทศเยอรมนเกอบทกประเภทจงเปยมดวยคณภาพทเยยมยอด สามารถแขงขนไดในตลาดทกมมโลก

อยางไรกตาม ประเทศเยอรมนไดรบผลกระทบจากภาวะตกต าของอตสาหกรรมเชนกน ความเสอมของอตสาหกรรมในประเทศเยอรมนถกบนทก และถายทอดในรปของพพธภณฑกลางแจงหลายแหง เชน Bocum เพอเตอนใจชาวเยอรมนรนหลงถงความเจรญและความเสอมทเกดขน

73

แนวทางปองกนไมใหเกดความเสอมเชนนเกดขนอก รฐบาลประเทศเยอรมนสรปลงดวยการรกษาความเปนยอดดานนวตกรรม นโยบายการบรหารประเทศทกรฐบาลยงเนน การวจยและพฒนา (Research and Development; R&D) แมประสบปญหาดานเศรษฐกจหนกเพยงใด งบประมาณดานนไมเคยถกตดทอน และยงคงมความส าคญ เพราะยทธศาสตรหลกทท าใหระบบเศรษฐกจของประเทศเยอรมนคงอยไดอยางมนคง

จากสถานการณในกลมประเทศพฒนาแลว อาจกลาวไดวาประเทศอตสาหกรรมตะวนตกมปญหาภาวะตกต าในภาคอตสาหกรรมตางกน บางประเทศประสบปญหามาก รนแรง จนถงนอย แตละประเทศแกปญหาดวยวถทางของตนเอง ประเดนส าคญไดแกการรวมตวของประเทศในยโรปเปนประชาคมเดยวกน ในนามของประชาคมยโรป ปญหาจงมผลกระทบตอเนอง จนท าใหตองทบทวนสมาชกภาพของบางประเทศ เชน กรณประเทศกรซ และอาจมผลกระทบตอเนองไปยงประเทศสมาชกอน กระทงระบบเศรษฐกจของยโรปทงหมดไดรบผลกระทบตามไปหมด

5.3 เสนทางสความเสอมของอตสาหกรรมในประเทศไทย หากเปรยบเทยบพฒนาการของอตสาหกรรมในประเทศไทยกบประเทศตะวนตก อาจพบความ

คลายและความแตกตางหลายดาน เอกสารทพบกลาวถงอตสาหกรรมในประเทศไทยในลกษณะเฉพาะกลม บอกเลาความเปนมาของอตสาหกรรมในดานทเกยวของนน ไมปรากฏทฤษฏหรอแนวความคดดานการพฒนาอตสาหกรรม โดยเฉพาะทฤษฏทตงอตสาหกรรม (Theory of Industrial Location) ซงมความส าคญอยางยง กลมอตสาหกรรมมจ านวนมาก เรมสายการผลตตางกน ประวตศาสตรการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทยจงจ าแนกยคสมยตามหลกวชาตะวนตกไดยากล าบาก ไมสามารถอธบายเหตผลการเลอกทตงโรงงานตามหลกทฤษฏไดชดเจน

หากน ากรณอตสาหกรรมยานยนตเปนตวอยาง กลมนสสนโดยบรษทสยามกลการเรมธรกจในป 2495 บรษทบรษทโตโยตาประเทศไทยเรมด าเนนการเดอนตลาคม พ.ศ.2505 บรษทมคซบชมอเตอร เรมธรกจในเดอนเมษายน พ.ศ.2513 ขณะทกลมยายยนตอเมรกน เชน ฟอรดเขามาในประเทศไทยปพ.ศ. 2503 แตเรมสายการผลตหลงกลมยานยนตจากประเทศญปนนานหลายป

อตสาหกรรมสงทอเปนกลมทมก าเนดในยคใกลเคยงกน เทาทพบมทงผประกอบการชาวไทยและตางชาต เรมขนราวปพ.ศ.2490 กลมโรงงานทอผาจากฮองกงเขามาลงทนในประเทศไทยในปพ.ศ. 2503 กลมไทยเทยนจากประเทศญปนเรมกจการในปพ.ศ.2508 เปนกลมอตสาหกรรมแรงงานราคาถกทใหญทสดในยคบกเบก แตละโรงงานมการจางงานนบรอยนบพนคน กระจายรอบกรงเทพ-ธนบร เชน ยานรงสต สงทอจงเปนรายไดส าคญของประเทศไทยในขณะนน กอนเรมเสอมลงอยางรวดเรวตงแตป 1985 หรอ พ.ศ.2528 เปนอตสาหกรรมทมอายสนทสด

74

อตสาหกรรมกลมเครองไฟฟาเปนกลมทมการลงทนมากทสดจากประเทศญปน เรมโดยกลมโซนในปพ.ศ.2489 และผประกอบการรายอนทยอยเขามาลงทนในประเทศไทย เชน กลมโตชบากอตงเดอนสงหาคม 2512 เครองไฟฟาในกลมของมตซบชกอตงในป 2514 กลมซนโยเปนเครออตสาหกรรมเครองไฟฟาจากญปนทกอตงชากวา นนคอ เดอนพฤศจกายน 2539 ในขณะทบรษทฟลปปกอตงในประเทศไทยในปพ.ศ.2495 เรมการผลตในปพ.ศ.2503 เปนบรษทผลตเครองไฟฟาจากประเทศตะวนตกทสามารถผานมรสมเศรษฐกจและอยรอดจนกระทงทกวนน สมควรเปนกรณศกษาทนาสนใจ

อตสาหกรรมอาหารและตอเนองการเกษตร เปนภาคอตสาหกรรมทมความส าคญกบประเทศไทยเปนอยางยง มขนาดใหญมากทงการลงทนและเครอขายทงหลาย ครอบคลมการผลตเพอการอตสาหกรรมดวยวตถดบจากภาคการเกษตร กระทงเกดนโยบาย “ครวโลก” เพอเปนยทธศาสตรการพฒนาทย งยนทสด เปนภาคการผลตทเกยวของกบประชากรในประเทศไทยกวาครง แตมลกษณะธรกจเปนเอกเทศ ผกขาดในตลาดสนคาการเกษตรจ านวนมาก มกลไกทซบซอน เปนกลมอตสาหกรรมทมอทธพลมาก โดยเฉพาะการเมองทกระดบ สามารถแผอทธพลขยายออกไปยงตางประเทศ จนหลายกรณเกนความสามารถของรฐไดควบคมจดการ และมกปรากฏเปนความรวมมอระหวางรฐกบเอกชนทมภาพลกษณสวยงาม และพงพอใจทงสองฝาย

อตสาหกรรมเครองดมชก าลง เปนกลมอตสาหกรรมเกดทหลงทเตบโตเรวทสดในกลมอาหารและเครองดม มมลคามหาศาล สนคาเดมน าเขามาจากประเทศญปนในปพ.ศ.2503 และเรมการผลตในประเทศไทยปพ.ศ.2524 และแตกยอยออกเปนผผลตมากรายขน กระทงก าเนดเครองดมอนๆคลายกนตามมา เชน ชาเขยวและน าผลไมตางๆ เปนอตสาหกรรมทตนทนต าแตท าก าไรมหาศาล เปนกลมอตสาหกรรมทนาสนใจมากทสด เนองจากไดแผอทธพลออกไปในหลายรปแบบ เชน การกฬา จนถงการเมองในระดบทองถนและระดบชาต

นอกจากอตสาหกรรมกลมตางๆเหลาน ยงมอตสาหกรรมอกหลายกลมทมความส าคญ เชน อตสาหกรรมดานการกอสราง อตสาหกรรมกลมสราและเบยร และอตสาหกรรมทเกยวกบการทองเทยวและการบรการ โดยมความหลากหลายทงรปแบบและโครงสราง ตลอดจนพฒนาการทนาสนใจ แตละกลมอตสาหกรรมมการรวมตวเปนสมาคม ชมรม และรปแบบอนๆภายใตกลมใหญในนามของ “สภาอตสาหกรรมแหงประเทศไทย”

ค าถามส าคญไดแก อตสาหกรรมกลมใดในประเทศไทยทมทศทางและแนวโนมสถาวะถดถอยหรอความเสอม ดงทปรากฏในประเทศตะวนตก ปจจยใดบางทอาจผลกดนใหเกดความถดถอย และอตสาหกรรมกลมใดทมความเสยงหรอความเปราะบาง จนสเขาเสนทางของความเสอมอตสาหกรรม เหลานเปนสาระส าคญอยางยงตออนาคตของประเทศไทย

75

หากศกษาเชงเปรยบเทยบ และวเคราะหองคประกอบตางๆ อาจสรปปจจยชน าทส าคญไดดงน

1. คาแรงทสงจนเปนตนทนทไมสามารถแขงขนในตลาดโลกได การปรบคาแรงขนต าในประเทศไทยเปนวนละ 300 บาทในปพ.ศ. 2557 มไดมผลกระทบตอภาคอตสาหกรรมเทานน แตไดสรางผลกระทบกวางออกไปมากมาย ทงภาคเกษตรกรรม ภาคบรการ และอนๆ นบตงแตคาจางการเกบผลผลตในภาคเกษตรกรรมทสงขน การคมนาคมขนสง และกระจายถงคาครองชพในเขตเมองทปรบตวสงขนทกประเภท ซงเปนองคประกอบแรกทปรากฏชดในเมองอตสาหกรรมในประเทศตะวนตก กอนจมดงสการลมสลายของความเปนเมองอตสาหกรรม

2. การมองคความรและเทคโนโลยเปนของตนเอง จากจดเรมตนของการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทยมานานกวาครงศตวรรษ มเพยงอตสาหกรรมอาหารและตอเนองการเกษตรเทานนทพฒนาองคความรและเทคโนโลยมานานและตอเนอง จนประเทศไทยเปนหนงในผน าการผลตอาหารของโลก อตสาหกรรมกลมอนไมมหรอมองคความรและเทคโนโลยเปนของตนเองบาง บางกลมมแตนอยมาก เมอเทยบกบประเทศอนทพฒนามาพรอมกบประเทศไทย นบเปนปจจยเสยงและเปราะบางมากทสดตอการลมสลายของอตสาหกรรมในประเทศไทย

3. ความมนคงของทรพยากรตนทน หมายถงทรพยากรทกประเภท รวมถงทรพยากรมนษยทรวมกนเปนตนทนการผลตในภาคอตสาหกรรม ไมอาจปฏเสธไดวา ประเทศไทยมความมงคงดานทรพยากรดนและน าทโดดเดนทสด แตทรพยากรทงสองอยในภาวะทไมมนคง ขณะเดยวกนแหลงพลงงานในประเทศก าลงหมดลงอยางรวดเรวโดยเฉพาะกาซธรรมชาต เนองจากประเทศไทยและสงคมไทยใชอยางเตมก าลงมานาน ไมมการประหยดหรออดออม จนปจจบนตองน าเขาพลงงานจากตางประเทศเชนพมา และก าลงเขาสบทสรปของการน าเขาถานหนในทสด อยางไรกตาม ทรพยากรทส าคญทสดคอทรพยากรมนษย และทรพยากรมนษยในประเทศไทยกลบพบวามคณภาพดอยกวาประเทศคแขงมาก โดยเฉพาะประชากรรนหลง ทงองคความร ประสบการณ ความขยน ความอดทน ความรบผดชอบ ความมระเบยบวนย จนถงความซอสตยและจรยธรรมจรรยาบรรณ ซงเปนจดออนและเปราะบางมากทสดมใชเพยงภาคอตสาหกรรม แตรวมถงสงคมไทยทงประเทศ

4. ความผนแปรไมแนนอนของเศรษฐกจโลก เปนปจจยทอยนอกเหนอความคาดหมาย และนอกเหนอการควบคม หากเปรยบปจจยทงสามขางตนเปนเชอเพลง ปจจยนจกเปนเสมอนไมขดไฟทจะเผาผลาญไดในเวลารวดเรว ดงกรณเศรษฐกจโลกตกต าตอนปลายทศวรรษท 1930 และจาก 1970 ถงตนทศวรรษท 1980 ท าใหโรงงานอตสาหกรรมนอยใหญในยโรปปดตวลงกวาครง สงผลใหประชากรเมองตกงานหลายสบลานคน และเศรษฐกจของเมองตกต ายาวนานนบสบป

76

5. ปจจยอนๆ ทสงคมไทยไมเคยพจารณาวาเปนปจจยทน าไปสความลมสลาย เชน ผลกระทบของสภาพภมอากาศเปลยนแปลงและภยพบตตามธรรมชาต ในขณะทประเทศเวยดนามใหความส าคญอยางยง จนยายฐานการผลตภาคอตสาหกรรมจากปากแมน าโขงกวารอยละ 60 ไปยงพนททปลอดภยจากสภาพภมอากาศเปลยนแปลง ทงผลจากชายฝงทะเลกดเซาะ น าทะเลหนนสง และพายไตฝ น แมน าทวมใหญในประเทศไทยในปพ.ศ. 2554 สรางความเสยหายใหแกภาคอตสาหกรรมอยางมหาศาล เปนบทเรยนราคาแพง แตปจจยนกลบไมมการพจารณา และกลาวถงนอยมากในปจจบน กระทงรายงานหลายฉบบจากองคการระหวางประเทศระบชดเจนวา ประเทศไทยโดยเฉพาะกรงเทพมหานครและปรมณฑลเปนพนทเสยงภยพบตธรรมชาตสงทสดหนงในหาของโลกกตาม

องคประกอบและปจจยเหลานถกกลาวถงในการประชมทางวชาการบาง ผประกอบการและหนวยงานทเกยวของและรบผดชอบบางแหงทราบและตระหนกเรองน โดยเปนความเสยงทก าลงเพมระดบมากขนทกขณะ แตทวาไมปรากฏแนวทางปองกนบรรเทาผลกระทบของภาวะความเสอมในภาคอตสาหกรรมแตอยางใด แมตวอยางไดปรากฏใหเหนบาง กรณโรงงานผลตชดชนในสภาพสตรแหงหนงในสมทรปราการปดตวอยางฉบพลน ท าใหคนงานกวาพนคนตกงานทนท ตามดวยบานเชา รานอาหาร รานขายของช าและทารถจกรยานยนตทงซอยไดรบผลกระทบหยดกจการตามกนไป

ดวยปจจยดงกลาว เสนทางของอตสาหกรรมในประเทศไทยสภาวะถดถอยไดเปดแลว เพยงแตรอใหกลมอตสาหกรรมทมความเปราะบางและมความเสยงทยอยเดนเขาสเสนทางน โดยไมมขอยกเวน หากเงอนไขตางๆประกอบกนครบถวน เมองอตสาหกรรมในประเทศไทยยอมมโอกาสลมสลายไดเชนเดยวกบทเคยเกดขนในประเทศตะวนตก เพยงแตรอวนเวลานนจะมาถง

5.4 ความเปราะบางของสงคมไทยกบความเสอมของอตสาหกรรม

ดงไดกลาวแตเบองตน สงคมไทยมพนฐานมาจากการเกษตร มพฒนาการมานานนบรอยป จากบรรพบรษทปลกฝงความมนคงในครอบครวขยาย พงพาตนเองไดด แตทวากวาครงศตวรรษทผานมา สงคมไทยเปลยนแปลงไปมากมาย แมบานเมองเจรญกาวหนาจากเศรษฐกจทเตบโต ถาวรวตถเหลานอาจแสดงความมงคงของประเทศ แตรากลกของสงคมไทยนนผกรอน กระทงเขาสความเปราะบาง

ความยากจนเปนปญหาทฝงรากลกในสงคมไทยมานาน นยามของความยากจน ถกก าหนดและปรบเปลยน จากผมรายไดตอคนต ากวา 15,000 บาทตอป ในปพ.ศ.2549 และเปน 2,500 บาทตอเดอนในปพ.ศ.2557 ตามผลการศกษาของหนวยงานทตางมวธการศกษาไมเหมอนกน แมบางหนวยราชการกลาววาประชากรยากจนในประเทศไทยมประมาณรอยละ 10 ถง 13 ในขณะทหนงสอพมพแนวหนา

77

ฉบบวนท 17 กมภาพนธ 2558 กลาววาประชากรยากจนในประเทศไทยมประมาณรอยละ 50 ระบโดยอดตรองนายกรฐมนตรและรฐมนตรวาการกระทรวงการคลง

แมขอมลตวเลขแตกตางกน แตขอเทจจรงทตรงกนไดแก ชาวนาและเกษตรกรสาขาตางๆเปนกลมประชากรไทยทถกจดเปนผทยากจนกลมใหญทสดและยากจนมายาวนานทสด จ านวนหนสนของประชากรทเปนเกษตรกรนนมลคาไมชดเจน แตคาดประมาณวาหนสนทงในระบบและนอกระบบรวมกนมมากกวางบประมาณแผนดนในแตละปแนนอน หรอหลายลานลานบาท นบเปนความเปราะบางของสงคมเกษตรในประเทศไทยทอนตรายอยางยง

หากพจารณาอยางละเอยด อาจกลาวไดวา ตนทนส าคญของชาวนาและเกษตรกรนนคอ “ทดน” ซงเปนตนทนทมนคงมานานหลายชวอายคน แตปจจบนกลบพบวาชาวนาและเกษตรกรไมมหรอสญเสยทดนท ากนจ านวนมาก และทดนเหลานตกอยในมอของกลมทน จากการสมส ารวจพบวาพนทเกษตรรอบกรงเทพมหานครสวนใหญไมไดอยในความครอบครองของเกษตรกรอกแลว แตถกกวานซอและอยในมอของกลมทนมากกวาครง ซงโยงเขาสปญหาของผงเมองโดยตรง เพราะกลมทนเหลานไมท าการเกษตร แตตองการพฒนาเพอสรางมลคาเพม ทงในรปของโรงงานและบานจดสรร แมทดนเหลานนเปนทลม อดมสมบรณทงดนและน า เหมาะสมกบการเพาะปลก และเหลานเปนสาเหตหลกของการเกดน าทวมใหญในปพ.ศ.2554 เพราะกอสรางขวางทางน าตามธรรมชาตนนเอง

ในอดตการเกงก าไรจากการกวานซอทดนท าไดยากล าบาก เพราะกระบวนการและขนตอนตางๆไมสะดวก กระทงเกดความเปลยนแปลงครงส าคญ เมอธนาคารโลกพจารณาวาชาวนาและเกษตรกรไทยขาดทนหมนเวยน แตเสนอแนะใหน าทดนเปนสนทรพย โดยใหความชวยเหลองบประมาณปรบปรงระบบทะเบยนทดน ท าใหการออกเอกสารสทธสะดวกรวดเรว และใชเวลาหลายปตลอดระยะเวลาการด ารงต าแหนงนายกรฐมนตรของพลเอกเปรม ตณสลานนท จงเสรจสมบรณ

การออกเอกสารสทธทดนทสะดวกรวดเรวนเอง คอจดเรมตนของธรกจการเกงก าไรจากทดนและอสงหารมทรพยครงใหญทสดในประวตศาสตรชาตไทย ซงด าเนนการอยางโจงแจงตลอดรฐบาลพลเอกชาตชาย ชณหะวณ กอนเกดภาวะเศรษฐกจฟองสบแตกในปพ.ศ.2540 สรางความเสยหายกบประเทศ ท าใหธรกจใหญนอยลมละลาย และเศรษฐกจของชาตบอบช านานหลายป

แมเศรษฐกจของประเทศฟนฟกลบมา แตสงคมเกษตรกรของไทยไดลมสลายโดยไมอาจฟนฟไดเชนเดม ชาวนาและเกษตรกรจ านวนมากขายทดนของตน ลกหลานชาวนาบางหางานท าในโรงงาน บางเขาเมองใหญเปลยนอาชพ อนมผลใหปจจบนอายขยเฉลยผประกอบอาชพเกษตรกรรมในประเทศไทยสงขน กระทงใกลพนวยแรงงาน ผสงวยในภาคเกษตรชนบทเพมสงขนมาก ขาดการดแลเอาใจใสจากลกหลาน เหลานเปนความเปราะบางทเกดขนทวประเทศ

78

จากขอมลทปรากฏตามสอสาธารณะ กลมทนภาคอตสาหกรรมหลายกลมไดกวานซอทดนจากเกษตรกรทวทกภาคในประเทศไทย โดยเฉพาะกลมอตสาหกรรมสราและเบยรทปรากฏตวเลขการถอครองทดนในปพ.ศ.2557 กวา 600,000ไร โดยผเดยว สะทอนภาพปญหาความขดแยง เทยบกบปญหาไรทดนท ากนของเกษตรกรกวา 10 ลานคน และภาระหนสนนบลานลานบาทในภาคเกษตรชนบท ทงนยงมกลมอตสาหกรรมอนทมลกษณะการรกคบกวานซอทดนเชนเดยวกน เชน กลมผกขาดอตสาหกรรมการเกษตร กลมเครองดมชก าลง กลมอสงหารมทรพยทเนนทดนทมศกยภาพดานการทองเทยว และกลมอตสาหกรรมอนๆทไมปรากฏขอมลใหศกษาวเคราะห

ปจจบนเอกสารและงานวจยดานความยากจนในภาคเกษตรชนบทยงคงด าเนนการอย น าเสนอขอมลดานตางๆทนาสนใจ แมขอมลและการน าเสนออาจแตกตางกน แตภาพรวมอาจสะทอนความเปราะบางของสงคมไทยไดชดเจน เชน ปญหาความมนคงของกลมแรงงานทเปนลกหลานเกษตรกรทเขาสตลาดแรงงานอตสาหกรรม แรงงานเหลานมความรนอย มสดสวนการออมเงนนอยมาก รายจายสง จ านวนไมนอยไมมความมนคงเพราะแรงงานภาคอตสาหกรรมบางประเภททจ ากดอาย บางแหงแรงงานอายเกน 45 ป ตองออก หรอแปรเปนลกจางรายวนทไมมความมนคงและมสวสดการไมมากนก

ไมใชแตความเปราะของสงคมเกษตรกรรมเทานน ปจจบนสงคมเมองในกลมอตสาหกรรมบรการมความเปราะบางเชนเดยวกน ไมมความสนคงดานทอยอาศย ตองเชาบานหรอหองแบงเชา ไมสามารถซอคอนโดมเนยมทมราคาแพงมาก ปญหาของคนในสงคมเมองจงหมนเหมตอการลมสลาย เพราะปญหาเศรษฐกจในแตละภาคเกยวของเชอมโยงถงกนหมด

ค าถามส าคญไดแก หากโรงงานอตสาหกรรมประสบปญหาความเสอม ถดถอยหรอถงขนตองหยดกจการ ผลกระทบจะมดานใดบาง สงคมไทยในปจจบนทมลกษณะเปราะบางทกดาน ประชากรเหลานจะอยรอดไดอยางไร อนาคตของครอบครวของคนเหลานจะด าเนนไปทางไหน และค าถามอกมากมายทยงไมมค าตอบจากผทมสวนเกยวของ

ทายบทนอาจกลาวไดวา ความเสอมของภาคอตสาหกรรมในประเทศไทยเปนปรากฏการณทไมสามารถหลกเลยงได อตสาหกรรมแตละกลมและแตละประเภทมอายขยไมเทากน หากแตสงคมไทยไมประมาท เรยนร และเตรยมพรอม ปรบตวรบเหตทอาจเกดขนในอนาคต ผลกระทบจากการปดตวหรอเลกกจการใดตอตนเองและครอบครวจกไมมาก และสงคมไทยจกเอาตวรอดไดในยามคบขน แตหนวยงานในภาครฐยงไมมการเตรยมพรอมรบเหตเหลาน เพยงเพราะไมคาดวาปญหานจะเกดขนได ซงเปนความประมาททน าพาประเทศไปสความยอยยบไดในทสด

79

บทท 6 การเมอง ผงเมองและอตสาหกรรมในประเทศไทย

Politics, Urban Planning and Industrialization in Thailand

หนงสอและรายงานจากแหลงตางๆทรวบรวมส าหรบจดท าเอกสารน ปรากฏเรองราวดานการเมองทเกยวกบผงเมองและอตสาหกรรมมากมาย ทงเกยวของโดยตรงและเกยวพนทางออม ทงทปรากฏในตางประเทศและในประเทศไทยเอง เมอประมวลขอมล ขอเทจจรงเหลาน ประกอบทฤษฏและหลกแนวความคดรวมสมย พบวาเปนสาระส าคญทสามารถอธบายเรองราวและปญหาทเกดขนในปจจบนและในประเทศไทยไดดระดบหนง

แนวความคดและทฤษฏดานการเมองนนมจ านวนมาก แตทวาทงทฤษฏและแนวความคดทมลกษณะเดนและปรากฏชดใกลเคยงกบการเมองไทยมากทสดคอ ทฤษฏ Pluralism และแนวความคด Leadership โดยมสาระส าคญดงน

ทฤษฏ Pluralism นน กลาวถง การเมองทมลกษณะเปนรปแบบทประกอบดวยกลมยอยตางๆทรวมกนเพอสรางดลอ านาจขนมา เปนลกษณะเดนทชดมากในระบบการเมองในประเทศไทย แตละกลมยอยการเมองยงประกอบไปดวยกลมยอยเลกลงไปอก เพอสรางอทธพลในระดบทองถน เปนการสรางโครงขายจากการเมองระดบชาตสเครอขายการเมองในระดบเทศบาล และองคกรปกครองทองถน เพอประสานและกระจายผลประโยชนใหแกกนและกน

ดวยเหตน พรรคการเมองใหญในประเทศไทยลวนประกอบไปดวยกลม กก หรอมงตางๆ มาจากภาคหรอกลมจงหวด และนนสามารถอธบายวาท าไมพรรคการเมองเหลานจงมรองหวหนาพรรคหลายคน อาจม 5-8 คน และเมอมโอกาสเปนรฐบาล จงจ าเปนตองมรองนายกรฐมนตรหลายคน เปรยบเทยบกบการเมองในประเทศมหาอ านาจอยางสหรฐอเมรกา มรองประธานาธบดเพยงคนเดยว

ควบคกน แนวความคด Leadership และนกวชาการบางกลมจดเปนทฤษฏ หมายถง ความเปนผน า สาระนปรากฏชดในกรณทการเมองในประเทศใดมลกษณะเปน Pluralism เพราะการควบคมกลม กก และมงตางๆได ตองมความเปนผน า สามารถควบคมและสงการไดอยางสมบรณ

เอกสารและหนงสอทเกยวกบแนวความคด Leadership มสาระส าคญและมหลายประเดนทนาสนใจมากมาย แตมขอสรปชดเจนใกลเคยงกน คอ

1.การเปนผน าตองมความสามารถในการพด และโนมนาวใหผอนเชอ คลอยตามและปฏบตตาม โดยเฉพาะคนกลมมาก นบเปนองคประกอบและคณสมบตเบองตนทปรากฏชดเจน จากประเทศเสรประชาธปไตยทมงคง ถงประเทศเผดจการ และประเทศดอยพฒนาทงหลาย

80

2.การเปนผน าตองมอ านาจเปนองคประกอบสนบสนน อ านาจนหมายถงอ านาจทางกฎหมาย อ านาจในการสงการและตดสนใจ อ านาจทางการเงน และอ านาจในการควบคมจดการกบฝายตรงขาม ต าราหลายเลมกลาวตรงกนวา อ านาจทส าคญทสดคออ านาจเงน เพราะผน าเกอบทงหมดใชเงนตราในการจดการกบอ านาจอนๆ และสรางเครอขายฐานอ านาจของตนใหมนคง เพอแยงชงความเปนผน า

3. ผน าเมอครองอ านาจสงสด จกด าเนนการทกวถทางเพอรกษาอ านาจของตนใหยาวนานทสด และสบทอดอ านาจของตนตอไป เพอรกษาความมนคงของตนเอง ดวยการมอบอ านาจ ถายโอนหรอจดการแบงปนอ านาจไปยงเครอขายทตนยงสามารถควบคมสงการได

4. ศรทธาและบารม ท าใหการเปนผน าด ารงอยไดนาน นานกวาการใชอ านาจใดๆ อยางไรกตาม องคประกอบรวมมมาก และมระยะเวลาเปนปจจยก าหนด เพอท าใหเกดความไวใจและเชอใจ (Trust) กระทงเกดเปน สจจะ-สญญา (Promise) ทมเพยงไมกคนในวงการเมองประเทศไทยสามารถกาวถงระดบนได

เอกสารทกลาวถงการเมองในประเทศไทยมมาก บทวเคราะหตามกระบวนการวจยตางกนออกไป ตามพนฐานทฤษฏและความคดของแตละส านก การเมองในประเทศไทยแตละยคแตกตางกนตามสถานการณ นบตงแตการเปลยนแปลงการปกครองในปพ.ศ. 2475 การเมองไทยยงคงลกษณะเดน 2 ประการคอ Pluralism และ Leadership ท าใหการเมองไทยยงวนเวยนเรองราวตางๆทไมตางกน เพยงแตเปลยนตวละคร และฉากประกอบเทานน เนอเรองยงคงเดมเกอบทงหมด

บทวเคราะหจากหนงสอหลายเลมกลาวตรงกนวา การเปนผน าลดนอยลงตามดลอ านาจ และสนสดลงเมอหมดอ านาจ เหลานเปนค าอธบายทสนส าหรบการเมองทวไป ไมใชเพยงการเมองในประเทศไทย ขณะเดยวกน หากรปแบบและลกษณะการเมองในประเทศไทยยงเปน Pluralism การด าเนนการใดๆทเกยวกบโครงการพฒนาขนาดใหญ จะยงคงประสบปญหาความแตกแยกตอไป ทงแตกแยกทางความคดและขดแยงทางผลประโยชน โดยเฉพาะเมอเกยวของกบการพฒนาทงหลาย รวมทงอตสาหกรรมและการผงเมอง

6.1 อตสาหกรรมและกระบวนการการเมอง การเปลยนแปลงการปกครองในปพ.ศ.2475 ไดเปลยนรปแบบและโครงสรางการเมองใน

ประเทศไทยครงส าคญ หรออกนยหนง จากความเปนปกแผนหนงเดยวสการเมองไทยทมรปแบบและลกษณะแตกแยกเปน Pluralism ตงแตนนเปนตนมา การแกงแยงชวงชงอ านาจ (Struggle of Power) เปนกระบวนหลกทางการการเมอง ทเรมมากอนกระบวนการพฒนาอตสาหกรรมนานหลายสบป ภาพการรฐประหารหลายครง และการใชอ านาจเผดจการถกบนทกวาเปนสวนหนงของวฒนธรรมการเมองในประเทศไทยในยคนน โดยม “ประชาธปไตย” เปนขออางและเหตผลประกอบอยเสมอ

81

หนงสอหลายเลมไดกลาวา แมรฐบาลเผดจการทหารบรหารประเทศไทยอยางโหดรายตอเนองนานหลายปนบจากหลงสงครามโลกครงท 2 แตไดรบการสนบสนนทางการเงนและการทหารอยางใกลชดจากประเทศสหรฐอเมรกาและพนธมตร กระทรวงส าคญทถกควบคมดวยอ านาจการเมองคอ กระทรวงกลาโหมและกระทรวงมหาดไทย รองลงมาคอกระทรวงการคลงและกระทรวงคมนาคม

กระทงยคประชาธปไตยเบงบาน กรณ ตลาคม 2514 และตลาคม 2519 ดลอ านาจเปลยน เกดพรรคการเมองใหมและการเขาสเวทการเมองของกลมทนตางๆ ในการลงสนามการเมองครงแรก กลมทนนแจงวาประกอบอาชพรบเหมากอสรางบาง ขายวสดกอสรางบาง พอคาบาง นกธรกจบาง และอาชพตางๆ หลงจากนน นกการเมองกลมทนเหลานไดประกาศตนเองเปนนกการเมองในการลงสนามการเมองครงตอมากระทงทกวนน แตเบองหลงยงคงท าธรกจของตนตอไป และอาศยอ านาจการเมองผลกดนใหพฒนาท าก าไรไดมากขน

ผลจากความเปลยนแปลงน ทหารลดบทบาทลงพรอมกบความส าคญของสองกระทรวงใหญทลดนอยลงตามไปดวย กระทรวงเกษตรและสหกรณการเกษตรเรมมความส าคญมากขนจากงบประมาณทไดรบ ตามดวยกระทรวงคมนาคมทมบทบาทมากขนพรอมกบกระทรวงอตสาหกรรม

เมอกลมทนเปลยนบทบาทของตนจากผสนบสนนพรรคการเมองสายทหาร มาสบทบาทการเมองดวยตนเอง กลมทนเหลานไดสรางฐานอ านาจและแผขยายอทธพลมากขนในภาคราชการ กลมอตสาหกรรมเปนกลมทไดวางรากฐานของตนไวอยางมนคงและเหนยวแนนตงนนเปนตนมา สรางเครอขายและกลไกตางๆเกยวของกบกลมการเมอง โดยปรากฏเปนขาวในสอและสงพมพอยางตอเนอง โดยเฉพาะกลมอตสาหกรรมกอสรางและโครงการพฒนาขนาดใหญในขณะนน

อาจกลาวไดวา หลงจากปพ.ศ.2519 เวทการเมองของไทยเปลยนโฉมจากอ านาจทหารสอ านาจกลมทนอยางแทจรง และเปนกาวส าคญของกลมอตสาหกรรมทมความสมพนธใกลชดแนบแนนกบอ านาจการเมอง กระทงทกวนน กลมอตสาหกรรมแตละกลมมเปาหมายและผลประโยชนของตนเองทชดเจน และมกใชกลวธเดยวกนคอ “การเจรจาท าความเขาใจลวงหนา” หรอเปนทรจกในเรองของการ Lobby และเปนประเพณปฏบตสบเนองมาจนทกวนน

ค าถามส าคญไดแก เพราะเหตใดกลมทนและกลมอตสาหกรรมจงมความสมพนธแนบแนนกบการเมองมาอยางยาวนานหลายสบป ค าตอบทตรงกนจากเอกสารทงในและตางประเทศเกอบทกฉบบคอ “การแบงปนผลประโยชนรวมกน” (Mutual Interest) ซงท าใหพรรคการเมองมทนตอเนอง ตวอยางชดเจนไดแกการลดคาเงนบาทในสมยหนงทเปนกรณการเมองประวตศาสตร

รายละเอยดตางๆของความสมพนธระหวางกลมทนอตสาหกรรมและการเมองนน สามารถคนหาอานไดในหนงสอพมพทงรายวนและรายสปดาหยอนหลงไปในแตละยคแตละสมย สาระ

82

ทงหลายมกหนไมพนเรองออฉาว และทจรต ทงถกพพากษาตดสนไปบาง เชน กรณโรงงานบ าบดน าเสยคลองดาน จงหวดสมทรปราการโดยเกยวของกบนกการเมองในจงหวด และการเพกถอนเอกสารสทธทดนของโรงงานในอ าเภอบางสะพาน จงหวดประจวบครขนธกวา 200 ไร โดยเบองหลงคดออฉาวเหลาน ยงไมมการวเคราะหเชงลกเอาผดกบผทเกยวของทมต าแหนงสงขนไป

หลงการรฐประหารเดอนพฤษภาคม พ.ศ.2535 กลมทนอตสาหกรรมดานพลงงานและสอสารมบทบาทมากขน เนองจากผลประโยชนแหลงใหมอนมหาศาล กระทงผบรหารกลมทนตองพลกผนตนเองเขาสเวทการเมองดวยตนเอง และน าพาสมาชกในครอบครวรวมถงเครอญาตเขาสเวทการเมองทงทองถนและระดบชาตโดยหมนเวยนกน ในขณะททายาทกลมการเมองในปพ.ศ.2514 และ 2519 มบทบาทมากขนเชนเดยวกน จนกลาวไดวา อตสาหกรรมและกระบวนการการเมองในประเทศไทยไดเขาสยคทมโครงสรางผลประโยชนทบซอนเปนครงแรก จนไมสามารถแยกปญหาการเมองออกจากอตสาหกรรมและธรกจกลมทนเหลานได

แมกลมทนอตสาหกรรมมหลายกลม และมเปาหมายกระจายตวกนกอบโกยผลประโยชนในตางพนท แตกลบมไมนอยทแปลงตนทนเปนการสะสมทดนโดยไมเลอกวาเปนพนททออกเอกสารสทธไดหรอไม หรอทเรยกกนวา Land Bank ดงนนจงเปนเรองปกตทจกพบชอนกการเมองและเครอญาตนกการเมองเปนเจาของทดนทมศกยภาพในการพฒนาปรากฏในพนทส าคญ เชน เกาะสมย ภเกต และขยายไปยงแหลงพฒนาเกดใหมเชน แมฮองสอน เชยงรายและเขาใหญในจงหวดนครราชสมา

การเตบโตอยางรวดเรวของกลมทนทมมากมายหลายกลม ปรากฏความเชอมโยงกบการเมองอยางชดเจนหลงวกฤตเศรษฐกจในปพ.ศ.2540 แมสาเหตหลกของเศรษฐกจฟองสบเกดจากการเกงก าไรในภาคอสงหารมทรพย กระทงสถาบนการเงนหลายแหงตองลมละลาย และทงสนทรพยพรอมดอกเบยมหาศาลไวกระทงทกวนน แตกลมทนขนาดใหญทเกยวของกบการเมองไดรบผลกระทบนอยมาก จนเกดนยาม “ลมบนฟก” และทดนจ านวนมหาศาลไดตกอยในมอของกลมทนมากขนตงแตนนเปนตนมา วกฤตเศรษฐกจครงนนเปนกรณศกษาทยงใชสอนอยในมหาวทยาลยชนน าของโลกหลายแหง แตสงคมไทยกลบเพกเฉยและลมเหตการณครงนนไปแลว

ไมปรากฏตวเลขของจ านวนแปลงและขนาดของทดนทอยในการครอบครองของกลมทนน แมมรายงานขาวปรากฏตามสอเปนครงคราวถงการตรวจพบการถอครองทผดกฎหมาย แตเปนสดสวนทนอยมากเมอเทยบกบการถอครองทแทจรง การครอบครองทดนจ านวนมากของกลมทนนเองเปนจดเรมตนของการแทรกแซงงานผงเมองโดยกลมทนตางๆทงโดยเปดเผยและโดยวธการตางๆ เพอใหไดมาซงผลประโยชนสงสดแกตนเองและพวกพอง ทงกลมทนอตสาหกรรมและกลมทนการเมอง โดยไมค านงถงความเสยหายรายแรงตอสวนรวม สงแวดลอม สงคมหรอประเทศชาต

83

6.2 กระบวนการผงเมองและการเมอง ขอเทจจรงทไมอาจปฏเสธได นนคอ เรองราวตางๆในประเทศไทยเกยวของกบการเมองทงสน

มากบางนอยบาง ตามความส าคญและมลคาของผลประโยชน จากเรองหาบเรแผงลอยรมถนน ขยะทเนาเหมน จนถงความฉอฉลในสงคมชนสงและเรองเศรษฐกจการคาระหวางประเทศ ลวนมการเมองเขาเกยวของ และการผงเมองไมไดรบการยกเวนเชนกน

การเมองไดแทรกแซงกระบวนการผงเมองมานานแลว นบตงแตเมอครงการวางผงนครหลวงในปพ.ศ.2503 ซงจดท าโดยคณะทปรกษาชาวอเมรกน การเมองแทรกดวยการเพม “โครงการหนองงเหา” หลงการศกษาและวางผงแลวเสรจ โดยขอเทจจรงนน ไมมรายละเอยดใดๆปรากฏในเอกสารตนฉบบภาษาองกฤษ การนเพยงเพอสนองค าบญชาของรฐบาลเผดจการทหารในขณะนน10 กระทงเปนโครงการพฒนาขนาดใหญทออฉาวอกโครงการหนงในประวตศาสตรชาตไทย

หลงจากใชเวลาถง 15 ป ในความพยายามในการปรบปรงกฎหมายผงเมอง กระทงประกาศใชวนท 5 กมภาพนธ 2518 แตเพยงไมกเดอนตอจากนน การผงเมองถกแทรกแซงโดยอ านาจการเมอง กรณการจดท าผงเมองรวมกรงเทพมหานคร เปลยนแปลงผงการใชประโยชนทดนบนทดนแปลงใหญของรฐบรเวณหาแยกลาดพราว จากพนทสเขยวเพอนนทนาการ เปนเพอการพาณชย ขดตอการผงเมอง เพราะการพฒนาเชงพาณชยบรเวณนนเปนเหตท าใหการจราจรตดขด และตลอดระยะเวลาหลายสบปทผานมา บรเวณหาแยกลาดพราวเปนพนททการจราจรตดขดมากทสดบรเวณหนงของกรงเทพมหานครจนทกวนน การเมองยงมผลกระทบตามมา ท าใหกระบวนการวางผงเมองรวมกรงเทพมหานครลาชาลวงเลยมาถงพ.ศ.2535 จงประกาศบงคบใชไดตามกฎหมาย หรอ 17 ป หลงจากมพ.ร.บ.การผงเมอง

การพฒนาเมองโดยไมมการก ากบควบคมการพฒนาตามหลกผงเมองทดนน ผลกระทบแผกวางไปไกล ปญหาของเมองทกดานทวความรนแรงขนหลายเทา ควบคกบงบประมาณของแผนดนทตองเพมมากขนตามไปดวย กรงเทพมหานครและปรมณฑลเปนตวอยางทชดเจน ความลาชาในการบงคบใชกฎหมายผงเมองนเอง ท าใหเกดกระบวนการเออประโยชนตอกลมทน กลมพฒนาอสงหารมทรพยและกลมอตสาหกรรมในการพฒนาโครงการของตน วธทงายทสดคอการเลอนหรอชะลอการบงคบใชผงเมองรวม และเปนวธทนยมมากทสดนบตงแตนนจนถงทกวนน ควบคกบการแทรกแซงเพอใหผงเมองรวมเดมหมดอาย วธการเหลานแพรกระจายจากเมองหลวงและปรมณฑลสชมชนเมองใหญนอยทวประเทศไทย จนผงเมองรวมนบรอยแหงขาดอาย เปดชองทางกฎหมายใหมการพฒนาพนทโดยไมมผงเมองควบคม ถงกระนน องคกรดานอตสาหกรรมเองยงสนบสนนใหสมาชกผประกอบการเรงขออนญาตปลกสรางอาคารโรงงานในชวงเวลาผงเมองขาดอาย 10 รายละเอยดศกษาเพมเตมใน “ปรศนาโครงการหนองงหา” โดยดร.ธงชยโรจนกนนท

84

อาจกลาวไดวากระบวนการทางการเมองไดพฒนาวธตางๆเพอแทรกแซงงานผงเมอง จากวธอยางงายดงเดมโดย “การเจรจาท าความเขาใจลวงหนา” ผานขนตอนภายใน เชน ไมมหนงสอสงการจากผบงคบบญชา มเพยงสงการดวยวาจา ดวยวลสนๆวา “นายสง” จนถงการจดการบคคลทมแนวโนมขดขวางการด าเนนการดวยวธอนๆ เชน การโยกยายและแตงตงต าแหนงส าคญในกระบวนการพจารณาตามขนตอนผงเมอง เหลานสามารถพบไดตงแตระดบทองถนจนถงระดบกระทรวง ดลอ านาจเหลานแปรเปลยนตามกลไกการเมองในขณะนน

ในงานผงเมองทเกยวของกบอตสาหกรรมในยคนทการเมองเขามาและมผลกระทบคอ ผงเมองรวมเมองสมทรปราการหลงการประกาศบงคบใชครงแรกเมอ 24 มถนายน พ.ศ.2537 ขอก าหนดผงเมองรวมนท าใหเกดความวตกกงวลกบผประกอบการอตสาหกรรม จนมการเพมขอความในการปรบปรงผงเมองครงตอมา ใหการใชประโยชนทดนประเภทอตสาหกรรมทมอยเดมสามารถขยายเพมไดหนงเทา มผลกระทบส าคญใหขอก าหนดในผงเมองรวมอนทงหมดเพมขอความเดยวกนทวประเทศ โดยไมมการพจารณาจงเหตผลและความเหมาะสม โดยเฉพาะอตสาหกรรมทกอใหเกดความขดแยงในชมชนเมองและปญหาสงแวดลอมทยงไมมขอยต

ประเดนนาสนใจ และควรผนวกเปนสวนหนงของการแทรกแซงทางการเมอง นนคอ กรณการอางมาตรา 26 วรรค 3 ในพ.ร.บ.การผงเมอง พ.ศ.2518 เพอแกไขกฎกระทรวงผงเมองรวม เพราะเปนวธแกไขผงและขอก าหนดผงเมองรวมทมากทสด ซงมาตรา 26 วรรค 3 กลาววา

“ในระหวางทกฎกระทรวงใชบงคบ ถากรมโยธาธการและผงเมองหรอเจาพนกงานทองถนเหนสมควรจะก าหนดใหแกไขปรบปรงผงเมองรวมเสยใหมใหเหมาะสมกบสถานการณ และ สงแวดลอมทเปลยนแปลงไปหรอเพอประโยชนแหงรฐกได โดยใหน าความในมาตรา 26 วรรค 3 มาตรา 24 และมาตรา 25 มาใชบงคบโดยอนโลม”

เจตนาเดมของมาตรา 26 วรรค 3 นน ระบขอความส าคญ “เพอประโยชนแหงรฐ” แตกลบเปนชองวางทางกฎหมายใหผทเสยผลประโยชนจากผงเมอง ท าการเปลยนแปลงแกไขเพอประโยชนสวนตนมากกวา “ประโยชนแหงรฐ” กระทงการใชอ านาจนปรากฏบอยครงจนเกนความพอด ปจจบนค ารองเพอขอแกไขผงเมองรวมอางมาตรานมากทสด

การประกาศบงคบใชผงเมองรวมจงหวด เปนอกประเดนหนงทควรตดตาม เรมดวยวาทะทวา “ประเทศไทยมผงเมองครอบคลมเพยง 3 เปอรเซนต” ท าใหเกดการเรงรดวางผงรปแบบใหม นนคอ “ผงเมองรวมจงหวด” เรมด าเนนการในปพ.ศ.2547 ผงกลมแรกไดแก ผงเมองรวมจงหวดสงหบรและสระบร เสรจปลายปพ.ศ.2554 และตนป 2555 ควบคมการใชประโยชนทดนทงจงหวด และนคออกบรบทของการเมองในกระบวนการวางผงเมองขนาดใหญ หลงจากรฐไดใชจายงบประมาณมหาศาลในการวางผงภาคและผงประเทศกอนหนานน

85

ดวยการน าหลกการเดยวกบการวางผงเมองรวมเมองมาจดท าผงเมองรวมจงหวด ท าใหการขยายตวของภาคอตสาหกรรมไดรบผลกระทบ ดงนนในปพ.ศ.2557 ไดยกเลกบญชอตสาหกรรมแนบทายผงเมองรวมจงหวด และมการน าผงทปดประกาศรบฟงความคดเหนประชาชน และน าผงรางของหลายจงหวดกลบมาแกไข เกดการคดคานและเปนความวนวายในหลายจงหวด

ขอเทจจรงทกลาวถงกนนอยมาก ไดแก พระราชบญญตการผงเมอง พ.ศ.2518 ถกออกแบบมาส าหรบวางผงเมองขนาดกลางหรอขนาดทวไป ไมไดถกออกแบบมาส าหรบการวางผงขนาดใหญระดบจงหวด หรออกนยหนง เปนการน าเครองมอทางกฎหมายมาใชงานผดประเภทในการวางผงเมอง ภาพทปรากฏชดไดแก ภาคอตสาหกรรมตองการผงเมองรวมจงหวดทกจงหวดแสดงการใชประโยชนทดนเพออตสาหกรรมใหมากทสด ดงกรณผงเมองรวมจงหวดล าปางเสนอผงรางในเดอนกมภาพนธ 2558 ปรากฏพนทอตสาหกรรมมากถง 119,000 ไร เทยบกบกรณการใชทดนประเภทอตสาหกรรมทใหญทสดในประเทศไทยทมาบตาพด จงหวดระยองทใชทดนไมถง 10,000 ไร ตลอด 30 ปทผานมา

การก าหนดพนทอตสาหกรรมในผงเมองรวมจงหวด ไมปรากฏสาระหรอหลกวชาการตามทฤษฏทตงอตสาหกรรม (Theory of Industrial Location) และทฤษฏกลมอตสาหกรรม (Theory of

Industrial Cluster) แตอยางใด ไมมการพจารณาถงองคประกอบ ประเภทของอตสาหกรรม และผลกระทบดานตางๆ ซงมความส าคญอยางยงในงานวางผงเมอง ไมมรายละเอยดใดเกยวของกบวเคราะหการพฒนาอตสาหกรรมในจงหวดนน หลายจงหวดในประเทศไทยไมจ าเปนตองมพนทอตสาหกรรม และการพฒนาอตสาหกรรมในบางจงหวดจกสงผลกระทบตอการพฒนาดานอน ดงนนการก าหนดพนทอตสาหกรรมเปนเรองละเอยดออน ตองพจารณาอยางรอบคอบและรอบดาน เพราะปญหาจากภาคอตสาหกรรมเปนปญหาทแกยากทสดในงานผงเมอง

ปญหาใหญมากจากอตสาหกรรมในงานผงเมอง มกเรมจากการตดสนใจผดพลาดแตแรก และมผลกระทบทคาดไมถง นนคอ เมออตสาหกรรมขาดทนตองเลกกจการ อตสาหกรรมลมสลายเมอใด เมองกลมสลายตามไปดวย แตผเกยวของภาคอตสาหกรรมในประเทศไทยยงขาดความตระหนกร (Awareness) ซงเปนบรบททอนตรายอยางยง

6.3 การลมสลายของเมองอตสาหกรรม

ดงไดกลาวถงสาเหตและปญหาของความเสอมในภาคอตสาหกรรม ผลกระทบตอเมองและความเปนเมองปรากฏในหลายประเทศ ทสามารถเรยนรและศกษาไดจากหนงสอและเอกสารทตพมพไวทงในยโรป สหรฐอเมรกาและญปน ค าถามแรกไดแก เกดอะไรขนกบเมองอตสาหกรรมเหลาน

กรณศกษาทโดงดงมากในยคหลงไดแกเมอง Detroit ในสหรฐอเมรกาหรอเรยกขานวา Motor

City หรอเมองรถยนต หนงสอหลายเลมตพมพในทศวรรษท 2010 กลาวถงการก าเนดและการลมสลาย

86

ของเมองน พรอมกบบทวเคราะหทดในมมตางๆ ถงสาเหต ปญหาและผลกระทบของการลมสลายของอตสาหกรรมยานยนตขนาดใหญ

ในทศวรรษท 1910 เมอง Detroit เปนเมองใหญล าดบท 13 ของประเทศมประชากร 285,000 คน อาศยอยอยหนาแนนในเมองทมลกษณะ Compact City รศมไมกไมล เปนกลมอตสาหกรรม และกอนจะเปนหวใจของการผลตรถยนตของประเทศสหรฐอเมรกา แตเดมอตสาหกรรมหลกของเมองคอ เคมภณฑ เครองโลหะและยาสบ

เมอง Detroit ถกจดเปนเมองในกลม Snow-Belt ของสหรฐอเมรกา เพราะภมอากาศหนาวเยนเกอบทงป เมองเหลานเรยงกนเปนแนวไดแก Chicago, Ohio, Pittsburg, Indiana และ Pennsylvania มบทบาทหลกเกยวกบอตสาหกรรมประเภทตางๆ

Detroit เรมมสวนรวมในการผลตรถยนต จากขนาดเลกท Hamtramck กระทง Henry Ford ไดพฒนาเทคนคและระบบการผลตไดครงละจ านวนมาก หรอ Mass production ตอมาระบบการผลตในหลกเศรษฐศาสตรถกเรยกวา Fordism Economy เปนการลดตนทนไดอยางมหาศาล แตสนคาไมมแบบใหเลอกมากนก ตามดวยบรษท รถยนต Dodge เขามาตงโรงงานในเมองเดยวกนในทศวรรษท 1920

River Rouge Plant เปนกลมโรงงานในบรเวณใกลกน ประกอบดวยอาคารขนาดใหญ 19 หลง มคนงานกวา 90,000 คน เปนโรงงานเหลกขนาดใหญทปอนวสดประกอบเปนตวถงรถยนต ในป 1914 บรษท Ford เรมจากจางคนงานหลายพนคนดวยคาแรงวนละ 5 เหรยญ ในชวงทศวรรษท 1920 หลงสงครามโลกครงท 1 ความตองงานแรงงานเพมมากขน และเปดรบแรงงานไรฝมอจากยโรปตะวนออกเขามาจ านวนมาก ท าใหเมองขยายตวอยางรวดเรว มประชากร 1.6 ลานคนในป 1930 เปนเมองใหญอนดบ 4 ของสหรฐอเมรกา

กระทงบรษทผลตรถยนตรายอนอยาง Chrysler และ General Motor เขาตงโรงงานในเมอง ท าใหประชากรเมองเกอบทงหมดท างานในภาคอตสาหกรรมผลตรถยนต จนเมองถกเรยกขานใหมวาเปนมหานครรถยนต หรอ Motor Metropolis กลายเปนต านานแมประเทศไทยเคยปรารถนาเปน Detroit of

Asia ตามแบบอยางเมองน ระหวางป 1945-1957 ทงสามบรษทผผลตรถยนตรายใหญ มโรงงานประกอบรถยนตรวม 25 แหงรอบเมอง Detroit ไมมโรงงานใดตงอยในยานชมชนเมอง โดยมโรงงานผลตชนสวนยานยนตขนาดเลกจ านวนมากเกาะกลมอยในยานเดยวกน เปนชวงเวลารงเรองสงสดของอตสาหกรรมรถยนตในสหรฐอเมรกา ดวยมลคาสงราว 1 ใน 6 ของรายไดของประเทศ

อตสาหกรรมรถยนตในสหรฐอเมรกาเรมอยในภาวะถดถอยในทศวรรษท 1970 และตอเนองถง 1980 ในป 1960 มคนงาน 30,000 คนท างานใน River Rouge และลดลงเหลอ 6,000 คน ในป 1990 จากแรงงานในโรงงาน 214,000 คนในป 1950 ลดลงเหลอ 104,000 คนในป 1990 สาเหตใหญของการ

87

ลดจ านวนคนงานลง เพราะบรษทผผลตทงสามราย ยายฐานการผลตไปยงประเทศแคนาดาและเมกซโกทมคาแรงต ากวา ซงเปนเหตหลกทส าคญเชนเดยวกนส าหรบการตดสนใจยายฐานการผลตของอตสาหกรรมกลมอนๆ

ผลกระทบตอความเปนเมองโดยตรงไดแก การปดตวลงของธรกจ รานอาหารและหางรานเกอบทกประเภท เทศบาลและทองถนรายไดลดลงจนกระทงไมมงบประมาณจายคาน าและคาไฟฟา ตองหยดงานบรการสาธารณะและโครงสรางพนฐานของเมองลง ปรากฏเปนขาวใหญวาเทศบาลเมองถกฟองลมละลายเพราะไมมเงนจายคาสาธารณปโภคและสาธารณปการ

กรณเมอง Detroit และการลมสลายของอตสาหกรรม กลายเปนกรณศกษา และก าลงเปนต านานของเมองทมการบนทกเปนประวตศาสตรผงเมองอเมรกนอกบทหนง นบตงแตทศวรรษท 1990 กระทงปจจบน มหนงสอและเอกสารวชาการตพมพออกมาตลอด เชน The Origins of Urban Crisis

โดย Thomas Surge กลาวถงวกฤตของความเปนเมอง อนมสาเหตและหลายองคประกอบรวมกน หากเทยบกบเมองอนอยาง Buffalo และ Cleveland ทประสบปญหาเศรษฐกจรนแรงจนท าให

เมองราง อาจกลาวไดวา Detroit อยในสภาพทวกฤตมากกวา กระทงเกดค าถามวาท าไม Detroit จงตกในสภาพเชนน และนตยสาร Time ไดลงบทความเกยวกบ Detroit ไวหลายประเดนทนาสนใจ

ประเดนเรองผงเมองถกกลาวถง ตงแตการตงค าถามวาท าไมโรงงานผลตรถยนตตองยายโรงงานหลายครง นบตงแตยคบกเบก โรงงานอยในเขตชนในใกลศนยกลางเมอง ยายออกไปชานเมอง และเมองขยายจนประชดโรงงานท าใหขยายโรงงานไมได และตองยายออกไปชานเมองไกลออกไป กอนจบลงดวยการยายโรงงานออกไปประเทศอน

บทวจารณเรองผงเมองกลาวถงเมองใหญอยาง Detroit ไมมการวางระบบขนสงมวลชนเมองดวยระบบราง ระบบรางรถไฟจ านวนมากเพอขนถายวตถดบจากเมองเมอง โดยเฉพาะเหลกกลา จนเกดความคบคงหนาแนน เกดการจราจรตดขดในกลางเมอง การจดยานทอยอาศยใกลโรงงานแตเปนอาคารพกอาศยราคาถก ท าใหภาพลกษณของเมองดตกต า หดห และเสอมโทรม และถกวพากยอยางรนแรงวา ไมมลกษณะความเปนยานชมชน (Neighborhood Identification) ซงเปนองคประกอบทส าคญมากส าหรบเมองในอเมรกา

ศนยกลางเมอง Detroit อยในสภาพซบเซา ฟนฟเศรษฐกจยาก เพราะหางสรรพสนคาชานเมองแยงลกคาไปหมด การขาดการดแลโครงสรางพนฐานของเมองท าใหภมทศนของเมองไมนาด แมเมองนมระบบทางดวนเปนเครอขายมากกวาเมองอนในภมภาคเดยวกน และสดทายโยงเขาหาการก าหนดนโยบายการพฒนาเมอง ทงการใชประโยชนทดนและโครงสรางพนฐานทด าเนนการผดพลาดมาตลอด

88

การบรหารจดการเมอง (Urban Management) โดยทองถนเอง เปนอกองคประกอบหนงทถกบงบอกถงปญหาของ Detroit จากกรณการทจรตในระดบทองถน ซงเปนปญหาการเมอง เกยวของกบนโยบายทางการเมองทมผลตอการตดสนใจโครงการตางๆในการแกปญหาของเมอง รายชอของนายกเทศมนตรเมอง Detroit หลายคนถกพาดพงถงการทจรต เหลานลวนมผลใหเมองลมสลายเรวขน

บทความเรอง The Anatomy of Detroit’s Decline ในหนงสอพมพ New York Times ลงวนท 8 ธนวาคม 2013 กลาวถงสาเหตการลมสลายของเมอง Detroit อยางนาสนใจ

ปจจยแรกคอ เมองพงพาอตสาหกรรมเพยงหนงเดยว (Reliance on Single Industry) นนคออตสาหกรรมผลตรถยนต ท าใหเกดความเสยงสง เมอเกดวกฤตการณน ามนในทศวรรษท 1970 และเศรษฐกจโลกตกต าในทศวรรษ 1980 ควบคกบการแขงขนจากผผลตรถยนตจากญปนและเอเชย ท าใหไมสามารถแขงขนในตลาดโลกได เทยบกบเมองอนอยาง Chicago และ Pittsburg ทไมไดพงพาอตสาหกรรมอยางเดยว แตมเศรษฐกจหลอเลยงจากการธนาคารและการศกษา ทงสองเมองนนจงไดรบผลกระทบนอยกวา

ปจจยทสองไดแกเรองความตงเครยดทางเชอชาตและชนตางผวส (Racial Tensions) อนเปนเรองราวความขดแยงระหวางคนผวด าและผวขาวทมมานานมากในประเทศสหรฐอเมรกา และเมองนเกดปญหาประทวงหยดงานอยบอยครง ท าใหการตดสนใจยายฐานการผลตออกไปเปนเรองทเขาใจไดไมยาก และเกยวโยงกบปจจยตอมา คอ การเมองทองถน เมอนายกเทศมนตรบางคนมประวตพวพนกบกลมเหยยดผว และเกยวของกบการทจรต ท าใหบรหารและการพฒนาเมองมปญหาความขดแยงสง

และท าใหเกดปจจยลมสลายทชดเจนเมอการส ารวจในป 2010 พบวา ประชากรเมองราวรอยละ 30 จดเปนกลมคนยากจน มรายไดต ากวาเกณฑทรฐก าหนด มอตราการวางงานสงถงรอยละ 19 และเทศบาลเมอง Detroit มหนสนสะสมมากถง 18 พนลานเหรยญสหรฐ หรอราว 600,000 แสนลานบาท กระทงอยในฐานะลมละลาย ไมสามารถบรหารบานเมองของตนได ตองรบความชวยเหลอจากรฐบาลกลาง และกลายเปนตวอยางการลมสลายของเมองอตสาหกรรมทส าคญทสด

ขอมลและบทวเคราะหเหลาน สามารถคนหาอานเพมเตมไดจากแหลงตางๆ และสะดวกรวดเรวจากเครอขายสารสนเทศ ค าถามส าคญส าหรบประเทศไทยคอ เมองอตสาหกรรมในประเทศไทยจะประสบชะตากรรมเชนเดยวกนหรอไม ค าตอบคอ มโอกาสประสบภาวะลมสลายไดแนนอน หากมเงอนไขตางๆเชนเดยวกน โดยเฉพาะเมองอตสาหกรรมอยาง สมทรปราการ ชลบร ระยองและทกเมองทมสภาพเชนเดยวกน

89

บทท 7 สรปบทเรยน

Learned Experience in Summary

เมอศกษาอตสาหกรรมยคใหมในประเทศไทยทไดพฒนามากวาครงศตวรรษ เกอบทงหมดเปน

ลกหลานชาวจนทเพงเขามาตงรกรากในแผนดนสยามเพยงสองหรอสามชวอายคน โดยพบวาแตละกลมอตสาหกรรมมรากฐานและพฒนาการตามทกษะเปนของตนเอง เปนเอกเทศ แตละกลมพยายามครอบครองพนทการตลาดเปนของตนเองใหมากทสด กระทงบางกลมไดผกขาดการผลตและการคาในประเทศไทย และก าลงขยายธรกจของตนสภมภาคอาเซยน

แมกลมอตสาหกรรมเหลานประกอบธรกจตางกน แตมลกษณะและแนวทางการด าเนนธรกจไมตางกน ทกกลมมเครอขายและสรางความสมพนธเกยวของใกลชดการเมองทงสน ทกกลมถอครองทดนจ านวนมาก และสรางอทธพลผานกระบวนการตางๆเพอประโยชนของตนและพวกพอง สามารถแผอ านาจและอทธพลของตนเขาสกระบวนการกฎหมายและระบบราชการ รวมถงกระบวนการผงเมอง

ค าถามทเกยวของกบอตสาหกรรมและการผงเมองในประเทศไทยมมากมาย หลายสบปทผานมา หนวยงานและบคคลทเกยวของไดประสบปญหาในงานผงเมองและสาระทเกยวกบอตสาหกรรมมาตลอด ค าถามคอสงคมไทยไดเรยนรอะไรบางจากปญหาเหลาน และจะมแนวทางอยางไรในอนาคต

มมมองแรก ผประกอบการอตสาหกรรมบางคนเขาใจวา โรงงานอตสาหกรรมจ านวนมากในจงหวดสมทรปราการเปนการจดกลมอตสาหกรรม นนเปนความเขาใจทถกตองหรอไม ค าถามทนาสนใจไดแก ภาพโรงงานหลายประเภทและหลายขนาดในจงหวดสมทรปราการเปนรปแบบของการจดกลมอตสาหกรรมจรงหรอ โรงงานทแอบซอนตามตกแถวและหองแถว แออดอยตามตรอกและตามซอยแคบเหลานนเปนการจดกลมอตสาหกรรมหรอไม ขยะอตสาหกรรมและน าเสยจากโรงงานเหลานถกก าจดอยางถกตองหรอยง และมมมองทกวางออกไป ภาพของอตสาหกรรมในประเทศไทยสอดคลองกบทฤษฏการจดกลมอตสาหกรรมดงทกลาวมาในบทตางๆกอนนหรอไม

มมมองส าคญตอมา หลายสบปทผานมานน การผงเมองประสบปญหาในการก าหนดการใชทดนประเภทอตสาหกรรม มองคประกอบและปจจยใดบางทท าใหการวางผงเมองเพอท าใหเมองนาอย รฐตองพฒนาเมองใหถกตองตามหลกวชาการอยางไร ทตงและประเภทของอตสาหกรรมทรฐก าหนดตองไมกอใหเกดผลกระทบดานสงแวดลอม ค าถามส าคญไดแก เมองทกเมองและจงหวดทกจงหวดในประเทศไทยตองมโรงงานอตสาหกรรมหรอไม ผทเกยวของเขาใจถองแทหรอไมวา ศกยภาพและสภาพแวดลอมของบางเมองและบางจงหวดไมสามารถพฒนาอตสาหกรรมได

90

มมมองส าคญทไมอาจเลยงได คอ การแทรกแซงทางการเมองในกระบวนการผงเมอง โดยมประเดนส าคญจากความพยายามในการขยายพนทอตสาหกรรมบนพนททไมเหมาะสม และตอเนองถงการเกงก าไรจากภาคอสงหารมทรพยทพวพนและเกยวของกบการพฒนาอตสาหกรรม หลกการทผเชยวชาญดานผงเมองอเมรกนทเสนอรฐบาลไทยเมอปพ.ศ. 2503 ใหรฐจดให “งานผงเมอง” เปนหนวยงานอสระ จงเปนเหตผลหนกแนนดานวชาการ เปนหลกการทสะทอนความจรงนไดชดเจน โดยรฐตองรกษากฎเหลกเปนหลกในการปกปองทรพยากรของรฐ เพอประโยชนสวนรวมและเพออนาคตทย งยน แตงานผงเมองในประเทศไทยในปจจบนยงไมเปนหนวยงานอสระตามหลกสากล

7.1 ทบทวนทฤษฏการจดกลมอตสาหกรรม ขอเทจจรงทส าคญอกเรองไดแก โรงงานทงหลายทยายออกจากรงเทพและธนบรตงแตปพ.ศ.

2508 นน ไมมการวางแผนหรอเตรยมการลวงหนา ในยคนนการผงเมองยงออนแอ ไมมผใดกลาวถงการจดกลมอตสาหกรรม หรอทฤษฏหรอแนวความคดเกยวกบกลมอตสาหกรรม ภาพทปรากฏในปจจบนทงสมทรปราการและสมทรสงคราม คอการรวมตวกนของเหลาโรงงาน หรอ Agglomeration มากกวาการจดกลมอตสาหกรรมตามท Michael Porter กลาวไว

แมการจดตงนคมอตสาหกรรมในประเทศไทย หมายถงความพยายามน าโรงงานประเภทตางๆเขาสระบบทบรหารจดการไดอยางมประสทธภาพ แตยงไมพฒนาถงการวางผงนคมใหมลกษณะการจดกลมอตสาหกรรม ดวยเหตน ในนคมอตสาหกรรมหลายแหงจงปรากฏโรงงานหลายประเภท ตงแตกลมเครองไฟฟา กลมสนคาอปโภคบรโภค จนถงเคมภณฑตงอยในนคมเดยวกน เรองราวของการจดกลมอตสาหกรรมปรากฏเปนเรองใหญหลงอตสาหกรรมสมยใหมในประเทศไทย กาวลวงมานานกวาครงศตวรรษ และไดรบความสนใจเพราะประเทศไทยก าลงสญเสยความไดเปรยบในการแขงขน กระทงเกดแนวความคดการจดกลมอตสาหกรรม เหลานคอความพยายามในการเพมความสามารถในการแขงขนทผประกอบการในประเทศไทยตองการนนเอง

ในชวงระยะเวลากอนศาสตราจารย Michael Porter จะมาบรรยายในประเทศไทยตนเดอนพฤษภาคม 2546 การสงเสรมสมรรถนะและขดความสามารถในการแขงขนของประเทศถกยกเปนประเดนส าคญทงในแวดวงนกธรกจ สถาบนฝกอบรม และนกวชาการมหาวทยาลยในภาควชาการบรหารการจดการจนถงดานสงแวดลอม ดงกรณทบวงมหาวทยาลยไดจดท ากรอบโครงการสงเสรมสมรรถนะและขดความสามารถในการแขงขนของประเทศ ในวงเงน 230 ลานบาท ตงแตเดอนเมษายน

2546 ในขณะทหนวยราชการอนยงไมแสดงบทบาทดานนอยางจรงจงเทาใดนก

91

แนวความคดการจดกลมอตสาหกรรมนน ยงมหลกการและรายละเอยดทแตกตางกนในกลมนกวชาการ เอกสารทสามารถคนหาได ปรากฏบทความวชาการเปรยบเทยบความคดหลกทนาสนใจดงนคอ

สรปแนวคดของ Michael Porter และ Clayton M. Christensen ตอการสรางขดความสามารถในการแขงขนโดยมปจจยนวตกรรมเปนกลไกส าคญ

แนวคดของ Porter แนวคดของ Christensen 1. ตลาดและความตองการภายในประเทศเปนตวขบเคลอน

1. นวตกรรมและเทคโนโลยเปนตวขบเคลอน

2. อาศยเครอขายความเชอมโยงทมากพอ 2. สามารถเกดโดยล าพงโดยอตสาหกรรมหรอธรกจ

3. อาศยองคประกอบทส าคญในเครอขายเพอเกดนวตกรรม

3. องคประกอบทส าคญคอความตอเนองในการพฒนา

4. เปนการวางแผนระยะยาว และอาศยเวลา 4. เปนการวางแผนในระยะสน เพอใหเกดการเปลยนแปลงอยางรวดเรว

5. ยกระดบความสามารถในการแขงขนของอตสาหกรรมทงระบบ และสามารถปกปองอตสาหกรรมภายในประเทศไดอยางย งยน

5. ความสามารถในการแขงขนเกดขนไดอยางรวดเรว และมพลงสงเพราะมการเปลยนผน าตลอดเวลา

6. ความสามารถในการแขงขนมาจากการสรางเครอขายวสาหกจเพอผลกดนใหเกดการเพมนวตกรรม

6. ความสามารถในการแขงขนมาจากความสามารถในการวเคราะหถงเครอขายคณคาของปจจยนวตกรรมทจะเกดขนในอนาคตไดอยางตอเนอง

อยางไรกตาม สาระส าคญเหลานไมปรากฏในการพฒนาอตสาหกรรมในประเทศไทย ไมปรากฏเปนวาทะกรรมทางการเมอง และไมปรากฏในการพจารณาในกระบวนการวางผงเมอง โดยปรากฏเพยงวาทะ “นโยบายน าในการหาเสยงของรฐบาล” และ “ความตองการของทองถน” เปรยบเทยบกบการผงเมองในประเทศทพฒนาแลว วาทะเหลานนเปนอนตรายอยางยงตอการผงเมอง เพราะหลกปฏบตของการผงเมองเปน “นโยบายแหงรฐ” ทไมสามารถแปรเปลยนตามนโยบายการเมองทไมแนนอนตามฤดกาลเลอกตง

92

แมเอกสารทางวชาการทเกยวของกบแนวความคดและทฤษฏดานผงเมอง ไดระบขนตอนและวธการทด มเหตผล และมประสทธภาพไวมากมาย แตกระบวนการเหลานไมไดรบการพจารณาและสงการใหถอปฏบตแตอยางใด ปจจบนปรากฏแตเพยงหนงสอสงการเรงรดการด าเนนงานและการประกาศบงคบใชผงเมอง สะทอนภาพการบรหารบคคลและงบประมาณเปนหลก ไมปรากฏหลกการบรหารองคความร (Knowledge Management) แตอยางใด โดยเฉพาะหลายครงทไมมทฤษฏหรอเหตผลทางวชาการประกอบค าอธบายเมอเกดความขดแยง

ทฤษฏกลมอตสาหกรรมในงานผงเมองเปนตวอยางทชดเจน กลมอตสาหกรรมไมสามารถอางองทฤษฏใด ตงแตทฤษฏทตงอตสาหกรรม (Theory of Industrial Location) หรอทฤษฏอนทเกยวของ และภายใตเงอนไขปจจบน เปนเรองยากอยางยงทจกกาวสทฤษฏระดบสง เชน ทฤษฏดานสภาพภมอากาศเปลยนแปลง ขอเทจจรงทปรากฏมานาน นนคอ กลมทนกวานซอทดนราคาถก โดยเฉพาะพนทเกษตรกรรม เพอพฒนาเปนโรงงานและทอยอาศย โดยไมค านงถงหลกการผงเมอง

ดวยเหตน ภาพโครงขายคลองสงน าชลประทานทลงทนโดยรฐบาลดวยงบประมาณมหาศาลและใชเวลานานหลายป ปรากฏอยกลางหมบานจดสรร และโรงงานอตสาหกรรมตงอยกลางทงนา เชน พระนครศรอยธยา สระบร นครปฐม และอกหลายจงหวด กรณน าทวมใหญในปพ.ศ.2554 เปนตวอยางชดเจนถงผลกระทบ เมอโครงการพฒนาเหลานกดขวางทางน า ท าใหเกดน าทวมใหญนานหลายเดอน

ทฤษฏและหลกวชาการนนมความส าคญมาก ไมสามารถมองขามหรอละเลยได ผบรหารและผ มอ านาจตดสนใจในประเทศไทยมกใหความส าคญกบการแกปญหาเฉพาะหนา แตงานผงเมองแตกตางจากงานในวชาชพอน เพราะปญหาของเมองซบซอนกวา การกอปญหาของเมองในวนน ไมอาจมองเหนผลกระทบในวนพรงน แตปญหาของเมองจะปรากฏชดในอก 5-10 ปขางหนาหรออกหลายสบป และเมอถงเวลานน รฐอาจตองสนเปลองมากกวาในการแกปญหา หรออาจแกปญหานนไมไดเลย

การพฒนางานวชาการในงานผงเมองมความส าคญอยางยง ประเทศไทยตองการทรพยากรบคคลทมคณภาพและมความรเปนพนฐานส าคญส าหรบการพฒนางานผงเมอง การเตรยมบคลากรรนใหมทมความรความเขาใจ เพอกาวทนทฤษฏและแนวความคดใหมๆทมมากขน เพราะเหลานหมายถงความเขมแขงของงานผงเมองในอนาคต มใชเพยงสาระดานอตสาหกรรมเทานน แตรวมถงสาระส าคญดานตางๆอกมากมายทมาตรการผงเมองตองมบทบาทน าในการพฒนาและแกไขปญหาอยางย งยน

การพฒนางานวชาการดานผงเมองจกเรมไดตอเมอ รฐใหความส าคญกบงานผงเมองอยางแทจรง สรางความตระหนกรและความเขาใจ มใชเพยงบคคลกลมใดกลมหนง แตสงคมไทยและคนไทยทงปวงทตองอาศย และพงพาความเปนเมอง เรมจากการมองอนาคตใหไกลออกไป หลายสบปจนถงอกรอยปขางหนา

93

7.2 อนาคตของเมองอตสาหกรรมในประเทศไทย ดงไดกลาวไวในบททผานมาถงภาวะความเสอมของภาคอตสาหกรรม (Industrial Decline)

โดยน ากรณศกษาในหลายประเทศเปรยบเทยบกบประเทศไทย กลมอตสาหกรรมตางๆในประเทศไทยจกประสบชะตากรรมเชนเดยวกน ภายใตเงอนไขทไมแตกตางกน และเรมปรากฏเหนชดในบางกลมอตสาหกรรม แตยงไมมแนวทางเตรยมตวรบภาวะและปญหาในอนาคต

จากความไดเปรยบเรองคาแรงราคาถกในอดต จนคาแรงขนต าปรบเปน 300 บาทตอวน เปนสาระทกลาวถงในสภาอตสาหกรรมแหงประเทศไทยมานานกวาสบป จงไมอาจปฏเสธไดวา เงอนไขคาแรงเปนจดเรมตนของความเสอมในภาคอตสาหกรรม รบรกนมากอนนานแลว แตไมไดท าการใดๆ

การไมมเทคโนโลยเปนของตนเอง เปนจดออนทรายแรงทสดของภาคอตสาหกรรมในประเทศไทย และเปนสาระทไดกลาวถงในสภาอตสาหกรรมแหงประเทศไทยนานมาแลว นนรวมถงงานวจยและพฒนา (Research and Development) ทตองก าหนดเปนงานทตองด าเนนการอยางตอเนอง แตทวามเพยงอตสาหกรรมไมกกลมเทานนทพฒนาเทคโนโลยของตนเอง เชน กลมอตสาหกรรมดานการเกษตรและอาหารแปรรป ในขณะทอตสาหกรรมเทคโนโลยชนสงยงคงพงพาจากประเทศอน

การจดกลมอตสาหกรรมทปรากฏชดตามบทบรรยายตามทฤษฎ นอกจากอตสาหกรรมการผลตรถยนตและอากาศยานแลว อตสาหกรรมดานเทคโนโลยกาวหนาเปนอกกลมหนงทนาสนใจ ในขณะทจดท าเอกสารฉบบนไมปรากฏความกาวหนาใดๆของกลมอตสาหกรรมกลมนในประเทศไทย เนองจากผประกอบการมองวาเปนการลงทนในระยะยาวและตองใชงบประมาณสง ตองการบคลากรทมความสามารถสงเฉพาะดาน สวนใหญมกพงพาสถาบนการศกษาระดบมหาวทยาลยทมคณภาพ ดงกรณอตสาหกรรมกลมเทคโนโลยคอมพวเตอรและสอสารท Silicon Valley ในสหรฐอเมรกา

อาจกลาวไดวา ภาคอตสาหกรรมในประเทศไทยมความออนไหวและเปราะบางตอความเสอม ดงนน การบรหารการจดการสงแวดลอมของเมอง หรอเพอความอยรอดของอตสาหกรรม (Towards

Urban Environmental Management or Industrial Survival) จงเปนแนวทางทถกกลาวถง เพอใหทงเมองและอตสาหกรรมสามารถด ารงอยได โดยพจารณาควบคกบกระบวนการวางผงเมอง

ค าถามเกาแกในต าราผงเมองยคบกเบกทยงมความส าคญคอ เมองและทตงแบบใดจงเหมาะสมส าหรบการพฒนาอตสาหกรรม หลกพนฐานส าคญตองหลกเลยงพนททมสภาพดนและน าอดมสมบรณเพราะตองสงวนไวเพอการเกษตร ตามหลก “ความมนคงทางอาหาร” (Food Security) ซงเปนหลกสากลและเปนกฎเหลกของการผงเมอง นนหมายถงพนทชลประทานทงหมดบนลมแมน าส าคญในภาคกลาง และพนทชลประทานทงหมดของประเทศไทย ไมควรพฒนาอตสาหกรรม

94

ทตงโรงงานอตสาหกรรมโดยเฉพาะกลมทกอมลภาวะ ควรตงหางใหมากทสดจากพนททมสภาพแวดลอมตามธรรมชาตสมบรณดวยระบบนเวศ พนทเหลานรวมถงพนทปาตนน า พนทชมน า (Wetland) ทกประเภท และแหลงน าตามธรรมชาตตางๆ เพราะพนทเหลานมความออนไหวมาก เปนแหลงผนน าลงใตดน (Underground Water Recharge Zone) และเปนแหลงอนบาลตวออนของหวงโซอาหาร

กรณทนาสนใจไดแก การก าหนดแนวกนชนอตสาหกรรม (Industrial Buffer Zoning) ถกยกเปนประเดนและโตเถยงกรณนคมอตสาหกรรมมาบตาพด ในจงหวดระยอง เพอแกปญหาความขดแยงดานสงแวดลอมระหวางชมชนเมองกบอตสาหกรรม ตามค าสงส านกนายกรฐมนตร ท 250/2552 ลงวนท 13 พฤศจกายน 2552 โดยมภาคประชาชน ภาครฐ ผทรงคณวฒ และภาคเอกชนผประกอบการ เปนกรรมการ แตทวาบทสรปเปนการประนประนอมมากกวาการน าหลกวชาการผงเมองมาประยกตใช เนองจากระยะถอยรนระหวางยานอตสาหกรรมและชมชนเมองถกตอรองเหลอเพยง 10-50 และ100 เมตร เปรยบเทยบกบหลกการเดมในการวางผงเมองรวมทก าหนดไว 2,000 เมตร ซงเปนผลการศกษาผลกระทบดานสขภาพจากโรงงานอตสาหกรรม โดยใชกรณศกษาประเทศองกฤษ

ส าหรบพนททมความอดมสมบรณของแหลงน าใตดน รฐบาลมกสงวนไวส าหรบอตสาหกรรมเฉพาะกลม เชน กรณอตสาหกรรมผลตเหลาสาเก เตาห บะหม และอาหารอนๆในประเทศญปน และอตสาหกรรมผลตน าแร และเบยรทมชอเสยงในหลายประเทศในยโรป เหลานเปนตวอยางของการพฒนาอตสาหกรรมทสอดคลองกบสภาพแวดลอม และการใชทรพยากรในทองถนเปนวตถดบส าคญในภาคอตสาหกรรม

ตงแตปพ.ศ. 2557 แนวโนมความเสอมของอตสาหกรรมในประเทศไทยเรมปรากฏชด ค าถามทนาสนใจไดแก ความเสอมนไมสามารถหลกเลยงได ภาคอตสาหกรรมมทางเลอกใดบางเพอบรรเทาผลกระทบทจะเกดขนในอนาคต และลดความเสยหายอนๆทจกตามมา

การปรบตวเพออยรอดของอตสาหกรรมในยโรปดวยการลดขนาดของโรงงาน ลดพนทและลดจ านวนโรงงาน จนถงลดจ านวนคนงาน แตสามารถเพมผลผลตและเพมรายได เปนแนวทางพฒนาอตสาหกรรมในหลายเมองทประสบความส าเรจ แนวทางนภาคอตสาหกรรมในประเทศไทยควรศกษา และเปลยนความคดเดมในการกวานซอทดนเพอขยายโรงงาน และหยดรกพนทเกษตรกรรมสมบรณ เพราะจกสรางความเสยหายแกประเทศในระยะยาว

การพฒนาเทคโนโลยเปนของตนเองยงเปนประเดนใหญ การลงทนดานวจยและพฒนายงต ากวาประเทศอน และผประกอบการบางกลมในประเทศไทยยงไมใหความส าคญ หากศกษารายละเอยดพบวา “นวตกรรม” สามารถพฒนาไดหลายแนวทาง โดยเฉพาะอตสาหกรรมขนาดกลางและขนาดเลก

95

ไมตองใชงบประมาณทสง และสามารถพงพาตนเองไดด ประการส าคญไมตองใชพนทขนาดใหญ อาจเปนสวนหนงของอตสาหกรรมภายในครอบครว แนวทางทนาสนใจและเรยนรไดแก กรณอตสาหกรรมขนาดเลกทเกยวของกบการทองเทยวในประเทศญปน และอตสาหกรรมขนาดเลกทเกยวกบการออกแบบเครองแตงกายในประเทศอตาล

ภายใตเงอนไขทแปรเปลยนและความเสยงทเพมมากขน เมองอตสาหกรรมในประเทศไทยทควรเตรยมรบภาวะความเสอมไดแก สมทรปราการ สมทรสาคร ชลบร ระยอง เปนกลมแรก กลมตอมาไดแก ปทมธาน ฉะเชงเทรา พระนครศรอยธยา นครปฐม และกลมเมองในภมภาคทหางไกลออกไป ไดแก ปราจนบร ล าพน นครราชสมา และจงหวดทไมมรากฐานทมนคงดานอตสาหกรรม

การเตรยมตวตงรบของเมอง (Urban Resilience) เปนสาระทการผงเมองในหลายประเทศก าลงพฒนา มการประยกตใชส าหรบสภาพภมอากาศเปลยนแปลง (Urban Climate Resilience) และพฒนาเพอตงรบภยพบต (Urban Disaster Resilience) ซงเปนตวอยางทนาสนใจ เชน กรณการผงเมองประเทศญปน และประเทศเยอรมน

กรณประเทศเวยดนามนน โรงงานอตสาหกรรมกวารอยละ 60 ไดยายฐานการผลตออกจากพนทลมเสยงภยน าทวมบรเวณปากแมน าโขงมาตงแตปพ.ศ. 2557 แตพนทลมเสยงภยน าทวม น าทะเลทวมถงและชายฝงทะเลกดเซาะกรณจงหวดสมทรปราการและสมทรสาคร ยงไมมแนวความคดใดๆในการจดการความเสยงเหลาน ดงกรณประเทศเวยดนาม

อนาคตของเมองอตสาหกรรมในประเทศไทยจกเปนอยางไร เปนความรบผดชอบโดยตรงของผประกอบการหรอรฐ ถาการผงเมองเปนภาระหนาทรบชอบโดยตรงและทงปวงโดยรฐ การผงเมองควรด าเนนการอยางไรกบภาคอตสาหกรรมและปญหาในลกษณะน เหลานเปนเรองใหญและเปนงานทยากล าบากอยางยง ยากกวาการแกปญหาผงเมองรวมขาดอายในปจจบนหลายเทานก 7.3 ทบทวนยทธศาสตรการผงเมองในประเทศไทย

อาจกลาวไดวา การผงเมองในประเทศไทยไมมการพฒนาทดตามหลกสากล แนวความคดยงลาหลงหางจากหลายประเทศ โดยเฉพาะในกลมอาเซยน ดงกรณสงคโปรและมาเลเซย หรอแมแตประเทศเวยดนาม เนองจากประสบปญหาและอปสรรคมากมายในการบรหารงานผงเมอง

อปสรรคแรกทตองเรงปรบปรงไดแก “รฐ” ตองเสนอขอมลและความรความเขาใจเรองผงเมองอยางเพยงพอ จนถงขน สรางความตระหนกร (Awareness) ใหแกประชาชนและผทเกยวของ กอนกาวสขน รบทราบความตองการของประชาชนและทองถน เพราะเปนเงอนไขส าคญอยางยง และเปนขนตอนทรฐบาลในหลายประเทศด าเนนการอยางจรงจง กอนเขาสกระบวนการรบฟงความคดเหนของ

96

ประชาชน (Public Hearing and Participation) ขนตอนนส านกผงเมอง กระทรวงมหาดไทยเคยด าเนนการและไดผลดเมอเรมประกาศใชพระราชบญญตการผงเมอง พ.ศ.2518 แตลดขนตอนลงตงแตปพ.ศ.2525 และไมมการด าเนนการเลยหลงปพ.ศ.2545

จากเอกสารทคนไดพบวา ไมปรากฏยทธศาสตรการผงเมองในประเทศไทยทชดเจนนบตงแตประกาศใชพระราชบญญตฉบบแรกในปพ.ศ.2495 พบเพยงนโยบายของกระทรวงมหาดไทยในการเรงรดการวางผงเมองใหครอบคลมชมชนเมองทวทงประเทศ แตไมปรากฏสาระหรอรายละเอยดใดเปนประโยชนตอการก าหนดยทธศาสตร ท าใหไมสามารถก าหนดทศทางการพฒนาเมองตามหลกผงเมองทดได และกอใหเกดความขดแยงในการใชประโยชนทดนลกลามไปทวประเทศกระทงทกวนน

จากหลกฐานและขอมลทปรากฏในสอสาธารณะตางๆ อาจกลาวไดวาตลอดระยะเวลาของการผงเมองทผานมากวา 60 ป สงคมไทยรบรเรองราวการผงเมองนอยมาก และคนไทยสวนใหญหรอเกอบทงหมดไมรจกและไมสนใจเรองของผงเมอง นนรวมถงนกการเมองและกลมทนททรงอทธพลในประเทศไทยทแทรกแซงกระบวนการการวางผงเมอง ท าใหการผงเมองลมลกคลกคลานมาตลอด

ส าหรบภาคอตสาหกรรมนน หนวยงานและผประกอบการตางมยทธศาสตรของตนทชดเจนมานานหลายสบป เชน กลมทนอตสาหกรรมบางกลมไดกวานซอทดนในจงหวดตางๆทสามารถขยายกจการโรงงานของตนได และผลจากการครอบครองทดนจ านวนมาก บางกลมอตสาหกรรมเหลานปรบยทธศาสตรจากภาคการผลตอตสาหกรรมสธรกจการเกงก าไรในภาคอสงหารมทรพย จนกระทบตอกระบวนการผงเมองและการพฒนาเมอง

ดงไดกลาวไวบททแลว การผงเมองตองก าหนดเปนสวนหนงของ “นโยบายแหงรฐ” หรอ State Policy วาดวยการวางแผนพฒนาเมองหรอ Urban Development Planning ทจ าเปนตองมยทธศาสตรทถอปฏบตอยางจรงจงและเขมงวด ระบชดเจนเรองการจดการทรพยากรตางๆ โดยเฉพาะทดนและน า ดงกรณรฐบาลประเทศอสราเอลก าหนดเปนนโยบายแหงรฐ ใหก าหนดสดสวนการจดสรรน าเพอการเกษตรกรรมไมนอยกวารอยละ 60 และสวนทเหลอจดแบงใหเมองและอตสาหกรรม เพราะความมนคงทางอาหารถอเปนความมนคงของชนชาตอสราเอล

กรณประเทศสงคโปรนาสนใจเชนกน เมอเรมกอตงประเทศในป 1965 รฐบาลก าหนดใหการศกษาเปนนโยบายแหงรฐ เพอพฒนาทรพยากรมนษยเปนล าดบแรก ตามดวยยทธศาสตรความเปนเลศดานการศกษา จนมหาวทยาลยแหงชาตสงคโปรกาวสมหาวทยาลยชนน าของโลกในปจจบน ในล าดบทสงกวามหาวทยาลยในประเทศไทย เปนตวอยางของการก าหนดนโยบายแหงรฐ

ดวยเหตน การก าหนดใหการผงเมองเปนสวนหนงของนโยบายแหงรฐจงมความส าคญอยางยง เพราะเปนรากฐานทมนคง ตวอยางนโยบายแหงรฐและยทธศาสตรของรฐบาลอสราเอล พลกทะเลทราย

97

ใหเปนพนทเกษตรกรรมทเขยวขจและอดมสมบรณ นโยบายแหงรฐและยทธศาสตรการผงเมองในประเทศไทยควรเปนอยางไร นนคอวาระเรงดวนทควรมขอสรปทชดเจน

ยทธศาสตรหลกวาดวยการผงเมอง เปนกาวส าคญตอเนองจากการก าหนดเปนนโยบายแหงรฐ เรมจาก “การก าหนดและรกษาสมดลของการพฒนา” หมายถงสมดลระหวางเมองและชนบท สมดลระหวางเกษตรกรรมและอตสาหกรรม สมดลระหวางสภาพแวดลอมทมนษยสรางและทธรรมชาตสราง (Man-made Environment and Natural Environment) และสมดลในมตอนทงดานสงคม ประวตศาสตร วฒนธรรมและเอกลกษณ นนหมายถงวธการตางๆ เพอรกษาสดสวนประชากรเมองและประชากรชนบททเหมาะสม การอนรกษทรพยากรและสงแวดลอมธรรมชาตในระดบทสมดล เชน พนทปาตนน า และระบบนเวศทส าคญ

ยทธศาสตรทส าคญมากประการตอมา และจดเปนยทธศาสตรหลกทถอปฏบตเขมงวดมานานในประเทศเยอรมนและญปน ไดแก ยทธศาสตรหลกวชาการผงเมองขนกาวหนาน าพฒนาประเทศ ซงไมใชการเมองน า นนหมายถง งานวจยและพฒนา (Research and Development-R&D) ทางดานผงเมองตองไดรบความส าคญ ผลของการรวบรวมขอมลทด เพองานวจย และน าไปพฒนา เปนพนฐานของการตดสนใจตางๆทส าคญ เพราะผลการศกษาวจยทดสามารถลดความขดแยงในสงคม โดยอางองเหตผลทางวทยาศาสตรและทางวชาการแขนงตางๆ ซงเปนกระบวนการทรฐบาลประเทศพฒนาแลวถอปฏบตมานาน และพฒนากาวหนาตลอดเวลา

วชาการดานผงเมองขนกาวหนาเหลานไดแก การผงเมองในแนวความคด เมองสเขยว เมองคารบอนต า เมองเตบโตอยางชาญฉลาด เมองจกรยาน เมองประหยดพลงงาน เมองปาไม (Urban

Forestry) เมองเกษตรกรรม (Urban Agriculture) เมองผสงอาย (Elderly City) เมองตงรบภมอากาศเปลยนแปลง (Urban Climate Resilience) เมองชววถ (Urban Biophilic) และเมองรปแบบอนทแตกตางจากรปแบบเดมอยาง เมองทา เมองเศรษฐกจพเศษ และเมองอตสาหกรรม

ยทธศาสตรการผงเมองททาทายในปจจบนไดแก ยทธศาสตรการปรบตวของเมอง (Urban

Adaptation) เนองจากเมองใหญนอยในประเทศไทยมากกวาครงหรอเกอบสองในสาม เปนเมองทมลกษณะเปราะบางตอภยพบต (Vulnerable Cities) เมองเหลานไมสามารถเผชญเหตภยพบต เชน แผนดนไหว พายหมนและน าทวม การก าหนดยทธศาสตรเชงรกเพอใหเมองเหลาน ตองปรบโครงสรางเมอง (Urban Restructuring) และปรบรปแบบความเปนเมอง เพอเตรยมพรอมรบภยพบตตางๆทจกทวความรนแรงมากขนในอนาคต ยทธศาสตรนสามารถบรรเทาผลกระทบและความเสยหายทจกเกดขนกบเมอง หากไดรบการปรบตวอยางเหมาะสม

98

ยทธศาสตรทรฐบาลหลายยคหลายสมยด าเนนการไดแก ความพยายามใหทองถนทงประชาชนเองและองคกรปกครองสวนทองถนมบทบาทในงานผงเมองและการพฒนาเมอง แตประสบปญหามากมาย นบตงแตขาดความรความเขาใจทถกตองในงานผงเมอง กระทงองคกรปกครองสวนทองถนหลายแหงไมสนใจงานผงเมอง ถวงเวลาการด าเนนงาน และถงขนปฏเสธการบงคบใชกฎกระทรวงผงเมองรวม เพราะมองวาขอก าหนดทเขมงวดในงานผงเมองขดขวางการพฒนา

ดงนน ยทธศาสตรการผงเมองวาดวยบทบาทและหนาทของภาคประชาชนและองคกรปกครองสวนทองถนจงส าคญไมนอยกวายทธศาสตรอนๆ เพราะการผงเมองจกเจรญกาวหนาไดดนน ตองอาศยความรวมมอและประสานงานจากทกภาคสวนในระดบทองถน ยทธศาสตรนควรเรมจากการสรางความตระหนกร (Awareness) ใหแกบคคลทเกยวของในงานผงเมอง ตงแตผบรหารระดบสง ผวาราชการจงหวด นายกเทศมนตร ผน าชมชนและประชาชนทอาศยอยในเมอง เขาใจถงความส าคญของงานผงเมอง เพอรวมเปนพลงขบเคลอนใหเมองตางๆในประเทศไทยพฒนาอยางย งยนและนาอยอาศย

ยทธศาสตรเหลานเปนสวนหนงของผลกดนใหการผงเมองในประเทศไทยเจรญกาวหนา โดยประยกตกบเมองไดทกรปแบบและทกขนาด โดยเฉพาะเมองอตสาหกรรมทก าลงกาวสความเสอม การเตรยมพรอมและการตงรบเหตทอาจจะเกดขน เปนแนวทาง

อยางไรกตาม ความเปนเมองและการพฒนาอตสาหกรรมยงตองพงพากนและกน ตวอยางทปรากฏในหลายประเทศสามารถสะทอนความจรงทเกดขนไดมากมาย โดยเฉพาะเมออตสาหกรรมลมสะลาย เมองนนไมอาจด ารงอยได การฟนฟเมองลกษณะน รฐตองใชจายงบประมาณสงมากและใชระยะเวลานานนบสบป และไมแนวาจกประสบความส าเรจหรอไม ดงนน การก าหนดนโยบายหรอการด าเนนการใดทเกยวกบอตสาหกรรมจงมสาระทตองพจารณาอยางละเอยดรอบคอบ ปญหาแตละเรองทเกยวกบอตสาหกรรมนนแกไขยากมาก บางครงแกไขไมไดเลย นบแตนตอไป การผงเมองในประเทศไทยจกตองเตรยมรบสถานการณ ดวยการเตรยมมาตรการบรรเทาผลกระทบลวงหนา เมอโรงงานอตสาหกรรมจ านวนมากตองเลกกจการ เมองบางเมองจกรางผคน และสงคมไทยจกลมสะลายตามไปดวย หากประมาทและละเลยเรองเหลาน

31 มนาคม 2558

99

เอกสารอางอง Chakravorty S and et al (2003), Metropolitan Industrial Clusters; Patterns and Processes,

Working Paper, World Bank, USA

Chang H. J. (1999), Industrial Policy and East Asia; The Miracle, the Crisis and the Future.

World Bank Workshop on “Re-thinking East Asia Miracle” San Francisco, USA

February 1999

Chaston I. (2000), Organisational Competence: Does Networking Confer Advantage for High

Growth Entrepreneurial Firms?, University of Phymouth, Journal of Research in

Marketing & Entrepreneurship, Vol. 2, No. 1, Spring

Cowling K. and Tomlinson P. R. (1999), The Japanese Crisis-A Case of Strategic Failure?

DiscussionPaper 9, Institute for Industrial Development Policy

Cowling K and Tomlinson P. (1999), The Japanese Crisis-A Case of Strategic Failure? Industrial

Development Policy, Discussion Paper 9, Institute for Industrial Development, University

of Birmingham, UK

Cowling K. and Tomlinson P.(2001), The Problem of Regional “Hollwoing Out” in Japan:

Lessons for Regional Industrial Policy, University of Warwick, UK

C.U.R.D. (1999), Good Practices in SME Cluster Initiatives, Lesson from the ‘Core’ Regions and

Beyond .University of Newcastle Upon Tyne, UK

Gordon I.R. and McCann (1999), Industrial Clusters: Complexes, Agglomeration and/or

Networks?, Urban Studies, Vol. 37, 513-532. 2000

Henderson et al (2001), Geography and Development, Hines P. and Rich N.(2000) , Outsourcing Competitive Advantage. Cardiff Research School, UK

Knarvik K.H.M. et al (2000), The Location of European Industry, Report prepared for the

Directorate General for Economic and Financial Affairs, European Commission

Norman V.D. and Venables A.J. (2002), Industrial Clusters: Equilibrium, Welfare, and

Policy. Presented paper for the conference on ‘The economic geography of Europe’.

Brussels, Sept. 2001

Rains P. (2001), Local or National Competitive Advantage? The Tension in Cluster Development

Policy.Research paper, European Policies Research Centre, University of Strathclyde,

UK

Quince T. and Whittaker H. (2002), Close Encounters: Evidence of the Potential Benefits of

Proximity to Local Industrial Cluster, Working Paper No. 235; ESRC Centre of

Business Research, University of Cambridge

The National Science and Technology Development Agency of Thailand (NSTDA), Policy

Framework and Institutional Structure Supporting Industrial Technology Development in

Thailand, The Government of Gapan for Administration by the World Bank

Lord Sainsbury (1999), Biotechnology Cluster, Ministry of Science, UK

Martin R. and Sunley P. (2002), Deconstructing Clusters: Chaotic Concept or Policy Panacea?

Journal of Economic Geography, June 2002

Office of the Deputy of Prime Minister (2003), Cities, Regions and Competitiveness.