ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ACHIEVEMENT FROM THE INSTRUCTION OF

VENERABLE LURNGPHOO SANGVARN KHAMAKO

พระครสวรรณวจตร (สมจตต สมจตโต/คมสมบต)

ดษฎนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๐

ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

พระครสวรรณวจตร (สมจตต สมจตโต/คมสมบต)

ดษฎนพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๐

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

Achievement from the instruction of

Venerable Lurngphoo Sangvarn Khamako

Phrakhrusuwannawijit (Somjit Samajitto/koumsombat)

A Dissertation Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for the Degree of

Doctor of Philosophy (Buddhist Studies)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University Bangkok, Thailand

C.E. 2017

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอดษฎนพนธ :ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลยเขมโก ผวจย :พระครสวรรณวจตร(สมจตตสมจตโต/คมสมบต) ปรญญา :พทธศาสตรดษฎบณฑต(พระพทธศาสนา) คณะกรรมการควบคมดษฎนพนธ :ผศ.ดร.แมชกฤษณารกษาโฉม,อบ.(อภธรรมบณฑต),บศ.๙,(บาลศกษา๙ ประโยค),ศศ.บ.(ภาษาองกฤษ),ศศ.บ.(ภาษาไทย), พธ.ม.(พระพทธศาสนา),พธ.ด.(พระพทธศาสนา) :รศ.ดร.สมทธพลเนตรนมตรป.ธ.๙,พ.ม.,พธ.บ.(ปรชญา), พธ.ม.(พระพทธศาสนา),Ph.D.(Pali&BuddhistStudies) วนสาเรจการศกษา :๒๙กรกฎาคม๒๕๖๐

บทคดยอ ดษฎนพนธเรอง“ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลยเขมโก”มวตถประสงค๓ประการคอ๑)เพอศกษาหลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา๒)เพอศกษาปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลยเขมโกและ๓)เพอศกษาผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลยเขมโกเปนการวจยเชงคณภาพโดยศกษาจากขอมลเอกสารและการสมภาษณเชงลก ผลการวจยพบวาหลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนาคอหลกการทพระพทธเจาและเหลาอรยสาวกไดใชเปนแนวทางในการเผยแผพระพทธศาสนาเพอใหประชาชนดาเนนทางไปสความสขในทางพระพทธศาสนาโดยการใชสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานเปนแนวทางในการปฏบตทาใหพระพทธศาสนารงเรองมาโดยลาดบ ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลยเขมโกนนเพอเรมแรกกอนบวชทานยดการเจรญสมาธเปนแนวทางตอมาทานมโอกาสไดศกษาเพมเตมจากพระธรรมธรราชมหามน(โชดกญาณสทธ)วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎซงเปนรปแบบจากพระมหาสสยาดอประเทศพมาครนตอมาเมอทานไดสรางวดและมสานกในการอบรมสงสอนการปฏบตกรรมฐานทานไดพฒนาแนวทางปฏบตมาเปนแนวทางของทานเองคอพท-โธภาวนา ผลสมฤทธจาการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลยเขมโกพบวาผลสมฤทธ๕ดานคอ๑)ดานศรทธาทาใหบคคลมความศรทธาในพระพทธศาสนาอยางมนคง๒)ดานศลทาใหบคคลเหนอานสงสของการรกษาศล๓)ดานสตะทาใหบคคลตงใจฟงพระธรรมเทศนาปฏบตธรรมและเจรญกรรมฐาน๔)ดานจาคะทาใหบคคลยนดและพงพอใจทจะทาบญบรจาคทาน๕)ดานปญญาทาใหบคคลรและเขาใจหลกธรรมคาสงสอนของพระพทธเจาและนอมไปสการปฏบตดปฏบตชอบ

ข

DissertationTitle :TheMostVenerableSangwarnKhemako’sAchievementin TeachingofKammaṭṭhãna

Researcher :Phrakhrusuwannawijit(SomjitSamacitto/kuomsombat) Degree :DoctorofPhilosophy(BuddhistStudies) DissertationSupervisoryCommittee :Asst.Prof.MacheeKritsanaRaksachom,(AbhidhammaStudies), PāliIX,B.A.(English),B.A.(ThaiLanguage),M.A.(Buddhist Studies),Ph.D.(BuddhistStudies) Asst.Prof.Dr.SamiddhipolNetnimitra,PāliIX,B.A.(Philosophy), M.A.(BuddhistStudies),Ph.D.(Pāli&BuddhistStudies) DateofGraduation :July29,2017

Abstract Thisdissertationentitled‘TheMostVenerableSangwarnKhemako’sAchievementinTeachingofKammaṭṭhãna’hasthreeobjectives:1)tostudythepracticesofKammaṭṭhãnainBuddhistscriptures,2)tostudythemostvenerableSangwarnKhemako’spracticalwaysofKammaṭṭhãna,and3)tostudythemostvenerableSangwarnKhemako’sachievementinteachingofKammaṭṭhãna.Thisisaqualitativeresearchdonebystudyingdocumentariesandin-depthinterview. Inthestudy,itwasfoundthatinBuddhistscripturestheKammaṭṭhãnapracticesbasicallymeanthewaysgivenandobservedbytheBuddhaandnoblefollowerswhiledisseminatingBuddhisminordertoleadpeopletohappinessbymeansofconcentrationandinsightdevelopmentandthosepracticeshavebeenbringingaboutprosperitytoBuddhismrespectively. ThemostvenerableSangwarnKhemako’spracticalwaysofKammaṭṭhãnawasfoundthathehasbeenfollowingtheconcentrationdevelopmentbeforeandafterordinationthroughPhradhammadhĩrarãjamahãmunĩ(Jotakañãṇasiddhi),WatmahãdhãtuyuvarãjarangsaritwhichistraditionallybasedonMahãsĩsayãdaw,UnionofMyanmar,lateron,oncethetemplehadbeenestablishedandthenschoolofmeditationwasfounded,hehimselfcreatedthecertainmeditationtechniquecalled‘Buddho’toteachgeneralpeople. AsfarasthemostvenerableSangwarnKhemako’spracticalwaysofKammaṭṭhãnaisconcerned,itsfivetypesofeffectivenesscanbeclearlyshownasfollows:1)itisthefaith;suchmeditationtechniquehasbeenbringingaboutstrongfaithtopeople,2)itisconcernedwiththeprecept;oncepeoplefollowed,thebenefitsofprecept-observationwerefound,3)itisabouthearing;theproperattention,practiceanddevelopmentofinsightmeditationhavebeengraduallycultivated,4)thegenerosityiscaused;onceproperlyfollowed,peoplewereagreeablymadetodocertaindonation,and5)thewisdomisestablish

ค

ed;thementionedwayofpracticehasbeenmakingmanypeopleunderstandtheBuddha’steachingsandtherebyinspiringthemtodotherightaction.

ง

กตตกรรมประกาศ

ความส าเรจในการศกษาระดบปรญญาดษฎบณฑตครงน เปนความภาคภมใจเพราะมสถาบน คณาจารย เจาหนาทมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และผใหการสนบสนนหลายทาน การทผวจยส าเรจการศกษาในครงนนน เพราะไดรบค าแนะน าจากแหลงความรดงกลาว จงขออนโมทนาในความกรณาของพระพรหมบณฑต อธการบด พระมหาสมบรณ วฑฒกโร,ดร. คณบดบณฑตวทยาลย และไดรบความเมตตากรณาอยางสงจากพระราชปรยตมน (เทยบ สร าโณ) ทไดเชญชวนใหเขามาศกษาตอในมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยในคณะพทธศาสตร สาขาวชาพระพทธศาสนา ขออนโมทนาขอบคณ ผศ.ดร. วฒนนท กนทะเตยน ผศ.ดร. แมชกฤษณา รกษาโฉม ประธานทปรกษา รศ.ดร. สมทธพล เนตรนมตร ผศ.ดร.ธรโชต เกดแกว, พระศรวนยาภรณ, ดร. พระเมธาวนยรส, ผศ.ดร. พระครโกศลศาสนบณฑต, ผศ.ดร. ผศ. รงษ สทนต ผศ.ดร. ประพนธ ศภษร และนอกจากนยงม ผศ.ดร. มนตร สระโรจนานนท พระมหาอดเดช สตวโร, ดร. ดร. อนวต กระสงข ดร.จฑามาศ วารแสงทพย รวมทงคณาจารยทเกยวของผใหค าแนะน าทดมประโยชนในระหวางการศกษา และขออนโมทนาขอบคณในความกรณาของพระมหาธนาวฒ โชตธมโม แมชอารยา ทองโชต นายสงวร ออนสนท นายภพปภพ เทพธาน ดร. นางสาวสรยพร แซเอยบ เจาหนาทบณฑตวทยาลยทกทาน ขออนโมทนาขอบใจ พระมหาณฐพงษ ฐตปญโ (นาคถ า), ดร. และพระเวปลละ เวปลโล (แสงสวาง), ดร. ตลอดจนเพอนๆ นสตปรญญาเอกรนท ๑๓ ทเปนแรงบนดาลใจในความส าเรจครงน และขออนโมทนาญาตโยมสามชกและบานใกลเรอนเคยงทใหการสนบสนนตงแตเรมศกษามาจนบรรลเปาหมายแหงการศกษา ความดและประโยชนของดษฎนพนธเลมน ผวจยขออทศบชาถวายแดพระรตนตรย และขออทศสวนบญกศลนอมถวายเปนอาจรยบชาแดหลวงปสงวาลย เขมโก ผเปนแนวทางเปนแสงสวางในการด าเนนชวตอยางพทธทเรยงงาย เหมาะกบสงคมชาวพทธทกยคทกสมยดวยการสอนกรรมฐานแบบพท-โธดวยสตสมปชญญะ และขอใหบดามารดาครอาจารยผทมคณปการทกทาน พระครสวรรณวจตร (สมจตต คมสมบต) ๓๐ มถนายน ๒๕๖๐

จ

สารบญ เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ ง สารบญ จ สารบญตาราง ซ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ฌ

บทท ๑ บทน า ๑ ๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๔ ๑.๓ ขอบเขตการวจย ๔ ๑.๔ ปญหาทตองการทราบ ๕ ๑.๕ นยามศพททใชเฉพาะในการวจย ๕ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ ๕ ๑.๗ วธด าเนนการวจย ๘ ๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๙

บทท ๒ หลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา ๑๐ ๒.๑ ความหมายกรรมฐาน ๑๐ ๒.๒ ประเภทของกรรมฐาน ๑๓ ๒.๒.๑ สมถภาวนา ๑๓ ๒.๒.๒ วปสสนาภาวนา ๑๕ ๒.๓ มหาสตปฏฐานสตร ๑๖ ๒.๔ การประยกต ๒๘ ๒.๕ วปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ๔๖ ๒.๕.๑ หมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน ๔๗ ๒.๕.๒ หมวดเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๔๘ ๒.๕.๓ หมวดจตตานปสสนาสตปฏฐาน ๔๘ ๒.๕.๔ หมวดธมมานปสสนาสตปฏฐาน ๔๘ ๒.๖ สรปหลกปฏบตกรรมฐานในสมยพทธกาล ๕๐ บทท ๓ ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๕๑ ๓.๑ ประวตหลวงปสงวาลย เขมโกโดยยอ ๕๑ ๓.๒ วตรปฏบตปฏปทาของหลวงปสงวาลย เขมโก ๕๔ ๓.๒.๑ วตรปฏบตดวยการรกษาศลอยางเครงครด ๕๔ ๓.๒.๒ เจรญกายคตาสตภาวนา ๕๔

ฉ

๓.๒.๓ สมาทานธดงควตร ๕๔ ๓.๒.๔ ปฏบตวตร ๑๔ เปนประจ า ๕๔ ๓.๒.๕ วตรอนๆ ทเกยวของ ๕๔ ๓.๓ วธการปฏบตธรรม ๕๔ ๓.๓.๑ พทโธภาวนา ๕๕ ๓.๓.๒ หลกปฏบต ๕๕ ๓.๓.๓ ปฏปทาเกยวกบการปฏบตธรรม ๕๕ ๓.๓.๔ วธการสอนธรรม ๕๖ ๓.๓.๕ กจวตรและปฏปทา ๕๖ ๓.๓.๖ แนวทางปฏบต ๕๗ ๓.๔ แนวการสอนของหลวงปสงวาลย เขมโก ตางจากสตปฏฐานสตร ๕๘ ๓.๔.๑ หลกการและวธการสอนของพระพทธเจา ๕๙ ๓.๔.๒ หลกสตปฏฐาน ๔ ๖๓ ๓.๔.๓ สตปฏฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๖๖ ๓.๕ อานสงสทไดรบจากการสอนกรรมฐาน ๖๙ ๓.๕.๑ ดานศาสนธรรม ๖๙ ๓.๕.๒ ดานศาสนสถาน ๗๔ ๓.๕.๓ ดานศาสนทายาท ๗๔ ๓.๖ สรปปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๗๖ บทท ๔ ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๗๗ ๔.๑ ผลดานศรทธา ๗๗ ๔.๒ ผลดานศล ๘๒ ๔.๓ ผลดานสตะ ๘๖ ๔.๔ ผลดานจาคะ ๘๙ ๔.๕ ผลดานปญญา ๙๑ ๔.๖ สรป ๙๕ ๔.๖.๑ คณคาดานปจเจกชน ๙๕ ๔.๖.๒ คณคาดานสงคม ๙๕ ๔.๖.๓ คณคาดานศาสนา ๙๕

บทท ๕ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ ๙๗ ๕.๑ สรปผลการวจย ๙๗ ๕.๒ ขอเสนอแนะ ๙๘

บรรณานกรม ๑๐๐

ช

ภาคผนวก ๑๐๔ ภาคผนวก ก หนงสอผใหสมภาษณ ๑๐๕ ภาคผนวก ข เครองมอแบบสมภาษณ ๑๒๑ ภาคผนวก ค กลมผใหสมภาษณ ๑๒๙ ภาคผนวก ง รปภาพผใหสมภาษณ ๑๓๑ ภาคผนวก จ ค าใหสมภาษณ ๑๔๐

ประวตผวจย ๑๕๖

ซ

สารบญตาราง ตารางท ๑ สตปฏฐาน ๔ ๑๘ ตารางท ๒ เวทนา ๙ ๑๙ ตารางท ๓ จต ๑๖ ๒๐ ตารางท ๔ นวรณ ๕ ๓๖ ตารางท ๕ อายตนะ ๑๒ ๓๗ ตารางท ๖ โครงสรางสตปฏฐาน ๔ ๔๓ ตารางท ๗ สรปหลกปฏบตกรรมฐานในสมยพทธกาล ๕๐ ตารางท ๘ เปรยบเทยบสตหลวงปสงวาลย เขมโกกบสตปฏฐานสตร ๖๗ ตารางท ๙ สรปปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๗๖ ตารางท ๑๐ สรปผลสมฤทธจากการกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๙๖

ฌ

ค าอธบายสญลกษณและอกษรยอ

ก. อกษรยอชอคมภรพระไตรปฎก อกษรยอในดษฎนพนธฉบบน ใชพระไตรปฎกภาษาบาลฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐ และ พระไตรปฎกภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ อางองโดยระบ เลม/ขอ/หนา หลงคายอชอคมภร เชน ม.อ. (บาล) ๑๔/๓๗๖/๒๖๑ หมายถง สตตนตปฏก มชฌมนกายอปรปณณา-สกปาล (ภาษาบาล) เลมท ๑๔ ขอท ๓๗๖ หนา ๒๖๑, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๗๖/๓๐๕ หมายถง สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) เลมท ๑๔ ขอท ๓๗๖ หนา ๓๐๕ การใชหมายเลขอางองปกรณวเสส จะระบชอคมภร ลาดบเลม/หนา เชน วสทธ. (บาล) ๑/๑๙ หมายถง คมภรวสทธมรรค (ภาษาบาล) ภาคท ๑ หนา ๑๙ ฉบบมหามกฏราชวทยาลย

พระวนยปฎก ว.มหา. (บาล) = วนยปฏก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) ว.ม. (บาล) = วนยปฏก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) ว.จ. (บาล) = วนยปฏก จฬวคคปาล (ภาษาบาล) ว.จ. (ไทย) = วนยปฎก จลวรรค (ภาษาไทย) ว.ป. (ไทย) = วนยปฎก ปรวาร (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก ท.ม. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย ปาฏกวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ม.อ. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ส.ส. (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ส.น. (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย นทานวคคปาล (ภาษาบาล) ส.น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส.ข. (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) ส.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย)

ญ

ส.สฬา. (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) ส.สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) ส.ม. (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย มหาวารวคคปาล (ภาษาบาล) ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) อง.เอกก. (บาล) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ทกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) อง.จตกก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ปญจก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) อง.ฉกก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ฉกกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย) อง.สตตก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย สตตกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.สตตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย) อง.เอกาทสก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย เอกาทสกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.เอกาทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกาทสกนบาต (ภาษาไทย) ข.อ. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ข.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ข.ป. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล) ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ข.อป. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อปทานปาล (ภาษาบาล) ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก อภ.ว. (บาล) = อภธมมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) อภ.ป. (บาล) = อภธมมปฏก ปฏ านปาล (ภาษาบาล) อภ.ป. (ไทย) = อภธรรมปฎก ปฏฐาน (ภาษาไทย)

ปกรณวเสส วสทธ. (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธ. (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย)

ข. ค ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา อางองอรรถกถาฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ภาษาบาล พทธศกราช ๒๕๓๓ และอรรถกถาฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ภาษาไทย พทธศกราช ๒๕๕๒ รปแบบการอางองจะ

ฎ

ขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวย เลม/ขอ/หนา เชน ท.ส.อ.(บาล) ๑/๒๗๖/๔๓ หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏ กถา (ภาษาบาล) เลมท ๑ ขอ ๒๗๖ หนา ๔๓. สวนอรรถกถาพระสตตนตปฎก ภาษาไทย ฉบบมหามกฏราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ รปแบบการอางองจะขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวย เลมท/เลม/ภาค/ตอน/หนา ตวอยางเชน ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๒/๓๐๔ หมายถง พระสตรและอรรถกถาแปล ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลขนธวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) เลมท ๒ ภาคท ๒ หนา ๓๐๔

อรรถกถาพระสตตนตปฎก ท.ส.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏ กถา (ภาษาบาล) ท.ส.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลขนธวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ท.ม.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏ กถา (ภาษาบาล) ท.ม.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏ กถา (ภาษาบาล) ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.เอกก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนปาอฏ กถา (ภาษาบาล) อง.ตก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ตกนปาอฏ กถา (ภาษาบาล) อง.ตก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.จตกก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ จตกกนปาอฏ กถา (ภาษาบาล) อง.จตกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ จตกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.สตตก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ สตตกนปาอฏ กถา (ภาษาบาล) อง.สตตก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ สตตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ป.อ. (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปกาสน ปฏสมภทามคคอฏ กถา (ภาษาบาล) ข.ป.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธรรมปกาสน ปฏสมภทามรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระอภธรรมปฎก อภ.ว.อ. (บาล) = อภธมมปฏก วภงค อฏ สาลนอฏ กถา (ภาษาบาล) อภ.ว.อ. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค อฏฐสาลนอรรถกถา (ภาษาไทย)

ค. ค ายอเกยวกบคมภรฎกา การใชหมายเลขอางองฎกา จะระบชอคมภร ลาดบเลม (ถาม)/ขอ/หนา เชน ท.ม.ฏกา (บาล) ๑/๒๗๕/๓๗๓ หมายถง ทฆนกาย ลนตถปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล) เลม ๑ ขอ ๒๗๕ หนา ๓๗๓, วมต.ฏกา (บาล) ๒/๓๕๑ หมายถง วมตวโนทนฏกา (ภาษาบาล) เลมท ๒ หนา ๓๕๑ ฉบบมหาจฬาฎกา

ฎกาพระสตตนตปฎก ท.ม.ฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล)

ฎกาปกรณวเสส สทธ.ฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑ บทน า

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

พระพทธศาสนาเกดจากการตรสรธรรมของพระพทธเจา เมออายได ๓๕ พรรษา หลงจากทใชระยะเวลาในการคนหาความจรงของชวตเปนเวลา ๖ ป จงรวามนษยตกอยภายใตอ านาจแหงความเกด แก เจบ และตาย ซงลวนเปนบอเกดของความทกข เมอพระองคไดรแจงในความจรงนแลว จงเกดความกรณาตอมวลมนษยดวยกน โดยเรมจากผทมบญคณกอนเชน ดาบสทเปนอาจารยทง ๒ แตทราบขาววาทานทง ๒ ตายจากโลกนไปเสยแลว จงพจารณาเปนล าดบไป ดวยการเสดจไปแสดงธรรมแกปญจวคคยผเคยอปฏฐากในคราวทเคยบ าเพญทกกรกรยาอยนน ดวยการแสดงธรรมจกรซงไดสกขพยานในการรแจงอรยสจคอโกทญญะพราหมณไดดวงตาเหนธรรมในอรยสจแลวจงขอบวชในพระพทธศาสนา ตอมาเมอพระพทธองคไดแสดงอนตตลกขณสตรพราหมณทเหลออก ๔ ทานกไดบรรลธรรมตามล าดบ จากนนอกไมนานกไดสาวกจ านวน ๖๐ รปทเปนพระอรหนต จงไดสงออกไปเผยแผพระศาสนาทงทเปนปรยต ปฏบต และปฏเวธ ทเรยกวา พระสทธรรม ๑ ซงไดตรสสงภกษทงหลายวา “พวกเธอจงเทยวจารกไป เพอประโยชนและเพอความสขแก ชนจ านวนมาก เพออนเคราะหชาวโลก เพอประโยชนเกอกล และความสขแกทวยเทพและมนษย อยาไปโดยทางเดยวกนสองรป จงแสดงธรรมมความงามในเบองตน มความงามทามกลาง และมความงามในทสด”๒ กลาวอกอยางหนงคอ ศล สมาธ และปญญา๓ ในพระสทธรรมดงกลาวน จะกลาวเฉพาะสวนของปฏบตทเรยกวา สมถะและวปสสนาเปนแนวทาง เพราะในยคนนมการสอนเกยวกบสมถะทเรยกวาสมาธกนอยางแพรหลาย สวนวปสสนาเปนหลกค าสอนทแตกตางออกมา ซงเปนลกษณะเดนของพระพทธศาสนาตงแตบดนนมาจนถงบดน เพราะเปนการรแจงเหนจรงในอรยสจ ๔ กลาวคอ ทกขอรยสจ สมทยอรยสจ นโรธอรยสจ และมรรคอรยสจ ซงพระสงฆไดใชเปนหลกสบทอดกนมาจากรนสรนเปนยคๆ ตงแตการสงคายนาครงท ๑ มาจนถงครงท ๓ ในอนเดย จงเกดการเผยแผอยางเปนทางการโดยพระเจาอโศกมหาราชไดจดใหมการสงคายนาขน เมอเสรจแลว จงไดสงพระธรรมทตไปยงประเทศตางๆ อก ๙ สาย ๑ ใน ๙ สายนน มสายของพระโสณะและอตตระไดน ามาเผยแผในสวรรณภม แถบบรเวณประเทศศรลงกาและประเทศไทยเปนตน

ในประเทศไทยคณะสงฆไดแบงออกเปน ๒ คณะคอ คามวาส และอรญญวาส มาตงแตครงกรงสโขทย และไดเปนแบบอยางทางการปกครองคณะสงฆของไทยสบมาจนถงยคกรงรตนโกสนทร ตอมาเมอมตราพระราชบญญตลกษณะปกครองคณะสงฆ รศ. ๑๒๑ (พ.ศ. ๒๔๒๕) ใน ๑

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๑๓, (กรงเทพมหานคร: บรษท เอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๐๕. ๒

ว.ม. (ไทย) ๔/๓๒/๒๗. ๓

ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๑.

๒

รชกาลท ๕ เพราะสงฆฝายอรญญวาสมนอยจงไมสามารถแยกออกจากกนได จงไดใหมการยบรวมกนกบภมภาคนนๆ ท าใหดเหมอนวาอรญญวาสไดรบการยกเลกไปในทางปกครอง แตความจรงแลวยงคงมอยอยางกระจายอยในทวทกภมภาคของประเทศไทย๔

การปฏบตกรรมฐานเปนทรจกกนอยางมากในยคปจจบน มทงทเปนสมถะและวปสสนาซงมทงบรรพชตและคฤหสถเกดความตนตวในการศกษาและปฏบตกนอยางกวางขวาง เกดมส านกปฏบตธรรมกนอยางแพรหลายไปทวทกภมภาคของประเทศไทย ทงยงมการบงคบใหนกศกษาตองเขาอบรมกรรมฐานเปนประจ าทกป เพราะศาสตราจารยนายแพทยประเวส วะสและศาสตราจารยระพ สาครก กลาวเปนใจความตอนหนงไววา “ศลปะแหงการภาวนาดวยการเจรญสตใหเปนผร ผตน ผเบกบาน ในชวตประจ าวน” ๕

การเจรญสตในทางพระพทธศาสนาทปฏบตกนสบมานบ ๒๕๖๐ ป ถาผใดปฏบตยอมประสบผลส าเรจดวยตนเองคอความเปนอสระหลดพนจากความบบคน เขาถงความจรง

เกดความสขอนประณต และเกดความรกมหาศาลตอเพอมนษยและธรรมชาต ท าใหมความเปนอยรวมกนอยางสนตสข ดวยการพฒนาสตในการภาวนา

ส านกทไดรบการยกยองกนอยางแพรหลายในไทยในยคนนคอสายหลวงพอสดธรรมกาย ซงมบทบาทส าคญตอการฟนฟศาสนาดานการปฏบตท าใหเกดศาสนทายาททมคณภาพแกวงการศาสนาคอ หลวงปสงวาลย เขมโก ทานไดรบอทธพลจากกรรมฐานสายนอยพอสมควร จากนนเมออปสมบททานจงไดศกษาคนควาในดานการปฏบตกรรมฐานโดยตรงจากครอาจารยหลายทานโดยเฉพาะพระธรรมธรราชมหามน หรอหลวงพอโชดก าณสทธ เปนตน จนท าใหทานมความรความเขาใจในกรรมฐานเปนอยางมากทงในดานปรยต ปฏบต และปฏเวธ ตลอดจนไดสรางคณประโยชนแกสงคมไทย ในดานสงเสรมคณธรรม จรยธรรม และสนตสขแกประชาชนเปนจ านวนมาก ความส าเรจในผลงานดงกลาวจงท าใหสนใจอยากศกษาในเรองน นอกจากนทานไดมโอกาสไปเรยนตอกบอาจารยหลวงพอเจาคณโชดก (พระธรรมธรราชมหามน) วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ กรงเทพมหานคร เปนเวลา ๔ เดอนเศษ ซงไดรบค ายกยองวาเปนแบบอยางของการปฏบตเครงครดในกรรมฐาน และมครบาอาจารยททานเคารพคอ หลวงปพระมหาทอง โสภโณ หลวงปสงฆ พรหมสโร และหลวงปบดดา ถาวโร ซงหลวงปไดกลาวถงเรองนวา “การเคารพครบาอาจารยใหเคารพใหจรงจงจงจะด”๖ เหลานเปนปฏปทาทสรางความเลอมใสศรทธาใหเกดแกผคนทไดพบเหนและรวาทานเปนผมสนโดษในธรรมขององคพระสมมาสมพทธเจา กหลงไหลกนมาเคารพนบถอทานจนสรางวดวาอารามไดอยางอศจรรยดงทพบจากหลกฐานททานไดไปอยเชน วดทงสามคค เปนวดทหลวงปไดพฒนาขนจนมศาลาเรอบรษทสพรรณพระกมมฏฐาน ๗

กฏ หอสวด

๔

รองศาสตราจารยสเชาวน พลอยชม, “ส านกวปสสนาสายพระอาจารยมน ภรทตโต”, โครงการวจย พทธศาสนศกษา, (ศนยพทธศาสนศกษา: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๘. ๕

เมธโน ภกข (วโมกข), การพฒนาสตในการภาวนา , พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: บรษท ส านกพมพสภา จ ากด, ๒๕๕๒), หนา ๑-๔๐. ๖

คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, (กรงเทพมหานคร: บรษท ศลป สยามบรรจภณฑและการพมพ จ ากด, ๒๕๕๖), หนา ๘๐. ๗

ในวนท ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๗ สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมารเสดจฯ

๓

มนต เพมขนเปนล าดบการเรยนปรยตธรรม ทงนกธรรม อภธรรม กเรมคกคก ลกพระ ลกชเพมขนและมคณภาพจนมชอเสยงในยคตอมา และตอไปกไดสรางวดปาน าตกเขมโก ทดานชาง สพรรณบร เพอใชเปนสถานทฝกอบรมภาวนาและสอนลกศษย เปนตนมา ซงในเรองการสอนกรรมฐานของทานนน ยคแรกมปญหามากมายจากการขดขวางของชาวบานสวนใหญถงขนท ารายทานกม แตในทสดแลวปญหาดงกลาวกสงบลงดวยด ท าใหการเผยแผประสบความส าเรจ หลวงปสงวาลย ไดรบการยอมรบวา เปนพระวปสสนาจารยนกเผยแผพระกมมฏฐานทสรางศรทธาใหแกลกศษยมชอเสยงเชน หลวงพอสนอง แมชบญเรอน โตงบญเตม๘เปนตน การสอนทส าคญคอ มเมตตา โดยทานมไดถอวา “สตรเพศเปนเพศศตรอนตรายตอพรหมจรรย”๙

ซงยงมผลงานทโดดเดนคอ ผาปาชวยชาตและการถวายทองค าหลวงตาบวซงไดรบการยกยองจากหลวงตามหาบว ญาณสมปนโน ในสมยนนดงมใจความวา “หลวงพอสงวาลยเปนหลวงพอทเดนดงมากในคณธรรมนะ กบเรานหลวงพอสงวาลย ทานเปนแขนซาย เราเปนแขนขวา ในการชวยชาตคราวน หลวงพอสงวาลยเปนแขนซาย ชวยกน เราเปนแขนขวา พาน าทานกาวเดนตาม ถาเปนหลวงพอสงวาลยแลวไมคอย ขดของนะเรา ทานวาอะไรๆ มาน เรายอมรบหมดเพราะสวนใหญลงกน อยางปลกยอยลม ไปตามหมดเลย หลวงพอสงวาลกบเราเปนเหมอนอวยวะเดยวกนเปนแขนซายแขนขวา”๑๐ ในประวตของหลวงปนนทานมจดดอยอยในตวมาแตเกดความเปนคนขโรค๑๑ อานหนงสอไมออก๑๒

เพราะไมไดเรยนหนงสอเปนตน สวนจดเดนของทานมหลายอยางดวยกนคอ เกดมาในตระกลเศรษฐ มพอแมด มภรรยาด มอาจารยด มความศรทธาอยางแนวแนตอพระพทธศาสนาด มศลาจารวตรด มปฏปทาดดงใจความตอนหนงวา “นกปฏบตจะทอดทงการปฏบตไมได จนกวาจะหมดลมหายใจ”๑๓

ถอธดงคเชน ฉนอาหารหนเดยว ในบาตร และอยปาชาเปนวตร๑๔ สรางคนดง

ใจความวา “ไมชงวงเขาบาน ศรทธาไมศรทธาไมงอ...ความเปนพระสงฆ ทรงพระวนยนน ตองปลกศรทธา...พระด ถอศลด สมาธด พระวนยด ปญญาด”๑๕

สรางวดดงใจความวา “การสรางวด เรารวาเราไมตกนรกแลว พวกคณอยาตามอยากเลย ตายไปตกนรกไมมใครชวยได”๑๖

และยงพบหลกฐานกลาวถงปาฏหารยด ๆ ของทาน ดงใจความวา “บารมของหลวงปถกคนพบทงดานบญฤทธและอทธฤทธมากมายใหปรากฏแกผใกลชดและเคารพกราบไหวทานอยางไรขอกงขา”๑๗

ปญญาด ดง

๘

คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๘๑. ๙

คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๗๑. ๑๐

เรองเดยวกน, หนา ๑๐๙. ๑๑

ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ฉบบท ๔๑ ปท ๓ เดอน กนยายน (ฉบบ หลง) ๒๕๒๗ : ๑๓. ๑๒

ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ๒๕๒๗ : ๒๕-๒๖. ๑๓

คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๖๗. ๑๔

ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ๒๕๒๗ : ๒๒-๒๓. ๑๕

คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๘๗. ๑๖

เรองเดยวกน, หนา ๗๐. ๑๗

เรองเดยวกน, หนา ๖๘.

๔

ใจความในพระธรรมเทศนาททานแสดงแกศษยเรองการสรางความสขทถกตองวา “เบองตนทานกสอนใหมศล ...เปนคนงามในเบองตน แลวใหมการฝกอบรมจตใจใหสงบ...เปนคนงามในทามกลาง ตอมาใหมสตสมปชญญะรเทาทนการปรงแตงของสงขารอนเปนปญญา...เปนคนงามในทสด”๑๘ จากทกลาวมาจะสรปเพอใหเกดความชดเจนคอ ทานเปนฆราวาสทปวยเปนโรค ไดมาพบกบหลกธรรมในพระพทธศาสนาทเรยกวา “ธรรมโอสถ”๑๙

กลาวคอเมอครงททานเรยนกรรมฐานกบพระมหาทอง โดยใหก าหนดลมหายใจเขา-ออก ทเรยกวา อานาปานสต ซงทานไดพจารณาตามค าสอนของพระพทธเจาทสอนในสตปฏฐาน ๔ ไดแก กาย เวทนา จต และธรรม หลงจากนนไมนานทานกไดออกบวชดวยศรทธา มาปฏบตธรรมกบครอาจารย อยปาชาเปนวตร ปฏบตขดเกลากเลส หลงจากประสบความส าเรจในการปฏบตจนมความเชอมนดแลว กออกเผยแผพระพทธศาสนาสรางความศรทธาดวยรปแบบตาง ๆ เนนการสอนกรรมฐานตลอดชวต ดงค ากลาวทวา “หลวงพอสงวาลย ทานเปนผกลาตายถวายชวตเพอพทธบชา ธรรมบชา สงฆบชา ดวยใจจรง”๒๐ ผวจยไดสนใจศกษาในเรองนเพราะมเหตผลคออยากรจกหลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก และผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เพอเปนขอมลส าหรบการศกษาวจยของสาธชนสบไป

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๑.๒.๑ เพอศกษาหลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา ๑.๒.๒ เพอศกษาปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๑.๒.๓ เพอผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

๑.๓ ขอบเขตการวจย การศกษาน ไดศกษาเฉพาะกรณ (Case Study) ของการสอนกรรมของหลวงปสงวาลย เขมโก วดทงสามคคธรรม ต าบลหนองผกนาก อ าเภอสามชก จงหวดสพรรณบร ๑.๓.๑ ขอบเขตดานเนอหา (๑) หลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา (๒) ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก (๓) ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๑.๓.๒ ขอบเขตดานประชากร การเลอกบคคลผใหสมภาษณ หรอผใหขอมลหลก ในการศกษาครงน ผทเปนเปาหมายในการใหขอมลจากบคคลทเกยวของจ านวน ๑๕ รป/คน ไดแก ๑. พระสงฆาธการในชนระดบปกครอง ซงอยในพนททหลวงปสงวาลย เขมโกอาศยอยจ านวน ๓ รป ไดแก เจาคณะอ าเภอ เจาคณะต าบล และเจาอาวาสรปปจจบน ๒. พระภกษและสามเณรทอยในพนทปกครอง ๒ รป ๑๘

คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๑๗๑. ๑๙

ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ๒๕๒๗ : ๑๕. ๒๐

ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ๒๕๒๗ : ๒๕.

๕

๓. แมชทเปนศษยเคยปฏบตกรรมฐานกบหลวงปสงวาลย เขมโก จ านวน ๕ คน ๔. อบาสกและอบาสกาทปฏบตธรรมในวดทงสามคคธรรมจ านวน ๕ คน

๑.๔ ปญหาทตองการทราบ

๑.๔.๑ หลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนาเปนอยางไร ๑.๔.๒ ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนอยางไร ๑.๔.๓ ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนอยางไร

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ในการวจยน มศพททใชในการวจย ดงน หลกปฏบตกรรมฐาน หมายถง สมถะโดยใชภาวนาแบบพท-โธ และวปสสนาภม ๖ และโดยใชหลกสตปฏฐาน ๔ ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐาน หมายถง ความมงมนทแนวแนในศล ทเนนเปนพเศษคอเรองการไมจบปจจย ในสมถกรรมฐานใชพท-โธภาวนา และ ธดงควตร คอการอยปาชาเปนวตร บณฑบาตร การใชผาบงสกลจวร และสตปฏฐาน เนนการสรางปญญา ดวยการแสดงธรรมเพอใหเกดปญญาในการใหทานรกษาศล ตลอดจนน าไปสการประพฤตปฏบตธรรมตอไป ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐาน หมายถง การศกษา ๖ ประเดนหลกคอ (๑) ผลดานศรทธา (๒) ผลดานศล (๓) ผลดานสตะ (๔) ผลดานจาคะ (๕) ผลดานปญญา และ(๖) ผลดานคณคาทเกดจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

๑.๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ

๑.๖.๑ เอกสารทเกยวของ ทนพนธ นาคะตะ กลาววา พระสงฆเปนตวแทนของสถาบนพระศาสนาทมอยคกบสงคมไทยมาตลอด มอทธพลตอการกระตนหรอแนะน าใหเกดกจกรรมในสงคมและกอใหเกดการเปลยนแปลงตางๆ ไดมาก ดงนนพระสงฆจงมความส าคญยง ตงแตอดตจนถงปจจบนจะพบไดวา พระสงฆมความสมพนธใกลชดกบชาวบาน มหนาทส าคญในการชน าการด าเนนชวตทงทางดานศลธรรมจรรยากจกรรมทางโลก นอกจากจะเปนทพงทางดานจตใจและเปนสถาบนทเอออ านวยบรการทางศาสนาแลวยงท าหนาทใหบรการอนๆ เพอสรางบรณาการในชมชน นอกจากนนวดยงเปนศนยพธกรรมทางประเพณทส าคญซงไมเปนทพงทางจตใจเทานน แตยงเปนศนยรวมดานนนทนาการอกดวย เรองนนมกไดรบความรวมมอและความชวยเหลอจากชาวบานอยางมจตศรทธาและสามารถประสบความส าเรจไดโดยงายและเสยคาใชจายนอย๒๑ พนจ ลาภธนานนท กลาววา บทบาทพระสงฆเปนบทบาทในดานใหความรพฒนาจตใจแกชมชน การสงเสรมใหการศกษา การพฒนาชมชนในทองถน บทบาทการเผยแผธรรม๒๒

๒๑

ทนพนธ นาคะตะ, พระพทธศาสนากบสงคมไทย, (กรงเทพมหานคร: สหธรรมก, ๒๕๓๙), หนา ๕.

๒๒ พนจ ลาภธนานนท, บทบาทพระสงฆในงานพฒนาชนบท , (สถาบนวจยสงคม : จฬาลงกรณ-

มหาวทยาลย, ๒๕๒๙), หนา ๓๘.

๖

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดอธบายไววา พทธศาสนาสอนมนษย ใหหวงผลส าเรจจากการลงมอกระท าความเพยรพยายามตามเหตตามผล การมวหวงผลจากการออนวอนขอความชวยเหลอจากอ านาจดลบลดาล อาจท าใหกลายเปนคนมนสยเฉอยชา ชอบงอมองอเทา และการหวงพงอ านาจสงศกดสทธใหดลบนดาลในสงตนปรารถนาใหนน เปนการพงสงภายนอก ท าใหชวตขนตรงตอผอน เปนเหตใหตนเองเปนคนขาดประสทธภาพ ขาดอ านาจและขาดความมนใจในตนเอง ขดตอหลกการพนฐานของพระพทธศาสนา ทสอนใหพงตนเอง สอนใหท าตนใหเปนทพงได๒๓ พระครสภาจารวฒน ไดกลาวถงบทบาทของพระสงฆ ทมความส าคญตอวถการด ารงชวตแบบพงพาตนเองของชาวบานในสงคมชนบทไทย จงสรปไดวา พระสงฆเปนศนยรวมจตใจของชาวบาน เปนทพงทางใจของชาวบาน หากพระสงฆเขาไปรวมพฒนาแกไขปญหากจะมสวนชวยชาวบานไดมากเพราะทนเดมทางพทธศาสนามอย คอ พระพทธศาสนาหยงลกลงในสงคมไทยมานานและมอทธพลตอวฒนธรรม วถชวตความเปนอยของคนไทย พระสงฆเปนผทชาวบานใหความเคารพศรทธา แมปจจบนพระสงฆจะประพฤตตวออกนอกกรอบพระธรรมวนยไปบาง แตชาวบานโดยเฉพาะในภาคอสานกยงใหความเคารพกรอบไหวอยเชนเดม๒๔ ประเวศ วะส กลาววา การพงตนเอง เปนหลกการทส าคญ ในทางพระพทธศาสนา เปนหลกการทปฏเสธการพงพงสงภายนอกตวเอง แตคนไทยเรานนอยในระบบอปถมภมาเสยจนเคยชนจงเปนเหตใหมนสยชอบพงพง ฉะนนจงกลายเปนคนออนแอ การทจะท าใหสงคมพนวกฤตตองท าใหคนเปลยนวธคดใหม คอใหเปลยนจากวธคดพงคนอนมาเปนการคดพงตนเอง๒๕ พนจ ลาภธนานนท ศกษาพระสงฆในชนบทอสานกบการพฒนาตามหลกการพงตนเอง ไดพบวา บทบาทในการพฒนาของพระสงฆม ๓ อยางคอ (๑) บทบาทผน าการพฒนา (๒) บทบาทผประสาน ทงโดยทางตรงและทางออม (๓) บทบาทเปนพเลยงสนบสนนการพฒนาในหมบาน โดยมชาวบานเปนผมสวนรวมในการพฒนาตน ทงในดานการคดโครงการ การปฏบตงานพฒนาและรวมกนรบผดชอบตดตามผลงานพฒนา๒๖ พระครกลยาสทธ วฒน (สนาม กลยาณธมโม) ในหนง สอ “เอตทคคะในทางพระพทธศาสนา” โดยมเนอหาสรปความไดวา รวบรวมประวตของภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ผทไดรบยกยองในต าแหนงเอตทคคะในทางพระพทธศาสนาจากพระสมมาสมพระพทธเจา จากการหนงสอเลมนพบวา ภกษมพระรฐบาลเถระเปนผเลศดานบวชดวยศรทธา ภกษณมพระมหาสงคาลมาตาเถรผเลศดานพนจากกเลสดวยศรทธา อบาสกมสรมพฏฐเศรษฐเปนผเลศดานความเลอมใสอยาง

๒๓

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราช- วทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๔๖๔, ๙๑๗. ๒๔

พระครสภาจารวฒน, บทบาทพระสงฆชนบททามกลางวกฤต, (กรงเทพมหานคร: บรษท เคลด ไทย จ ากด, ๒๕๔๒), หนา ๙. ๒๕

ประเวศ วส, เศรษฐกจพอเพยงและประชาสงคม, (กรงเทพมหานคร: หมอชาวบาน, ๒๕๔๒), หนา ๒๓-๒๔. ๒๖

พนจ ลาภธนานนท, บทบาทพระสงฆในงานพฒนาชนบท , (สถาบนวจยสงคม: จฬาลงกรณ- มหาวทยาลย, ๒๕๒๙), หนา ๑๓๑.

๗

มนคง และอบาสกานางกาตยานเปนผเลศดานความเลอมใสมนคง๒๗ ด ารงค ภระยา ในนตยสารโลกทพยกลาวถงพระอาจารยสงวาลย เขมโก กลาวถงชวประวตของหลวงปสงวาลย ตงแตวยเดกไปจนอปสมบทในพระพทธศาสนาและกอตงส านกกรรมฐานส าหรบอบรมเผยแผหลกค าสอนตามแนวทางของหลวงปสงวาลย๒๘ คณะศษยานศษย กลาวถงชวประวตหลวงปสงวาลย เขมโก พบวา ทานเรยนกรรมฐานกบครบาอาจารยหลายทาน การเจรญพรหมวหารธรรม การแสดงออกในศลาจารวตร การประพฤตปฏบตตามครอาจารย การสรางปฏหารย การท าบญใหทาน การจารกสประเทศอนเดย โครงการผาปาชวยชาต การถวายทองค า สถานวทยกระจายเสยงธรรมเพอประชาชน พระธรรมเทศนา คณธรรมจรยธรรมของหลวงปสงวาลย เขมโก๒๙ จากเอกสารดงกลาว สรปเปนหลกการซงงานวจยน จะไดน าเอาแนวทางทไดคอ บทบาทของพระสงฆทมผลตอการพฒนาตน พฒนาคน พฒนาสงคม พฒนาเศรษฐกจดวยการเปนอยทเรยบงายสมถะอนน าไปสการสรางศรทธาใหเกดโดยอาศยศาสนบคคล ศาสนวตถ ศาสนธรรม และศาสนประเพณ ตามทไดปรากฏพบในประวตของหลวงปสงวาลย เขมโก ๑.๖.๒ รายงานวจยทเกยวของ พระมหาอาคม สมงคโล (คณสถต) ไดศกษาหลกการเจรญจตรารกขกมมฏฐานในคมภรพทธศาสนาเถรวาท พบกมมฏฐาน ๔ ซงมชออกอยางหนงวา สพพตถกกมมฏฐาน กรรมฐานทง ๔ นมกพบในหลกพทธธรรมขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาเปนประจ าสวนมากจะอยในกจวตร คอ (๑) พทธานสสต (๒) อสภกมมฏฐาน (๓) มรณานสสต และ (๔) เจรญเมตตา๓๐ พระมหาภมชาย อคคปญโ (มกรพนธ) ไดท าวทยานพนธเรองกระบวนการพฒนาศรทธาและปญญาของพระนวกะดวยหลกสตรการอบรมพระนวกะของคณะสงฆไทย ใจความวา ศรทธาเปนธรรมชาตทตงมน เมอเกดขนจะท าใหใจมความผองใส เปนคณธรรมในการพฒนาไปส พระนพพาน บนพนฐานของการพฒนาตนตามหลกไตรสกขา ท าใหเจรญดวยกศลธรรมอนๆ สวนผครองเรอน ศรทธาเปนคณธรรมทสรางแรงบนดาลใจในการด าเนนชวตใหอยในศล มทฎฐทเปนประโยชนตอสวนรวม ดงนน ศรทธาสามารถเปนแรงบนดาลใจใหคนกระท าความดหรอความชวได๓๑ สโรชา คณาธปพงษ ไดท าสารนพนธเรอง การศกษาวเคราะหพฒนาการของศรทธาในพระพทธศาสนา สรปใจความไดวา พระพทธศาสนาทง ๓ นกายใหความเชอมนตอตถาคตโพธศรทธา

๒๗

พระครกลยาสทธวฒน (สมาน กลยาณธมโม), เอตทคคะในทางพระพทธศาสนา , พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: บรษทสหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๔), หนา ๑๒๒. ๒๘

ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ๒๕๒๗ : ๘-๓๖. ๒๙

คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๗๑. ๓๐

พระมหาอาคม สมงคโล (คณสถต), “ศกษาหลกการเจรญจตรารกขกมมฏฐานในคมภรพทธศาสนา เถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๔), หนา ๒๕. ๓๑

พระมหาภมชาย อคคปญโ (มกรพนธ), กระบวนการพฒนาศรทธาและปญญาของพระนวกะดวย หลกสตรการอบรมพระนวกะของคณะสงฆคณะสงฆไทย, วทยานพนธพทธศาสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘), หนา ๒๗๐,

๘

เชนเดยวกน โดยนกายเถรวาทเชอมนตอการตรสรของพระองคในแงทวา พระพทธเจาเปนตนแบบของมนษยในการพฒนาศกยภาพตนจนบรรลสจธรรมสงสด นกายมหายานศรทธาตอการตรสรของพระองคในความเชอทวามนษยและสรรพสงเปนพทธภาวะ และศกยภาพทจะบรรลถงพทธภาวะนน แตนกายเซนจะใหความเชอมนในศกยภาพของตนเองทจะเขาสพทธภาวะหรอเกดการรแจงได พฒนาของศรทธานมอทธพลตอแนวคดส าคญทท าใหเกดเปนลกษณะเฉพาะของแตละนกาย แนวทางการปฏบต มรรควธ ตลอดจนเปาหมายสงสด ดงนน ศรทธาจงมอทธพลทแตกตางกนไป๓๒ พระครปลดศภชย ปรชาโน (ฉตรค) ไดศกษาวจยเรองศกษาอธโมกขในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ พบวา เมอปฏบตสตปฏฐานจนเกดวปสสนาในระดบออน ๆ จะพบอธโมกข คอ ความตดสนใจเชอในสภาวธรรมวเศษเชน มแสงสวางเปนตน๓๓ พระมหาชยพร จนทว โส (จนวงษ) ไดศกษาศรทธาในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ พบวา ศรทธากบอธโมกขกมลกษณะคลายกน กลาวโดยสภาวะมลกษณะ เชอมนในคณความด มศล สมาธ และปญญา พฒนาไปสความพนทกข กลาวคอเปนพระอรยะ ผหลดพนดวยศรทธา ศรทธาดงกลาวตองมปญญาดวย๓๔ ส าหรบปฏปทาของหลวงปสงวาลย เขมโก ตงแตทานไดสนใจในการปฏบตธรรมเมอคราวไดศกษากรรมฐานกบแมชจนตนา ซงเปนศษยของหลวงพอสดวดปากน าภาษเจรญ๓๕ กอนททานจะไดมาบวชปฏบตกบพระอาจารยในยคตอมา สรปวา จากงานวจยในระดบดษฎบณฑตทงหมดทกลาวมา ท าใหผวจยไดคนพบแนวทางของการศกษาวจยในครงนคอ (๑) หลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา และ (๒) ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ซงจะน าไปสผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

๑.๗ วธด าเนนการวจย

งานวจยเรอง ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนงานวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) ไดออกแบบในลกษณะเชงเอกสาร (Documentary Research) และการสมภาษณเชงลก (In-depth Interview) แบบมโครงสราง โดยผวจยไดแบงวธด าเนนการวจยเปน ๔ ขนตอน มรายละเอยดดงน

๓๒

สโรชา คณาธปพงษ, การศกษาวเคราะหพฒนาการของศรทธาในพระพทธศาสนา, สารนพนธพทธ ศาสตรดษฎบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๘๓, ๓๓

พระครปลดศภชย ปรชาโน (ฉตรค), “ศกษาอธโมกข ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลก สตปฏฐาน ๔”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนา ๓๙. ๓๔

พระมหาชยพร จนทว โส (จนวงษ), “ศกษาศรทธาในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕), หนา ๙. ๓๕

ทพพเทพ ยทธธนอมพร และชตาพณฐ สายทองวรตน, ศษยวดพระบรมธาตแกงสรอย, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: บรษท รงเรองวรยะพฒนาโรงพมพ จ ากด, ๒๕๕๘), หนา ๑๑.

๙

ขนตอนท ๑ ศกษาวธการปฏบตกรรมฐานในสมยพทธกาล ผวจยไดศกษาจากการรวบรวมเอกสารตาง ๆ โดยใชเอกสารอางองจากแหลงปฐมภม (Primary Sources) ไดแก พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณมหาวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ อรรถกถา ฎกา และปกรณ วเสส ทเกยวของกบหลกปฏบตกรรมฐาน ขนตอนท ๒ ศกษาปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐาของหลวงปสงวาลย เขมโก ผวจยไดศกษาจากการจากการรวบรวมจากเอกสารตาง ๆ โดยการใชเอกสารอางองจากแหลงทตยภม (Secondary Sources) ไดแก หนงสอชวประวตและคตธรรม ตลอดจนถงผลงานในดานตาง ๆ ของหลวงปสงวาลย เขมโก ทพมพแจกแกผปฏบตธรรม เอกสารสงพมพ งานวจย และขอมลจากสออเลกทรอนกสตาง ๆ (Internet) ทเกยวของ ขนตอนท ๓ ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ผวจยไดสรางแบบสมภาษณทมความสมพนธตอหลวงปสงวาลย เขมโก โดยสมภาษณกบพระสงฆและประชาชนทก าหนดไวจ านวน ๑๕ รป/คน คอ พระเถรานเถระจ านวน ๕ รป แมชจ านวน ๕ คน และอบาสกอบาสกาจ านวน ๕ คน ดวยการใชขอมลจากขนตอนท ๑ และขนตอนท ๒ และเปนแบบสอบถาม หลงจากนนผวจยจะขอเขาสมภาษณเชงลกกบบคคลทก าหนดไวทงหมด (In-depth Interview) อปกรณทใชในการสมภาษณไดแก วดทศน (VDO) ใชในการบนทกภาพและเสยง และสมดบนทก เมอสมภาษณเสรจเรยบรอยแลว ผวจยกจะน าเอาผลจากเอกสารและจากการสมภาษณมาสรป เพอน าไปวเคราะหผลในการวจย โดยเนนเนอหาไปท รปแบบ แนวทาง หลกธรรมทางพระพทธศาสนา และการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ขนตอนท ๔ น าเสนอผลการวจยและขอเสนอแนะในการท าวจยครงตอไป

๑.๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑.๘.๑ ท าใหทราบถง หลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา ๑.๘.๒ ท าใหทราบถง ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๑.๘.๓ ท าใหทราบถง ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

บทท ๒ หลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา

ในการวจยครงน ผศกษาไดก าหนดประเดนของการวจยคอ ศกษาความหมายของกรรมฐาน ศกษามหาสตปฏฐานสตร ศกษาการประยกตใช และสรปวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ตามทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท เพอใหสอดคลองกบวตถประสงค ดงน

๒.๑ ความหมายกรรมฐาน ค าวา กมมฏ าน ประกอบดวยค า ๒ ค า คอ กมม+ าน ในคมภรอภธานวรรณนา ทานไดแสดงรปวเคราะหไววา กมม มาจาก กร ธาต กรเณ ใชในความหมายวากระท า รมม ลงรมมปจจย แปลวา การกระท า การงาน กรรม วเคราะหวา กรณ กมม การกระท าชอวากรรม อกอยางหนง วเคราะหวา กรยเตต วา กมม กรรมทบคคลกระท าชอวากรรม๑

ทานไดอธบายฐานศพทวา าน มาจาก า ธาต คตนวตตมห ใชในความหมายวา เหต ปจจย หยด ยน ทตง ลง ย ปจจย วเคราะหวา ตฏ ต ผลเมตถาต าน เหตอนเปนทตงของผลชอวาฐานะ อาเทศยเปนอน ลบ อ๒ ดงตวอยางจากคมภรวา ต านนต ต การณ ค าวา ต าน คอ เหตนน๓

พระธรรมปาลไดกลาวความหมายแหงกมมฏฐานไววา โยคกมมสส ปวตตฏ านตาย ภาวนาย อารมมณ กมมฏ านนต วจจตต อาห “กมมฏ านสงขาต โคจรนต”๔ กมมฏฐานคอ อารมณแหงการเจรญภาวนาอนเปนฐานการด าเนนไปแหงการประกอบความเพยร กมมฏ านนต…โยคกมมสส ปตฏ านตาย กมมฏ าน .๕ กมมฏฐาน หมายถงฐานะเปนทตงแหงการประกอบความเพยร กมมฏ านนต วปสสนากมมฏ าน ...กมมฏ านนต สมถวปสสนากมมฏ าน ๖ กมมฏฐานคอ วปสสนากมมฏฐาน อกอยางหนง กมมฏฐาน คอ สมถวปสสนากมมฏฐาน พระเถระชาวพมาผรจนาอภนวสลขนธวรรคฎกา ไดอธบายขยายความวา “วจจมานโยคกมมสส ปวตตฏ านตาย ภาวนาย อารมมณ กมมฏ าน , ตเทว ภาวนาย วสยภาวโต โคจรนต อาห “กมมฏ านสงขาต โคจรนต”๗

กมมฏฐานคอ อารมณแหงการเจรญภาวนาอนเปนฐานการด าเนนไปแหงการประกอบความเพยรดงกลาว กมมฏฐานนนเปนอารมณ โดยอาศยการเจรญภาวนา พระสมงคลสาม ชาวสงหล ผรจนาคมภรอภธมมตถวภาวนฎกา ไดอธบายวปสสนากมมฏฐานวา อนจจาทวเสน ววธากาเรน ปสสตต วปสสนา, อนจจานปสสนาทกา ภาวนาปญ า.

๑ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒), หนา ๙๑๖. ๒ พระมหาสมปอง มทโต, คมภรอภธานวรรณนา, หนา ๑๔๑. ๓ อง.จตกก.อ. (บาล) ๒/๔๑๔. ๔ ท.ส.ฏกา (บาล) ๑/๒๙๘, ม.ม.ฏกา (บาล) ๑/๔๔๓. ๕ ม.ม.ฏกา (บาล) ๑๒๑/๗๖. ๖ ส .สฬา.ฏกา (บาล) ๙๙-๑๐๐/๓๖๐. ๗ ท.ส.อภนวฏกา (บาล) ๑/๒๑๔/๑๐๓.

๑๑ ตสสา กมมฏ าน , สาเยว วา กมมฏ านนต วปสสนา กมมฏ าน .๘ การปฏบตทเหนโดยอาการตางๆ ดวยอ านาจความไมเทยงเปนตน ชอวาวปสสนา ไดแกปญญาในการเจรญภาวนาทพจารณาเหนความไมเทยงเปนตน ทตงแหงวปสสนานน อกอยางหนง กมมฏฐาน คอวปสสนา ชอวา วปสสนากมมฏฐาน พระญาณกตต ชาวพงครฐ ผรจนาคมภรอภธมมตถวภาวนโยชนา ไดอธบายสมถะวปสสนาและกมมฏฐานไววา นวรเณ สเมตต สมโถ...ววเธนากาเรน ปสสตต วปสสนา, ภาวนา...ภาเวต กสลธมเม วฑเฒต เอตาห ธมมชาตห ปคคโลต ภาวนา... าต กมม เอตถ อารมมเณต าน ...กมมสส าน กมมฏ าน ...กมมสส โยคกมมสส าน การณ กมมฏ าน ...สมโถ จ วปสสนา จ สมถวปสสนา.๙ สภาวะทยงนวรณทงหลายใหสงบระงบไป ชอวาสมถะ ธรรมชาตทเหนโดยอาการตางๆ ชอวาวปสสนา ไดแกการเจรญภาวนา บคคลยอมยงกศลธรรมทงหลายใหเจรญ คอใหพฒนา ดวยธรรมชาตทงหลายเหลาน เหตนน ธรรมชาตนจงชอวาภาวนา การงานยอมตงอยในอารมณน เหตนน อารมณนน ชอวาฐานะ เปนทตงแหงอารมณ ฐานะแหงการงาน ชอวากมมฏฐาน ฐานะ คอ การณะ (เหต) แหงการกระท า คอ การกระท าความเพยร ชอวากมมฏฐาน สมถะดวยวปสสนาดวย ชอวา สมถะและวปสสนา พระเลตสยาดอไดกลาวความหมายแหงกมมฏฐานไววา กเลเส อญเญป วา วตกกาทโย โอฬารกธมเม สเมตต สมโถ. ตถา ปวตโต เอกคคตาสงขาโต สมาธ.๑๐

แปลวา สมถะ คอ คณธรรมอนระงบกเลสหรอธรรมหยาบอยางอนมวตกเปนตน หมายถงสมาธทเรยกวา เอกคคตา วเสเสน ปสสนต เอตายาต วปสสนา. อนจจานปสสนาทกา ภาวนาปญ า. ตาย ห โยคโน ขนเธส โลกยมหาชเนน ปสสต อตถปรสาทก นจจสขาทกญจ อตกกมตวา วเสเสน อนจจาทกเมว ปสสนต.๑๑ แปลวา วปสสนา คอ ปญญารแจงไตรลกษณ หมายถง ภาวนาปญญามการหยงเหนความไมเทยงเปนตน โดยแทจรงแลว วปสสนาท าใหผปฏบตรแจงความไมเทยงเปนตน ลวงพนความเปนสตรเปนบรษความเทยงและความสขเปนตน ซงมหาชนในโลกรเหนกนในขนธทงหลาย ภาเวตพพาต ภาวนา. ภาเวนต วา จตตสนตาน เอตาหต ภาวนา แปลวา ภาวนา คอ ธรรมทบคคลควรอบรม อกนยหนง ภาวนา คอ ธรรมเปนเครองอบรมกระแสจต ความหมายแหงกรรมฐาน มไดหมายถงเพยงการปฏบตทางจตอยางเดยว แตหมายถงการกระท าทเกยวของดวย ดงขอความทพระอรรถกถาจารยกลาวถงเรองทภกษผจะปฏบตกรรมฐานไดด าเนนการตามขนตอนตางๆ พอสรปความไดวา เตน ภกขนา อาจรย อปสงกมตวา ปญจสนธก กมมฏ าน อคคเหตพพ . ตตรมา ปญจ สนธโย อคคโห ปรปจฉา อปฏ าน อปปนา ลกขณ . ภกษนน พงเขาไปหาพระอาจารย เรยนกรรมฐานมสนธ ๕

เหลาน คอ (๑) อคคหะ การเรยน (๒) ปรปจฉา การสอบถาม (๓) อปฏฐานะ ความปรากฏ (๔) อปปนา

ความแนนแฟน (๕) ลกษณะ ความก าหนดหมาย๑๒ จากขอความน พระฎกาจารยไดอธบายความหมาย

แหงกรรมฐานวา ปญจสนธก กมมฏ านนต เอตถ ฌานมป นมตตมป ตทตถโชตกาป ปรยตต อธ

๘ วภาวนฏกา (บาล) ๔๓/๓๓๓. ๙ อภ.ว.โย. (บาล) ๓/๔๕๐-๔๕๔. ๑๐ ปรมตถ.ฏกา (บาล) ๑๗๐/๓๙๐. ๑๑ ปรมตถ.ฏกา (บาล) ๑๗๐/๓๙๐. ๑๒ ว.มหา.อ. (บาล) ๑/๔๕๕, ว.มหา.อ. (ไทย) ๑/๒/๓๕๓.

๑๒ กมมฏ าน นาม แปลวา ในค าวา กรรมฐานมสนธ ๕ น ฌานกด นมต(ในฌาน)กด ปรยตทสองความแหงกรรมฐานนนกด ชอวา กรรมฐานในทน ค าวา กมมฏ าน มปรากฏในคมภรพระไตรปฎก ๒ สตร หมายถงฐานะแหงการงาน เปนการงานทางกาย ดงถอยค าสนทนาระหวางพระพทธเจากบสภมาณพ ซงใชค าวา “ฆราวาสกมมฏ าน ปพพชชากมมฏ าน ”๑๓

แปลวา “ฐานะแหงการงานในการครองเรอน ฐานะแหงการงานในการบรรพชา” การงานในการบรรพชานนมไดหมายถงการปฏบตกรรมฐานทางใจ ค าวา กมมฏ าน ปรากฏในสภสตร ๒๒ ค า เปนค าทสมาสกบค าอนบาง เปนค าเดยวโดดบาง พระอรรถกถาจารยอธบายการงานในการครองเรอนวา ฆราวาสกมมฏ านน ต

ฆราวาสกมม …วณชชกมมฏ าน แปลวา ฐานะแหงการงานในการครองเรอน คอการงานในการอยครองเรอน ... เชน การคาขาย และอธบายฐานะแหงการงานในการบรรพชา พอสรปความไดวา สเลส อปรปรการโน อเนสนาย ยตตสส ปพพชชากมมฏ าน ๑๔

แปลวา “ฐานะแหงการงานในการบรรพชาของภกษผไมกระท าศลใหบรบรณ ประกอบการแสวงหาทไมเหมาะสม” จากขอความน แมแตพระอรรถกถาจารย ทานกหมายถงเพยงการรกษาศล อนเปนขอประพฤตประจ าของบรรพชต การรกษาศลเปนการงานทางกายกบวาจา และการแสวงหาปจจย ๔ คอ จวร บณฑบาต เสนาสนะ เภสช มาบรโภค ถาแสวงหาในทางไมเหมาะสม จดเปนผเสยอาจาระ เปนการงานทางกาย เชนกน เตนห ตว วจฉ เทว ธมเม อตตร ภาเวห สมถญจ วปสสนญจ อเม โข เต วจฉ เทว ธมมา อตตร ภาวตา สมโถ จ วปสสนา จ อเนกธาตปฏเวธาย ส วตตสสนต.๑๕

พระพทธเจาตรสกบวจฉปรพาชกวา “วจฉะ เธอจงเจรญธรรม ๒ อยาง คอสมถะและวปสสนา วจฉะ ธรรม ๒ อยาง คอ สมถะและวปสสนาน อนเธอเจรญใหยงแลว ยอมเปนไปเพอทราบชดซงธาตมใชนอย” อเนกธาตปฏเวโธต จกขธาตรปธาตตอาทน อฏ ารสนน ธาตน พทธปปาเทเยว ปฏเวโธ โหต น วนา พทธปปาเทนาต อตโถ.๑๖ แปลวา “ค าวา ทราบชดซงธาตมใชนอย” หมายถงทราบธาต ๑๘ มจกขธาตและรปธาตเปนตน” อสงขตคามมคโค. สมโถ จ วปสสนา จ.๑๗ พระพทธเจาตรสกบภกษทงหลายวา “สมถะและวปสสนา เปนหนทางทน าผปฏบตใหถงอสงขตธรรม”

ภาวนาหมายถงกมมฏฐาน ดงขอความทพระพทธเจาทรงแสดงการเจรญอสภะแกภกษทงหลาย ดงบาลวา ภควา ภกขน อเนกปรยาเยน อสภกถ กเถต อสภาย วณณ ภาสต อสภภาวนาย วณณ ภาสต.๑๘ พระผมพระภาคตรสอสภกถา ตรสสรรเสรญอสภกถา ตรสพรรณนาการเจรญอสภะแกภกษทงหลายโดยอเนกปรยาย

๑๓

ม.ม. (บาล) ๑๓/๔๖๓/๔๕๕, ม.ม. (ไทย) ๑๓/๔๖๓/๕๘๔. ๑๔ ม.ม.อ. (บาล) ๒/๓๑๘. ๑๕ ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๙๗/๑๗๕. ๑๖ อง.เอกก.อ. (บาล) ๑/๑๐๘. ๑๗ ส .สฬา. (บาล) ๑๘/๓๖๗/๓๑๙. ๑๘ ว.มหา. (บาล) ๑/๑๖๒/๙๓.

๑๓ ๒.๒ ประเภทของกรรมฐาน

พระพทธเจาทรงจดกมมฏฐานไวในคมภรมชฌมนกาย มชฌมปณณาสก ดงขอความวา “อกขาตา มยา สาวกาน ปฏปทา, ยถาปฏปนนา เม สาวกา จตตาโร สตปฏ าเน ภาเวนต ....จตตาโร สมมปปธาเน ภาเวนต....จตตาโร อทธปาเท ภาเวนต....ปญจนทรยาน ภาเวนต.... ปญจ พลาน ภาเวนต....สตต โพชฌงเค ภาเวนต....อรย อฏ งคก มคค ภาเวนต....อฏ วโมกเข ภาเวนต....อฏ อภภายตนาน ภาเวนต....ทส กสณายตนาน ภาเวนต....ต”๑๙

สาวกทงหลายของเราตถาคตผปฏบตตามทพระตถาคตตรสสอนขอปฏบต ๑. ยอมเจรญสตปฏฐาน ๔ ๒. ยอมเจรญสมมปปธาน ๔ ๓. ยอมเจรญอทธบาท ๔ ๔. ยอมเจรญอนทรย ๕ ๕. ยอมเจรญพละ ๕ ๖. ยอมเจรญโพชฌงค ๗ ๗. ยอมตามเจรญอรยมรรคมองค ๘ ๘. ยอมเจรญวโมกข ๘ ๙. ยอมเจรญอภภายตนะ ๘ ๑๐. ยอมเจรญกสณายตนะ ๑๐ จากขอความขางตน กมมฏฐานทพระพทธองคแสดงแกภกษทงหลาย สามารถก าหนดประเภทมพทธานสสต ธมมานสสต สงฆานสสต สลานสสต จาคานสสต เทวตานสสต อานาปานสสต มรณานสสต กายคตาสต อปมานสสต สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อรยมรรคมองค ๘ วโมกข ๘ อภภายตนะ ๘ กสณายตนะ กมมฏฐานดงกลาวเปนกมมฏฐานทพระพทธเจาทรงแสดงแกภกษทงหลาย เมอมการสงคายนา พระสงคตกาจารยไดจดเปนประเภทตามล าดบ เปนกมมฏฐานทภกษปฏบตแลวพระพทธองคตรสเรยกวา ผอยไมหางจากฌาน ท าตามค าสอนของศาสดา ปฏบตตามโอวาทฉนบณฑบาตของชาวบานอยางไมสญเปลา ไมจ าเปนตองพดถงภกษ ผท าใหมากในกมมฏฐานดงกลาว ดงมพทธภาษตวา “ภกษทงหลาย ภกษทปฏบตกมมฏฐานนนๆ แมชวลดนวมอเดยวนเราเรยกวา ผอยไมหางจากฌาน ท าตามค าสอนของศาสดา ปฏบตตามโอวาท ฉนบณฑบาตของชาวบานอยางไมสญเปลา ไมจ าเปนตองพดถงภกษผท าใหมากซงกมมฏฐานนนๆ”๒๐ จากความหมายทกลาวมานน ท าใหทราบวา การเจรญภาวนาในทางพระพทธศาสนานน ม ๒ ชนด กลาวคอ สมถะและวปสสนา ดงน ๒.๒.๑ สมถภาวนา การอบรมจตใหสงบ อนเปนผลจากการฝกสมาธจตเรยกวา สมถะ ในคมภรอภธมมตถสงคหะและคมภรวสทธมคค กลาวถงอารมณของสมถภาวนาไว ๗ หมวด แจกออกเปนอยาง ๆ จดได ๔๐ ประการ ธรรม ๗ หมวดนนคอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อนสสต ๑๐ พรหมวหาร ๔ อาหารเรปฏกลสญญา จตธาตวตถาน อรป ๔ รวมเปน ๗ หมวด๒๑ ดงมรายละเอยดดงตอไปน

๑๙ ม.ม. (บาล) ๑๓/๒๔๗-๒๕๑/๒๒๒-๒๒๖, ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๔๗-๒๕๑/๒๙๑-๒๙๘. ๒๐ อง.เอกก. (บาล) ๒๐/๓๘๒-๕๖๒/๔๐-๔๔, อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๓๘๒-๕๖๒/๔๖-๕๑. ๒๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภ มหาเถร), พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๒๐๓-๖๔๘.

๑๔ หมวดกสณม ๑๐ ไดแก ปฐวกสณ อาโปกสณ เตโชกสณ วาโยกสณ นลกสณ ปตกสณ โลหตกสณ โอทาตกสณ อาโลกกสณ อากาสกสณ รวมเปนกสณ ๑๐ หมวดอสภ ๑๐ ไดแก ซากศพทเนาพองขน ซากศพทมสเขยว ซากศพทมน าเหลองไหลออกอย ซากศพขาดกลางตว ซากศพทมสตว มแรง กา สนข เปนตนยอแยงจกกดกนแลว ซากศพทมมอและเทาและศรษะขาดไปอยขาง ๆ ซากศพทคนมเวรเปนขาศกสบฟนบนเปนทอน ๆ ซากศพทตองประหารดวยศสตรามโลหตไหลอาบอย ซาบศพทมตวหนอนคลาคล าไปอย ซากศพทยงเหลออยแตรางกระดก รวมเปนอสภ ๑๐ หมวดอนสสต ๑๐ ไดแก พทธานสสต ระลกถงคณพระพทธเจาเปนอารมณ ธมมานสสต ระลกถงคณพระธรรมเปนอารมณ สงฆานสสต ระลกถงคณพระสงฆเปนอารมณ สลานสสต ระลกถงศล ทตนรกษาเปนอารมณ จาคานสสต ระลกถงทานทตนบรจาคแลวเปนอารมณ เทวตานสสต ระลกถงเทพดาทมสลาทคณเสมอเหมอนกบดวยตน ตงเทพดาเหลานนไวเปนพยานแลว กลบระลกถงสลาทคณของตนเปนอารมณ อปสมานสสต ระลกถงนพพานวาเปนทร างบดบเพลงกเลส เพลงทกข เปนบรมสขอยางยงเปนอารมณ มรณสสต ระลกถงความตายของตนและสตวอนเปนอารมณ กายคตาสต ระลกไปในกายมผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน โดยความเปนของปฏกลเปนอารมณ อานาปานสสต ระลกถงลมหายใจเขาออก ยาวสนเปนตนเปนอารมณ รวมเปนอนสสต ๑๐๒๒ หมวดพรหมวหาร ๔ ไดแก เมตตาพรหมวหาร คดใหสตวทงปวงเปนสข ๆ ทวไปหมด กรณาพรหมวหาร คดใหสตวทงสนทเปนทกขอยใหพนจากทกขทงสน มทตาพรหมวหาร คดใหสตวทงปวงทไดสขสมบตแลว จงด ารงอยในสขสมบตของตน ๆ อยาไดวโยคพลดพรากจากสขสมบตทตนไดแลว อเบกขาพรหมวหาร มความเพกเฉยเปนกลาง ไมดใจไมเสยใจในสตวทงสนทไดสขไดทกข รวมเปนพรหมวหาร ๔ อาหารปฏกลสญญา คอ ความหมายรส าคญในอาหารทเปนของบรโภค เหนวาเปนของปฏกลนาเกลยดจนไมยนดในรส จตธาตววตถานะ คอ ก าหนดพจารณาซงกายโดยเปนธาตทง ๔ คอ ดน น า ไฟ ลม ใหเหนจรง จนถอนสตตปลทธสตตสญญาเสยได หมวดอรป ๔ ไดแก อากาสานญจายตนะ เพงอากาศทมดวงกสณ เดาะเพกขนแลวเหลออยแตอากาศเปลา ดวยบรกรรมนกวา อากาศ มไมมทสด เปนอารมณ วญญาญญจายตนะเพงอรปวญญาณทแรก บรกรรมนกวาวญญาณไมมทสด เปนอารมณ คออากญจญญายตนะ เพงความไมมของอรปวญญาณทแรกดวยบรกรรมนกวา หนอยหนงนดหนงไมม เปนอารมณ คอเนวสญญานาสญญายตนะ เพงอรปวญญาณท ๓ ดวยบรกรรมนกวา นละเอยดนก ทประณตนก จะวามสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช เปนอารมณ รวมเปนอรป ๔ ทานกลาววาไววา นกปฏบตธรรม ผมศรทธาปรารถนาจะเจรญสมถภาวนาน เมอนกถงธรรม ๗ หมวดแจกออกเปน ๔๐ ประการเลานใหเปนอารมณแลวจะตองศกษาในธรรม ๗ หมวด แจกออกเปน ๔๐ ประการเหลานน ใหรใหเขาใจจ าไดแมนย าช านาญ ครนศกษารเขาใจจ าไดแมนย า

๒๒ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๒๙๖-๒๙๗/๓๗.

๑๕ ช านาญแลว กมมฏฐานบทใดเปนทชอบอธยาศยควรแกจตของตน กจงเจรญในกมมฏฐานบทนนเปนอารมณ ซงแนวทางทหลวงปสงวาลย เขมโกไดน ามาสอนนนคอพทธานสสต อนเปนหนงในอนสสต ตอไปจะกลาวถงกรรมฐานหรอการเจรญภาวนาอกชนดหนง ทไมใชสมถภาวนา ๒.๒.๒ วปสสนาภาวนา การอบรมจตใหรแจงในรปนามโดยความเปนไตรลกษณเรยกวา วปสสนาภาวนา ๖๒๓ คอ หมวดท ๑ ไดแกขนธ ๕ คอ ๑) รป ๒) เวทนา ๓) สญญา ๔) สงขาร และ ๕) วญญาณ หมวดท ๒ ไดแกอายตนะ ๑๒ คอ ๑) จกขวายตนะ อายตนะคอตา ๒) รปายตนะอายตนะคอรป ๓) โสตายตนะ อายตนะคอห ๔) สททายตนะ อายตนะคอเสยง ๕) ฆานายตนะอายตนะคอจมก ๖) คนธายตนะ อายตนะคอกลน ๗) ชวหายตนะ อายตนะคอลน ๘) รสายตนะ อายตนะคอรส ๙) กายายตนะ อายตนะคอกาย ๑๐) โผฏฐพพายตนะ อายตนะคอสมผสทางกาย ๑๑) มนายตนะ อายตนะคอใจ และ ๑๒) ธมมายตนะ อายตนะคออารมณเกดกบใจ หมวดท ๓ ไดแกธาต ๑๘ คอ ๑) จกขธาต ธาตคอตา ๒) รปธาต ธาตคอรป ๓) จกขวญญาณธาต ธาตคอวญญาณทางตา ๔) โสตธาต ธาตคอห ๕) สททธาต ธาตคอเสยง ๖) โสตวญญาณธาต ธาตคอวญญาณทางห ๗) ฆานธาต ธาตคอจมก ๘) คนธธาต ธาตคอกลน ๙) ฆานวญญาณธาต ธาตคอวญญาณทางจมก ๑๐) ชวหาธาต ธาตคอลน ๑๑) รสธาต ธาตคอรส ๑๒) ชวหาวญญาณธาต ธาตคอวญญาณทางลน ๑๓) กายธาต ธาตคอกาย ๑๔) โผฏฐพพธาต ธาตคอสมผสทางกาย ๑๕) กายวญญาณธาต ธาตคอวญญาณทางกาย ๑๖) มโนธาต ธาตคอคอใจ ๑๗) ธมมธาต ธาตคออารมณเกดกบใจ และ ๑๘) มโนวญญาณธาต ธาตคอวญญาณทางใจ หมวดท ๔ ไดแกอนทรย ๒๒ คอ ๑) จกขนทรยะ ความเปนใหญทางตา ๒) โสตนทรยะ ความเปนใหญทางห ๓) ฆานนทรยะ ความเปนใหญทางจมก ๔) ชวหนทรยะ ความเปนใหญทางลน ๕) กายนทรยะ ความเปนใหญทางกาย ๖) มนนทรยะ ความเปนใหญทางใจ ๗) อตถนทรยะ ความเปนใหญในความเปนหญง ๘) ปรสนทรยะ ความเปนใหญในความเปนบรษ ๙) ชวตนทรยะ ความเปนใหญในความเปนอย ๑๐) สขนทรยะ ความเปนใหญในความสข ๑๑) ทกขนทรยะ ความเปนใหญความทกข ๑๒) โสมนสสนทรยะ ความเปนใหญในความโสมนส ๑๓) โทมนสสนทรยะ ความเปนใหญในความโทมนส ๑๔) อเปกขนทรยะ ความเปนใหญในการวางเฉย ๑๕) สทธนทรยะ ความเปนใหญความเชอ ๑๖) วรยนทรยะ ความเปนใหญความเพยร ๑๗) สตนทรยะ ความเปนใหญในความระลก ๑๘) สมาธนทรยะ ความเปนใหญในความตงจตมน ๑๙) ปญญนทรยะ ความเปนใหญในความรอบร ๒๐) อนญญตญญสสามตนทรยะ อนทร ยของผปฏบตดวยมงวา เราจกรสงขารทเรายงไมร ไดแกโสดาปตตมรรคญาณ ๒๑) อญญนทรยะ อนทรยคออญญา เปนปญญาทรทวถงไดแกญาณ ๖ ในทามกลาง คอ โสดาปตตมรรคญาณถงอรหตตมรรคญาณ และ ๒๒) อญญาตาวนทรยะ คออนทรยของทานผรทวถงแลวคอพระอรหนต ไดแก อรหตตผลญาณ หมวดท ๕ ไดแกอรยสจ ๔ คอ ๑) ทกข ๒) สมทย ๓) นโรธ และ ๔) มรรค

๒๓ ตวณโณ ภกข (พจตร ป.ธ.๙, ศน.บ., (เกยรตนยม) M.A.), วปสสนาภาวนา, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๓๐-๓๓.

๑๖ หมวดท ๖ ไดแกปฏจจสมปบาท ๑๒ คอ ๑) อวชชา ๒) สงขาร ๓) วญญาณ ๔) นามรป ๕) อายตนะ ๖ ๖) ผสสะ ๗) เวทนา ๘) ตณหา ๙) อปาทาน ๑๐) ภพ ๑๑) ชาต และ ๑๒) ชรามรณะโศกะปรเทวะทกขโทมนสสะอปายาส

๒.๓ มหาสตปฏฐานสตร

มหาสตปฏฐานสตรเปนพระสตรหนงในหมวดทฆนกาย เปนเรองราวพระพทธศาสนาในพระสตตนตปฎกวา “สตร” พระอรรถกถาจารยผรจนาคมภรสมนตปาสาทกา อธบายวา เพราะมความหมาย ๖ อยาง คอ เพราะบงถงประโยชน เพราะมอรรถทตรสไวดแลว เพราะผลตประโยชน เพราะหลงประโยชน เพราะปองกนดวยด และเพราะมสวนเสมอดวยเสนดาย มลเหตเกดพระสตรดงกลาว ม ๔ ประการ คอ ๑) ทรงแสดงตามพระอธยาศยของพระองคเอง โดยไมตองมผใดทลขอใหทรงแสดง เรยกวา อตตชฌาสยะ ๒) ทรงแสดงตามอธยาศยของผอนททรงตรวจดดวยพระญาณกอนเสดจไปโปรด เรยกวา ปรชฌาสยะ ๓) ทรงแสดงตามค าทลถาม พระสตรตาง ๆ เรยกวา ปจฉาวสกะ และ ๔) ทรงแสดงตามเรองหรอเหตการณทเกดขนในขณะนน ๆ เรยกวา อตถปปตตกะ ซงในบรรดาเหตเกดทงหมดนนสตปฏฐานสตรจดเขาในประเภทอตตชฌาสยะ องคประกอบของสตปฏฐานสตรม ๓ สวน ไดแก ๑) ขอความททานพระอานนทกลาววา “เอวมเม สต ” เปนตนไปจนจบขอความทบอกถงความเปนมาของพระสตรนน ๆ เรยกวา ค าขนตน (นทานวจนะ) ๒) ขอความทตอจากนทานวจนะเปนตนไป เรยกวา เนอหาของพระสตรหรอขอความทเปนพระพทธภาษตหรอสาวกภาษตเปนตน และ ๓) ขอความทขนตนวา “อทมโวจ ภควา” เรยกวา ค าลงทาย (ขอสรป) (นคมวจนะ) ไดแกขอความทตอจากเนอหาของพระสตร พระสตรจะปราฏอยใน ๕ นกาย๒๔ คอ ๑) ทฆนกาย ๒) มชฌมนกาย ๓) สงยตตนกาย ๔) องคตตรนกาย และ ๕) ขททกนกาย ค าวา “นกาย” หมายถงหมวดหรอหมของพระสตร การจดแบงหมวดหรอหมของพระสตร ใน ๕ นกายนน ไดศกษาเฉพาะมหาสตปฏฐานสตรในทฆนกายเทานน ในบรรดาวรรคทง ๓ นนมหาสตปฏฐานสตรอยในวรรคท ๒ คอ มหาวรรคเปนพระสตรท ๙ มเนอหาโดยสงเขปคอ พระพทธองคประทบอยนคมกมมาสทมมะ แควนกร ไดตรสสอนภกษถงหนทางทดเลศในการท าใหเกดความบรสทธในสตวทงหลาย ท าใหพนจากความโศก คร าครวญ ท าใหพนจากความทกขกาย ทกขใจ และบรรลธรรมทถกตอง ท าใหแจงซงพระนพพาน คอ การตงสต ๔ อยางไปในกาย เวทนา จต และธรรม ซงจะกลาวถงรายละเอยดตอไป มหาสตปฏฐานสตรเปนสตรท ๙ ในมหาวรรค แหงทฆนกาย มหาสตปฏฐานสตรมความหมายวา พระสตรวาดวยการเจรญสตปฏฐานสตรใหญชอน ทานไดตงตามเนอหาสาระของพระสตร เพราะในทฆนกายนมเนอหาสาระของสตอยทกสตรตงแตในสลขนธวรรค แตจะใชคกบธรรมอกตวหนงคอ สมปชญญะเสมอ ดงเชนตวอยางในพรหมชาลสตร คอ เมอบวชแลว จะตองส ารวมระวงในพระปาตโมกขอย ถงพรอมดวยมรรยาทและโคจร มปรกตเหนภยในโทษเพยงเลกนอย สมาทานศกษา อยในสกขาบททงหลาย ประกอบดวยกายกรรม วจกรรมทเปนกศล มอาชพบรสทธ ถงพรอมดวยศล

๒๔ มอกษรยอวา ท ม ส อ ข.

๑๗ คมครองทวารในอนทรยทงหลาย ประกอบดวย สตสมปชญญะ๒๕ เปนผสนโดษ นอกจากนในสตรตอๆไปจนถงสตรสดทายในสลขนธวรรคกมค าวาสตซงใชคกบสมปชญญะอยดวยดงมตวอยางปรากฏในเตวชชสตรคอ พระพทธองคตรสกะวาเสฏฐะวา ท าอยางไรจงชอวาผประกอบดวยสตสมปชญญะ จากนนกทรงอธบายเองวา พระภกษผบวชในธรรมวนยน มความรสกตวในการกาว การถอย การแล การเหลยว การคเขา การเหยยดออก การทรงสงฆาฏ บาตร และจวร การฉน การดม การเคยว การลม การถายอจจาระปสสาวะ การเดน การยน การนง การหลบ การตน การพด การนง ดวยประการดงกลาวมา นเรยกวา เปนผประกอบดวยสตสมปชญญะ๒๖ สาเหตทท าใหเกดพระสตรน คอ ครงนน พระผมพระภาคทรงแสดงแกบรรดาพวกภกษ ขณะประทบอยทนคมของชาวกร ชอกมมาสธมมะ แควนกร โดยปรารภพทธบรษทชาวกมมาสธมมนคมวา มความสนใจในการเจรญสตกนอยางมาก แมพวกขาทาส กรรมกรและบรวารชนกพดคยกนถงแตเรองสตปฏฐานวา วนนคณก าลงเจรญสตฐานในอยเปนตน ถาหากวา ใครไมไดปฏบตกจะไดรบการต าหนตเตยนวา นาเสยดายเกดมาเปนคนแลวยงไมแสวงหาประโยชนใหแกตวเองหนอ รปแบบของมหาสตปฏฐานสตรน เปนส านวนบรรยายโวหารแบบถามเอง – ตอบเอง โดยพระพทธองคเพยงผเดยว หาไดมผใดถามไม และมอปมาอปไมยผสมดวย นบเปนกระบวนบรรยายทสมบรณแบบอยในตวเอง ท าใหผฟงสามารถรบรอรรถธรรมในพระสตรไดอยางแจมแจงชดเจน โดยปราศจากปญหา ฟงแลวเกดปตปราโมทยในธรรมเทศนา เพราะมทงภาคอเทส (เนอหาโดยยอเหมาะส าหรบผมปญญาดมเวลานอยฟงนดเดยวกสามารถหยงรในเนอหาไดอยางพสดารได แตทพบในพระสตรนหาไดมผมปญญาชนดนอยไม เพราะเปนการแสดงธรรมโดยอธยาศยของพระพทธองคเทานน) ภาคนเทส เนอหาโดยพสดาร เหมาะส าหรบผทปญญานอย แตมเวลาศกษามากตงใจสงทจะฟงใหรเรองใหเขาใจ ตองอาศยตวอยางและอธบายหลายประการประกอบจงจะเขาใจได และภาคอานสงส ซงเปนการสรปเนอหาวา ถาใครประพฤตปฏบตตามกจะเหนผลปรากฏทนทกม โดยอาศยกาลเวลามากบาง นอยบางกม ซงทส าคญคอ คนทกคนทกชนชนวรรณะสามารถน าไปปฏบตไดดวยตนเองเปนการบรรยายกมมฏฐานทเขาใจงาย ปฏบตตามไดถกตอง ส าหรบเนอหาใจความส าคญในภาคอเทศนน เปนการกลาวถงปญหาของชวตทแทจรงตามหลกในทางพระพทธศาสนาคอความทกข ดวยเหตน พระพทธองคจงไดทรง แสดงหลกการทน าไปสการแกไขปญหาของชวตคอความดบทกขแลวจงจะพบความสขทแทจรง พระผมพระภาคทรงยกหวขอการบรรยายขนเปนอเทศวา “ภกษทงหลายทางนเปนทางเดยวเพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม (อรยมรรค) เพอท าใหแจงนพพาน ทางนคอ สตปฏฐาน ๔ ประการ”๒๗ การตงสตสมปชญญะ เพยรพจารณากาย เวทนา จต และธรรม เพอก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกใหได เรยกวา สตปฏฐาน ๆ ม ๔ ประการ ดงตารางตอไปน

๒๕ ท.มหา. (ไทย) ๙/๑๐๒/๕๙. ๒๖ ท.มหา. (ไทย) ๙/๓๘๓/๓๗๙. ๒๗ ท.มหา. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑.

๑๘ ตารางท ๑ สตปฏฐาน ๔

ล าดบท เนอหา ประการท ๑ การพจารณาเหนกายในกาย ประการท ๒ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย ประการท ๓ การพจารณาเหนจตในจต ประการท ๔ การพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย

ส าหรบภาคอเทศนกจบเพยงเทาน ซงผทมปญญาดเฉลยวฉลาดกอาจสามารถทจะรเนอความแหงพระพทธพจนดงกลาวไดอยางชดเจน แตในสมยนนหาไดมผใดจะสามารถรเนอหาดงกลาวไดอยางแจมแจงชดเจน จงจ าเปนตองตงใจฟงตอไปวา ในเนอหาของแตละอยาง นนคออะไรบาง และมหลกการปฏบตอยางไรจงจะถอวา ถกตองตามพทธประสงค เนอหาโดยพสดาร ในหมวดกายทแปลวา กองนนเปนตนนน พระพทธองคไดพจารณากายในกายแบงออกเปน ๖ สวนดวยกน คอ สวนท ๑ การพจารณาลมหายใจเขา ลมหายใจออก ดวยสตตามรวา มนยาว หรอ มนสนตามความเปนจรง คอ ใหก าหนดรอยแตกองลมหายใจเทานน ไมใหชดสายหรอฟงซานออกไปจากน สวนท ๒ การพจารณาอรยาบถ ดวยสตตามรในขณะทเดน ยน นง นอน ใหรความเปนไป ของอรยาบถนน ๆ ตามความเปนจรงเชน ยนอยกมสตรวา ยนอย ไมใหสงจตออกไปนอกอาการยน สวนท ๓ การพจารณาสมปชญญะ ดวยสตตามรสกตวในการเคลอนไหวทางกายทกอยาง เชน การกาวไป การถอยกลบ การคแขนเขา การเหยยดแขนออก โดยก าหนดใหรทนทกอากปกรยานน ๆ ตามความเปนจรง เชน การกาวเทาไป กรสกตวอยในการกาวเทาไป ไมใหสงจตออกไปนอกนน สวนท ๔ การพจารณาสงปฏกล ดวยสตตามรอาการ ๓๒ ในกายของตนม ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ทมอยนน จนเหนวา เปนของนาเกลยดขนมา เชน พจารณาผม กพจารณาโดยรปพรรณสณฐานทตงทเกดและการเสอมสลายไป สวนท ๕ การพจารณาธาต ดวยสตตามรในอาการของธาตดนทมลกษณะแขงหรอออน ธาตน าทมลกษณะเหลวไหลเกาะกม ธาตไฟทมลกษณะรอนหรอเยน ธาตลมทมลกษณะเคลอนไหวพดไปมา ทปรากฏอยในกายของเรา โดยความเปนธาต เหมอนคนฆาโค หรอลกมอของคนฆาโคนงแบงอวยวะของโคทฆาแลวออกเปนสวน ๆ อยางช านาญ เชน ก าหนดอาการพองหรอยบของธาตลมในเวลาทองพองกมสตตามรอาการทพองวา พองหนอ ในเวลายบลงกมสตตามรอาการวา ยบหนอ สวนท ๖ การพจารณาซากศพ ดวยการมสตตามรลกษณะตาง ๆ กน ม ๙ ลกษณะ เชน ซากศพทตายแลว ๑ วน ถง ๓ วน แลวน ามาเปรยบเทยบกบกายของตนวา มสภาพ อยางเดยวกน ส าหรบใรเรองนสามารถดรายละเอยดในคมภรวสทธมรรคปรจเฉทท ๖ เรองอสภกมมฏฐานนเทศ ขอ ๑๐๒ ซงกลาวถงอสภ ๑๐ ประการ๒๘ ขอ ๑๐๓ วาดวยวธเจรญอทธมาตกอสภกมมฏฐานเปนตน๒๙

๒๘ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหา เถร), พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: บรษท ประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๔๖), หนา ๓๑๕-๑๗. ๒๙ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๑๓๘.

๑๙ การพจารณาเหนกายในกายภายในบาง การพจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง พจารณาเหนกายในกายทงภายในภายนอกบาง การพจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในกายบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในกายบาง การพจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง อยตามความเปนจรง อกอยางหนง สตทตงมนอยวา กายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน ท าใหตณหาและทฐไมอาศยอยได และไมถอมนอะไรๆ ในโลก อยางนชอวาการพจารณาเหนกายในกายอยตามความเปนจรง เนอหาโดยพสดารคอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย ดวยสตตามรความรสกสข ทกข อเบกขา (ไมใชสขไมใชทกข) ทเกดขนมาในขณะปฏบต ซงมเวทนาในหลายลกษณะ แตพอก าหนดอยางจดจอ ตอเนอง ในปจจบนขณะอยางชดเจนแจมแจงแลว สามารถจ าแนกแยกแยะเวทนาไดอยางถกตองตรงตามอาการโดยมอาการหลกๆ ๓ ประการ แตเมอพจารณาใหชดลงไปอกจงพบวา ในเวทนา ๓ นน ยงสามารถพบสงแทรกซอนอยอกชนหนง จงมเวทนา ๖ และก าหนดพจารณาลงไปอกจงพบวา ในเวทนาขนละเอยดอก ๓ ชนด ดวยเหตนจงแบงเปน ๙ ประการ ดงตาราง ตารางท ๒ เวทนา ๙

ล าดบท เนอหา ประการท ๑ เมอเสวยสขเวทนา กรชดในสขเวทนา ตามความเปนจรง ประการท ๒ เมอเสวยทกขเวทนา กรชดในทกขเวทนานน ประการท ๓ เมอเสวยอทกขมสขเวทนา กรชดอทกขมสขเวทนานน ประการท ๔ เมอเสวยสขเวทนามอามส กรชดสขเวทนามอามสนน ประการท ๕ เมอเสวยสขเวทนาไมมอามส กรชดสขเวทนาไมมอามสนน ประการท ๖ เมอเสวยทกขเวทนามอามส กรชดทกขเวทนามอามสนน ประการท ๗ เมอเสวยทกขเวทนาไมมอามส กรชดทกขเวทนาไมมอามสนน ประการท ๘ เมอเสวยอทกขมสขเวทนามอามส กรชดอทกขมสขเวทนามอามสนน ประการท ๙ เมอเสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามส กรชดอทกขมสขเวทนาไมมอามสนน

เมอผปฏบตก าหนดจนสามารถกาวขามในสภาวะของเวทนาดงกลาวไดอยางชดเจนดแลว กจะเขาใจในสวนของสภาวะจตในลกษณะตาง ตอไปคอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายในบาง การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายนอกบาง การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงภายใน ทงภายนอกบาง การพจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในเวทนาบาง การพจารณาเหน ธรรมคอความเสอมในเวทนาบาง การพจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในเวทนาบาง อกอยางหนง สตทตงมนอยวา เวทนามอย กเพยง สกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน ท าใหตณหาและทฐไมอาศยอย และไมถอมนอะไรๆ ในโลกอยางนชอวา การพจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย เนอหาโดยพสดาร คอ การพจารณาเหนจตในจต คอ พจารณาจตของตนใหเหนสภาวะตามทปรากฏในขณะนน ๆ และรชดตามความเปนจรง แบงเปน ๑๐ ประการ ดงตารางตอไปน

๒๐ ตารางท ๓ จต ๑๖ ท ภาษา เนอหา

๑ ไทย จตมราคะ กรวาจตมราคะ หรอจตปราศจากราคะ กรวาจตปราศจากราคะ บาล สราค วา จตต สราค จตตนต ปชานาต วตราค วา จตต วตราค จตตนต ปชานาต ๒ ไทย จตมโทสะ กรวาจตมโทสะ หรอจตปราศจากโทสะ กรวาจตปราศจากโทสะ บาล สโทส วา จตต สโทส จตตนต ปชานาต วตโทส วา จตต วตโทส จตตนต ปชานาต ๓ ไทย จตมโมหะ กรวาจตมโมหะ หรอจตปราศจากโมหะ กรวาจตปราศจากโมหะ บาล สโมห วา จตต สโมห จตตนต ปชานาต วตโมห วา จตต วตโมห จตตนต ปชานาต ๔ ไทย จตหดห กรวาจตหดห บาล สงขตต วา จตต สงขตต จตตนต ปชานาต ๕ ไทย จตฟงซาน กรวาจตฟงซาน บาล วกขตต วา จตต วกขตต จตตนต ปชานาต ๖ ไทย จตเปนมหรคต กรวาจตเปนมหรคต หรอจตไมเปนมหรคต กรวาจตไมเปนมหรคตจต บาล มหคคต วา จตต มหคคต จตตนต ปชานาต อมหคคต วา จตต อมหคคต จตตนต ปชานาต ๗ ไทย มจตอนยงกวา กรวาจตมจตอนยงกวา หรอจตไมมจตอนยงกวา กรวาจตไมมจตอนยงกวา บาล สอตตร วา จตต สอตตร จตตนต ปชานาต อนตตร วา จตต อนตตร จตตนต ปชานาต ๘ ไทย จตเปนสมาธ กรวาจตเปนสมาธ หรอจตไมเปนสมาธ กรวาจตไมเปนสมาธ บาล สมาหต วา จตต สมาหต จตตนต ปชานาต อสมาหต วา จตต อสมาหต จตตนต ปชานาต ๙ ไทย จตหลดพน กรวาจตหลดพน หรอจตไมหลดพน กรวาจตไมหลดพน บาล วมตต วา จตต วมตต จตตนต ปชานาต อวมตต วา จตต อวมตต จตตนต ปชานาต การพจารณาเหนจตในจตภายในบาง การพจารณาเหน จตในจตภายนอกบาง การพจารณาเหนจตในจตทงภายในทงภายนอกบาง การพจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในจตบาง การพจารณาเหนธรรมคอความเสอมในจตบาง การพจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในจตบาง ตามความเปนจรงอย อกอยาง หนง สตทตงมนอยวา จตมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน ท าใหตณหาและทฐอาศยอยไมได และไมถอมนอะไรๆ ในโลก อยางนแลชอวาพจารณาเหนจตในจตอยตามความเปนจรง เนอหาโดยพสดาร คอการพจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย คอ พจารณาวาในขณะนน มธรรมอะไรมอย กรชดธรรมนน ๆ แบงเปน ๕ หมวด คอ หมวดนวรณ ๕ หมวดขนธ ๕ หมวดอายตนะ ๑๒ หมวดโพชฌงค ๗ และ หมวดสจจะ ๔ ซงในแตละหมวดประกอบดวยรายละเอยดดงน หมวดนวรณ ๕ ประกอบดวย ๑) กามฉนทมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา กามฉนทมอย ภายในจตของเรา หรอเมอกามฉนทไมมอย ภายในจต ยอมรชดวา กามฉนทไมมอย ภายในจตของเรา อนง กามฉนททยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนน ดวย กามฉนททเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย กามฉนททละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนน ๒) พยาบาทมอย ณ ภายในจต ยอมรชดวา พยาบาทมอย ภายในจตของเรา หรอเมอพยาบาทไมมอย ภายในจต ยอมรชดวา พยาบาทไมมอย ภายในจตของเรา อนง พยาบาททยงไมเกด

๒๑ จะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย พยาบาททเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอม รชดประการนนดวย พยาบาททละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนน ๓) ถนมทธะมอย ภายในจต ยอมรชดวา ถนมทธะมอย ภายในจตของเรา หรอเมอถนมทธะไมมอย ภายในจต ยอมรชดวา ถนมทธะไมมอย ภายในจตของเรา อนง ถนมทธะทยงไมเกด จะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ถนมทธะทเกดขนแลว จะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ถนมทธะทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนน ๔) อทธจจกกกจจะมอย ภายในจต ยอมรชดวา อทธจจกกกจจะมอย ภายใน จตของเรา หรอเมออทธจจกกกจจะไมมอย ภายในจต ยอมรชดวา อทธจจ กกกจจะไมมอย ภายในจตของเรา อนง อทธจจกกกจจะทยงไมเกดจะเกด ขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อทธจจกกกจจะทเกดขนแลว จะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อทธจจกกกจจะทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนน ๕) วจกจฉามอย ภายในจต ยอมรชดวา วจกจฉามอย ภายในจตของเรา หรอเมอวจกจฉาไมมอย ภายในจต ยอมรชดวา วจกจฉาไมมอย ภายในจตของเรา อนง วจกจฉาทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย วจกจฉาทเกดขนแลว จะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย วจกจฉาทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย หมวดขนธ ๕ ประกอบดวย ๑) การพจารณาเหนวา รป มความเกดขนแหงรป มความดบแหงรป ๒) การพจารณาเหนวา เวทนา มความเกดขนแหงเวทนา มความดบแหงเวทนา ๓) การพจารณาเหนวา สญญา มความเกดขนแหงสญญา มความดบแหงสญญา ๔) การพจารณาเหนวา สงขาร มความเกดขนแหงสงขาร มความดบแหงสงขาร ๕) การพจารณาเหนวา วญญาณ มความเกดขนแหงวญญาณ มความดบแหงวญญาณ ตามทกลาวมานน ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอความเสอมในธรรมบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตทตงมนอยวา ธรรมมอย เพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน ท าใหตณหาและทฐไมอาศย และไมถอมนอะไรๆ ในโลก อยางนชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรมคอ อปาทานขนธ ๕ อย หมวดอายตนะ ๑๒ การพจารณาอายตนะ ๑๒ คอ อายตนะภายในและภายนอก ๖ ภกษพจารณาเหนธรรมในธรรมคออายตนะ ภายในและภายนอก ๖ ดงน คท ๑ ตา กระทบกบ รป และท าใหเกดของสงโยชน อนง สงโยชนทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชน ทเกดขนแลว จะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนท ละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย คท ๒ ห กระทบกบ เสยง เปนตน คท ๓ จมก กระทบกบ กลน เปนตน คท ๔ ลน กระทบกบ รส เปนตน

๒๒ คท ๕ กาย กระทบกบ สงทจะพงถกตองดวยกาย เปนตน คท ๖ ใจ กระทบกบ ธรรมารมณ ท าใหเกดสงโยชน อนง สงโยชนทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนทเกดขนแลวจะละเสยไดดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สงโยชนทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอ ทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบางยอมอย อกอยางหนง สตทตงมนอยวา ธรรมมอย เพยงสกวาความร เพยงสกวา อาศยระลกเทานน ท าใหตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก อยางนชอวา พจารณาเหนธรรมในธรรมคออายตนะภายใน ๖ และภายนอก ๖ อยตามความเปนจรง หมวดโพชฌงค ๗ โพชฌงค ๗ เปนการพจารณาเหนธรรมในธรรมคอ โพชฌงค ๗ อยาง คอ ๑) สตสมโพชฌงคมอย ภายในจต ยอมรชดวา สตสมโพชฌงคมอย ภายในจตของเรา หรอ สตสมโพชฌงคไมมอย ภายในจต ยอมรชดวา สตสมโพชฌงคไมมอย ภายในจตของเรา อนง สต สมโพชฌงคทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย สตสมโพชฌงคทเกดขนแลว จะเจรญบรบรณดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย ๒) ธมมวจยสมโพชฌงคมอย ภายในจต ยอมรชดวา ธมมวจยสมโพชฌงคมอย ฯลฯ ๓) วรยสมโพชฌงคมอย ภายในจต ยอมรชดวา วรยสมโพชฌงคมอย ฯลฯ ๔) ปตสมโพชฌงค มอย ภายในจต ยอมรชดวา ปตสมโพชฌงคมอย ฯลฯ ๕) ปสสทธสมโพชฌงคมอย ภายในจต ยอมรชดวา ปสสทธสมโพชฌงคมอย ฯลฯ ๖) สมาธสมโพชฌงคมอย ภายในจต ยอมรชดวา สมาธสมโพชฌงคมอย ฯลฯ ๗) อเบกขาสมโพชฌงคมอย ภายในจต ยอมรชดวา อเบกขาสมโพชฌงคมอย ภายในจตของเรา หรอเมออเบกขาสมโพชฌงคไมมอย ภายในจต ยอมรชดวา อเบกขาสมโพชฌงคไมมอย ภายในจตของเรา อนง อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกดจะเกดขนดวยประการใด ยอมรชดประการนนดวย อเบกขาสมโพชฌงคทเกดขนแลว จะเจรญบรบรณดวยประการใด ยอมรชดประการนน ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอ ความเสอมในธรรมบาง ควรพจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนและความเสอมใน ธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตทตงมนอยวา ธรรมมอย เพยงสกวาความร เพยงสกวา อาศยระลกเทานน ท าใหตณหาและทฐไมอาศย อยแลว และไมถอมนอะไรๆ ในโลก อยางนชอวา พจารณาเหนธรรมในธรรมคอโพชฌงค ๗ อย หมวดอรยสจ ๔ อรยสจ ๔ คอ การพจารณาเหนธรรมในธรรมคอ (๑) ทกข (๒) ทกขสมทย (๓) ทกขนโรธ และ (๔) ทกขนโรธคามนปฏปทา ซงรายละเอยด ดงน

๒๓ ขอท ๑) ทกขอรยสจประกอบดวย ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะทกขโทมนสอปายาส ความประจวบกบสงไมเปนทรก ความพลดพรากจากสงทรก ปรารถนาสงใดไมได สรปวา อปาทานขนธ ๕ คอ ทกข ในองคประกอบแตละอยาง กมรายละเอยด ดงน ชาตทกข คอ ความเกด ความบงเกด ความหยงลงเกด เกดจ าเพาะ ความปรากฏแหงขนธ ความไดอายตนะครบ ในหมสตวนนๆ ของเหลาสตวเรยกวา ชาตทกข ชราทกข คอ ความแก ภาวะของความแก ฟนหลด ผมหงอก หนง เปนเกลยว ความเสอมแหงอาย ความแกหงอมแหงอนทรย ในหมสตวเรยกวา ชราทกข มรณทกข คอ ความเคลอน ภาวะของความเคลอน ความแตกท าลาย ความหายไป มฤตย ความตาย ความท ากาละ ความท าลายแหงขนธ ความทอดทงซากศพไว ความขาดแหงชวตนทรย จากหมสตวเรยกวา มรณทกข โสกทกข คอ ความแหงใจ กรยาทแหงใจ ภาวะแหงบคคลผแหงใจ ความผาก ภายใน ความแหงผาก ภายใน ของบคคลผประกอบดวยความวบตอยางใดอยางหนง ผถกธรรมคอทกขอยางใดอยางหนงกระทบเรยกวา โสกทกข ปรเทวทกข คอ ความคร าครวญ ความร าไรร าพน กรยาทคร าครวญ กรยาทร าไรร าพน ภาวะของบคคลผคร าครวญ ภาวะของบคคลผร าไรร าพน ของบคคลผประกอบดวยความพบตอยางใดอยางหนง ผถกธรรมคอทกขอยางใดอยางหนงกระทบเรยกวา ปรเทวทกข ทกข คอ ความล าบากทางกาย ความไมส าราญทางกาย ความเสวยอารมณอนไมดทเปนทกขเกดแตกายสมผสเรยกวา ทกข โทมนส คอ ความทกขทางจต ความไมส าราญทางจต ความเสวยอารมณ อนไมดทเปนทกขเกดแตมโนสมผสเรยกวา โทมนส อปายาส คอ ความแคน ความคบแคน ภาวะของบคคลผแคน ภาวะของบคคลผคบแคน ของบคคลผประกอบดวยความวบตอยางใดอยางหนง ผถกธรรมคอทกขอยางใดอยางหนงกระทบแลว เรยกวา อปายาส ความประจวบกบสงไมเปนทรก คอ ความประสบความพรงพรอม ความรวม ความระคน ดวยรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ หรอดวยบคคลผปรารถนาสงทไมเปนประโยชน ปรารถนาสงทไมเกอกล ปรารถนาความไมผาสก ปรารถนาความไม เกษมจากโยคะ ซงมแกผนน เรยกวา ความประจวบกบสงไมเปนทรกเปนทกข ความพลดพรากจากสงทรก คอ ความไมประสบ ความไมพรงพรอม ความไมรวม ความไมระคน ดวยรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนนา ปรารถนา นาใคร นาพอใจ หรอดวยบคคลผปรารถนา ประโยชน ปรารถนาสงทเกอกล ปรารถนา ความผาสก ปรารถนาความเกษมจาก โยคะ คอ มารดา บดา พชาย นองชาย พหญง นอง หญง มตร อมาตย หรอ ญาตสาโลหต ซงมแกผนน เรยกวา ความพลดพรากจากสงทรก เปนทกข ปรารถนาสงใดไมได อนนน เปนทกข คอ ความปรารถนา ยอมบงเกดแกสตวผมความเกดเปนธรรมดา อยางนวา โอหนอ ขอเราไมพงมความ เกดเปนธรรมดา ขอความเกดอยามมาถงเราเลย ขอนนสตวไมพงไดสมความ ปรารถนา ชอวาปรารถนาสงใดไมได แมอนนนกเปนทกข

๒๔ หมายความวา ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมความแกเปนธรรมดา อยางนวา โอหนอ ขอเรา ไมพงมความแกเปนธรรมดา ขอความแกอยามมาถงเราเลย ขอนนสตวไมพงได สมความปรารถนา แมขอน ชอวาปรารถนาสงใดไมได แมอนนนกเปนทกข ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมความเจบเปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราไมพงมความเจบเปนธรรมดา ขอความเจบอยามมาถงเราเลย ขอนนสตวไมพง ไดสมความปรารถนา แมขอน ชอวา ปรารถนาสงใดไมได แมอนนนกเปนทกข ความปรารถนายอมบงเกดแกสตวผมความตายเปนธรรมดาอยางนวา โอหนอ ขอเราไมพงมความตายเปนธรรมดา ขอความตายอยามมาถงเราเลย ขอนนสตว ไมพงไดสมความปรารถนา ชอวาปรารถนาสงใดไมได แมอนนนกเปนทกข ความปรารถนา ยอมบงเกดแกสตวผมโสกปรเทวทกขโทมนสอปายาส เปนธรรมดาวา โอหนอ ขอเราไมพงมโสกปรเทวทกขโทมนสอปายาสเปนธรรมดา ขอโสกปรเทวทกขโทมนสอปายาส อยามมาถงเราเลย ขอนนสตว ไมพงไดสมความปรารถนา ชอวาปรารถนาสงใดไมได แมอนนน กเปนทกข โดยสรปแลว อปาทานขนธ ๕ เปนทกข คอ (๑) อปาทานขนธ คอ รป (๒) อปาทานขนธ คอ เวทนา (๓) อปาทานขนธ คอ สญญา (๔) อปาทานขนธ คอ สงขาร และ (๕) อปาทานขนธ คอวญญาณ เหลานเรยกวา โดยยออปาทานขนธทง ๕ เปนทกข ทกลาวมาตงแตเรมตนจนมาถงตอนนรวมแลวเรยกวา ทกขอรยสจ ขอท ๒) ทกขสมทยอรยสจ คอ ตณหานทมความเกดอก ประกอบดวยความก าหนดดวยอ านาจความเพลดเพลน เพลดเพลนยงนกในอารมณนนๆ คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา ดงมอธบายตอไปวา ภกษทงหลาย ตณหานนน เมอจะเกด ยอมเกดในทไหน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทไหน ทใดเปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา นน เมอจะเกด ยอมเกด ในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน อะไรเปนทรกทเจรญใจในโลกแบงออกเปนกลม ๆ ดงน คอ กลมท ๑) ตา ห จมก ลน กาย ใจ เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะเกด ยอมเกดทน เมอจะตงอย ยอมตงอย ณ ทน กลมท ๒) รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน กลมท ๓) จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ เปนทรกทเจรญในโลก ตณหา เมอจะเกด ยอมเกดขนในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน กลมท ๔) จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโน สมผส เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน กลมท ๕) จกขสมผสสชาเวทนา โสตสมผสสชาเวทนา ฆานสมผสสชาเวทนา ชวหาสมผสสชาเวทนา กายสมผสสชาเวทนา มโนสมผสสชาเวทนา เปนทรก ทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอย ในทน กลมท ๖) รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา ธมมสญญา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหาเมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน กลมท ๗) รปสญเจตนา สททสญเจตนา คนธสญเจตนา รสสญเจตนา โผฏฐพพสญเจตนา ธมมสญเจตนา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะเกด ยอม เกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอย

๒๕ กลมท ๘) รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา ธมมตณหา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะ ตงอย ยอมตงอยในทน กลมท ๙) รปวตก สททวตก คนธวตก รสวตก โผฏฐพพวตก ธมมวตก เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน กลมท ๑๐) รปวจาร สททวจาร คนธวจาร รสวจาร โผฏฐพพวจาร ธมมวจาร เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะเกด ยอมเกดในทน เมอจะตงอย ยอมตงอยในทน สรปวา สภาวะทง ๑๐ กลมทกลาวมานน เรยกวา ทกขสมทยอรยสจ ขอท ๓ ทกขนโรธอรยสจ ทกขนโรธอรยสจ คอ ความส ารอก และความดบโดยไมเหลอ ความสละ ความสงคน ความปลอยวาง ความไมม อาลย ในตณหานน ตณหานน เมอจะละ ยอมละเสยไดในทไหน เมอจะดบ ยอมดบในทไหน ทใดเปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหานน เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบยอมดบในทน อะไรเปนทรกทเจรญใจในโลก ซงมองคประกอบดงน กลมท ๑) ตา ห จมก ลน กาย ใจ เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละยอมละเสยไดในทน เมอจะดบยอมดบในทน กลมท ๒) รปเสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณเปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบยอมดบในทน กลมท ๓) จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสย ไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน ฯ กลมท ๔) จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน กลมท ๕) จกขสมผสสชาเวทนา โสตสมผสสชาเวทนา ฆานสมผสสชาเวทนา ชวหาสมผสสชาเวทนา กายสมผสสชาเวทนา มโนสมผสสชาเวทนา เปนทรก ทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน กลมท ๖) รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา ธมมสญญา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน กลมท ๗) รปสญเจตนา สททสญเจตนา คนธสญเจตนา รสสญเจตนา โผฏฐพพสญเจตนา ธมมสญเจตนา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ดบในทน กลมท ๘) รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา ธมมตณหา เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน กลมท ๙) รปวตก สททวตก คนธวตก รสวตก โผฏฐพพวตก ธมมวตก เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน กลมท ๑๐) รปวจาร สททวจาร คนธวจาร รสวจาร โผฏฐพพวจาร ธมมวจาร เปนทรกทเจรญใจในโลก ตณหา เมอจะละ ยอมละเสยไดในทน เมอจะดบ ยอมดบในทน สรปวา ความดบความทกขทงมวลม ๑๐ กลมเรยกวา ทกขนโรธอรยสจ ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจคอ มรรคมองค ๘ อนประเสรฐ คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ

๒๖ ๑) สมมาทฏฐ คอ ความรในทกข ทกขสมทย ทกขนโรธ และทกขนโรธคามนปฏปทา ๒) สมมาสงกปปะ คอ ความด ารในการออกจากกาม ไมพยาบาท และ ไมเบยดเบยน ๓) สมมาวาจา คอ การงดเวนจากการพดเทจ สอเสยด ค าหยาบ และ พดเพอเจอ ๔) สมมากมมนตะ คอ การงดเวนจากการฆาสตว ลกทรพย และผดในกาม ๕) สมมาอาชวะ คอ อรยสาวกในธรรมวนยน ละการเลยงชพทผดเสย ส าเรจการเลยงชพดวยการเลยงชพทชอบ ๖) สมมาวายามะ คอ ภกษในธรรมวนยน เกดฉนทะพยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตไว ตงจตไว เพอมใหอกศลธรรมอนลามกทยงไม เกดบงเกดขน เพอละอกศลธรรมอนลามกทบงเกดขนแลว เพอใหกศลธรรมทยง ไมเกดบงเกดขน เพอความตงอยไมเลอนหาย เจรญยง ไพบลย มขน เตมเปยม แหงกศลธรรมทบงเกดขนแลว ๗) สมมาสต คอ ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสยได พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย ฯลฯ พจารณาเหนจตในจตอย ฯลฯ พจารณา เหนธรรมในธรรมอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสยได ๘) สมมาสมาธ คอ ภกษในธรรมวนยน สงดจากกาม สงดจาก อกศลธรรมบรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย เธอบรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน เปนธรรมเอกผดขน เพราะวตกวจารสงบไป ไมมวตก ไมมวจาร มปตและสขอนเกดแตสมาธอย เธอมอเบกขา มสต มสมปชญญะ เสวยสขดวยกาย เพราะปตสนไป บรรลตตยฌาน ทพระอรยทงหลาย สรรเสรญวา ผไดฌานน เปนผมอเบกขา มสตอยเปนสข เธอบรรลจตตถฌาน ไมมทกขไมมสข เพราะละสขละทกข และดบโสมนส โทมนสกอนๆ ได มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย พระพทธองคตรสกะภกษทงหลายวา ธรรม ๘ น ชอวา ทกขนโรธคามมปฏปทาอรยสจ ในเนอหาดงกลาวมานน ควรพจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง พจารณาเหนธรรม ในธรรมภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอ ความเกดขนในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอ เสอมในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอย อกอยางหนง สตทตงมนอยวา ธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน ท าใหตณหาและทฐไมอาศยอย และ ไมถอมนอะไรๆ ในโลก อยางนชอวาพจารณาเหนธรรมในธรรมอยตามความเปนจรง ภาคอานสงส พระผมพระภาคทรงแสดงอานสงสของการเจรญสตปฏฐานไวในตอนทายของพระสตรนวา บคคลผเจรญสตปฏฐาน ๔ ประการน แมเพยง ๗ วน เปนอยางนอยกหวงไดวา จะมผลในปจจบนอยางใดอยางหนง ในจ านวนผล ๒ อยาง คอ (๑) จะไดบรรลอรหตตผล (๒) ถายงมอปาทเหลออย จะบรรลอนาคามผล จงสรปวา สตปฏฐาน ๔ ประการน เปนทางเดยว เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงนพพานบรมสข ขอสงเกต จะเหนวา พระพทธองคทรงแสดงสตปฏฐานไวในทตาง ๆ หลายแหงทงในพระสตตนตปฎกและพระอภธรรมปฎก แตทชดเจนมเนอหาสมบรณมปรากฏอย ๒ แหง คอ ในทฆนกาย มหาวรรค และมชฌมนกายมลปณณาสก เลมท ๑๒ และนาสนใจในอรรถกถาของทฆนกาย มหาวรรค

๒๗ และอรรถกถาของมชฌมนกาย มลปณณาสกกลาวไววา สตปฏฐานสตร ในมชฌมนกาย มลปณณาสกมชอวา สตปฏฐานสตร สวนในทฆนกาย มหาวรรคชอวา มหาสตปฏฐานสตร๓๐ ซงเปนความตางกนของบาลกบอรรถกถาขดกน แตกยงเนอหาลกซงกวาพระสตรอก ๘ สตร ทอยในทฆนกาย ๒ สตร คอ (๑) มหานทานสตร และ (๒) มหาสตปฏฐานสตร สวนในมชฌมนกาย ๖ สตร คอ (๑) สตปฏฐานสตร (๒) สาโรปมสตร (๓) รกโขปมสตร (๔) รฏฐปาลสตร (๕) มาคณฑยสตร และ (๖) อาเนญชสปปายสตร ซงรกโขปมสตร ยงหาไมพบวาอยในพระไตรปฎกเลมใด พระสตรเหลาน พระผมพระภาคทรงแสดงแก พทธบรษทชาวกร เพราะมความสนใจในการเรยนธรรม และปฏบตธรรม อปมาประการแรกบรษทไดผอบทอง ผเกบดอกไมนานาชนดมาใสไวในผอบนนฉนใด หรออกอปมาหนงคอ บรษผไดหบทองแลวเกบรตนะ ๗ ประการ มาใสไวในหบนน ฉนใด พระผมพระภาคทรงไดพทธบรษทชาวกรแลว ทรงแสดงพระธรรมเทศนาทมอรรถลกซงแกพทธบรษทนน ฉนนนเหมอนกน สรปเนอหาในมหาสตปฏฐานสตร พระพทธองคไดตรสสอนพระสตรนแกภกษถงหนทางทดเลศในการท าใหเกดความบรสทธในสตวทงหลาย ท าใหพนจากความโศก คร าครวญ ท าใหพนจากความทกขกาย ทกขใจ และบรรลธรรมทถกตอง ท าใหแจงซงพระนพพาน คอ การตงสต ๔ อยางไปในกาย เวทนา จต และธรรม ไดแก การพจารณากายแบงเปน ๖ สวน คอ (๑) ลมหายใจเขาออก (๒) อรยาบถยน เดน นง นอน (๓) ความรสกในขณะเคลอนไหวทกอยางจดจอตดตอเนอง (๔) ความนาเกลยดของรางกายตงแตผม ขน เลบ ฟน หนงเปนตน (๕) รางกายโดยความเปนสกวา ธาต ๔ และ (๖) รางกายทตายเปนศพในปาชา ๙ ประการ การพจารณาเวทนา ๙ อยาง คอ (๑) สขเวทนา (๒) ทกขเวทนา (๓) ไมสขเวทนาไมทกขเวทนา (๔) สขเวทนาเพราะอามส (๕) สขเวทนาเพราะไมมอามส (๖) ทกขเวทนาเพราะอามส (๗) ทกขเวทนาเพราะไมมอามส (๘) ไมสขเวทนาไมทกขเวทนาเพราะอามส และ (๙) ไมสขเวทนาไมทกขเวทนาเพราะไมมอามส การพจารณาจต ๑๖ อยาง คอ (๑) จตมราคะ (๒) จตปราศจากราคะ (๓) จตมโทสะ (๔) จตปราศจากโทสะ (๕) จตมโมหะ (๖) จตปราศจากโมหะ (๗) จตหดห (๘) จตฟงซาน (๙) จตใหญ (มหคคตะ) (๑๐) จตไมใหญ (ไมเปนมหคคตะ) (๑๑) จตมจตอนยงกวา (๑๒) จตไมมจตอนยงกวา (๑๓) จตตงมน (๑๔) จตไมตงมน (๑๕) จตหลดพน และ (๑๖) จตไมหลดพน การพจารณาธรรม ๕ หมวด คอ (๑) หมวดนวรณ ๕ กามฉนทนวรณเปนตน (๒) หมวดขนธ ๕ รปขนธเปนตน (๓) หมวดอายตนะ ๖ ตากระทบสเปนตน (๔) หมวดโพชฌงค ๗ สตสมโพชฌงคเปนตน (๕) หมวดอรยสจ ๔ ทกขอรยสจเปนตน ในการพจารณากาย เวทนา จต และธรรมดงกลาว ซงประกอบดวยธรรม ๖ ประการ คอ (๑) ทมอยภายใน (๒) ทมอยภายนอก (๓) ทอยทงภายในและภายนอก (๔) ทมความเกดเปนธรรมดา (๕) ทมความเสอมไปเปนธรรมดา และ (๖) ทมทงความเกดขนและความเสอมไปเปนธรรมดา ในตอนทายของพระสตรนทรงพยากรณไววา จะเหนผลภายใน ๗ วน ๗ เดอน ๗ ป ถาหากไมไดมรรคผล อปาทานยงเหลอ จกไดเปนพระอนาคามอยางแนนอน

๓๐ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๐๖/๒๔๓, ท.ม.อ. (บาล) ๓๗๓/๓๕๗.

๒๘ ๒.๔ การประยกต

๒.๔.๑ ในดานหลกการของสตปฏฐานสตร การเจรญสตปฏฐาน ๔ ทปรากฏในทฆนกายอรรถกถากลาวความหมายของสตปฏฐาน แปลวา ธรรมเปนทตงแหงสต หรอการปฏบตมสตเปนประธาน๓๑ พระพทธองคไดตรสการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน จากพระโอษฐของพระองคเอง ดงทปรากฏในมหาสตปฏฐานสตร เพอเปนแนวทางในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เพอความพนทกข ดงมพระด ารสวา “เอกายโน อย ภกขเว มคโค สตตาน วสทธยา โสกปรเทวาน สมตกกมาย ทกขโทมนสสาน อตถงค-มาย ายสส อธคมาย นพพานสส สจฉกรยาย, ยทท จตตาโร สตปฏ านา.๓๒ แปลวา“ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงนพพาน ทางนคอ สตปฏฐาน ๔ ประการ”๓๓ การเจรญสตปฏฐานมองคประกอบส าคญเปนเครองด าเนนไปสความสมฤทธผลแหงการปฏบต คอ อาตาป สมปชาโน สตมา ในขณะทโยคบคคลก าลงเพยรพยายามตงใจก าหนดอยางจดจอ มความรอบคอบก าหนดสภาวะตางๆ อยางถถวนอยนน เปนการท าหนาทของอาตาป คอ วรยเจตสก อารมณตางๆ เกดขนมาในทใดมสตก าหนดในทนนโดยไมใหคลาดเคลอนจากปจจบนอารมณ และไมเผลอหลงลมสต เปนการท าหนาทของ สต คอ สตเจตสก ในขณะทสตเจตสกเกาะอยกบปจจบนอารมณอยางไมคลาดเคลอน ปฏเสธไมไดวาจะไมมสมาธกอตวตงอยในอารมณนน สมาธจงประกอบรวมกบการท าหนาทของสต ดงพระอรรถกถาจารยไดไขความไววา สตมาต เจตถ สตคคหเณน สมาธ คเหตพพ แปลวา “ในค าวา สตมาน ทานถอเอาสมาธพรอมดวยสต” สตจงมสมาธเปนองคประกอบรวมดวย เมอองคประกอบทง ๓ คอ วรยะ สต สมาธ ท าหนาทรวมกนอยางบรบรณเชนน กสามารถก าหนดรเหนการเกดดบของรปนาม สงขาร เหนอนจจง ทกขง อนตตาไดอยางแจมชด และเกดความรความเขาใจสภาวะนนตามความเปนจรง นเรยกวา ปญญาเจตสก ไดแกสมปชญญะ จากขอความน แสดงใหเหนวาการเจรญวปสสนากคอการเจรญสตปฏฐาน ๔ ซงเปนหลกส าคญในค าสอนของพระพทธเจาอนท าใหบคคลเกดปญญาหยงเหนรปนาม พระไตรลกษณและอรยสจ ๔ อยางแทจรง เพราะไมมใครบรรลธรรมโดยมไดเจรญสตปฏฐาน ๔ อยางใดอยางหนงใน กายานปสสนาเปนตน บรรลความหมดจดจากกเลสดวยทางสายเดยวนคอสตปฏฐาน ๔ เชนกน เกยวกบเรองนมขอความกลาวไวในทฆนกาย อรรถกถาวา “ยสมา ปน กายเวทนาจตตธมเมส กญจ ธมม อนามสตวา ภาวนา นาม นตถ, ตสมา เตป อมนาว มคเคน โสกปรเทเว สมตกกนตาต เวทตพพา”๓๔

๓๑ ท.ม.อ. (บาล) ๓๖๗ – ๓๖๘., ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๐๖/๒๕๓. ๓๒ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘. ๓๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑. ๓๔ ท.ม.อ. (บาล) ๒/๕๙๐.

๒๙ แปลวา อนง ขนชอวาภาวนาทไมเนองดวยกาย เวทนา จต ธรรม หรอ สภาวธรรมอยางใดอยางหนง ยอมไมม ดงนน พงทราบวา แมทานเหลานน ไดลวงพนความโศกและความร าพนคร าครวญ ดวยทางสายนเอง๓๕ แมสนตตอ ามาตยและนางปฏาจาราเหลานน ไดลวงพนความเศราโศกและความคร าครวญดวยหนทาง คอสตปฏฐาน น๓๖ ๒.๔.๒ ในดานการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ในงานวจยของ พระมหาไพฑรย จนทโก (หลอสวรรณ)๓๗ กลาวถงหลกกอนทจะปฏบตสตปฏฐานคอ ควรศกษาเรองจรตของแตละคนกอนวา มจรตอยางไร เมอเขาใจแลวจะไดเลอกกรรมฐานทเหมาะสมกบตนไดอยางถกตอง การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอ การใชสตและปญญาพจารณาก าหนดร รป นาม สภาวธรรมทางกาย เวทนา จต ธรรม ตามความเปนจรง จนหยง รถงความเปลยนแปลง แปรปรวนไปของสภาวธรรมทงหลายวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชสตว ไมใชบคคลตวตนเราเขา จนเกดปญญา อาศยเพยงการฟงธรรมอยางเดยวไมก าหนดรป นาม ในขณะปจจบนยอมไมสามารถท าวปสสนาญาณใหเกดขนได ซงกลาวไดวา การปฏบตวปสสนาทพนจากการก าหนดรป นาม หรอการปฏบตวปสสนากรรมฐานทพนจากหลกสตปฏฐาน ๔ ไมมเลย ดงในคมภรอรรถกถาแสดงไววา “ยสมา ปน กายเวทนาจตตธมเมส กญจ ธมม อนามสตวา ภาวนา นาม นตถ, ตสมา เตป อมนาว มคเคน โสกปรเทเว สมตกกนตาต เวทตพพา.”๓๘ การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐานเปนไดทงสมถะและวปสสนา คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน มอรยาปถปพพะ สมปชญญะปพพะ ธาตมนสการปพพะ เปนวปสสนา สวนอานาปานปพพะ ปฏกลมนสการปพพะ นวสวถกาปพพะ ตองเจรญสมถะเสยกอนแลวจงยกขนสวปสสนาภายหลง สวนเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จตตานปสสนาสตปฏฐาน ธมมานปสสนา สตปฏฐาน เปนวปสสนาลวน โดยมรายละเอยดประมวลมามากลาวไวโดยยอ ดงน ก) กายานปสสนาสตปฏฐาน หลกปฏบตวาดวยการพจารณาก าหนดรอาการทปรากฏทางกาย คอเอาสตไปตงไวทกายในอรยาบถตางๆ ดงทพระพทธองคไดตรสไวในพระไตรปฎกมพระบาลรบรองวา “กาเย กายานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา”๓๙ แปลวา “ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต”๔๐

๓๕ มหาวดแจง พระศรศาสนวงศ (มชย วรปญโ ป.ธ.๙, M.P.A.), มหานมสการ, (นครปฐม: หาง- หนสวนจ ากด ซเอไอ เซนเตอร จ ากด, ๒๕๕๐), หนา ๑๗๗-๑๗๘. ๓๖ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), วปสสนานย เลม ๑, แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสาราภ- วงศ, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕), หนา ๓๐-๓๑. ๓๗ พระมหาไพฑรย จนทโก (หลอสวรรณ), “ศกษาโคตรภญาณในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลก สตปฏฐาน ๔ : เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, หนา ๒๑. ๓๘ ท.ม.อ. (บาล) ๒/๕๙๐. ๓๙ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘. ๔๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑.

๓๐ ในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานน ม ๖ ปพพะ คอ (๑) อานาปานปพพะ (๒) อรยาปถปพพะ (๓) สมปชญญปพพะ (๔) ปฏกลมนสการปพพะ (๕) ธาตมนสการปพพะ (๖) นวสวถกาปพพะ ซงเปนไดทงสมถะและวปสสนา ในทนจะน าเสนอเฉพาะหมวดทเปนวปสสนาลวนไดแก อรยาปถปพพ ะ สมปชญญปพพะ และธาตมนสการปพพะ (๑) อรยาปถปพพะ วาดวยวธปฏบตเกยวกบอรยาบถหลก ๔ ประการ คอ (๑) เดน (๒) ยน (๓) นง และ (๔) นอน มพระพทธด ารสตรสวธปฏบตไววา “ปน จปร ภกขเว ภกข คจฉนโต วา คจฉามต ปชานาต”๔๑ แปลวา “ภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษ เมอเดนกรชดวาเราเดน”๔๒ แมในอรยาบถ คอ ยน นง และนอน มพระด ารสตรสไวในลกษณะเดยวกนน ในคมภรอรรถกถา แสดงวธปฏบตเกยวกบอรยาบถหลกไววา การเดน ความวา เดนไปโดยการแผขยายของวาโยธาตทเกดจากกรยาของจต วาโยธาตเกดจากจตเพราะฉะนน ภกษน จะรชด (อรยาบถ) อยางนวา ความคดเกดขนวา เราจกเดน จตนนจะใหวาโยไหว วาโยเกด การเคลอนไหวกายทงหมดไปขางหนา โดยการแผขยายของวาโยธาตอนเกดจากกรยาของจต เรยกวา การเดน๔๓ ในการปฏบตวปสสนา เปรยบเทยบการเดนจงกรม ๖ ระยะ๔๔ โดยทานวปสสนาจารยก าหนดแบงไว เพอสะดวกในการปฏบตเปนขนๆ ดงน ๑ ระยะ ก าหนด ขวายางหนอ – ซายยางหนอ ๒ ระยะ ก าหนด ยกหนอ – เหยยบหนอ ๓ ระยะ ก าหนด ยกหนอ – ยางหนอ – เหยยบหนอ ๔ ระยะ ก าหนด ยกสนหนอ – ยกหนอ – ยางหนอ – เหยยบหนอ ๕ ระยะ ก าหนด ยกสนหนอ – ยกหนอ – ยางหนอ – ลงหนอ – ถกหนอ ๖ ระยะ ก าหนด ยกสนหนอ – ยกหนอ – ยางหนอ – ลงหนอ – ถกหนอ – กดหนอ๔๕ (๒) สมปชญญปพพะ เปนหลกปฏบตเกยวกบอรยาบถยอย ซงเนองอยกบอรยาบถหลก เชน การกาวไป การถอยกลบ การแลด เหลยวด การค การเหยยด การครองสงฆาฏ บาตร จวร การฉน การเคยว การถายอจจาระ ปสสาวะ เปนตน พระพทธองคตรสวธปฏบตทก ๆ อรยาบถทเคลอนไหวทางรางกาย มพทธด ารสวา “ปน จปร ภกขเว ภกข อภกกนเต ปฏกกนเต สมปชานการ โหต”๔๖ แปลวา “ภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษ ท าความรสกตวในการกาวไป การถอยกลบ”๔๗ในอรยาบถยอย ๆ อน มพทธด ารสตรสไวในลกษณะเดยวกนน ในอรรถกถาไดกลาวอธบายไววา ภกษยอมเปนผท าสมปชญญะ (ความเปนผรพรอม) ในการกาวไปขางหนา และถอยกลบมาขาง

๔๑ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๘/๗๗. ๔๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๘/๑๐๔. ๔๓ ม.ม.อ. (บาล) ๑๗/๑๓๔/๖๘๔ - ๖๘๕. ๔๔ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, พมพครงท ๖, แปลและเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒา- จารย (อาจ อาสภมหาเถร), (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๐๓๙. ๔๕ ธนต อยโพธ, วปสสนานยม, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๒๘. ๔๖ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๖/๒๕๐. ๔๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕.

๓๑ หลง ยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการแลไปขางหนา แลเหลยวไปขางซาย ขางขวา ยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการคอวยวะเขา เหยยดอวยวะออกยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการทรงผา สงฆาฏ บาตร และจวร ยอมเปนผท าสมปชญญะ ในการกน ดม เคยว และลม ยอมเปนผท าสมปชญญะในการถายอจจาระและปสสาวะ ยอมเปนผท าสมปชญญะในการเดน ยน นง หลบ ตน พด และนงอย๔๘ ในอรรถกถา อธบายสมปชญญะ ม ๔ ประการ คอ ประการท ๑ ความรทเกดจากการพจารณาวา มประโยชนหรอไมมประโยชน เรยกวา สาตถกสมปชญญะ ประการท ๒ ความรทเกดจากการพจารณาวา เปนสปปายะหรอไมเปนสปปายะ เรยกวา สปปายสมปชญญะ ประการท ๓ ความรทเกดขนจากการพจารณาวา อารมณนนถกตองหรอไมถกตองเรยกวา โคจรสมปชญญะ ประการท ๔ ความรทเกดขนจากการพจารณาวา รสกตวชดวาไมหลงลมในขณะท ากจนนๆ เรยกวา อสมโมหสมปชญญะ๔๙ (๓) ธาตมนสการปพพะ เปนหลกปฏบตวาดวยวธก าหนดพจารณาเกยวกบธาตทง ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ และธาตลม ดงมพระพทธด ารสวา “ปน จปร ภกขเว ภกข อมเมว กาย ยถา ต ยถาปณหต ธาตโส ปจจเวกขต อตถ อมสม กาเย ป วธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาตต”๕๐ แปลวา “ภกษทงหลาย อกประการหนง ภกษ พจารณาเหนกายนตามทตงอย ตามทด ารงอย โดยความเปนธาตวา ในกายน มธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลมอย” ๕๑ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) ไดอธบายไวในหนงสอมหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน มความวา ธาต ๔ เหลาน บางแหงเรยกวา มหาภตรป คอ รปใหญโตปรากฏชด แปลวา รปทใหญโตโดยรปรางและปรากฏชดโดยลกษณะ เพราะวตถสงของทงสนประกอบขนจากรปเหลานซงมลกษณะเฉพาะตนเดนชดกลาวคอ ๑) ปฐวธาต ธาตดน มลกษณะแขง หรอออน ๒) อาโปธาต ธาตน า มลกษณะไหล หรอเกาะกม ๓) เตโชธาต ธาตไฟ มลกษณะเยน หรอรอน ๔) วาโยธาต ธาตลม มลกษณะหยอน หรอตง๕๒ ข) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน พระพทธองคตรสการเจรญเวทนานปสสนาวา อธ ภกขเว ภกข สข วา เวทน เวทยมาโน สข เวทน เวทยามต ปชานาต. ทกข วา เวทน เวทยมาโน ทกข เวทน เวทยามต ปชานาต. อทกขมสข

๔๘ ท.ม.อ. (ไทย) ๑๔/๒๗๖/๒๑๒., ม.ม.อ. (ไทย) ๑๗/๑๓๕/๖๐๘ - ๖๐๙. ๔๙ ท.ส.อ. (บาล) ๒๑๔/๑๖๖., อภ.ว.อ. (บาล) ๕๒๓/๓๗๒ - ๓๗๓. ๕๐ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๘/๒๕๑. ๕๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๘/๓๐๗. ๕๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, แปลและเรยบเรยง โดย พระคนธสาราภวงศ, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๑๘๘.

๓๒ วา เวทน เวทยมาโน อทกขมสข เวทน เวทยามต ปชานาต.๕๓ ความวา “ภกษในพระศาสนาน เมอเสวยสขเวทนา ยอมรชดวาเสวยสขเวทนาอย เมอเสวยทกขเวทนา ยอมรชดวาเสวยทกขเวทนาอย เมอเสวยอเบกขาเวทนา ยอมรชดวาเสวยอเบกขาเวทนาอย”๕๔ การพจารณาเวทนาม ๓ อยางคอ๕๕ (๑) สขเวทนา คอ ความรสกทางกาย ไดแก ความสบายกาย ความโลง เปนตน ผปฏบตตามก าหนดรสขเวทนาวา “สบายหนอ” “โลงหนอ” ตามความเปนจรงยอมรชดวา มเพยงสภาวะธรรมทเกดขนแลวกดบไป ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมมเรา ของเรา (๒) ทกขเวทนา คอ ความรสกเปนทกขทางกาย ไดแก ความเจบ ปวด เมอย ชา คน รอน

เยน จกเสยด เหนอย เปนตน ผปฏบตตามก าหนดรทกขเวทนาวา “เจบหนอ” “ปวดหนอ” “เมอยหนอ”

“ชาหนอ” “คนหนอ” “รอนหนอ” “เยนหนอ” “จกหนอ” “เสยดหนอ” “เหนอยหนอ” ตามความเปนจรงยอมรชดวา มเพยงสภาวธรรมทเกดขนแลวกดบไป ไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ไมมเรา ของเรา (๓) อเบกขาเวทนา คอ ความรสกเปนกลาง ไมสขไมทกข เมออเบกขาเวทนาเกดขน กรวาไมสขไมทกข คอ เฉยๆ ผปฏบตตามก าหนดร “เฉยหนอ” การพจารณาเวทนาใหละเอยดออกอก เปน ๕ อยางคอ (ก) สขเวทนา คอ ความรสกเปนสขทางกาย (ข) ทกขเวทนา คอ ความรสกเปนทกขทางกาย (ค) โสมนสเวทนา คอ ความรสกเปนสขทางใจ (ฆ) โทมนสเวทนา คอ ความรสกเปนทกขทางใจ (ง) อเบกขาเวทนา คอ ไมสข ไมทกข รสกเฉยๆ คมภรพระอภธรรมอธบาย การพจารณาเวทนา ๙ อยาง คอ๕๖ เวทนาทองกามคณ (สามสสข) หมายถง ความพอใจและไมพอใจกบกามคณ ๕ คอ รป เสยง กลน รส และสมผส เวทนานปสสนาสตปฏฐาน เปนการใชสตพจารณาก าหนดรอาการทปรากฏทางเวทนาเมอปฏบตไปชวระยะหนง ถาเกดเวทนา คออาการปวด เจบ กใหก าหนดดวยสตวา ขณะนเวทนาไดเกดขนแลว ใหใชสตพจารณาจดทเจบปวดนน ก าหนดในใจวา ปวดหนอๆ ๆ หรอเจบหนอๆ ๆ๕๗ การเกดเวทนาจะมอารมณดงตอไปน คอ (ก) ถามความสข กใหก าหนดคอใชสตระลกวา สขหนอๆ ๆ (ข) ถาเสวยทกข หรอไมสบาย กใชสตก าหนดวา ปวดหนอๆ ๆ ไมสบายหนอๆ ๆ (ค) ถาเฉยๆ ไมทกข ไมสข ใหใชสตก าหนดวา เฉยหนอๆ ๆ (ฆ) ถาสขเจอดวยอามสคอ รป เสยง กลน รส การถกตองหรอสขในทางใจอนเนองดวยกามคณทง ๕ สขทางใดทางหนงกใหก าหนดวา สขหนอ ๆ ๆ

๕๓ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๐/๒๖๕. ๕๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๓๑๓. ๕๕ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๗๐/๓๐๒ – ๓๐๓. ๕๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๖๓/๓๑๐. ๕๗ จ าลอง ดษยวณช, วปสสนากรรมฐานและเชาวนอารมณ, พมพครงท ๓, (เชยงใหม: เชยงใหมโรง พมพแสงศลป, ๒๕๔๙), หนา ๑๑-๑๒.

๓๓ (ง) เมอเกดความรสกไดรบความสขจากการปฏบตธรรมอยางเดยวทไมเจอดวยอามส คอกามคณกใหก าหนดวา สขหนอ ๆ ๆ (จ) เมอรรสของทกขเวทนาอนเนองมาจากกามคณ มรป เสยง เปนตน กก าหนดวา ไมสบายหนอๆ ๆ (ฉ) จตทรชดวาบดนเรารทกขเวทนา ไมมอามสอนเกดจากกเลสทมอยในใจหรออกศลธรรมทเกดกบใจกใหก าหนดวา ทกขหนอๆ ๆ (ช) เมอรวาไมทกขและไมสขในกามคณกใหก าหนดวา เฉยหนอๆ ๆ (ซ) เมอรรส ไมสข ไมทกข ไมองกามคณกใหก าหนดวา เฉยหนอๆ ๆ การก าหนดเวทนา รเวทนาน ผปฏบตวปสสนาตองมความอดทนคอนขางมาก เพราะถามความอดทนนอยคอยเปลยนอรยาบถอยบอยๆ จะท าใหเสยสมาธมากถาทนไมไหวจรงๆ กควรก าหนด เวลาในการนงใหนอยลงและคอยๆ เพมไปทละ ๑๐–๒๐–๓๐ นาท เมอครบตามเวลาทตงใจไวแลวกใหเปลยนอรยาบถไปเดนจงกรม เมอเดนจงกรมครบตามก าหนดเวลากกลบมานง พยายามเดนนงสลบกนไมควรจะเดนหรอนงอยางเดยว เพราะจะท าใหอรยาบถหรออนทรย ๕ ไมสม าเสมอกนถาเปนไปไดควรเดนและนงใหเทาๆ กนไปตงแตเรมตน การตามก าหนดรเวทนานนบเนองในเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จะวางใจอยางไรในเมอตองเผชญหนากบทกขเวทนา ผปฏบตตองวางใจใหเปนกลาง อยาไปอยากใหหาย อยาไปอยากเอาชนะ อยาไปอยากรวามนจะดบหรอไมดบอยางไร ใหท าหนาทเพยงแคการเฝาดอยางมสตเทานน วธการก าหนดเวทนามอย ๓ ประการ คอ ประการท ๑ การก าหนดแบบเผชญหนา คอ ตงใจก าหนดแบบไมทอถอยตายเปนตาย โดยเอาจตไปจดจออาการปวด จลงไปบรเวณทซงก าลงปวดมากทสด วธนผปฏบตจะคอนขางเหนดเหนอยเพราะตองใชพลงจตอยางทมเทและจดจอมากทสด แตกมประโยชนในการหยงเหนทกขลกษณะอยางพเศษของเวทนาไดเรว ประการท ๒ การก าหนดสแบบกองโจร คอ ตงใจก าหนดแบบจโจมในตอนแรกๆ พอรสกวาก าลงความเพยรมนอยกถอยออกมาเตรยมความพรอมใหม เมอพรอมแลวกเขาไปก าหนดอกครงหนง เชน ขณะก าหนดปวดอยนน ความปวดกลบทวความรนแรงมากขนจนไมสามารถทนไหว จงหยดก าหนดรอาการปวด แตเปลยนไปก าหนดรอาการพอง-ยบ หรออารมณอนๆ แทนแตยงไมถงขนทตองเปลยนอรยาบถไปยนหรอเดนในขณะนน ประการท ๓ การก าหนดสแบบถอยทพหรอสงเกตการณ คอ เมอรสกวาปวดหรอเจบมากกมไดไปก าหนดตอกย าลงไปอก เพยงแตก าหนดรดดวยสตปญญาอยเฉยๆ เชน ก าหนดวา ปวดหนอๆๆ เจบหนอๆๆ เมอยหนอๆๆ ชาหนอๆๆ หรอรหนอๆๆ เปนตน ไมเนนหรอย า อปมาเหมอนทหารทเฝาดขาศกอยบนทสง หรอหอสงเกตการณไมไดท าการสรบกบขาศกแตประการใด เพยงแตเฝาสงเกตการเคลอนไหวของขาศกเทานน๕๘

๕๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน, หนา ๒๕๒.

๓๔ ค) จตตานปสสนาสตปฏฐาน พระพทธเจาตรสวา “จตเต จตตานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา วเนยย โลเกอภชฌาโทมนสส ”.๕๙ มความเพยร มสมปชญญะ มสต พจารณาเหนจตในจตอย ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได แปลวาสตตงมนพจารณาเนองๆ ซงจต คอ วญญาณขนธ ม ๑๖ ไดแก (๑) เมอจตมราคะเกดขน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมราคะ (๒) เมอจตปราศจากราคะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตปราศจากราคะ (๓) เมอจตมโทสะเกดขน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมโทสะ (๔) เมอจตปราศจากโทสะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตปราศจากโทสะ (๕) เมอจตมโมหะเกดขน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมโมหะ (๖) เมอจตปราศจากโมหะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตปราศจากโมหะ (๗) เมอจตหดหและทอถอย ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตหดหและทอถอย (๘) เมอจตฟงซาน ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตฟงซาน (๙) เมอจตเปนมหคคตะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตเปนมหคคตะ (๑๐) เมอจตไมเปนมหคคตะ ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตไมเปนมหคคตะ (๑๑) เมอจตมจตอนยงกวา (สอตตรจต) ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตมจตอนยงกวา (๑๒) เมอจตไมมจตอนยงกวา (อนตตรจต) ใหเอาสตตามก าหนดร วาจตไมมจตอนยงกวา (๑๓) เมอจตสงบแลว (สมาหตจต) ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตสงบ (๑๔) เมอจตไมสงบ (อสมาหตจต)ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตไมสงบ (๑๕) เมอจตพนจากกเลสแลว (วมตตจต) ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตพนจากกเลส (๑๖) เมอจตไมพนจากกเลส (อวมตตจต) ใหเอาสตตามก าหนดรวา จตไมพนจากกเลส๖๐ จตตานปสสนาสตปฏฐาน คอ วธพจารณาการใชสตก าหนดรอาการทปรากฏทางจต ถาความคดเกดขนในขณะทก าลงเดนจงกรมหรอนงสมาธ ความคดนนจะเปนไปในทางทดหรอไมดกใหก าหนดสตวา คดหนอๆ ๆ การทความคดเกดขนกเพราะจตจะนกถงความบกพรองของตนเองจงคดลกษณะเชนน ควรเตอนจตของตนวา สงทลวงมาแลวอยาไดเกบเอามาคด สงทยงมาไมถงกอยาคด ขอใหใชสตก าหนดอยกบปจจบนใหดทสด โดยพจารณาเหนในจตเนองๆ๖๑ การปฏบตในขอนกเพอจะก าจดซงความเหนวาเปนของเทยง หรอบรรเทาเสยซงความเทยงทจะเขาไปยดไปถอความเทยงนน ไมวาจะเปนความเปลยนแปลงอนใดทเกดขนในชวต ผปฏบตจะไดมองความเปลยนแปลงนน โดยไมรสกเสยใจอะไร จะอยางไรกได เพราะพจารณาแลววาในชวตของคนเรายอมมความเปลยนแปลง แลวกมองดดวยสตวามนเปนอยางนเอง การก าหนดตนจต เปนการก าหนดรนามทเปนใหญในกองสงขาร ซงท าหนาทสงการควบคมพฤตกรรมทงหมดของรป เพอใหโยคบคคลรเทาทนจตทตองการเปลยนจากอรยาบถหนงไปสอกอรยาบถหนง ใจจะนอมวาตองการขนมากอน เชน จตอยากจะคกก าหนด“อยากจะคหนอๆๆ” จตอยากจะเดนกก าหนด “อยากจะเดน

๕๙ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๓๑/๑๐๓., ท.ม.ฏกา (บาล) ๒/๑๑๐. ๖๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๑/๓๑๔ - ๓๑๕. ๖๑ จ าลอง ดษยวณช, วปสสนากรรมฐานและเชาวนอารมณ, หนา ๑๒-๑๓.

๓๕ หนอๆ ๆ” เปนตน ใหก าหนด ๓ ครงเพอใหเกดความชดเจนมากยงขน ถาก าหนดครงหรอสองครงกนอยไป หากก าหนดเกน ๓ ครงกมากเกนไปท าใหเสยเวลา ค าวา “อยาก” ในทนมไดสอความหมายทเปนตณหาแตเปนความตองการทประกอบดวยกศล เปนความพอใจทจะบ าเพญภาวนากศลในการปฏบตธรรม แตอยางไรกตามผปฏบตจะเรมฝกการก าหนดตนจตเมอสมาธเรมแกกลาเหนรป–นามเรมปรากฏชด กลาวคอสามารถแยกรปแยกนามไดวา รปกอยางหนง นามกอยางหนง เมอโยคมจตทวองไวจงสามารถก าหนดตนจตได การตามก าหนดรจต ทคดนอมไปหาหรอรบอารมณในทไกลหรอใกล นกปฏบตควร เอาใจใสเปนพเศษ เพราะการก าหนดรจตนนเปนของละเอยดออนมาก ถาก าหนดไมถกวธบางครง ท าใหสบสนและฟงซานมากขน ประกอบกบอาจเปนสาเหตทท าใหเกดความเครยด และอาการมนตง ของศรษะไดดวย อนเปนปญหาและอปสรรคของนกปฏบตบางทาน ทขาดความเขาใจในเรองการปฏบตดวยวธก าหนดรแบบนอยางถกตอง กอนการก าหนดนกปฏบตตองวางใจใหเปนปกตเสมอนหนงไมมอะไรเกดขนมากอน เพราะเมอไมมสภาวะลกษณะอยางนใจเรากเปนปกต ไมมชอบหรอชง แตพอสภาวะนเขามาท าใหใจเราเสยความเปนปกตไป ฉะนน การก าหนดตองดดวยสตปญญาใหรตามความจรงทเกดขน ไมตอง ไปคดปรงแตงหรอใสขอมลอนใดเขาไปอก ขอใหก าหนดรอยางเดยว มนเกดอะไรคดอะไรกใหก าหนดรไปตามนน เพราะเรามหนาทก าหนดรตามความเปนจรงทเกดขน เพอใหเขาถงความจรง หรอรเทาทนความเปนจรงทเกดขน จนสามารถถอนอปาทานความยดมนถอมนลงได เราไมมหนาทคด แตจตมหนาทคด เรามหนาทก าหนดรกใหดไปตามนน อยาไปสรางสงใหมใหเปนปญหา ฆ) ธมมานปสสนาสตปฏฐาน คอ สตตงมนพจารณาเนองๆ ซงธรรม ๕ หมวด ไดแก นวรณ ๕ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ โพชฌงค ๗ อรยสจจ ๔๖๒ คอ พระพทธเจาตรสวา “ธมเมส ธมมานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา วเนยยโลเก อภชฌาโทมนสส ” ๖๓.การตามระลกรธรรมอยในธรรมอยมความเพยร ม สมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสยได ดงน ๑) นวรณ ๕ หมายถง นวรณธรรม ธรรมเปนเครองกน หรอหาม ไมใหบรรลกศลธรรม มฌาน เปนตน ซงมสภาวธรรมตางๆ ดงตอไปน (ก) กามฉนทนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก ความพอใจในกามคณอารมณ (ข) พยาปาทนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก การผกพยาบาทจองลางจองผลาญผอน (ค) ถนมทธนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม มอาการหดหและทอถอยตออารมณ (งวงเหงา หาวนอน) (ฆ) อทธจจกกกจจนวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก ความฟงซานและร าคาญในอารมณ (ใจตงอยไมได)

๖๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๒/๓๑๖ - ๓๑๗. ๖๓ ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๓๑/๑๐๓., ท.ม.ฎกา (ไทย) ๒/๑๑๐.

๓๖ (ง) วจกจฉานวรณ คอ ธรรมเปนเครองกนไมใหบรรลกศลธรรม ไดแก ความสงสย ลงเลใจ ในสงทควรเชอ (มพระรตนตรย เปนตน)๖๔ วธการก าหนดนวรณ ๕ ประการ ดงตาราง ตอไปน

ตารางท ๔ นวรณ ๕ ล าดบ เนอหา ๑ วธก าหนดกามฉนทะ ความทะยานอยากในกาม มกรชด ไมมกรชด จะเกดหรอละดวยเหต

ใดกร ความยนดพอใจในกาม ชอบใจ รปสวย เสยงเพราะ กลนหอม รสอรอย สมผสนมเปนตน ใหก าหนด เหนหนอ ชอบหนอ จตยอมถกกามฉนทะครอบง า เหมอนสทผสมอยในน า

๒ พยาบาท ความอาฆาต พยาบาทจองเวร คดราย ถามกรชด ไมมกรชด เกด ละ ดวยเหตใดกร ไมเกดกรชด โกรธหนอ เคองหนอ พยาบาทเหมอนน าตมทเดอดพลาน

๓ ถนะมทธะ ความโงกงวง หดห งวงซม มอยกรชด ไมมกรชด เกดขนหรอละดวยเหตใดกร ไมเกดกร ก าหนดงวงหนอๆ เหมอนน าทมจอกแหนปกคลมอย

๔ อทธจจะกกกจจะ ความฟงซาน รอนใจ มอยกรชด ไมมกรชด เกดขนหรอละดวยเหตใดกรไมเกดกร ก าหนดวาคดหนอๆ เหมอนน าทลมพดเปนละลอกคลน

๕ วจกจฉา ความลงเลสงสยไมตกลงใจ มอยกรชด ไมมกรชด เกดขนหรอละดวย เหตใดกร ไมเกดกร ก าหนดวาสงสยหนอๆ เหมอนน าในทมดผสมดวยโคลนตม๖๕

ทกอารมณของนวรณ ๕ ทเกดขนหรอไม กรชดจะก าหนดชอบหนอๆ โกรธหนอๆ งวงหนอๆ คดหนอๆ หรอ สงสยหนอๆ ก าหนดรใหตอเนองนวรณตางๆ จะไมสามารถกางกนจตสมาธไดในวปสสนา แตจะเปนสภาวธรรมทเปนกศลฝายดบรสทธผองใสแกจตเกดขน เมอเอาสตเขาไปก าหนดนวรณอยางใดอยางหนงแลว กควรละทงนวรณนนเสย แลวเอาสตกลบมาก าหนด พองหนอ ยบหนอ ตอไป การปฏบตในขอนกเพอจะก าจดเสยซงความมตวตน เรา เขา สตว บคคล ความจรงแลวมแตรป มแตนามเทานน ๒ อปาทานขนธ ๕ ค าวา “ขนธ” แปลวา กอง, หมวด, หม, ประชม, กลม๖๖ ม ๕ อยาง ซงเปนอารมณของอปาทาน ฉะนน จงเรยกวา อปาทานขนธ ๕ คอ (ก) รปขนธ ไดแก รป ๒๘ (ข) เวทนาขนธ ไดแก เวทนาเจตสก ๑ ดวง (ค) สญญาขนธ ไดแก สญญาเจตสก ๑ ดวง (ฆ) สงขารขนธไดแก เจตสกทเหลอ ๕๐ ดวง (ง) วญญาณขนธ ไดแก จต ๘๙ หรอ ๑๒๑ ดวง ดงมรายละเอยดโดยยอ ดงตอไปน

๖๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๓๕/๓๐๑., อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๑/๕๙๕. ๖๕ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๒๘๑. ๖๖ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต), ค าวด, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพเลยง เชยง, ๒๕๔๘), หนา ๙๙.

๓๗ ๑) รปขนธ กองรป คอ รปรางของมนษยและสตวม ๒๘ แบงเปน รปทเปนใหญ ๔ ใหก าหนดเหนหนอ ๆ และรปทอาศยมหาภตรปเกด ๒๔ ความเกด ความดบแหงรป ขณะเหนรป ๒) เวทนาขนธ กองเวทนา คอ ความรสกเปนสข หรอเปนทกข หรอรสกเฉยๆ ไมสข ไมทกขความเกดและดบแหงเวทนาปรากฏขณะเหนรปรสกดใจ เสยใจ ก าหนดดใจหนอๆ เสยใจหนอๆ ๓) สญญาขนธ กองสญญา คอ ความจ าไดหมายร ความเกด ความดบของสญญายอมปรากฏขณะรสงทเหน ก าหนดรหนอ ๔) สงขารขนธ กองสงขาร คอ ความปรงแตงจต เปนสภาพทเกดกบใจ ปรงแตงใจใหดบาง ชวบาง หรอไมดไมชว ความเกดแหงสงขาร ความดบของสงขาร ปรากฏขณะสมผส ผสสะขณะกระทบ ๕) วญญาณขนธ กองวญญาณ ไดแก ธรรมชาตทรอารมณหรอรบอารมณอยเสมอความเกดและดบแหงวญญาณปรากฏในขณะทรเหน เจตนาปรากฏ ตงใจ พอใจ ก าหนดรวา รหนอๆ๖๗

๓ อายตนะม ๑๒ อายตนะ คอ ทตอ๖๘ ทเชอมรปนาม ไดแกอายตนะ ๑๒ วาดวยการตงสตก าหนดพจารณาอายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖ ดงตารางตอไปน

ตารางท ๕ อายตนะ ๑๒ ล าดบท อายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖

๑ จกขวายตนะ รปายตนะ ๒ โสตายตนะ สททายตนะ ๓ ฆานายตนะ คนธายตนะ ๔ ชวหายตนะ รสายตนะ ๕ กายายตนะ โผฏฐพพายตนะ ๖ มนายตนะ ธมมายตนะ

อายตนะ ๑๒๖๙ วาดวยการตงสตก าหนดพจารณา อายตนะภายใน ๖ คอ ตา ห จมก ลน กายใจ และอายตนะภายนอก ๖ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธมมารมณ สกแตวาอายตนะเปนทตอของชวต (คอระหวางรปกบรป หรอระหวางรปกบนาม ใหตดตอกนเกดความรทางใจขนได) และเปนทไหลมาของบญและบาป ไมใชสตว บคคล ตวตน เรา เขา เปนเพยงปรมตถธรรม คอ ขนธ อายตนะ ธาต สจจะ เทานน๗๐ ดงทพระพทธเจาตรสไว ดงน ๑) รชดตา รชดรป เครองรอยรดทงหลาย อาศยตาและรปเกดขน รชดสงโยชนนน การเกด การละ ดบไมม รชดดวยเหตนน ขณะเหนรปก าหนดวา เหนหนอ ๆๆ ๒) รชดห รชดเสยง เครองรอยรด (สงโยชน) อาศยหและเสยงเกดขน รชดสงโยชนนนการเกด การละ ดบไมม รชดดวยเหตนน ขณะไดยนก าหนดรวา ไดยนหนอ ๆๆ ๓) รชดจมก รชดกลน เครองรอยรด (สงโยชน) อาศยจมกและกลนเกดขน รชดสงโยชนนน การเกด การละ ดบไมม รชดดวยเหตนน ขณะรกลนก าหนดรวา รหนอ ๆๆ ๖๗ จ าลอง ดษยวณช, วปสสนากรรมฐานและเชาวนอารมณ, หนา ๑๔-๑๕. ๖๘ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ.๙, ราชบณฑต), ค าวด, หนา ๑๓๕๐. ๖๙ ท.มหา. (ไทย) ๑๐/๓๘๔/๓๑๙. ๗๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๔ - ๓๐๕/๒๕๕.

๓๘ ๔) รชดลน รชดรส เครองรอยรด (สงโยชน) อาศยลนและรสเกดขน รชดสงโยชนนนการเกด การละ ดบไมม รชดดวยเหตนนขณะทลมรส ก าหนดวา รหนอ ๆๆ ๕) รชดกาย รชดสมผส เครองรอยรด (สงโยชน) อาศยกายและสมผสเกดขน การเกด การละ ดบไมม กรชดเหตนน ขณะรสมผสก าหนดรวา ถกหนอ ๆๆ ๖) รชดใจ รชดธรรมารมณ เครองรอยรด (สงโยชน) อาศยใจและธรรมารมณเกดขน การเกด การละ ดบไมม กรชดเหตนน ขณะนกคด ก าหนดรวาคดหนอ ๆๆ ในเรองนมงานวจยเรองศกษาสญโญชน ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ : เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน” พบวา ผทปฏบตจนผานโคตรภญาณไดแลวสงโยชน ๓ คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาสจงถกท าลาย๗๑ ๔ โพชฌงค ๗ โพชฌงคเปนสภาพทท าใหรอารมณไดดวยการเจรญสตปฏฐาน ๔ บคคลไมอาจบรรลธรรมได โดยการนงหลบตา โดยคดวา หรอการอานพระไตรปฎก หรอปรารถนาเองวาสภาวธรรมจะปรากฏขนเองในใจ แทจรงแลวมเงอนไขส าคญๆ ทเปนรากฐานของการบรรลธรรม ปจจยเหลานมชอในภาษาบาลวา โพชฌงค เปนธรรมทเปนองคแหงการตรสรอรยสจ ๔ ไดแก ทกข สมทย นโรธและมรรค๗๒ โพชฌงค องคแหงธรรมเปนเครองตรสร ม ๗ คอ ๑) สตสมโพชฌงค ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอความระลกได ๒) ธมมวจยสมโพชฌงค ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอการเฟนธรรม ๓) วรยสมโพชฌงค ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอความเพยร ๔) ปตสมโพชฌงค ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอความอมใจ ๕) ปสสทธสมโพชฌงค ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอความสงบกาย ใจ ๖) สมาธสมโพชฌงค ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอความตงจตมน ๗) อเบกขาสมโพชฌงค ธรรมทเปนองคแหงการตรสรคอความวางใจเปนกลาง๗๓ วธก าหนดโพชฌงคม ๗ ประการ คอ ประการท ๑ สตสมโพชฌงค มอย ไมมกรชดเกดดวยเหตใดๆ กรชด สตระลกรเทาทนเปนปจจบนสตก าหนดจตไมหลดขาดเลอนลอย แนบแนนกบสภาวะอารมณ ก าหนดรวา รหนอ ๆๆ ประการท ๒ ธมมวจยสมโพชฌงค มอย ไมม เกดดวยเหตใด กรชด สมบรณบรบรณดวยเหตใดกรปญญารเหนรปนาม เหนอนจจง ทกขง อนตตา กก าหนดวา รหนอ ๆๆ ประการท ๓ วรยสมโพชฌงค มอย ไมม เกดดวยเหตใดๆ กรชด ความเพยรทพอดยอมเกดขน ทกขณะทเจรญสตอย ก าหนดวา รหนอ ๆๆ

๗๑ นางสาวพชรนทร พรชยส าเรจผล, “ศกษาสญโญชน ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏ- ฐาน ๔: เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๔๑. ๗๒ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๓๓๗-๓๔๓. ๗๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๕/๓๒๑.

๓๙ ประการท ๔ ปตสมโพชฌงค มอย ไมม เกดดวยเหตใดๆ กรชด ความเอบอมใจตางๆ เกดขนขณะปฏบตธรรมอย ใหก าหนดปตหนอๆ หรอ รหนอ ๆๆ ประการท ๕ ปสสทธสมโพชฌงค มอย ไมม เกดดวยเหตใดกรชด บรบรณดวยเหตใด กรชดเหตนนเปนความสงบทงกายและใจทเกดขน ก าหนดสงบหนอ ๆ หรอ รหนอ ๆๆ ประการท ๖ สมาธสมโพชฌงค มอย ไมม เกดดวยเหตใดกรชดสมาธชวขณะ หรอแนบแนนในสภาวธรรมปจจบนปราศจากนวรณ เหนความจรงของสภาวธรรมตามจรง ก าหนดรหนอ ๆๆ ประการท ๗ อเบกขาสมโพชฌงค มอย ไมม เกดดวยเหตใดกร การรความสม าเสมอกนของความเพยร (วรยะ) ความตงใจมน (สมาธ) หรอ ความเชอ (ศรทธา) เสมอกบความรแจง (ปญญา) ก าหนดวาวางหนอๆ หรอ รหนอ ๆๆ๗๔ โพชฌงคจงเปรยบดงราชรถ ทตองอาศยซงกนและกนในการขบเคลอนของยานไปสหนทางอนทรกนดารของผพเนจร ตองมทรพยตดตวในการเดนทาง สต คอ ผรกษายาน (รกษาจต) ธมมวจย คอ พวงมาลย (คอยบงคบจตใหอยในกศล) วรยะ คอ ลอ (ทพากเพยรใหเราไดถงทหมายดวยหรและโอตปปะ) ปต คอ ทนงของคนขบทใหความสขในการขบยาน (ใหถงทหมายคอพระนพพาน) ปสสทธ คอ ซลอไดแก กายและจตทเสรมความทนทานใหลอทนอยได (ดวยความสงบแหงจต) สมาธ คอ ดมลอหรอเพลา ทเปนตวยดซลอใหอยไดดวยความตงมนของจต (ปญญาญาณ)อเบกขาคอ วงลอทตองถกบดทบถนนททรกนดารไดแก นวรณธรรมไปได (พนจากทกข-ในปฏจจสมปบาท) และของทตองตดตวไปในการเดนทางอก ๗ อยางคอ อรยทรพยไดแก ศรทธาหร โอตปปะ พหสจจะ จาคะและปญญา๗๕ ดงนน โพชฌงค จงเปนองคของผตรสร เหมอนองคแหงเสนาและองคแหงรถเปนตนเพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา โพชฌงค เปนองคของบคคลผตรสร สวนความหมายของโพชฌงค คอ ยอมเปนไปเพอความตรสรบาง ตรสรตามบาง ตรสรเฉพาะบาง ตรสร ดบาง ซงยงมรายละเอยดในปฏสมภทาเปนตน ในบรรดาโพชฌงคทงหมดจะยกมากลาวเปนตวอยาง คอ สตสมโพชฌงคมาจาก สต ความระลก กบค าวา สมโพชฌงค แปลวา องคแหงการตรสร อนประเสรฐและด เมอกลาวโดยรวม ซงรวมความกแปลวา องคแหงการตรสร คอสต สวนโพชฌงคทเหลอ ในพระอรรถกถาจารยอธบายวา ภาเวต ซงตรงกบในคมภร วสทธมรรคกใชค าวา ภาวย ใชธาตตวเดยวกนคอ ภ ธาต แตปจจยตางกนคอ เณ กบ ณย แปลวา ใหเจรญ ทานอธบายวายอมใหเกดคอยอมใหบงเกดบอยๆ ในจตสนดานของตน เมอกลาวถงความเกยวของกบวปสสนา อรรถกถาจารยยกบทวา วเวกนสสต ทานอธบายวา ภกษยอมเจรญสมมาทฏฐอาศยวเวก ดงททานอธบายไวในโกสลสงยต ม ๓ อยาง คออาศย ตทงค วเวก สมจเฉทวเวก นลสรณวเวก สวนอาจารยบางพวก กลาววา โพชฌงคอาศยวเวก ๕ อาจารยเหลานนยอมยกโพชฌงคเกดขนชอวา พลววปสสนา มรรคและผลอยางเดยวกหามได ยอมยกขนแสดงแมในกสณฌาน อานาปานสต อสภกมมฏฐาน และพรหมวหารฌาน อนเปนบาทของวปสสนา

๗๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๓๔๔-๕๗. ๗๕ อ บณฑตาภวงสะ พระกมมฏฐานาจรยะ, IN THIS VERY LIFE รแจงในชาตน, แปลโดย พระ สวาง ตกขวโร, (กรงเทพมหานคร: สหธรรมมก จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๖.

๔๐ อาจารยบางพวก จงเหนไมตรงกนกบพระอรรถกถาจารย เพราะฉะนน ตามมตของทานเหลานน ในขณะทก าลงเกดฌานเหลานน เมอวาโดยกจ ฌานกยงอาศยวกขมภนวเวก ในขณะเกดวปสสนา เมอวา โดยอธยาศยภกษยอมเจรญวปสสนา อาศยนสสรณวเวก ฉนใด กควรจะกลาววาภกษยอมเจรญโพชฌงค อาศยปฏปสสทธวเวกฉนนน เกดขน จากอทาหรณขางตนนชใหเหนวา วปสสนาและโพชฌงค มความหมายใจความเดยวกน และมเปาหมาย คอ ความดบกเลสความเรารอนในกายใจ ซงเปนปญหาชวตไดจรง ดวยการอบรมกระท าใหเกดใหมขน การคนหาดวยการอบรมกาย วาจา และจตเพอใหเขาถงสภาวะของธรรมชาตตามความเปนจรงซงเรยกวา ภาวนานม ๒ อยาง คอ สมถะภาวนา การฝกอบรมจตใหเขาสความสงบชนดทเรยกวา อปปนาสมาธ และวปสสนาภาวนา ความตางกนของสมถะภาวนาและวปสสนาภาวนา คอ อารมณ แปลวา สมถะมอารมณ ๔๐ สวนวปสสนาภาวนามอารมณ ๖ หรอเรยกวา วปสสนาภม ๖ กได อกอยางหนง คอความเพงในอารมณ คอ สมถะจะยดอารมณใดอารมณหนงแลวเพงจดจออยกบอารมณนนอยางมนคง สวนวปสสนาจะยดอารมณทปรากฏชดในปจจบนขณะ โดยเปลยนแปลงไปเรอยตามปจจบนทปรากฏชด อกอยางหนง คอ อานสงส สมถะจะมรปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ เปนอานสงส ซงจะใหผลชา สวนวปสสนาจะ มมรรค ผล นพพานเปนอานสงสซงใหผลเรวภายในปจจบนชาต๗๖ ภกษทงหลาย เมอโพชฌงค ๗ ทภกษเจรญ ท าใหมากแลวอยางน พงหวงผลานสงส ๗ ประการ๗๗ คอ ประการท ๑ จะไดบรรลอรหตตผลทนทในปจจบน ประการท ๒ หากในปจจบนยงไมไดบรรล กจะไดบรรลในเวลาใกลตาย ประการท ๓ หากในปจจบนและในเวลาใกลตายยงไมไดบรรล จะไดเปนพระอนาคามผอนตราปรนพพาย๗๘ เพราะโอรมภาคยสงโยชน (สงโยชน เบองต า) ๕ ประการสนไป ประการท ๔ หากในปจจบนและในเวลาใกลตายยงไมไดบรรล และไมไดเปนพระอนาคามผอนตราปรนพพายจะไดเปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย๗๙ เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ประการสนไป ประการท ๕ หากในปจจบนและในเวลาใกลตายยงไมไดบรรล ไมไดเปนพระ อนาคามผอนตราปรนพพาย และไมไดเปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย จะไดเปนพระอนาคามผ อสงขารปรนพพาย เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการสนไป ประการท ๖ หากในปจจบนและในเวลาใกลตายยงไมไดบรรล ไมไดเปนพระ อนาคามผอนตราปรนพพาย ไมไดเปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย และไมไดเปนพระอนาคามผอสงขาร

๗๖ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๒๐, (กรงเทพฯ: โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๕), หนา ๘๘๔. ๗๗ ศรสด แสงสวาง, “ศกษาโพชฌงค ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔: เฉพาะ กรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๔๑-๑๐๔. ๗๘ ส .ม.อ. (บาล) ๓/๑๘๔/๒๑๐., อง.ตก.อ. (บาล) ๒/๘๘/๒๔๓. ๗๙ ส ..ม.อ. (บาล) ๓/๑๘๔/๒๑๐. อง.ตก.อ. (บาล) ๒/๘๘/๒๔๓.

๔๑ ปรนพพาย๘๐ จะไดเปนพระอนาคามผสสงขารปรนพพาย เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการ ประการท ๗ หากในปจจบนและในเวลาใกลตายยงไมไดบรรล ไมไดเปนพระอนาคามผอนตราปรนพพายไมไดเปนพระอนาคามผอปหจจปรนพพาย ไมไดเปนพระอนาคามผอสงขารปรนพพาย และไมไดเปนพระอนาคามผสสงขารปรนพพาย จะไดเปนพระอนาคามผอทธงโสโตอกนฏฐคาม๘๑ เพราะวา โอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการสนไป๘๒ ๕ อรยสจ ๔ อรยสจ ความจรงอนประเสรฐ ม ๔ อยาง คอ๘๓ (๑) ทกขอรยสจ ความจรงอนประเสรฐ คอ ทกข ไดแก ความเกด ความแก ความตาย ความโสก ความคร าครวญ ความทกขกาย ความทกขใจ ความคบแคนใจ การประสบกบสงอนไมเปนทรกความพลดพรากจากสงเปนทรก การไมไดสงทตองการเปนทกขวาโดยยอ อปาทานขนธ ๕ เปนทกข (๒) ทกขสมทยอรยสจ ความจรงอนประเสรฐ คอ เหตเกดแหงทกข ไดแก ตณหา ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา (๓) ทกขนโรธอรยสจ ความจรงอนประเสรฐ คอความดบทกข ไดแก ภาวะทตณหาดบสนไป ความปลอยวาง ความไมตดของ ความหลดพน สงบ ปลอดโปรงเปนอสระ คอ พระนพพาน (๔) ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ความจรงอนประเสรฐ คอ ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก อรยมรรคมองค ๘ หรอเรยกอกอยางหนงวา มชฌมาปฏปทา ไดแก สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ๘๔ พระมหาประเชญ ปญ าวโธ (ศรเหรา)๘๕ ผลการศกษาพบวา อรยสจ ๔ เปนธรรมทสมเดจพระสมมาสมพทธเจาตรสรและเปนหลกธรรมทมความส าคญอยางยง เพราะธรรมทงมวลลวนประชมลงในอรยสจ ๔ ดงกลาวอธบายในอนโลมญาณ ในวปสสนาญาณ ๑๖ ท าใหผปฏบตสามารถพสจนใหเหนจรงในสภาวธรรมทเกดขนไดดวยตนเอง ท าใหทราบสภาวะเกดดบของธรรม น าไปประยกตเขากบสถานการณปจจบนไดทกยคทกสมย เนองจากในหมวดธรรมานปสสนานมหลายอยางแตวธการก าหนดรนนเหมอนกนจงยกหมวดนวรณมาเปนเบองตนในการก าหนดตามททานกลาวไวในคมอการปฏบตวปสสนาภาวนา ความหงดหงด ไมพอใจ โกรธ เกลยด ปองราย ก าหนดวา “โกรธหนอ” ความงวงซมเซา ทเกดใหก าหนดวา “งวงหนอ” ความฟงซานเดอดรอนใจ พงก าหนดวา “ฟงหนอ” หรอ “รอนใจหนอ” ความลงเลสงสยในพระพทธศาสนามพระพทธเจาเปนตน ตลอดจนมรรคผลนพพานและแนวทางในการปฏบต พงก าหนดวา “สงสยหนอ”

๘๐ ส .ม.อ. (บาล) ๓/๑๘๔/๒๑๐., อง.ตก.อ. (บาล) ๒/๘๘/๒๔๓. ๘๑ ส .ม.อ. (บาล) ๓/๑๘๔/๒๑๐. ๘๒ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๔/๑๑๖. ๘๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๖/๓๒๔. ๘๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๖ - ๔๐๒/๒๖๐ - ๒๖๘. ๘๕ พระมหาประเชญ ปญ าวโธ (ศรเหรา), “ศกษาวเคราะหอรยสจ ๔ อนเปนภมวปสสนาเฉพาะ กรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๖๐.

๔๒ เมอก าหนดรธรรมารมณดงกลาวตามความเปนจรงแลวสภาวธรรมเหลานนหายไป พงก าหนดวา “รหนอ” ในเรองนมพระพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตร วา“ภกษยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายในบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมเปนภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดาคอ ความเกดขนในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ความเสอมไปในธรรมบาง ยอมพจารณาเหนธรรมดา คอ ทงความเกดขน ทงความเสอมไปในธรรมบาง. กหรอสตของเธอทตงอยวาธรรมมอย แตเพยงสกวาเปนทรแตเพยงสกวาเปนทอาศยระลก เธอยอมเปนผอนตณหาและทฏฐไมอาศยอยดวย ไมยดถออะไร ๆ ในโลกดวย”๘๖ อานสงสการเจรญสตปฏฐาน ๔ คอ ผเจรญวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ยอมบรรลมรรคผลและนพพาน เปนพระอรหนตผละกเลสไดโดยสนเชง สามารถระงบความเศราโศกและความคร าครวญ ดบทกขทางกายและโทมนสทางใจในภพน เมอไดปรนพพานแลวกไมกลบมาเวยนเกดเวยนตายในภพใหมใหไดรบทกขและโทมนสอก ทานเปนผบรรลมรรคญาณ ๔ คอ โสดาปตตมรรคญาณ สกทาคามมรรคญาณ อนาคามมรรคญาณและอรหตตมรรคญาณ พรอมทงรแจงพระนพพานอนเปนสภาพดบทกขทงปวงดงมพระพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตรวา ผใดเจรญสตปฏฐานทง ๔ น อยางน ตลอด ๗ ป เขาพงหวงผล ๒ ประการ คอ (๑) พระอรหตผลในปจจบน (๒) อปาทเหลออยเปนพระอนาคาม ผใดเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางนตลอด ๖ ป ๕ ป ๔ ป ๓ ป ๒ ป ๑ ป เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอพระอรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐาน ๔ น อยางนตลอด ๗ เดอน เขาพงหวงผล ๒ ประการ อยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ผใดผหนงเจรญสตปฏฐานทง ๔ น อยางนตลอด ๖ เดอน ๕ เดอน .๔ เดอน ๓ เดอน ๒ เดอน ๑ เดอน กงเดอน เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอพระอรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม กงเดอนยกไว ผใดเจรญสตปฏฐาน ๔ นอยางน ๗ วน เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม ภกษทงหลาย หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงความโศกและปรเทวะ เพอความดบสญแหงทกขโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอท าใหแจงซงพระนพพาน หนทางนคอสตปฏฐาน ๔ ประการฉะนแล ค าทเรากลาวดงพรรณนามาฉะน เราอาศยเอกายมรรคกลาวแลว พระผมพระภาคตรสพระพทธพจนนแลว ภกษเหลานนยนดชนชมภาษตของพระผมพระภาค๘๗ ดงตาราง ตอไปน

๘๖ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๔๓๘ – ๓๙. ๘๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๐๐/๒๓๓., ท.ม. (บาล) ๑๐/๔๐๕/๒๘๒.

๔๓ ตารางท ๖ โครงสรางสตปฏฐาน ๔

ตารางท ๑ โครงสรางสตปฏฐาน ๔ กายานปสสนา ๖ ๑. อานาปานปพพะ ๒. อรยาปถปพพะ ๓. สมปชญญปพพะ

๔. ปฏกลปพพะ ๕. ธาตปพพะ ๖. นวสกถกาปพพะ๙ เวทนานปสสนา ๙ ๑.สขเวทนา ๒.ทกขเวทนา ๓.อเบกขาเวทนา ๔.สขเวทนา เจอดวยอามส

๕.ทกขเวทนาเจอดวยอามส ๖.อเบกขาเวทนาเจอดวยอามส ๗.สขเวทนาไมเจอดวยอามส ๘.ทกขเวทนาไมเจอดวยอามส ๙.อเบกขาเวทนาไมเจอดวยอามส

จตตานปสสนา ๑๖ ๑. สราคจต ๒. วตราคจต ๓. สโทสจต ๔. วตโทสจต ๕. สโมหจต ๖. วตโมหจต ๗. สงขตตจต ๘. วกขตตจต ๙. มหคคตจต ๑๐. อมหคคตจต๑๑. สอตตรจต ๑๒. อนตตรจต ๑๓.สมาหตจต ๑๔. อสมาหตจต ๑๕. วมตตจต ๑๖. อวมตตจต

ธมมานปสสนา ๕ ๑. นวรณปพพะ ๒. ขนธปพพะ ๓. อายตนปพพะ ๔. โพชฌงคปพพะ ๕. สจจปพพะ

การก าหนดรอบสตปฏฐานทง ๔ องคประกอบของสตปฏฐานทง ๔ ประการ ดงกลาวนเปนอารมณทเกดขนทางกาย เวทนา จต ธรรม ซงโยคบคคลพงมโยนโสมนสการตงสตก าหนดรเหนสภาวธรรมดงกลาวของรป – นาม สงขาร ตามความเปนจรงไมใหคลาดเคลอนไปจากปจจบนอารมณ ไมเผลอ ไมหลงลม ไมขาดสต วธก าหนดรปนามตามหลกสตปฏฐาน ในอานาปานทปน พระญาณธชะอธบายไววา จตทตามรกองลมหรอธาตทง ๔ และนามธรรมคอสต วรยะ และปญญาทประกอบรวมกบจต จดเปนนามธรรม คอ สภาวะนอมไปสอารมณ หมายถงมงจะรบรอารมณ มค าอธบายวา จต คอ สภาวะรอารมณทเปนกองลมหรอธาตทง ๔ สต คอ การระลกรอยางตอเนองไมขาดชวง วรยะ คอ ความเพยรในการระลกร ปญญา คอ การหยงเหนสภาวธรรมของอารมณปจจบนตามความเปนจรง นกปฏบตพงก าหนดรจตเปนหลก เพราะสต วรยะ และปญญาเกดรวมกบจต เมอหยงเหนสภาวธรรมของจตแลวกอาจหยงเหนสภาวธรรมของสตเปนตนได กลาวคอ พงรบรวา จตทตามรกองลมหรอธาตทง ๔ เปนเพยงนามธรรมทรบรอารมณได ไมใชรปธรรมทไมอาจรบรอารมณไมใชบคคล เรา เขา บรษ หรอสตร การรเหนอยางนเปนทฏฐวสทธซงเกดขนในขณะตามรนามธรรม เมอนกปฏบตเจรญวปสสนากรรมฐานจนกระทงปรากฏวามธาตทง ๔ และจตทตามรในปจจบนขณะ ปราศจากความเปนตวเรา ของเรา พงยงกงขาวตรณวสทธใหเกดขนดวยการหยงเหนปฏจจสมปบาท คอสภาพอาศยปจจยเกดขน คนทวไปไมเขาใจปฏจจสมปบาทตามความเปนจรง จงคดหาเหตเกดของธาตทง ๔ และจต โดยมลทธความเหนตางๆ และยดมนวามสภาพเทยง เปนสข และบงคบบญชาได การนอมไปในความเหนผดอยางนแลวจงมความสงสยลงเลใจ ความ

๔๔ สงสยนจดเปนวจกจฉาโดยสามญ สวนความสงสยทพบในพระสตรวา อโหส น โข อน อตต มทธาน (เราเคยเกดในอดตหรอ) จดเปนวจกจฉาโดยพเศษ๘๘ ธาต ๔ ภายในรางกายยงแบงเปน ๔ อยางไดตามเหตปจจย คอ ๑. ธาตทเกดจากกรรม เกดขนโดยอาศยกรรมเกาในภพกอนซงปรากฏอยทวรางกายเหมอนกระแสน าทไหลอยางตอเนอง ๒. ธาตทเกดจากจต เกดขนโดยอาศยจตแตละสภาวะๆ เชน จตทโลภ จตทโกรธ จตทสงสยหรอฟงซาน หรอจตทเปนกศล เปนตน ซงเกดขนในแตละขณะจตนนๆ ๓. ธาตทเกดจากอต เกดขนโดยอาศยสภาวะเยนรอนภายในรางกายในแตละวน ๔. ธาตทเกดจากอาหาร เกดขนโดยอาศยอาหารทบรโภคในแตละวน สวนจตทรบรลมหายใจเกดขนโดยอาศยอารมณคอลมหายใจเขาออกและหทยวตถอนเปนทอาศยของจต จตทรบรลมหายใจเขามใชจตทรบรลมหายใจออกและจตทรบรลมหายใจออกกมใชจตทรบรลมหายใจเขา เหมอนแสงอาทตยทตางจากแสงจนทร นกปฏบตทหยงเหนเหตปจจยของธาตทง ๔ และจตทรบรธาตเหลานน จดวาไดเขาใจปฏจจสมปบาท บรรลกงขาวตรณวสทธท ขามพนความสงสยสามารถลวงพนความส าคญผดวาเทยง เปนสข และบงคบบญชาได ผทเจรญสตระลกรความเปนรปนามของธาตทง ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ และธาตลม พรอมทงจตทตามรธาตเหลานน เหตเกดของรป ๔ อยาง คอ กรรม จต อต และอาหาร เหตเกดของนาม ๒ อยาง คอ อารมณ และหทยวตถ พงเจรญวปสสนาตอไป เพอใหหยงเหนความไมเทยงความเปนทกข และความเปนอนตตาของสภาวธรรมเหลานน ดงขอความวา รป อนจจ ขยฏเ น, ทกข ภยฏเ น, อนตตา อสารกฏเ น.๘๙ แปลวา “รปไมเทยงเพราะมสภาพสนไป เปนทกขเพราะมสภาพนากลว และเปนอนตตาเพราะมสภาพปราศจากแกนสาร” การก าหนดอาการพอง - ยบ เปนธาตกรรมฐาน การตามรสภาวะพองยบของทองทสอนกนอยางแพรหลายในปจจบนนน จดเปนธาตกรรมฐาน เพราะสภาวะพองยบเปนลกษณะตงหยอนของลมในทองนอกล าไสทเรยกวา กจฉสยวาโย ความจรง ลมหายใจทสดเขาไปในปอดมไดเคลอนไปในทองดงทเขาใจกนโดยทวไป การหายใจนนเปนกระบวนการทเกดจากการท างานของกลามเนอกะบงลม ทรวงอก และกระดกซโครงกะบงลมกนอยระหวางชองอกและชองทอง โดยอยดานลางของปอด ตามปกตเมอเราหายใจเขากะบงลมจะหดตวกดอวยวะในชองทองสงผลใหลมในทองพองออกมา และเมอหายใจออก กะบงลมจะยดขน สงผลใหลมในทองยบลงพรอมกบดนลมออกจากปอด ดงนน สภาวะพองยบจงเปนลมในทองทมอยเดม เปนอารมณกรรมฐานอยางหนงตามหลกกายานปสสนา๙๐ ค าวา พอง–ยบ น ผทไมเขาปฏบตวปสสนากรรมฐานแบบน หรอแมแตผทเคยเขาปฏบตแลวบางคน อาจจะสงสยวามนเกยวของกบการปฏบตอยางไร เพราะฟงๆ ดแลวเปนค าตนๆ เผนๆ ไมนาจะน าเอามาใชการปฏบตวปสสนากรรมฐานซงเปนขอปฏบตขนสงสดในพระพทธศาสนา เมอสงสยเชนน กเหน

๘๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๘/๑๑., ส .น. (ไทย) ๑๖/๓๕/๕๙. ๘๙ วสทธ. (บาล) ๒/๒๗๔. ๙๐ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน, หนา ๑๙๙.

๔๕ เปนเรองแปลก เปนเรองไมนาเชอ บางทถงกบน าเอาไปพดในท านองชวนหวเราะ ขบขนกม นนกเพราะเขาไมรความจรง๙๑ จงขออธบายวา การเจรญวปสสนาตามพทธประสงค กคอการก าหนดรปนามเปนอารมณ ถาผดจากการก าหนดรปนามเสยแลว กหาใชวปสสนากรรมฐานไม นเปนกฎตายตวทใครจะเถยงไมได กการก าหนดรปนามอนเปนอารมณของวปสสนากรรมฐานนน เฉพาะการก าหนดรป ถาก าหนดรปหยาบกไมไดผลหรอไดผลนอยทสด ฉะนนทานจงสอนใหก าหนดรปทละเอยด รปทละเอยดกไดแกรปทลมหายใจถกตอง คอลมหายใจเขาออกไปถกทไหนกใหก าหนดทนน ทนสถานทๆ ลมหายใจของเราถกตองอยเสมอนนมอย ๒ ท คอ ทจมก ๑ ทบรเวณทอง ๑ บรรดาททง ๒ นนปรากฏวา ส าหรบทจมกจะก าหนดไดชดเจนกเพยงแตในระยะเรมแรกเทานน ครนนานเขาเมอลมละเอยดลงกปรากฏไมชดเจน สวนทบรเวณทองทมอาการพอง–ยบนนก าหนดไดชดเจนสม าเสมอ ถงจะนานเทาใดกก าหนดได และแสดงสภาวะไดแจมชดกวาทจมกมากมาย ในเรองนผทผานการปฏบตไปแลวยอมจะทราบไดดทกคน ฉะนนรปทลมถกตองทบรเวณทอง คออาการพองขนและยบลง จงเหมาะอยางยงแกการตงสตก าหนดเพอเจรญวปสสนากรรมฐาน ซงตองอาศยการก าหนดรปนามเปนส าคญ ในการปฏบตวปสสนากรรมฐานนนจะตองอาศยบญญตเปนเบองแรกกอน ถาไมอาศยอารมณบญญตแลว กจะเขาถงอารมณทเปนปรมตถไมไดเลย ในการปฏบตวปสสนากรรมฐานแบบพองยบนน เมอแรกปฏบตใหมๆ กมากดวยอารมณบญญต เชนในขณะทก าหนดอาการพองยบของทองอยนน ยงคงมรปรางสณฐานของทองอยอยางชดเจน แตเมอก าหนดไปเรอยๆ วปสสนาปญญาแกกลาแลว รปรางสณฐานของทองกหายไป คงมอยแตอาการตงๆ หยอนๆ เทานน อาการตงๆ หยอนๆ นเองเรยกวา “วาโยธาต” ธาตลมมอย ๖ ชนด คอ ๑. ลมพดขนเบองบน ๒. ลมพดลงเบองต า ๓. ลมในทอง ๔. ลมในล าไส ๕. ลมหายใจเขาออก และ ๖. ลมสดทายทพดผนไปทวรางกายนเปนลมทเรยกวา “จตตชวาโยธาต” ซงเปนตนเหตของพองยบ เพราะเมอหายใจเขา กระบงลมหดตว กดอวยวะในชองทองสงผลใหลมในทองพองออก เมอหายใจออก กระบงลมยดตว สงผลใหลมในทองยบตว ดนลมออกจากปอด ฉะนน การก าหนดในใจวา “พองหนอ-ยบหนอ” ทบรเวณทอง คอการสงเกตธาตลม(วาโยธาต) ทมสภาวะลกษณะคอการเคลอนไหวอยางชดเจนเปนแนวปฏบตวปสสนากมมฏฐานทสอดคลองกบหลกค าสอนในมหาสตปฏฐานสตร ทวาดวยการมสตตามดกาย (กายานปสสนาสตปฏฐาน) ในขอก าหนดเกยวกบการพจารณากายโดยความเปนธาต ๔ (ธาตมนสการปพพะ) อาการพอง-อาการยบ คอรปทเกดขนจากการสมผสของธาตลมน เรยกวา “วาโยโผฏฐพพะรป” เปนรปปรมตถทมลกษณะของวาโยธาตชดเจน คอ การเคลอนไหว พระพทธองคทรงเทศนาไวในบาลสงยตนกายวา ภกษทงหลาย เธอจงเปนผมโยนโสมนสการ ตงสตก าหนดทรป ถามสมาธแลว รปนนอนจจงกด ทกขงกด อนตตากด ยอมเหนไดชดเจนแนนอน” ยงทรงเทศน อกวา ผทโผฏฐพพารมณถกตองสมผสนน ตงสตก าหนดรเหนอยวาไมเทยงอวชชาหายไป วชชาญาณปรากฏ

๙๑ ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ, วปสสนาทปนฎกา, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๒๕๐ – ๒๕๓.

๔๖ ดงนนการก าหนด “พองหนอ-ยบหนอ” จงเปนการสงเกตวาโยโผฏฐพพะรป ดวยโยนโสมนสการ อนประกอบดวยอาตาป หรอวรยะ (ความเพยร) สต (ความระลกได) สมาธ (ความตงมนแหงจต) และสมปชญญะ(ความรตวทวพรอม) มหลกฐานยนยนวาเปนค าสอนของพระพทธองคทตรสไวในมหาสตปฏฐานสตร เมอพลงของปจจยดงกลาวแกกลาพอเพยงแลว ผปฏบตจะเหนความไมเทยง ความทกขและความไมใชตวตนของรปธรรมและนามธรรม มสมมาทฏฐและวชชาญาณเกดขน จนสามารถบรรลถงมรรคผล นพพานไดในทสด”๙๒ การก าหนดพอง – ยบเปนวปสสนา วปสสนาทปนฎกา อธบายวา การเจรญวปสสนาตามพทธประสงคกคอการก าหนดรป–นามเปนอารมณ ถาผดจากการก าหนดรป-นาม เสยแลวกหาใชวปสสนาภาวนาไม การก าหนดรป-นามอนเปนอารมณของวปสสนานน เฉพาะการก าหนดรป ถาก าหนดรปใหญไมไดผลหรอไดผลนอยทสด ทานกสอนใหก าหนดรปทละเอยด รปทละเอยดไดแกรปทลมหายใจถกตอง คอลมหายใจเขาออกไปถกทใดกใหก าหนดทนนในทนสถานททลมหายใจถกตองอยเสมอนนมอย ๒ แหง คอ ทจมก และทบรเวณทอง ใน ๒ แหงนนปรากฏวา ส าหรบทจมกจะก าหนดไดชดเจนกเพยงแตในระยะแรกเทานน ครนนานเขาเมอลมละเอยดลงจะปรากฏไมชดเจน สวนทบรเวณทองทมอาการพอง–ยบ นนก าหนดไดชดเจนสม าเสมอ ถงจะนานเทาใดกก าหนดได และแสดงสภาวะไดแจงชดกวาทจมกมาก ในเรองนผทท าการปฏบตแลวยอมจะทราบไดดทกคน ฉะนน รปทลมถกตองทบรเวณทอง คออาการพองขน และยบลง จงเหมาะอยางยงแกการตงสตก าหนดเพอเจรญวปสสนาภาวนา ซงตองอาศยการก าหนดรป – นาม เปนส าคญ พระพทธองคทรงเทศนาไวในสงยตตนกายพระบาลวา รป ภกขเว โยนโส มนสกโรถ รปานจจตญจ ยถาภต สมนปสสถ๙๓ แปลความวา ภกษทงหลาย เธอจงเปนผมโยนโสมนสการตงสตก าหนดทรป ถามสมาธแลว รปนนอนจจงกด ทกขขงกด อนตตากด ยอมเหนไดชดเจนแนนอน โยคาวจรบคคลเมอนงลงแลว ในบรเวณทองนน อสสาสะปสสาสะวาโยธาตเปนเหตเปนปจจย วาโยโผฏฐพพะรปนปรากฏชดเจนอยเสมอ ในขณะนนตงสตก าหนดเจรญวปสสนาภาวนาวา พองหนอ - ยบหนอ, พองหนอ - ยบหนอ๙๔

๒.๕ วปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔

การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐานเปนไดทงสมถะและวปสสนา คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน มอรยาปถปพพะ สมปชญญะปพพะ ธาตมนสการปพพะ เปนวปสสนา สวนอานาปานปพพะ ปฏกลมนสการปพพะ นวสวถกาปพพะ ตองเจรญสมถะเสยกอนแลวจงยกขนสวปสสนาภายหลง สวนเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จตตานปสสนาสตปฏฐาน ธมมานปสสนาสตปฏฐาน เปนวปสสนาลวน การเจรญวปสสนาลวนๆดวยอานาปานสตภาวนา ปรากฏอยในมหาสตปฏฐานสตร๙๕ในพระสตรนเปนการก าหนดรขนธ ๕ อยางใดอยางหนงในทกขณะหายใจเขา-ออก แบงเปน ๔ คอ ๙๒ จ าลอง ดษยวณช, วปสสนากรรมฐานและเชาวอารมณ ฉบบปรบปรง, หนา ๔๓. ๙๓ ส .ข. (บาล) ๑๗/๑๐๔/๖๔. ๙๔ ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ, วปสสนาทปนฎกา, หนา ๒๓. ๙๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๑., ส .ม. (ไทย) ๑๙/๓๖๗/๒๑๐.

๔๗ ๒.๕.๑ หมวดกายานปสสนาสตปฏฐาน การมสตตงมนอยในการพจารณาเนองๆซงกาย คอรปขนธ หมายถงการก าหนดรพจารณาเหนกองรปวาเปนเพยงกองรปดวยความเพยร ดวยสมปชญญะดวยสตและไมยนดยนราย๙๖ ดงพทธด ารสวา “ อธ ภกขเว ภกข กาเย กายานปสส วหรต อาตาป สมปชาโน สตมา วเนยย โลเก อภชฌาโทมนสส ๙๗” ตามก าหนดรอาการของกายอยางหนงในบรรดาอาการทปรากฏอยไดแก การตามรลมหายใจ การตามรอรยาบถใหญทง ๔ คอ เดน ยน นง และนอน การตามรอรยาบถยอยตางๆ เชน การเหยยด การค การเหลยว การแล การเคลอน การกม การหน การเอยว การยน การตะแคง การถก การละ เปนตน๙๘ การใชสตก าหนดรลมหายใจเขาออก คอ พจารณาลมหายใจเขาออกโดยการตดตาม -พจารณาลกษณะของการหายใจเขาออกอยางใกลชด คอ เมอหายใจเขาหรอออกสนยาวอยางไร กใหรอยางแนชด เปรยบเหมอนนายชางกลง หรอลกมอของนายชางกลงผช านาญ เมอเขาชกเชอกกลงยาว กรชดวาเราชกเชอกกลงยาว เมอชกเชอกกลงสน กรชดวาเราชกเชอกกลงสน๙๙ ปกรณวเสสวสทธมรรคอธบายวธการก าหนดอารมณของผเจรญวปสสนาลวนๆ วา ลมหายใจในขณะทไมไดก าหนดรกยงหยาบอย ตอเมอก าหนดรสภาวะของมหาภตรป (อาการเยน รอน ออน แขง เปนตน) จงละเอยดลง แมลมหายใจในตอนทก าหนดมหาภตรปนนกนบวายงหยาบอยเมอก าหนดอปาทารป(รปละเอยด)จงละเอยดเขา ลมหายใจในตอนทก าหนดอปาทารปนนยงหยาบอยแมเมอก าหนดรรปทงสนกนบวายงหยาบ ตอตอนทก าหนดทงรปทงนามจงละเอยดเขา แมลมหายใจในตอนทก าหนดทงรปทงอรปนนกนบวายงหยาบ ในตอนทก าหนดปจจยของนามรป จงละเอยดเขา การสงขารในตอนทก าหนดปจจยนนเลากนบวายงหยาบ ตอตอนทเหนนามรปพรอมทงปจจยจงละเอยดเขา แมกายสงขารในตอนทเหนนามรปพรอมทงปจจยนนกนบวายงหยาบ ถงตอนทเปนวปสสนาอนมไตรลกษณเปนอารมณ จงละเอยดเขา ในทรพลวปสสนา (วปสสนาก าลงออน) นบวายงหยาบ ในพลววปสสนา (วปสสนาก าลงกลา) จงละเอยดเขา๑๐๐ การเจรญกายานปสสนาในมหาสตปฏฐานสตรนนรวมไปถงการก าหนดอรยาบถใหญและอรยาบถยอย นอกจากการก าหนดอาการของลมหายใจเขาออกแลว ผปฏบตยงจะตองก าหนดรอาการทปรากฏทงหลายอนอกดวย เชน อาการเคลอนไหวของอรยาบถตางๆ ม ยน เดน นง นอนการแลด การเหลยวด การคอวยวะ ฯลฯ ในทกขณะทเคลอนไหว การท ากจประจ าวนตางๆ กตองก าหนดรอยทกขณะเชนเดยวกน เชน การกน การดม การเคยว การนงหม การถายอจจาระ ปสสาวะการด การไดยน การไดกลน การรรส การสมผส๑๐๑ยงไปกวานนอาการทปรากฏทางนามธรรมอนไดแก เวทนา จต และธรรม ใหก าหนดสภาวะเหลานปรากฏแกจตชดเจนกวาอาการของลมหายใจเขาออก๑๐๒

๙๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑ ๙๗ ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๓/๓๒๒. ๙๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๔/๒๑๖. ท.มหาฏกา (บาล) ๒/๑๑๐. ๙๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๔/๓๐๓. ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๗/๑๐๓. ๑๐๐ วสทธ. (บาล) ๑/๓๐๐, ว.มหา.อ. (บาล) ๑/๕๐๕. ข.ป.อ. (บาล) ๒/๑๐๗. ๑๐๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๘/๑๐๔. ๑๐๒ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๓๘/๕๘.

๔๘ ๒.๕.๒ หมวดเวทนานปสสนาสตปฏฐาน สตก าหนดรอาการของเวทนา คอ ขณะทก าลงตดตามพจารณาลมหายใจเขาออก(หรออาการทองพอง-ยบ)อยางใกลชดอยนน ถาเกดมเวทนาทปรากฏชดเจนเขาแทรกซอน กใหก าหนดรในเวทนานน ตามก าหนดดอาการของสขหรอทกขทก าลงเกดขนวา อาการของสขหรอทกขเปนอยางไร หรอเมอรสกวาไมสขไมทกขกรชดแกใจ หรอสขหรอทกขเกดขนจากอะไรเปนมลเหต เชน เกดจากเหนรป หรอไดยนเสยง หรอไดกลน หรอไดลมรส หรอไดสมผส กรชดแจง หรอเมอรสกเจบหรอปวด หรอเมอย หรอเสยใจ แคนใจ อมใจ ฯลฯ กมสตรก าหนดรชดวา ก าลงรสกเชนนนอย๑๐๓ เมอเวทนานนๆ ดบไปดวยอ านาจการตามก าหนดรนนแลว จงกลบไปก าหนดกายานปสสนาอยางเดม ๒.๕.๓ หมวดจตตานปสสนาสตปฏฐาน สตก าหนดรอาการทปรากฏทางวญญาณขนธ คอ ขณะทก าลงตดตามพจารณาลมหายใจเขาออกหรออาการทองพอง-ยบ)อยางใกลชดอยนน ถาเกดจตมอาการแตกตางไปจากปกตปรากฏอยางชดแกจตเขามาแทรกซอน กใหก าหนดรอารมณนนในทนทวา มอารมณอยางไร เชน เมอจตมราคะ โทสะ โมหะ ความหดห ความฟงซาน ความสงบ ความไมสงบ ฯลฯ กรชดวา จตมอารมณอยางนนๆ ตามความเปนจรง๑๐๔ เมอจตนนๆ ดบไปดวยอ านาจการตามก าหนดรนนแลว จงกลบไปก าหนดกายานปสสนาอยางเดม ๒.๕.๔ หมวดธมมานปสสนาสตปฏฐาน การใชสตก าหนดรสภาวธรรมทปรากฏ คอ ขณะทก าลงตดตามพจารณาลมหายใจเขาออกหรออาการทองพอง-ยบ อยางใกลชดอยนน ถาเกดสภาวธรรมอะไรอยกตองก าหนดรอาการนนๆ เมอเกดความพอใจรกใคร ความพยาบาท ความหดหทอถอย ความฟงซาน ร าคาญใจ หรอความลงเลสงสย เรยกวา นวรณ ตองก าหนดร ไดลมรสหรอไดถกตองสงของกตองก าหนดรทนท หรอเมอเกดความไมพอใจ ความละอาย ความเมตตา ความคดความเหน ความโลภ ความโกรธ ความรษยา ฯลฯ กก าหนดรเชนเดยวกนตามความเปนจรง๑๐๕ เมออาการของความคดนก และความจ าไดหมายรนนๆ ดบไปดวยอ านาจการตามก าหนดรนนแลวจงกลบไปก าหนดกายานปสสนาอยางเดม ในคมภรวปสสนาทปนฎกา กลาวถงสตปฏฐานกบวปสสนาในคมภรปฐมวปสสนาวงศในประเทศไทยวา “ขนชอวา วปสสนาแลวยอมไมแคลวจากมหาสตปฏฐานไปไดเลย ไมองคใดกองคหนงขององค ๔ ในมหาสตปฏฐานนรวมอยดวย”๑๐๖ ซงมความหมายอกอยาง เสนทางสความพนทกขจรง ดงทพระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง) ไดวจยวา หลกการและวธการก าหนดรปนาม ตามหลกการปฏบตวปสสนาภาวนา ในพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ทเกยวของ คอ สตปฏฐาน ๔ กลาวในมหาสตปฏฐานสตรในตอนตนกลาววธการปฏบตตามรกายภายใน๑๐๗ และ

๑๐๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๓/๑๐๙. ๑๐๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๓/๑๑๐. ๑๐๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๔/๑๑๑. ๑๐๖ พระอาจารย ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ ธมมาจรยะ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ, ปฐม- วปสสนางศในประเทศไทย, (กรงเทพมหานคร: บรษทอรนทรพรนตงแอนดพบลซซง จ ากด (มหาชน), ๒๕๕๔), หนา ๒๔๔. ๑๐๗ ในทนหมายถงอรยาบถ ๔ คอ ยน เดน นง นอน ในกายของตน ท.ม.อ. (บาล) ๓๗๕/๓๘๓.

๔๙ กายภายนอก๑๐๘ ทงภายในและภายนอก ผลตามสภาวะเกดดบ ตลอดจนถงแนวทางการวางสต ไมยดมนถอมน สวนวธการก าหนดรปนาม ในอรยาปถปพพะนนไดกลาวในอรยาปถปพพะของกายานปสสนาสตปฏฐานสตร๑๐๙ ในงานวจยของอษฎางค สวรรณมสสระ พบวา หลกสตปฏฐาน ๔ เปนหนทางสายเอกทจะน าเขาถงความจรง ซงเปนสภาวะถกท าลายไปอนเปนจดมงหมายของผปฏบต ฉะนน พระวปสสนาจารยจงใชหลกสตปฏฐาน ๔ ทปรากฏในมหาสตปฏฐานสตร๑๑๐ และในงานวจยของพระครประคณสรกจ (สชาต ชโนรโส) ๑๑๑ พบวา ส านกวเวกอาศรมไดยดหลกในการปฏบตในแนวสตปฏฐาน ๔ ทปรากฏในพระสตรเปนหลก และไดจดวธการสอนวปสสนากมมฏฐานอยางเปนระบบ และสอดคลองกบพระไตรปฎกควรเปนแบบอยางในการปฏบต และในงานวจยของพระปลดประเสรฐ ปวรสโล (ปนทอง) พบวา มรรค ผล ทงหลายเกดจากการเจรญสตปฏฐาน ๔ ประการ๑๑๒ ดงนน การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ คอการใชสตและปญญาพจารณาก าหนดร รป นาม สภาวธรรมทางกาย เวทนา จต ธรรม ตามความเปนจรง จนหยงรถงความเปลยนแปลง แปรปรวนไปของสภาวธรรมทงหลายวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชสตวไมใชบคคลตวตนเราเขา จนเกดปญญา อาศยเพยงการฟงธรรมอยางเดยวไมก าหนดรป นามในขณะปจจบนยอมไมสามารถท าวปสสนาญาณใหเกดขนได ซงกลาวไดวา การปฏบตวปสสนาทพนจากการก าหนดรป นาม หรอการปฏบตวปสสนากรรมฐานทพนจากหลกสตปฏฐาน ๔ ไมมเลย

๑๐๘ กายภายนอก ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๔. ในทนหมายถงอรยาบถ ๔ คอ ยน เดน นง นอน ใน กายของผอน ท.ม.อ. (บาล) ๓๗๕/๓๘๓. ๑๐๙ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง), “การศกษาวเคราะหวธการก าหนดนามรปในอรยาปถปพพะใน การเขาปฏบตวปสสนาภาวนา”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, หนา ๒๕. ๑๑๐ อษฎางค สวรรณมสสระ, “ศกษาไตรลกษณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะ กรณ การปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, หนา ๓๐. ๑๑๑ พระครประคณสรกจ (สชาต ชโนรโส), “การศกษาวธการสอนวปสสนากมมฏฐานตามแนวทาง ของส านกวเวกอาศรม”, วทยานพนธปรญญาพทธสาสตรมหาบณฑต, หนา ๕๕. ๑๑๒ พระปลดประเสรฐ ปวรสโล (ปนทอง), “ศกษามรรคญาณ ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลก สตปฏฐาน ๔: เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑต- วทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒), หนา ๔๕.

๕๐

๒.๖ สรปหลกปฏบตกรรมฐานในสมยพทธกาล

ตารางท ๗ สรปหลกปฏบตกรรมฐานในสมยพทธกาล

ชอ ความหมาย ประเภท ผลทไดรบจากการเผยแผดวยกรรมฐาน

ส ม ถ ก ร ร มฐาน

อบายท าใหจตใจเกดความสงบม ๔๐ อยาง

ม ๗ หมวดคอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อนสสต ๑๐ พรหมวหาร ๔ อาหารเรปฏกลสญญา จตธาตวตถาน อรป ๔

ท าใหจตมสมาธตงมนอยนานไดอภญญาณ ๖ คอ ๑) อทธวธา แสดงฤทธได ๒) ทพพโสต ตาทพย ๓) เจโตปรยญาณ ทายใจ ๔) ปพเพนวาสานสสต ๕) ทพพจกษ ตาทพย ๖) อาสวกขยญาณ

วปสสนา กรรมฐาน

การปฏบตทเหนโดยอาการตางๆ ดวยอ านาจความไมเทยงเปนตน ชอวา วปสสนา ไดแกปญญาในการเจรญภาวนาทพจารณาเหนความไมเทยงเปนตน

ม ๖ หมวด คอ ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ อรยสจ ๔ ปฏจจสมปบาท ๑๒

ไดสาวกทเปนศาสนทายาทในทางพระพทธศาสนา และท าใหคนตางศาสนาหนมานบถอพระพทธศาสนามากยงขน และท าใหพระพทธศาสนาสบตอมาจนถงยคปจจบนน อนง เปนพระอรยบคคล คอ พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม พระอรหนต

บทท ๓

ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

จากการศกษาในบททผานท าใหทราบวา กรรมฐานมความส าคญอยางยงตอการเผยแผพระพทธศาสนา ดงพบในงานวจยเรอง ส านกวปสสนาสายพระอาจารยมน ภรทตโต๑ ซงเปนสบเนองมาจากพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ผทมความเชยวชาญในกรรมฐานทงปรยตและปฏบต จนกลายเปนทยอมรบนบถอของคณะสงฆไทย เพราะยดมนตามแนวค าสอนและปฏปทาของครอาจารยอยางเครงครดในธรรมวนย ธดงควตร๒ และปฏบตกรรมฐานอยางจรง จงสม าเสมอนอกจากนยงมพระสายปฏบตทเปนตวอยางในการเผยแผเชน พระโพธญาณเถร (ชา สภทโท)๓ ซงรปแบบของกรรมฐานดงกลาวนนมรปแบบลกษณะคลายกนคอยดพระธรรมวนยเปนหลกในการประพฤตปฏบต จากเหตผลทกลาวมากพบในวถชวตและปฏปทาของหลวงป สงวาลย เขมโก ดวยแตจะมความแตกตางของเอกลกษณเฉพาะตนๆ เทานน

การศกษาเรองนไดก าหนดแนวทางในการศกษา ๖ ประเดน คอ (๑) ประวตหลวงปสงวาลย เขมโกโดยยอ (๒) วตรปฏบตปฏปทา (๓) วธการปฏบตธรรม (๔) แนวทางการสอนของหลวงปสงวาลย เขมโก ตางจากสตปฏฐานสตร (๕) อานสงสทไดรบจากการสอนกรรมฐานและ (๖) สรปปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เพอใหสอดคลองกบวตถประสงคการวจย ดงน

๓.๑ ประวตหลวงปสงวาลย เขมโก โดยยอ

เมออายประมาณ ๒๕ ป เรมฝกกรรมฐานจากแมชจนตนา ซงเปนศษยของหลวงพอสดวดปากน าภาษเจรญ แนะน าใหฝกกรรมฐานดวยการนงสมาธ เพราะเหนวานายสงวาลย ปวย รางกายไมแขงแรง มทกขเวทนามาก เมอก าหนดลมหายใจเขาออกดวยสตไดพบวา ทกขเวทนาดบลงไป จงเขาใจและประทบใจเกดความศรทธาในหลกธรรมในทางพระพทธศาสนา๔ เมออายประมาณ ๓๕ ป ไดบรรพชาอปสมบท ในสงกดมหานกาย ณ วดนางบวช ต าบลเดมบาง จงหวดสพรรณบร โดยมพระครแขกเปนพระอปชฌายไดรบฉายาวา เขมโก จากนน ทานได

๑ รองศาสตราจารยสเชาวน พลอยชม, “ส านกวปสสนาสายพระอาจารยมน ภรทตโต”, งานวจยพทธ

ศาสนศกษา, (ศนยพทธศาสนศกษา: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๓๒. ๒ เรองเดยวกน, หนา ๖๔-๖๕. ๓ พระมหาวชาญ สวชาโน (บวบาน), “ศกษากระบวนการฝกอบรมบคลากรทางพระพทธศาสนาของ พระโพธญาณเถระ (ชา สภทโท)”, ปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลง- กรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๑๖๒. ๔ หลวงพอสงวาลย เขมโก, รมโพธไทร, (สพรรณบร: ศรเสนหการพมพ จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๑๑.

๕๒

น าแนวทางของกรรมฐานทมอยมาพฒนาอบรมตอในปาชาวดบานทง อ าเภอสามชก จงหวดสพรรณบร โดยมพระมหาทอง โสภโณ เปนเสมอนครอาจารยใหค าแนะน าแนวทางประพฤตปฏบตตอ โดยใหยดหลกศลในขอทวา การไมยนดรบเงนทองเปนของๆ ตนหรอใหผอนเกบไวเพอตน นอกจากนยงไดรบพระธรรมเทศนาใจความตอนหนงคอ สมาธ ภกขเว ภาเวถ สมาหโต ยถาภต ปชานาต แปลวา ทานยงประทบใจในหลกค าสอนทวา สมาธ ภกขเว ภาเวถ สมาหโต ยถาภต ปชานาต แปลวา ภกษทงหลาย ทานพงท าใจใหเปนสมาธ เพราะจตทเปนสมาธ ยอมรเหนตามความเปนจรง จดนททานน าเอามาเปนปฏปทาแนวทางในการฝกปฏบตกรรมฐานระหวางอยในปาชาวดบานทงเปนเวลา ๕ ป บวกกบการททานเปนผวางายและมความเคารพในหลกธรรมค าสอนของครอาจารยเปนอยางยงจงท าใหทานสามารถรแจงเหนจรงในอานภาพแหงศล สมาธ และปญญาตามแนวทางพระพทธศาสนา ซงสงททานไดรบจากการฝกฝนดงกลาว จนตกผลกในใจของทานอยางหนงวา นกปฏบตจะทอดทงการปฏบตไปไมได จนกวาจะหมดลมหายใจ หลงจากนน ไมวาทานจะไปธดงคทใดๆ กตามกใชปฏปทาดงกลาวเปนหลกยด๕ คณลกษณะของหลวงปสงวาลย เขมโกมหลายประการดงน (๑) มความเคารพครบาอาจารยเปนเลศ ยกยอง ไมตเสมอ (๒) ไปไหนจะขออนญาตกอนทกครง (๓) มกตเวทตาธรรมอนยง (๔) เลอกอาหารทบณฑบาตมาไดในสวนทประณตทสดถวายอาจารยเปนประจ า ตวเองฉนทเหลอ (๕) ตมน ารอนใหอาจารยฉน ตวเองฉนน าเปลาธรรมดา (๖) เอาใจใสดแลอาจารยมหาทองมาตลอด จนกระทงอาจารยละสงขาร (๗) เคารพในศล พระธรรมวนยยงชวต สลาจารวตรของทานงดงามดงทเราไดพบเหน (๘) เปนผสนโดษ ทงยงพร าสอนใหศษยรจกคณสนโดษ (๙) เปนผมความมานะ วรยะพากเพยรอยเสมอ (๑๐) เปนผมอดมคตธรรม กจใดเปนกจของพระพทธศาสนา ไมละเลยทจะท าสงนน โดยไมยอทอ (๑๑) เปนผมขนตธรรม ใครจะท าอยางไรตอทาน จะลวงเกนจวงจาบเพยงใด ไมถอโกรธ ไมโตตอบ ใหอภย (๑๒) ใหความเมตตา สนบสนนในการปฏบตธรรมของเพศหญงเพราะเหนวา หญงมความทกข และดอยโอกาสสมากกวาเพศชาย ทานใหก าลงใจวา “ผหญงหากปฏบตกสามารถท ากายใจใหเปนพระไดเชนกน” (๑๓) เปนผเปยมดวยพรหมวหารธรรม อยาหาประมาณมได มความเมตตาเสมอหนา ไมวาดมาก ดนอย หรอเปนทหนกอกหนกใจ ทานวางตนเสมอกน ทานกลาววา “พระพทธเจามด ารสวา พระองครก ราหลเทาใด กรกเทวทตเทานน” (๑๔) เปนผมความเปนครอาจารยอยางเตมเปยม เพยรพยายามชแนะ แกไข ขดเกลาศษยมไดเบอหนาย มความรอยางใดกถายทอดใหอยางนน ไมปดบงอ าพราง ใหโดยปราศจากอคต ใหตามจรง ตามปญญาทศษยจะไดรบ (๑๕) มความออนนอมถอมตนเปนนจ ไมอวดตว ไมเยอหยง มโสรจจธรรม อนสงบเสงยมงดงาม (๑๖) สงใดทผศรทธาถวายมา แมสลงกมคณคา ทานจะน ามาเพมพนสรางกองบญกองกศลในพระพทธศาสนาทงสนและ (๑๗) วางแนวปฏบตแบบเขาหองปฏบตกมมฏฐาน ซงศษยทงหลายไดน ามาปฏบตตามจนบดน เนองจากทานมความรนอย จงไดออกเดนทางไปแสวงหาความรดานปรยตธรรมตามส านกตางๆ เชน วดมหาธาตยวราชรงสฤษฏ กบทานเจาคณพระเทพสทธมน (หลวงพอโชดก าณสทธ ผเปนอาจารยใหญฝายวปสสนาธระในสมยนน) ซงเปนกรรมฐานทไดรบอทธพลมาจากมหาส

๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๒-๑๔.

๕๓

สยาดอแหงประเทศพมา การททานมจรยาวตรสงบเสงยมและเครงเครดมาแตอาจารยเดม ท าใหทานไดรบค ายกยองจากครอาจารยในส านกดงกลาว ทานมครอาจารยทนอกเหนอจากหลวงปพระมหาทอง โสภโณคอ หลวงปสงฆ พรหมสโร และหลวงปบดดา ถาวโร นอกจากนยงคนเคยกบแมชบญเรอน โตงบญเตมเมอคราวทมาเยยมครอาจารยทวดอาวธฯ ทกรงเทพมหานคร เมอทานไดมาอยวดทงสามคคธรรมกไดเดนทางไปสจงหวดชยนาทไดไปพบรอยพระพทธบาทบนยอดเขาสารพดด ตอมากไดพฒนาใหเปนทสปปายะดวยการท าทางขนสยอดเขา ปรบปรงเสนาสนะตลอดจนสรางหอประชมสงฆเปนรปมณฑปสามมก ซงเปนเอกลกษณของวดเขาสารพดดศรเจรญธรรมมาจนทกวนน ปจจบนทานไดมอบหมายใหลกศษยคอ พระอาจารยส ารวม สรภทโท เปนผดแล แลวทานกกลบมาพฒนาวดทงสามคคธรรม โดยมการสรางพระอโบสถหลงใหม เมอส าเรจไดรบพระมหากรณาธคณโปรดเกลาโปรดกระหมอมให พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาโสมสวล พระวรราชาทนดดามาตเสดจมาเปนประธานในการผกพทธสมาในครงนนดวย ซงไดมการเฉลมฉลองดวยการจดปฏบตธรรมและแสดงธรรมเปนเวลา ๙ วน ๙ คน โดยปราศจากการละเลนทงปวง ซงมผเขารวมบวชปฏบตธรรมถง ๓,๐๐๐ คน ซงเปนปรากฏการณแรกทน ามาซงความอศจรรยแกบรรดาพทธศาสนกชนในยคนน๖ ในการแสดงธรรมนน ทานจะแสดงออกมาจากประสบการณจรงๆ ซงมเนอหาเกยวกบศล สมาธ และปญญา โดยใชภาษาลกทง ทมงตรงสหวใจผฟงโดยตรง เพอใหเกดความไมประมาทดวยการเรงสรางความเพยรไปสความพนทกข โดยยกตวอยางคอพระพทธองคสอนใหสาวกไมเคยวางเวนแมขณะจตในเรองการปฏบตธรรม คณธรรมททานมตอศษยคอ ความเมตตาโดยเฉพาะกลมฆราวาสฝายหญงเปนอยางมาก ทานถอวา สตรเพศมไดเปนศตรตอเพศพรหมจรรยเลย เพราะวา สตรเปนผดอยโอกาสมความทกขมากกวาผชาย ทานใชความรความเพยรในการสอนนนเปนไปตามภมธรรมของผรบ ดวยการบอกสอนเนนย าอยบอยๆ ทานพจารณาวา ผหญงมอาการครบ ๓๒ เชนเดยวกบผชาย หากเปนผมพระไตรปฎกงดงามสมบรณแลว สามารถรองรบมรรคผลไดเชนกน สามารถท ากายใจใหเปนพระไดเชนกน ทานแนะน าใหดแมชบญเรอน เปนตวอยางของผปฏบตทมความเครงครดเอาจรงเอาจงจนกลายเปนปชนยบคคลทนาเลอมใสศรทธาของพทธศาสนกชนโดยทวไป ทานไดรบความยกยองจากบรรดาลกศษยวา เปนผทใหก าลงใจแกผปฏบตเปนอยางมาก นอกจากนยงสรางความอบอนใจในการอบรมสงสอนธรรม ทานไดด าเนนชวตตามแนวทางแหงศล สมาธ ปญญา และทมเทแรงกายใจด าเนนตามรอยพระพทธองคบรมศาสดา โดยยดวตรปฏบตธรรมอยางเครงครดโดยเฉพาะหลกธดงควตร ซงทานสงสอนลกศษยใหใชหลกอานาปานสตคอ พท-โธ เมอเขาหองกรรมฐานอบรมอนทรย ทานใหใช หนอ เปนแนวทางปฏบตแบบงายๆ ท าเชนนมาจนวยชราภาพ เมอประมาณป ๒๕๔๐ ทานเรมอาพาธหนกขนเรอยๆ ในป ๒๕๔๗ ซงไดรบการดแลจากคณะลกศษยทงบรรพชตและคฤหสถ สดทายทานกมรณภาพลงดวยอาการอนสงบ เมอกลางวนเพญเดอน ๖ ตรงกบวนท ๒ มถนายน ๒๕๔๗ เวลา ๓ นาฬกา ๑๕ นาท สรอายได ๘๘ ป ๕๕ พรรษา๗

๖ หลวงพอสงวาลย เขมโก, รมโพธไทร, หนา ๑๖. ๗ หลวงพอสงวาลย เขมโก, รมโพธไทร, หนา ๑๗.

๕๔

๓.๒ วตรปฏบตปฏปทาของหลวงปสงวาลย เขมโก

เนองจากหลวงปสงวาลย เขมโก ไดศกษารปแบบทงปรยตและปฏบตจากหลายส านก โดยเฉพาะส านกทมชอเสยงในยคนนเชน ส านกของวดหนองปาพงษ๘คอ กระบวนการฝกอบรมบคลากรทางพทธศาสนาทงบรรพชตและคฤหสถอนไดแกพระภกษ อบาสก และอบาสกา ดงน ๓.๒.๑ วตรปฏบตดวยการรกษาศลอยางเครงครด หลวงปสงวาลย เขมโกมวตรปฏบตดวยการศกษาพระวนยอยางเครงครด เพราะเปนพนฐานส าคญของการปฏบตอบรมจตหรอปฏบตกรรมฐาน ๓.๒.๒ เจรญกายคตาสตภาวนา หลวงปสงวาลย เขมโกเจรญกายคตาสตภาวนา คอการก าหนดพจารณากายมกรรมฐาน ๕ ตามค าสงสอนของอปชฌายอาจารยของทานคอ ผม ขน เลบ ฟน และหนง อยางสม าเสมอ ทานใชอบายวธนตงแตกอนจะมาบวชพระ ไมยอมใหเสอมถอยโดยพยายามฝกอยางเขมขนขนเรอยๆ อยางมนคงและพจารณาซ าๆ ซากๆ จนเกดความช านาญมความรเขาใจกรรมฐานนเปนอยางด ๓.๒.๓ สมาทานธดงควตร หลวงปสงวาลย เขมโก ไดสมาทานธดงควตร โดยเนนในสวนททานสามารถประพฤตปฏบตตามไดเปนพเศษคอ เตจวรกงคะ ไดแกการถอผาบงสกลจวรเปนวตร เตจวรกงคะคอ ใชเฉพาะไตรจวรเปนวตร รกขมลกงคะคอ การอยโคนตนไมเปนวตร ปณฑปาตกงคะคอ ฉนอาหารบณฑบาตเปนวตร ปตตปณฑกงคะคอ ฉนในบาตรเปนวตร เอกาสนกงคะคอ ฉนหนเดยวเปนวตร ขลปจฉาภตตกงคะคอ ฉนเฉพาะอาหารทรบมาในบาตรเปนวตร และอารญญกงคะคอ การอยปาเปนวตร ๓.๒.๔ ปฏบตวตร ๑๔ เปนประจ า หลวงปสงวาลย เขมโก ไดปฏบตวตร ๑๔๙ ทมาในวตตกขนธกะแหงพระวนยจลวรรค ภาค ๒ เลม ๗ วาดวยขอปฏบตตามฐานะและขอปฏบตตอสงตางๆ โดยเนนเปนพเศษดานอาจรยวตร คอ การปฏบตรบใชครอาจารยอยางสม าเสมอเปนประจ ามไดขาด จนกวาทานจะมสามารถท าไดตลอดชวต ๓.๒.๕ วตรอนๆ ทเกยวของ หลวงปสงวาลย เขมโก ไดการเดนจงกรมบาง แสวงหาทสงบวเวกเชน ปาชา ภเขา ถ าอยบาง ความประหยดในการใชสอยบรขารทเรยกวา ถอสนโดษบาง การท าวตรสวดมนตเชา-เยนเปนประจ าบาง ไมจ าพรรษารวมกนในทเดยวกนหลายรป นยมหลกปลกวเวก ถอสนโดษบาง

๓.๓ วธการปฏบตธรรม

หลวงปสงวาลย เขมโก มวธการและขนตอนทไดรบมาจากครอาจารยของทานโดยตรง แลวน ามาถายทอดแกศษยานศษยคอ

๘ พระมหาวชาญ สวชาโน (บวบาน), “ศกษากระบวนการฝกอบรมบคลากรทางพระพทธศาสนาของ พระโพธญาณเถระ (ชา สภทโท)”, ปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, หนา ก-ข. ๙ วตร ๑๔ คอ (๑) อาคนตกวตร (๒) อาวาสกวตร (๓) คมกวตร (๔) ภตตานโมทนา (๕) ภตตคควตร (๖) ปณฑจารกวตร (๗) อารญญกวตร (๘) เสนาสนวตร (๙) ชนตาฆรวตร (๑๐) วจกฎวตร (๑๑) อปชฌายวตร (๑๒) สทธวหารกวตร (๑๓) อาจารยวตร และ (๑๔) อนเตวาสกวตร

๕๕

๓.๓.๑ พทโธภาวนา หลวงปสงวาลย เขมโก ไดรบรปแบบการภาวนาแบบพทโธ ซงนบวาเปนสายทไดรบความนยมมากในยคนนคอ การบรกรรม “พท-โธ” โดยใชอปกรณคอลมหายใจเปนเครองมอชวยทเรยกวา อานาปานสต เปนการก าหนดลมหายใจเขา-ออก ดวยการใหมสตควบคลมหายใจเขาวา พท ลมหายใจออกวา โธ ก าหนดไปเรอยจนเกดความช านาญ เกดความรเขาใจในกองสงขาร ซงวธนมรปแบบการสอนแบบโบราณคอ ใหก าหนดลมหายใจ ดวยการก าหนดในฐาน ๕ คอ (๑) ฐานท ๑ คอ จมก (๒) ฐานท ๒ คอ หนาผาก (๓) ฐานท ๓ คอ กลางระหวางกระหมอมขางนอก (๔) ฐานท ๔ คอ ในสมองตรงกลาง กะโหลกศรษะและ (๕) ฐานท ๕ คอ ทรวงอก ๓.๓.๒ หลกปฏบต หลวงปสงวาลย เขมโก มหลกในการปฏบตงายไมเนนรปแบบ คอ ก าจดอารมณชวออกจากจตใหหมด ท าจตใหอยในอารมณทด แลวนอมอารมณทดนน นอมเขาไปรวมอยในจดเดยวกนคอ สมาธหรอเอกคคตารมณ จากนน เรมพจารณาอารมณนนโดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา จนถงความปลอยวาง (เฉย) เปนการวางอารมณทดและไมดทงหลายตามความเปนจรงทเกดขนในปจจบนวา ทกสงมความเกดขน ตงอย และดบไปเหมอนกนหมดโดยไมตองสงสยเลย ๓.๓.๓ ปฏปทาเกยวกบการปฏบตธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก ไดมปฏปทาเกยวกบการปฏบตธรรมคอ การปฏบตทางกายใจ โดยถอเอาการถายถอนตวยดมนตนตวออกทเรยกวา อปาทาน ซงมวธในการถายถอนอปาทานคอ การก าหนดพจารณากายดวยกรรมฐาน ๕ มผมเปนตนนน และการถายถอนทางใจดวยการฝกสมาธจนเกดองคฌานตางๆ คอ วตก วจาร ปต สข และเอกคคตา เมอสมาธมก าลงพอเพยงแลว จงไดพจารณาตามเปนจรง ทานไดเคยอธบายตามแนวของกรรมฐานโบราณวา การยดถอกบกรรมฐาน ๕ เปนทกขสมทยคอ เหตเกดทกข การพจารณาเหนกรรมฐาน ๕ จนเกดความเบอหนาย เปนทกขนโรธ คอ ความดบทกข ไดแกดบอปาทาน การเหนชอบในอรยสจ ๔ ซงมสมาธเปนก าลงมการพจารณากรรมฐาน ๕ เปนองคมรรคคอ ทกขนโรธคามนปฏปทา อนเปนทางด าเนนไปสความดบทกข อนงในบรรดากรรมฐาน ๔๐ ผรทงหลายนบถออานาปานสตเปนยอดมงกฎของกรรมฐานทงปวง ในการปฏบตธรรมนน ผทไมเคยปฏบตไมเคยศกษาปรยต จตจะสงบไดเรวกวา ถาไมฝกหรอลมหลง คนจ าพวกนควรไดรบค าแนะน าจากครอาจารย เพราะจะไดมความรแนวทางการปฏบตทตรงเรวและถกตอง และควรใชปญญาระดบสตมยปญญาฝกฝนอบรมกลอมเกลาสตปญญาจนมความแกกลาขน จนสามารถประพฤตปฏบตดวยตนเองได ขอควรระวงในการภาวนาสายน คอ คนมราคะไมควรภาวนาพทโธ ควรเจรญอสภกรรมฐานคอ พจารณากรรมฐาน ๕ มผมเปนตนดงกลาวมา ส าหรบสถานทในการภาวนานน ทานวา ยงสงบยงด ยงนากลวยงท าใหจตรวมเรว ส าหรบวธปฏบตระงบอาการวปลาสหรอบานน ทานใหจตจดจออยกบค าภาวนาและความกระวนกระวายวปลาสหรอบาจะหายไปเอง คณสมบตของนกปฏบตนน ทานวา ตองมความอดทนเปนอนดบแรก กลาหาญในการท าจนกวาจะตายไมมถอย โดยใชหลกมชฌมาปฏปทาหามสดโตงเชน หลบคนละ ๔ ชวโมง จงกรมวนละ ๓-๕ ชวโมง ฉนพอประมาณ ๔-๕ ค าจะอมใหหยดนงแลวดมน าเปนพอด

๕๖

ปฏปทาในการปฏบตธรรมมลกษณะยดมนในหลกธรรมวนยอยางเครงครดทกอย าง อยอยางผปวยตลอดเวลา ดวยความไมประมาท ๓.๓.๔ วธการสอนธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก มวธการสอนธรรม ๒ ลกษณะคอ (๑) สอนพระภกษสงฆ และ (๒) สอนฆราวาส สวนมากเปนอบาสกา โดยการสอนแบบไมมตารางเวลาหรอรปแบบสอนทตายตว แตยดพระธรรมวนยเปนหลกในการสอน และสอนผอนปรนไปตามความเหมาะสมแกผปฏบตธรรม ส าหรบการสอนพระภกษสงฆนน ทานเนนเรองไตรสกขาคอ ศล สมาธ ปญญา ซงใหน าหนกไปตามล าดบคอ จากศลกอน ไปสสมาธ และปญญา เพราะศลเปนรากฐานของสมาธและปญญา จงไมควรยอหยอนในเรองศล ใหมการตงอยในศลของตนๆ อยตลอดเวลา การสอนธรรมนน ไมเนนการอธบายมาก เพราะจะท าใหผฟงตดภาษาถอยค า แตเนนใหลงมอปฏบต เมอมปญหาใหซกถาม โดยทานจะแกไขใหตามสภาวะของแตละบคคลเปนเฉพาะกรณ ซงในการสอนพระภกษสงฆนน มทงวธขมขและปลอบโยน และใหก าลงใจดวยการปลกใจโดยหาวธโนมนาวใหเกดการปฏบตอยตลอดเวลาอยางสม าเสมอ และเปดโอกาสใหซกถามปญหาขอของใจไดตลอดเวลาในระหวางปฏบตไมมจ ากดเวลา สวนใหญจะเนนการสอนฆราวาสอบาสกแมชมากกวาพระภกษสงฆ เพราะเหนวาเปนผขาดโอกาสและนาสงสารทสด โดยใหความเมตตาเสมอนกบมารดาของทาน ทานไดใชอบายวธในการสอนธรรมแบบผสมผสานคอ ในระหวางปฏบตธรรม มการสอนดวยการใหโอวาทหรอ ในระหวางใหโอวาทกมการปฏบตควบคไปดวยเสมอ ทานเชนนไปจนถงชวตบนปลายจนไมสามารถสอนใครได ซงกมลกศษยททานไววางใจทกแหงเปนตวแทนในการอบรมสงสอนตอจากทาน ๓.๓.๕ กจวตรและปฏปทา หลวงปสงวาลย เขมโก ไดมกจวตรและปฏปทาคอ ปฏบตธดงควตรอยางสม าเสมอ ท าวตรเชา-เยน เปนการเฉพาะตวเปนนตย ท ากจวตรประจ าวนเชน การเกบกวาดเสนาสนะเปนอาจณ เจรญสมาธและเดนจงกรมตามก าหนดเวลาเปนอาจณ ประชมศษยและใหโอวาทธรรมแกศษยานศษยตามก าหนดอยางสม าเสมอ อยเสนาสนะอนสวดเปนอาจณ มการเทศนาครงใหญส าหรบศษยานศษยปละ ๒-๓ ครง ในการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกนน จะไมเนนพธรตองอะไรมากนก นอกจากบพพกจเบองตน สวนมากจะเปนการปฏบตมากกวา ดงตอไปน ๓.๓.๕.๑ ค าไหวพระ๑๐ อะระหง สมมาสมพทโธ ภะคะวา, พทธง ภะคะวนตง อะภวาเทม แปล พระผมพระภาคเจาเปนพระอรหนต ดบเพลงกเลสเพลงทกขสนเชง, ตรสรชอบไดโดยพระองคเอง ขาพเจาอภวาท พระผมพระภาคเจา ผรผตน ผเบกบาน (กราบ) สวากขาโต ภะคะวะตา ธมโม, ธมมง นะมสสาม แปล พระธรรมเปนธรรมทพระผมพระภาคเจาตรสไวดแลว ขาพเจานมสการพระธรรม (กราบ) สปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ สงฆง นะมาม แปล พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา ปฏบตดแลว ขาพเจานอบนอมพระสงฆ (กราบ)

๑๐ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปล และประวตหลวงปสงวาลย เขมโก, (กรงเทพมหานคร: บรษท ศลปสยามบรรจภณฑและการพมพ จ ากด, ๒๕๕๒), หนา ๕.

๕๗

มาตาปตคณง อะหง วนทาม ขาพเจากราบวนทา บดามารดา ผมพระคณโดยความเคารพ (กราบ) ครอปชฌายาจารยะคณง อะหง วนทาม ขาพเจากราบวนทาคร อปชฌาย อาจารย ผมพระคณโดยความเคารพ (กราบ) ๓.๓.๖ แนวทางปฏบต หลวงปสงวาลย เขมโก มแนวทางปฏบต คอ เนนความเครงครดในพระธรรมวนยเปนหลก เนนการถอธดงควตร เนนการเจรญกายคตาสตภาวนา เนนการเดนจงกรมเปนกจวตร และเนนการท าวตรสวดมนตแสดงธรรมน าปฏบตเปนประจ าวนเปนการเฉพาะตว ๓.๓.๖.๑ วธนงสมาธ๑๑ ผฝกสมาธนน พงนงขดสมาธ โดยเอาเทาขวาทบทาวซาย มอขวาทบมอซาย ตงกายใหตรง ด ารงสตไวเฉพาะหนา อยาพงนงเอยงซาย เอยงขวา กมหนา กมหลง หรอคอเอยง อยางนมควร เพราะอาการเชนนน เปนการผดหลกการนงสมาธ พงแตงกายใหสวยงาม ประดจรปของพระพทธรปทนงอย พยายามนงใหเหมอนกบพระพทธรปทกอยาง มนสการไวในใจวา เราก าลงสรางองคพระใหเกดขนภายในกายของเราท าอะไรกใหเหมอนพระ แลวกนอมพระเขามาหาตนพระไมไดอยทไหน อยทกายใจของเรานเอง ๓.๓.๖.๒ การก าหนดกรรมฐาน๑๒ ระลกถงคณของพระพทธเจาอยทใจ ระลกถงพระธรรมอยทใจ ระลกถงพระสงฆเจาอยทใจ แลวพงพจารณาดวา กายของเราอยในลกษณะเชนไร พยายามดตงแตศรษะไปจนถงปลายเทา ดกลบไปกลบมาเปนอนโลมปฏโลมอยสกพกหนง แลวหลบตาพจารณาทบทวนอก จนเกดความรชดในสภาพรางกายตงอยในลกษณะเชนไร พงส ารวมจตใหมาคอยก าหนดท าความรอยทลมหายใจเขา-ออกอยตรงปลายจมกหรอ ตรงทองนอยเหนอสะดอ ๒ นว ตามแตทเราถนด หายใจเขาพงภาวนาวา “พธ” หายใจออกภาวนาวา “โธ” ระยะแรกนนการปฏบตพงก าหนดลมหายใจเขาออกยาวๆ เพราะสตยงออนอย ขณะทนงอยนนกายสงบกบท าความรวา “กายสงบ” ใจสงบกท าความรวา “ใจสงบ” สงบอยใดอยางหนง กท าความรอยตลอดเวลา สขเกดกร ทกขเกดกร ไมสขไมทกขเกดขนกร ท าความรทงกายใจอยอยางน บางครงทกขกายแตสขใจกม คดดกร รแลวเฉย คดชวกร รแลวเฉย อะไรทเกดขนทกอยาง ท าความเฉยใหเกดขนตลอดเวลา ท าเฉยๆ ใหมากเทาไหรยงด จตจะไดตงมนไดรวดเรว ถาเกดอาการหาวนอน พงท าความราเรงบนเทงในลมหายใจเขา-ออก อยนานๆ เขาจตกเกดสมาธแนบแนนจนกายเบา จตเบา หรอขณะท าจะก าหนดดใบหนาของเรากได ใหเหนรปใบหนาเหมอนกบเราสองกระจกเงา หรอเอาจตไปตงตรงระหวางควกได ทเรยกวา จดนโรธสจจะ หรอเอาจตพจารณาไปในกาย ดตามกะโหลกศรษะ ตามกระดกสนหลง หรอในปญจกรรมฐานคอ ผม ขน เลบ ฟน หนง แลวแตอชฌาสยของผปฏบตวาชอบอยางใดอยางหนง โดยเอาอยางเดยว แลวพงท าใหบอยๆ เขา จะเกดความรความเหนได และกจะหมดความสงสยในพระรตนตรยโดยสนเชง

๑๑ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปล และประวตหลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๘. ๑๒ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปล และประวตหลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๙.

๕๘

๓.๓.๖.๓ การออกจากสมาธ๑๓ ถอนจตออกจากอารมณแลวคอยๆ เคลอนมอขวาออกมาทบเขาขวา แลวมอซายกเชนเดยวกนคอยๆ นอมมอทง ๒ พนมตรงหนาอกแลวยกจดศรษะแลววางมอตามปกตได ในขณะนนใหหลบตา มองดมอทคอยๆ เคลอนนนใหเหนดวยการมสตสมปชญญะเตมท ๓.๓.๖.๔ วธเดนจงกรม๑๔ ยนตวตรง เทาทงสองชดกน ทอดสายตาต าประมาณ ๔-๕ ศอก อยาเหลยวไปมองทอน ใหมสตรสกตวทวสรรพางคกาย ตงแตปลายผมจรดปลายเทา แลวภาวนาวา “ยนหนอๆ” ๓ ครง “อยากเดนหนอๆ ๓ ครง แลวเอาสตมาจบทเทา กาวออกไปพรอมกบภาวนาวา “ขวายางหนอ” ขณะทใจนกวา “ขวา” ตองยกเทาขวาขนมาทนท เทายกกบใจทนกตองใหพรอมกน ขณะวา “ยาง” ตองเสอกเทาออกไป ขณะวาหนอเทาตองจรดกบพนพอด เวลายกเทาซายกปฏบตเหมอนกน การเดน เดนชาๆ สนเทากบปลายเทาหางกนประมาณ ๑-๒ นว เมอเดนไปถงทๆ ก าหนดไว ใหยางเทาเคยงเสมอกน แลวหยดยนภาวนาวา “ยนหนอๆ” ๓ ครง “อยากกลบหนอ” ๓ ครงคอยๆ กลบมาทางขวาโดยใหสนเทาปกอยกบท สวนปลายเทา ยกขนหมนกลบมาเรอยๆ ครงละ ๔๕ องศา พรอมทงภาวนาวา “ขวากลบหนอ ซายกลบหนอ” ๔ ค จนกวาจะหนหนามาตรงทศทางเดม แลวหยดยนภาวนา “ยนหนอๆ” ๓ ครง “อยากเดนหนอ” ๓ ครง จากนนปฏบตเหมอนเดมทกประการ คอกาวเทาออกไป “ขวายางหนอ-ซายยางหนอ” เปนตน เดนกลบไป-กลบมาอยอยางนจนครบเวลาทตงไว อาจเปน ๑๕, ๓๐ นาท หรอ ชวโมง เปนอยางมาก กลาวโดยสรปแลว หลวงปสงวาลย เขมโก แมจะไมมความรในดานการศกษาเลย ทานกยงมความมงมนในการปฏบตกรรมฐาน เพอความพนทกข ไปสผลสงสดในทางพระพทธศาสนากลาวคอ พระนพพาน และไมไดละทงการศกษาดานคนถธระหรอพระปรยตธรรมเลย ดวยการออกแสวงหาส านกและครอาจารยดงๆ หลายทานเชน หลวงพอโชดก าณสทธ หรอหลวงพอชา สภทโทเปนตน ทงยงคบหาสมาคมกบกลยาณมตรทมภมธรรมเสมอกนอยไมขาดสาย ท าใหทานมความรความเขาใจในปรยตและปฏบตเปนอยางด จนมผศรทธาและน าเอาหลกค าสอนของทานมาประพฤตปฏบตหลายทานมหลวงพอสนอง กตปญโ เปนตน

๓.๔ แนวการสอนของหลวงปสงวาลย เขมโก ตางจากสตปฏฐานสตร

เมอกลาวถงความแตกตางการสอนสตปฏฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก กบสตปฏฐานสตรนนพบวา หลกการทใชคอเรองสตกด ความเพยรกด และสมปชญญะกด ตรงกน แตมความแตกตางกนในวธการคอ ในสตปฏฐานสตรนนจะก าหนดสตปฏฐานไปในกาย เวทนา จต และธรรม สวนวธการเจรญสตของหลวงปสงวาลย เขมโกนน ทานจะเนนไปทการเจรญสตไปในค าภาวนาพทโธ เปนหลก ดงทไดทราบอยแลววา การสอนของทานนน เอกลกษณของกลมเปาหมายคอทานเนนการเผยแผไปสกลมฆราวาสหญง ซงสามารถปรบเปลยนจากผทศรทธานอยเพมขนจนบวชเปนแมชถอศลไปตลอดชวตหลายทาน อนง หลวงปสงวาลย เขมโก ไดรบการยกยองวาเปนผมความรความเขาใจใน

๑๓ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปล และประวตหลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๑๐. ๑๔ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปล และประวตหลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๑๑-๑๒.

๕๙

ดานการเจรญสตดวยพทโธ เปนพระวปสสนาจารยทมความส าคญรปหนงในทางพระพทธศาสนา ทานไดสอนวธการเจรญสตแบบพทโธ ซงแตกตางไปจากการปฏบตแบบนงนงตามธรรมเนยมของการปฏบตโดยทวไป ทานไดแสดงจดมงหมายของการปฏบตธรรมอยางมชวตใชในชวตประจ าวนเหมาะกบคนทกชนชน เมอเปรยบเทยบกบแนวทางการปฏบตคอมหาสตปฏฐานสตรอนเปนค าสอนในคมภรพระพทธศาสนา วธการสอนธรรมของทานเนนในเรองของการเจรญสตโดยใชวธการฝกทเรยกวา การเจรญสตแบบพทโธ โดยใชพทโธในการเจรญสตไปในอรยาบถ ๔ คอ ยน เดน นง นอน นกคด การเจรญสตตามแนวของทานเปนลกษณะการเคลอนไหวหรอไมกตามดสตอยตลอดเวลา อนเปนตนเหตของการคนพบความทกขอนเปนสาเหตมาจากกเลสตณหาของมนษย ทานสอนวา การเจรญสตจะเขาไปท าลายกระบวนการของความทกข เมอสตมอ านาจเหนอความทกข กหลดพนจากความทกขได วธการเจรญสตแบบพทโธสามารถท าไดทกอรยาบถ แตมรปแบบเฉพาะคอพทโธเปนค าภาวนาหลกของการเคลอนไหว ทานสอนวา ถาเจรญพทโธใหตดตอกนเปนลกโซ มความรสกอยทกขณะทยน เดน นง นอน ค เหยยด กม เงยหนา การเคลอนไหวทกอยางทเปนการเจรญสตตามหลกมหาสตปฏฐานสตรคอ ยน เดน นง นอน คเหยยด กม เงย การเคลอนไหวตางๆ ไปจนถงอาการนงสงบกใหท าความรสกอยทกขณะ ซงไมใหเคลอนไหวหรอนงอยเฉยๆ แตใหมค าภาวนาอยรตวอยเสมอ ถาท าไดกยอมไดรบอานสงสของการปฏบตตามทพบในหลกมหาสตปฏฐานสตรทวา ผทเจรญสตอยตลอด ๗ ป ๗ เดอน ๗ วน ผนนพงหวงผลสองอยางคอ เปนพระอรหนตในปจจบนชาตและ เปนพระอนาคาม เพราะวา สตปฏฐานเปรยบเหมอนทางสายเอกทท าใหไดรบความบรสทธ กาวลวงความโศกพไรร าพน ดบความทกขโทมนส สามารถบรรลโลกตรธรรม และท าใหแจงพระนพพาน๑๕ จากการสมภาษณลกศษยของหลวงปสงวาลย เขมโก หลายทานทงทเปนบรรพชตและคฤหสถพบวา บรรพชตหลายรปไมลาสกขาลาเพศเพราะไดน าหลกการปฏบตของทานมาใชจรง สวนคฤหสถโดยเฉพาะผหญงสวนมากกจะบวชชเลยตลอดชวตเพราะพบแนวทางของความสขทแทจรงในชวตแลว ซงสาระส าคญของวธการปฏบตตามแนวทางของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนวธการทเนนในเรองการก าจดความทกขเพอไปสความสงบสขทแทจรงในชวต การอธบายเปนภาษาธรรมลวนๆ ทเกดจากการปฏบต ๓.๔.๑ หลกการและวธการสอนของพระพทธเจา หลกการของพระพทธเจาคอ หลกทพระพทธองคทรงใชเปนเกณฑในการตดสนความถกผดในทางพระธรรมวนย ทเกดจากความสงสยแลวตดสนไมได ใชส าหรบเปนเกณฑใหพระสาวกปฏบตตามอยางมแบบแผน เพราะเมอมการปฏบตนอกกรอบค าสอนทพระพทธเจาตรสไวแสดงวา การกระท านนผดจากหลกของพระธรรมวนย ถามพระสาวกรปใดลวงละเมดค าสอนตองน าหลกการทตรสไว มาเปนเครองมอในการตดสนค าสอนในเรองนนๆ หลกการตดสนทแปลความหมายโดยความเขาใจผด แลวน ามาอธบายใหเกดความถกตองกลาวคอการน าเนอความเดมมาท าความเขาใจใหม เพอใหเกดความกระจางชดขนโดยอาศยหลกค าสอนในทางพระพทธศาสนา หลกการของพระพทธเจา เปนการน าหลกของความถกตองทมความสอดคลองกนทพระพทธองคแสดงแกภกษ ทงหลาย มาเปนเกณฑวนจฉยความถกหรอผดในหลกค าสอนทางพระพทธศาสนา ไมวา ผใดจะน าไปกลาวอางถงโดยประการใดๆ กตาม เมอน าหลกการทแทจรงมา

๑๕ ท.มหา. (บาล) ๑๐/๓๐๐/๓๔๖, ท.มหา. (ไทย) ๑๐/๔๐๕/๓๔๐.

๖๐

เปรยบเทยบแลว ยอมท าใหเหนความถกตองสอดหรอความแตกตางกนได ดงนน ในหวเรองนจงน าหลกทใชในการวนจฉยตางๆ ทางพระพทธศาสนามากลาว เพอเปนเกณฑวนจฉยค าสอนตลอดถงบคคลทศกษาค าสอนตามแนวทางในพระพทธศาสนาวามความเขาใจถกตองหรอไมอยางไร ๓.๔.๑.๑ หลกยอยคลอยตามหลกใหญ หลกยอยคลอยตามหลกใหญ๑๖ หลกการนมชอตามทางธรรมวา ธมมานธมมปฏบต เปนการปฏบตหรอแสดงธรรมตามล าดบหลกยอยทมอย ใหมความสอดคลองกบหลกใหญในทางพระพทธศาสนา ซงหมายถงการปฏบตหลกยอยหรอหลกการเฉพาะเรอง ใหสอดคลองกบหลกสากลทพระพทธองคบญญตไว เมอมองในภาพกวางการปฏบตธรรมประเดนยอยๆ เลกนอยนนจะขยายผลออกมาจากหลกการใหญๆ ทเปนใจความส าคญในค าสอนทางพระพทธศาสนา หรอปฏบตธรรมทเปนหลกยอยคลอยตามหลกใหญ เมอมความขดกบหลกสากลกถอวาผดเชน การหยบจบเงนทองของมคานบวาเปนเรองผดศล ผใดอางวาตนมศล แตมพฤตกรรมยงมการแสวงหาวตถปจจยเงนทอง น ามาเกบกกตนไวเพอตน ขออางของผนน ไมตรงกบหลกของควรไดซงสภาวะแหงศล หรอมความหมายทบงถงการบ าเพญ เพอใหเกดสมาธตามหลกของพทธศาสนา การทจะเขาใจหลกใหญใหถกตองทท าใหมองเหนหลกยอยทบคคลปฏบต หรอกลาวอางไวไดชดเจนนน หากหลกยอยไมตรงกบหลกใหญไมมความสมดลหรอสนองกบหลกใหญแลวถอวา ผดหลกทใชในการอธบายค าสอนลกษณะอยางนเปนแนวของวภชชวาท วภชชวาทคอ การแสดงความจรงของการสอนแบบจ าแนกแยกแยะองคประกอบกลาวคอ ไมมองความจรงเพยงดานเดยว แตมองความจรงแบบองคประกอบอยางรอบคอบทกดาน ผทมหลกการแสดงความจรงเชนนเรยกวา วภชชวาท (วภชชวาท)๑๗ พระพทธศาสนาเรยกวา วภชชวาท เพราะกลาวแบบแยกองคประกอบในการสนทนาโตตอบ แลวคอยสรปในตอนทายยนยนเปาหมายทชดเจน ดงปรากฏในพระอภยราชกมารตอนหนงวา รวาจาทไมจรง ไมแท ไมประกอบดวยประโยชน และวาจานนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจ ของคนอน ตถาคตไมกลาววาจานน อนง ตถาคตรวาจาทจรง ทแท แตไมประกอบดวย ประโยชนและวาจานนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจของคนอน ตถาคตไมกลาววาจานน ตถาคตร วาจานนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจของคนอน ตถาคตไมกลาววาจานน ตถาคตรวาจาทจรงท แทและประกอบดวยประโยชน แตวาจานนไมเปนทรก ไมเปนทชอบใจของคนอน ในขอนน ตถาคตรกาลทจะกลาววาจานน ตถาคตรวาจาทไมจรง ไมแท ไมประกอบดวยประโยชน แต วาจานนเปนทรก เปนทชอบใจของคนอน ตถาคตไมกลาววาจานน ตถาคตรวาจาทจรงทแท ไม ประกอบดวยประโยชน แตวาจานน เปนทรก เปนทชอบใจของคนอน ตถาคตไมกลาววาจานน อนง ตถาคตรวาจาทจรงทแท และประกอบดวยประโยชน และวาจานนเปนทรก เปนทชอบใจ

๑๖ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๑๐, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬา-ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒), หนา ๖๘๔. ๑๗ พระมหาวระพนธ ชตปญโญ (สปญบตร), “ศกษาวเคราะหการตความและวธการสอนธรรมะของ หลวงพอเทยน จตตสโภ”, ปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช- วทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๘.

๖๑

ของคนอน ในขอนน ตถาคตรกาลทจะกลาววาจานน ขอนน เพราะเหตไร เพราะตถาคตมความ เอนดในหมสตวทงหลาย๑๘ จงเหนไดวา วภชชวาทน เปนตวอยางทแสดงทาทของการสนองตอบ หรอปฏกรยาตอสงทงหลายแบบพทธ ซงมการมองอยางวเคราะหและแยกแยะองคประกอบ จ าแนกแจกแจงเพอใหเหนความจรงครบทกสวน นเปนลกษณะทเรยกวา วภชชวาท๑๙ คอเปนหลกในการวเคราะหแยกแยะองคประกอบของความจรงใหเหนความจรงครบทกดาน ซงตางจากการสนทนาโตตอบแบบตอบตรงๆ อาจกอใหเกดผลเสยตามมาทหลง เพราะไมสอดคลองกบหลกวภชชวาท การน าหลกวภชชวาทมากลาวน เพอแสดงใหเหนวา การทจะตดสนใจอะไรนน ตองรจกมองอยางรอบคอบดวยการแยกแยะองคประกอบของสงนนๆ เสยกอน การแยกแยะองคประกอบเปนหลกการแสวงหาความร เพราะถอวาเปนการน าเรองเดมมาท าความเขาใจ เพอใหไดค าตอบทถกตองตรงตามเปาหมาย จงเหมอนกบการน าเอาเนอความเดมทมอยมาอธบายใหมบนรากฐานทถกตอง การจะวนจฉยหลกยอยคลอยตามหลกใหญนน ดงมเนอความในพทธศาสนาไดกลาวถงหลกยอยทางความคดเหนของศาสนาหรอบคคลตางๆ มาอธบาย โดยอาศยหลกการส าคญทมอยในทางพระพทธศาสนา เปนการเปรยบเทยบเรองทเปนจดเดน ๒ ประการ คอ (๑) หลกกรรม เปนหลกวาดวยการกระท า และ (๒) หลกทฏฐ เปนหลกวาดวยความเหนตางๆ หลกกรรมวาดวยการกระท า กรรมนน ตามความหมายของศพทแปลวา การงานหรอการกระท า แตในทางธรรมจะอธบายในเรองนหมายถงการกระท าทประกอบไปดวยเจตนา หรอการกระท าทเปนไปดวยความจงใจ ถาเปนการกระท าทไมมเจตนา กไมเรยกวา กรรมในความหมายทางธรรม ซงจะอธบายสงทเกดขนวา เรองนนๆ จดเปนกรรมประเภทไหน เปนสงทละเอยดออนทตองอาศยการท าความเขาใจใหแจมแจง หรอตองมความชดเจนในแตละการกระท า กรรมในทางพระพทธศาสนาจงมเรองปลกยอย ทจดวาเปนรายละเอยดมความชดเจน หลกกรรมทกประเภททเกดขนในกระบวนการของการกระท าตามหลกพระพทธศาสนา ถอวา เปนหลกยอยของค าสอน ซงเมอประมวลเรองกรรมแลวถอวา เปนหลกยอย ทแตกแยกยอยออกจากหลกใหญคอ ปฏจจสมปบาท ซงแปลวา ธรรมทอาศยกนและกนเกดขน คอเปนกระบวนการสรางกรรมทเรยกวา กระบวนการแหงชวตหรอวงจรชวต พระพทธองคตรสเรองกรรมเปนหลกสากลวา การกระท าทางใจ ส าคญกวาการกระท าทางกาย เพราะการกระท าสงตางๆ ลวนมบอเกดมาจากจตใจเปนส าคญเพราะวา เมอคนท ากรรมแลว ผลทไดอนดบแรกคอ ผลทางจตใจ เพราะกรรมทกชนดเรมตนทจตใจกอน สวนการใหผลทางกายนน สบเนองมาจากใจ เพราะกายของคนยอมตกอยในอทธพลของใจเชน ถาคนท าชว ใจไมด ยอมแสดงออกทางหนาตาทาทาง ทเปนความหมนหมองทางใบหนา หนาตาบงตง เครงเครยด ความสขและทกขทคนไดรบในปจจบน เปนผลทไดรบมาจากอดตชาตกม ปจจบนชาตกม เกดเพราะเหตอนๆ กม แตทส าคญการกระท ากรรมทงหมดน สงทจะจดวาเปนกรรมนนอยทเจตนาของผท า โดยหลกกรรมในทางพระพทธศาสนา เมอจ าแนกคณภาพ หรอตามธรรมทเปนมลเหตแบงเปน ๒ อยาง คอ

๑๘ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๘๖/๘๘, ม.ม. (บาล) ๑๓/๘๖/๖๓. ๑๙ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๗๐๘.

๖๒

อกศลกรรม เปนกรรมทเกดจากการกระท าทไมด อนไดแก ความโลภ ความโกรธ และความหลงเปนสาเหตท าใหเกด กศลกรรม เปนกรรมทเกดจากการกระท าทด อนไดแก ความไมโลภ ความไมโกรธ และความไมหลงเปนสาเหตท าใหเกด แตถาจ าแนกตามประตหรอทวารทเกดของการกระท าแลวจดเปน ๓ อยาง๒๐ คอ กายกรรม เปนกรรมทท าทางกาย หรอมกายเปนแดนเกดของการกระท า วจกรรม เปนกรรมทท าทางวาจา หรอมการพดเปนแดนเกดของวาจา มโนกรรม เปนกรรมทท าทางใจ หรอมการนกคดเปนแดนเกดของใจ อกอยางหนงยงมการจ าแนกแยกแยะตามสภาพทสมพนธกบผลม ๔ อยาง๒๑ คอ กรรมด ามผลด า กรรมขาวมผลขาว กรรมทงด าและขาว มผลทงด าและขาว กรรมไมด าไมขาว มผลไมด าไมขาว เปนไปเพอความสนกรรม พระพทธศาสนาสอนหลกกรรมวา กรรมคอการกระท ามผลจรง ความเพยรพยายามมผลจรง ใหท าดวยความเพยรพยายาม เปนวรยวาท พระพทธศาสนาใหความส าคญแกความเพยร เปนศาสนาแหงการกระท า เปนศาสนาแหงการเพยรพยายาม ไมใชศาสนาแหงการหยดนงเฉย หลกกรรมในทางพระพทธศาสนา เปนการเนนความชดเจน ๓ ประการคอ -เพอไมใหแบงคนโดยชาตก าเนด โดยแบงตามความประพฤตหรอการกระท า เพราะวา พระพทธศาสนามองวา คนไมใชต าทรามเพราะชาตก าเนด แตคนจะเปนคนต าทรามเพราะกรรมคอการกระท า ตามหลกการน พระพทธศาสนายดเอาการกระท าหรอความประพฤตมาเปนเครองแบงแยกมนษย ในแงของความประเสรฐหรอความเลวทราม ไมใหแบงแยกโดยชาตก าเนด -เพอการรบผดชอบตอตนเอง เพราะคนเรามกจะซกทอดสงภายนอกหรอปจจยภายนอก ไมรบผดชอบตอการกระท าของตนเอง เวลามองหาความผดตองมองไปทผอนกอน มองสงภายนอกกอน ไมมองมาทตนเอง แตพระพทธศาสนาสอนใหรบผดชอบการกระท าของตนเอง ใหมการส ารวมตนเองเปนอนดบแรก -เพอใหรจกพงตนเอง ไมฝากโชคชะตาไวกบปจจยภายนอก ไมใหหวงผลจากการออนวอนคอยโชค ใหหวงผลจากการกระท า หลกกรรมในทางพระพทธศาสนาสอนวา ความส าเรจเกดขนจากการกระท าตามทางของเหตผล การแสดงหลกกรรมหรอกฎแหงกรรมดงกลาวนน พระพทธศาสนาสอนหลกความจรงวา สงทงหลายทงปวง ไมวาจะเปนคน สตว สงของกตาม เปนรปธรรมนามธรรมกตาม ไมวามชวตหรอไมมชวตกตาม ทงหมดลวนเปนไปตามธรรมดาแหงเหตปจจย เปนเรองของปจจยสมพนธ ธรรมดาทวานมองดวยสายตาของมนษยเรยกวากฎธรรมชาต ภาษาธรรมเรยกวา ธรรมนยาม เปนก าหนดแนนอนตามระเบยบแบบธรรมดาของธรรมชาต เพราะปรากฏใหเหนวา เมอมเหตปจจยอยางนนๆ แลว จะมความเปนอยางนนๆ แนนอน

๒๐ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๕๗/๕๕, ม.ม. (บาล) ๑๓/๕๗/๓๘. ๒๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๘๑/๗๙, ม.ม. (บาล) ๑๓/๘๑/๕๗.

๖๓

กฎธรรมชาตหรอนยาม แมจะมลกษณะทวไปอยางเดยวกนทงหมดคอ ความเปนไปตามธรรมดาของเหตปจจย แตเมอแยกประเภทออกไปตามลกษณะอาการเฉพาะอยางๆ ของความสมพนธ จะชวยใหก าหนดขอบเขตในการศกษาไดชดเจนขน ซงพระธรรมปฎกไดอธบายลกษณะของกฎธรรมชาตตามหลกนยาม ๕ อยาง๒๒ ในทางพระพทธศาสนา ดงน -อตนยาม เปนกฎธรรมชาตทเกยวกบปรากฏการณดานวตถ ทเปนไปตามธรรมชาตของสงแวดลอมและความเปลยนแปลงของวตถเชน ดน ฟา อากาศ ฤดกาล ฝนตกฟารอง ฟาผาเปนตน -พชนยาม เปนกฎธรรมชาตทเกยวกบการสบพนธ หรอทเรยกวา พนธกรรมเชน หลกความจรงทวา หวานพชเชนใดกไดผลเชนนน หรอปลกมะมวงลกออกมากเปนมะมวงเปนตน -จตตนยาม เปนกฎธรรมชาตทเกยวกบการท างานของจตเชน ความรสกทเกดขน ตอสงทมากระทบทางตา ห จมก ลน กาย และใจ เปนตน -กรรมนยาม เปนกฎธรรมชาตทเกยวกบพฤตกรรมของมนษยไดแกกระบวนการทแสดงออกมากใหรเจตนาในลกษณะตางๆ เชน ท ากรรมดสงผลใหเกดผลดตามมาเพราะมเจตนาด -ธรรมนยาม เปนกฎธรรมชาตทเกยวกบความสมพนธและอาการทเปนเหตผลของสงทงหลาย โดยเฉพาะเรยกวา ความเปนไปตามธรรมดาเชน สงทงหลายมความเกดขน ตงอย และดบไปเปนธรรมดา คนยอมมความเกด แก เจบ ตายเปนธรรมดาเปนตน เรองตางๆ เหลานจะมพระพทธเจาบงเกดหรอไมบงเกดขนมาในโลกนกปรากฏมอยเปนธรรมดาอยางนนคอ สงทงหลายมความไมเทยง เปนทกข และไมมตวตนเปนตน๒๓ ตามหลกทางพระพทธศาสนาแลว มองหลกกรรมตามสภาพของความเปนจรง โดยใชปญญาพจารณาตามเหตปจจยทมความสมพนธกนและกน เพราะหลวงปสงวาลย เขมโก เคยกลาววา เรารอยางไร ปฏบตและสอนไปตามนน สวนผเรยนจะท าตามหรอไมนน ทานวา ทานกไมสามารถจะบงคบจตใจของผใดได หมายความวา ใครท าใครได โดยยนยนวา ถาผใดปฏบตจรงยอมไดรบผลทนาพอใจ “พทธวชชา” เปนวชาทไมตองกลบมาเกด แก เจบ ตาย เพราะหมดทกขถงสขคอนพพานแลว ๓.๔.๒ หลกสตปฏฐาน ๔ ในหวขอนเปนการกลาวทบทวนเนอในบททผานมาอกครง แตน าเสนอในรปแบบทแตกตางออกไปเพอไมใหเกดความซ าซาก เพราะหลกธรรมทมความส าคญในทางพระพทธศาสนา ไดยดถอและปฏบตตามอยางเครงครดคอ สตปฏฐาน ๔ มองคประกอบดงตอไปน กายานปสสนาสตปฏฐาน การก าหนดพจารณารางกายเปนอารมณ เวทนานปสสนาสตปฏฐาน การก าหนดพจารณาเวทนาเปนอารมณ จตตานปสสนาสตปฏฐาน การก าหนดพจารณาจตเปนอารมณ ธมมานปสสนาสตปฏฐาน การก าหนดพจารณาธรรมเปนอารมณ หลกธรรมดงกลาวน เปนหลกการส าคญทสดทน ามาสอนแกพทธบรษท เพอปลกฝงความศรทธาธรรมในพระพทธศาสนาอนมพระพทธ พระธรรม และพระอรยสงฆ เปนการพฒนาตน เพอกาวไปสประโยชนสงสดในทางพระพทธศาสนาคอ มรรค ผล และ พระนพพาน

๒๒ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ลกษณะแหงพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: บรษทสหธรรม- มก จ ากด, ๒๕๔๕), หนา ๒๒-๒๔. ๒๓ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๑๕๒-๑๕๓.

๖๔

เมอพจารณาถงหลกการบรณาการทางความคดทเชอมสมพนธกบหลกการในครงพทธกาลพบวา แนวคดตามหลกมหาสตปฏฐานสตรหรอ สตปฏฐาน ๔ ไดสะทอนใหเหนถงภาพลกษณของการปฏบตธรรมทถกตองตรงตามทฤษฎทางพระพทธศาสนา โดยถกปรบปรงใหเขากบสภาพของสงคมในยคปจจบนไดอยางมความสอดคลองและกลมกลนกนไดเปนอยางด เปนแนวคดชดใหมทยอมรบแนวคดยคโบราณตามหลกการทวา มนษยทกคนสามารถฝกฝนอบรมพฒนาตนเองได ความเปนมาของการปฏบตสตปฏฐาน ตามททราบกนโดยทวไปแลววา การปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ น เปนการน าหลกธรรมหรอทฤษฎทมอยในพระไตรปฎก มาเพอประยกตใชใหเขากบยคสมยนยม ซงปจจบนประเทศไทยเรากไดมการรอฟนรปแบบแนวทางการสอนวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ น โดยการน าของสมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม ป.ธ.๙, Ph.D.) ซงไดวางรปแบบในการอบรมสงสอนไวทงภาคปรยตธรรมและปฏบตธรรม กลาวคอ รปแบบของพระปรยตธรรมนน ไดมการวางหลกทฤษฎทมอยในพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา น ามาเปนหลกสตรในการศกษาของนสตในระดบปรญญาตร โท และเอก โดยเฉพาะหลกสตรทเปนบาลพทธศาสตรเปนหลก สวนของรปแบบการปฏบตธรรมนน ไดแก การเปดโอกาสใหนสตนกศกษาในหลกสตรวปสสนาภาวนาไดเขาปฏบตวปสสนาภาวนากนเปนระยะเวลา ๗ เดอน กอนทจะไดมการท าวทยานพนธในระดบปรญญาโทของสาขาวชาวปสสสนาภาวนา ซงปจจบนสาขานไดเปดมาแลวกวา ๑๑ รน และปจจบนก าลงอยในรนท ๑๒ สตปฏฐาน แปลวา “ธรรมเปนทตงแหงสต หรอการปฏบตมสตเปนประธาน”๒๔ เปนการตงสต ซงเปนวธการส าคญทสดในการพฒนาจต ในการปฏบตแบบสตปฏฐานไมไดมจดมงหมายสดทายทสตเทานน แตวา สตเปนจดเรมของกระบวนการทน าไปสปญญาโดยใชสตเปนหลกในการผกยดไวกบกาย เวทนา จต และธรรม เพอเปนฐานของปญญาญาณตอไป หลกสตปฏฐาน ๔ ท าใหเราทราบถงการใชชวตของเรามจดทควรเกยวของคอสตทคอยก ากบดแลทงหมดเพยง ๔ อยางเทานนคอ รางกาย ทเกยวกบพฤตกรรมตางๆ ในการด ารงชวตประจ าวนตงแตตนจนนอนหลบ เวทนา ความรสกสข ทกข เฉย ในชวตประจ าวนตงแตตนนอนจนนอนหลบ จต สภาวะของจตใจทเปลยนแปลงไปตามอ านาจความโลภ โกรธ หลงเปนตน ธรรม ความเกยวของกบรปนามโดยความยดตดทงดและไมด โดยเรมจากนวรณ ๕ ในสตปฏฐาน ๔ น นบวาเปนรปแบบของการปฏบตทน ามาจากพระไตรปฎกทฆนกาย เรอง มหาสตปฏฐานสตร ซงพระพทธองคไดตรสสอนเหลาภกษในสมยนนท หมบานกมมาสทมมะ แควนกร ดงพทธพจนตอนหนงมใจความวา “ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงนพพาน ทางนคอ สตปฏฐาน ๔”๒๕ ในอรรถกถาไดอธบายค าวา “ทาง หมายถง ทางด าเนนไปสพระนพพานหรอ ทางทผตองการพระนพพานควรด าเนนไป”๒๖

๒๔ ท.ม.อ. (ไทย) ๓๗๓/๓๖๘, ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๐๖/๒๕๓. ๒๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๕/๑๐๑, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๓๖๗/๒๑๐-๒๑๑, อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๓๕๕-๓๘๙/๓๐๖-๓๒๗. ๒๖ ท.ม.อ. (ไทย) ๓๗๑/๓๖๑.

๖๕

“ทางเดยว”๒๗ มความหมาย ๔ ประการ คอ (๑) เปนทางทบคคลผละการเกยวของกบหมคณะ ไปประพฤตธรรมอยแตผเดยว (๒) เปนทางสายเดยว ทพระพทธเจาทรงท าใหเกดขนเปนทางของบคคลผเดยวคอ พระผมพระภาค เพราะทรงท าให เกดขน (๓) เปนทางปฏบ ตในศาสนาเดยวคอพระพทธศาสนาและ (๔) เปนทางด าเนนไปสจดหมายเดยวคอพระนพพาน “ญายธรรม หมายถง อรยมรรค”๒๘ พระพทธองคไดทรงแนะน าหลกการในสตปฏฐาน ๔ ดงกลาวแกเหลาภกษสงฆวา “ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสตก าจด อภชฌาและโทมนสในโลกได พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลายอย มความเพยร ม สมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร มสมปชญญะ มสตก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย อย มความเพยร มสมปชญญะมสต ก าจดอภชฌาและโทมนสในโลกได”๒๙ หลกการดงกลาวพระพทธองคทรงใชในการเผยแผพระพทธศาสนาแกพทธบรษท ๔ ในระหวางบ าเพญพทธกจ ๔๕ พรรษา เพราะมพทธประสงค ๓ ประการ๓๐ คอ เพอเปนอปกรณในการเจรญสตและปญญาญาณ เปนการพฒนาศกยภาพในตน เพอการรกระบวนการเกดดบของโลกภายในและโลกภายนอก (รางกาย) เทานน เพอยนยนแนวทางในการปฏบตสตปฏฐาน ๔ ทจะเปนไปเพอการบรรลจดหมายสงสดในทางพระพทธศาสนาทวา “เพอบรรลญายธรรม เพอท านพพานใหแจง” เพอสรางสตใหรเทาทนกาย เวทา จต ธรรมตามความเปนจรง ทเปนไปเพอการก าจดกเลสความเรารอนกายใจ ทนอนเนองอยในขนธสนดานกลาวคอ อนสย ๓ ประการ ไดแก รเทาทนสขเวทนาทเกดขน เพอก าจดความก าหนด (ราคานสย) รเทาทนทกขเวทนาทเกดขน เพอก าจดความขดเคอง (ปฏฆานสย) และรเทาทนอทกขมสขเวทนา เพอก าจดความไมร (อวชชานสย) สตปฏฐาน เปนทฤษฎธรรมทจดอยในกระบวนการทน าไปสการตรสรเรยกวา โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ แบงเปน ๗ หมวด ไดแก หมวดสตปฏฐาน ๔ หมวดสมมปปธาน ๔ หมวดอทธบาท ๔ หมวดอนทรย ๕ หมวดพละ ๕ หมวดโพชฌงค ๗ และหมวดมรรคมองค ๘ ซงเรยกโดยรวมกนวา “เอกายนมรรค”๓๑ แปลวา ทางสายเอกหรอ ทางสายเดยว ทางอนเดยวทบคคลพงด าเนนไปคนเดยว หมายถง เดนไปดวยจตทฝกดแลวดวยสต เปนหนทางด าเนนไปของทานผประเสรฐทสดในโลก มพระพทธเจาและเหลาอรยสาวก ซงเปนหลกค าสอนปฏบตกรรมฐานโดยเรมจากความสงบทเรยกวา สมถกรรมฐานกอน เมอปฏบตตามหลกสมถกรรมฐานจนเกดความช านาญดแลว พฒนาขนไปสวปสสนากรรมฐานทเปนตวปญญาญาณทน าไปสพระนพพาน

๒๗ ท.ม.อ. (ไทย) ๓๗๓/๓๕๙. ๒๘ ท.ม.อ. (ไทย) ๒๑๔/๑๙๗. ๒๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๔/๓๐๒. ๓๐ พรรณราย รตนไพทรย, “การศกษาวธการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔: ศกษา แนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ)”, ปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗), หนา ๙. ๓๑ ท.ม.อ. (บาล) ๕/๓๗๓/๓๕๘-๓๕๙, ข.ป.อ. (บาล) ๔๘/๑๖๒/๙๙.

๖๖

หลกการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน ๔ เปนการใชสตก าหนดรปนามโดยมกรอบอรยสจ ๔ วา กายกด เวทนากด จตกด และธรรมทงหลายกด เปนสภาพทจะตองอยในอ านาจหรอเปนตามหลกของความจรงสากล ๓ ประการไดแก ไมเทยง เปนทกข และไมใชตวตน เพอน าไปสการละความยดมนถอมนในอปาทานขนธ ๕ กลาวคอ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ หลกการปฏบตแบบสตปฏฐาน ๔ จงมขอยนยนวา ผปฏบตยอมไดรบผลคอ ลวงพนจากความโศก ความร าไรร าพน เพอดบทกขและความทรมานทางใจ เพอท าใหแจงนพพานมพทธพจนวา “ภกษทงหลาย ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง ๔ น อยางน ตลอด ๗ ป เขาพงหวงผล ๒ ประการอยางใดอยางหนงคอ พระอรหตผลในปจจบนหรอ เมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม”๓๒ ขอความในสตปฏฐานและเรองทเกยวของนน ปรากฏอยหลายแหงในคมภรทางพระพทธศาสนาเชน ในพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสสและคมภรอนๆ ทงทเปนพทธพจนและสาวกภาษตในครงพทธกาล ซงตอมาจนถงปจจบน ขอมลเหลานท าใหคนรนหลงน ามาอธบายความเพมเตมโดยใชภาษาส านวนของคนในยคใหมทงนกเพอใหสามารถรบรและเขาใจใหตรงกบคนในยคกอนโนน การน ามาใชดงกลาวเรยกวา ประยกตดงพบในพทธธรรมตอนหนงใจความวา “การเจรญสตปฏฐานน เปนหลกปฏบตธรรมทนยมกนมาก และยกยองนบถอกนสงถอวา ม พรอมทงสมถะและวปสสนาในตว ผปฏบตอาจเจรญสมถะจนไดฌานกอนแลวจงเจรญวปสสนา ตามแนวสตปฏฐานไปจนถงทสดกได หรอจะอาศยสมาธเพยงชนตนๆ เทาทจ าเปนมาประกอบ เจรญวปสสนาเปนตวน าตามแนวสตปฏฐานน ไปจนถงทสดกได” หลกการปฏบตตามแนวสตปฏฐาน ๔ เปนการรบรในปจจบนธรรม ซงก าหนดรดวยอาการสกแตวาร สตสมปชญญะเปนตวควบคมอารมณ หรอสงเราทมากระทบทางตา ห จมก ลน กาย และใจ เพราะสตระลกในรปนามปจจบนทเกดขน โดยก าหนดและรดวยสมปชญญะควบคกนไปจนเกดความคมชดของสตสปชญญะทเรยกวา อนทรยแกกลากจะสามารถรบรรปนามอารมณทมากระทบโดยความเปนอนจจง ทกขง และอนตตา ไดตามความเปนจรงในขณะนน ๆ ๓.๔.๓ สตปฏฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก จากการศกษาหลกการและวธการสอนของพระพทธเจาท าใหทราบวธการสอนของหลวงพอสงวาลย เขมโก คอ ขอดจากค าสอนของทาน และทราบความแตกตางของการอธบายตามความเขาใจของทานทเปนการอธบายนอกกรอบคมภร จนกระทงมทฤษฎการตความเขามาชวยในการอธบาย เพอเปนขอวนจฉยเปรยบเทยบหลกค าสอนททานเขาใจ ท าใหทราบความเดนชดทงในเรองการตความและวธการสอนธรรม ดงน การปฏบตแบบผสมผสานระหวางสมถะและสตปฏฐาน การปฏบตของหลวงปไมไดใชสตปฏฐานเพยงอยางเดยวซงมตวอยางพบหลายกรณเชน ระหวางปฏบตธรรมในปาชา ถอธดงควตรอยางสม าเสมอ แมการบณฑบาต บางครงไมสบาย กตองไปไมยอมขาดหรอลาปวย พยายามอดทนตอเวทนาทเกดขนดวยการปฏบตตามหลกพท-โธ อกกรณคอ กลาวถงการอยปาชาบานทง มบรรยากาศทนากลว ยามกลางคนเงยบสงด ทานมประสบการณ

๓๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๐๔/๓๓๘-๓๔๐.

๖๗

เกยวกบเรองตางๆ หลายอยาง แตทานไมทงองคภาวนาดวยการระลกถงพระพทธคณมาเปนทพงทระลกวา “คณของพระพทธ พระธรรม พระสงฆ มอานภาพมาก ถาเราขาดคณของพระรตนตรยเสยแลว เราจะปฏบตเพอเอามรรคผลมนกยาก๓๓ จากใจความทกลาวอางมาในเบองตนนนชใหเหนวา หลวงปสงวาลย เขมโก ทานไมไดน าหลกสตปฏฐานมาภาวนาโดยตรง แตเปนการผสมผสานกบหลกสมถภาวนามากกวา ซงแตกตางจากหลกสตปฏฐานคอ การภาวนาตามหลกสตปฏฐานนน จะไมนกคดปรงแตงอะไรๆ ทเกดกก าหนดไปตามอารมณนนๆ เชน เวลาเหนกก าหนดวา เหนหนอ เวลาไดยนก าหนดวา ไดยนหนอ เวลาไดกลนก าหนดวากลนหนอ เวลาลมรสก าหนดรสหนอ เวลาสมผสก าหนดตามอาการเชน เยนหนอ รอนหนอ ออนหนอ แขงหนอ เวลารสกนกคดจนตนาการก าหนดคดหนอ ดงนน จงเหนไดวา การภาวนาของหลวงปนนจะใชอารมณสมถะน าหนาเปนสวนมาก เมอเทยบกบกลมผปฏบตตามหลกสตปฏฐานจรงๆ ดงปรากฏในงานวจยทไดกลาวมาแลวในบทท ๑ และท ๒ นน พบวา ในสถานการณตางๆ ทเกดจะตองตรงตามหลกความจรง ดงจะชใหเหนในตารางตอไปน

ตารางท ๘ เปรยบเทยบสตหลวงปสงวาลย เขมโกกบสตปฏฐานสตร

สภาวะอาการดานกาย หลวงปสงวาลย เขมโก สตปฏฐาน อรยาบถ ๔ ไดแก ยน เดน นง และ นอน

เมอยนมาก ความเมอยเกดขนกเดน เดนมาก เมอยกนง นงมาก เมอยกนอน นอนมาก เมอยกล ก ข น ม า ใ ห ม ผ ล ด เ ป ล ย นหมนเวยนกนอยางน๓๔

เมอเดนอย ยอมรวาเดนอย เมอยนอยกรวา ยนอย เมอนงอยกรวา นงอย เมอนอนอยกรวา นอนอย หรอ เธอตงกายไว ดวยก รยาทาทา งอย า ง ใดๆ ก ร ก ร ย าทาทางอยางนนๆ๓๕

การทชวยใหผศกษาเขาใจในความหมายและมมมองในการศกษาเรองตางๆ ท าใหไดรบแนวคดใหมๆ อนสงผลตอกระบวนการคดอยางมเหตผลโดยตงอยบนรากฐานแหงความเขาใจทถกตองมากขน เพราะหลวงพอสงวาลย เขมโก เปนพระทมความอตสาหพยายามในการปฏบตธรรมจนเกดความเขาใจ โดยการประยกตวธการตามความเขาใจของตน การสอนของทานจงไมยดตดอยกบต ารา แตเปนการอธบายจากสภาวะทสมผสไดดวยใจ อนเกดจากการปฏบตตามวธการเจรญสตแบบพท-โธ การตความและวธการสอนธรรม เปนปรากฏการณใหมทผศกษาธรรมควรศกษาและปฏบต เพอความ

๓๓ คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๖๔. ๓๔ ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ฉบบท ๔๑ ปท ๓ เดอน กนยายน (ฉบบหลง) ๒๕๒๗ : ๓๑. ๓๕ ท.มหา. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๒.

๖๘

เขาใจทงหลกการและวธการในการปฏบตตามแนวค าสอนของพระพทธองคใหถกตองยงขน ซงสงผลใหเกดความสขสงบตามหลกธรรมในพระพทธศาสนา หลวงปสงวาลย เขมโก ไดรบการยกยองวาเปนผมความรความเขาใจในดานการเจรญสตดวยพท-โธ เปนพระวปสสนาจารยทมความส าคญรปหนงในทางพระพทธศาสนา ทานไดสอนวธการเจรญสตแบบพท-โธ ซงแตกตางไปจากการปฏบตแบบนงนงตามธรรมเนยมของการปฏบตโดยทวไป ทานไดแสดงจดมงหมายของการปฏบตธรรมอยางมชวตใชในชวตประจ าวนเหมาะกบคนทกชนชน เมอเปรยบเทยบกบแนวทางการปฏบตคอมหาสตปฏฐานสตรอนเปนค าสอนในคมภรพระพทธศาสนา วธการสอนธรรมของทานเนนในเรองของการเจรญสตโดยใชวธการฝกทเรยกวา การเจรญสตแบบพท-โธ โดยใชพทโธในการเจรญสตไปในอรยาบถ ๔ คอ ยน เดน นง นอน นกคด การเจรญสตตามแนวของทานเปนลกษณะการเคลอนไหวหรอไมกตามดสตอยตลอดเวลา อนเปนตนเหตของการคนพบความทกขอนเปนสาเหตมาจากกเลสตณหาของมนษย ทานสอนวา การเจรญสตจะเขาไปท าลายกระบวนการของความทกข เมอสตมอ านาจเหนอความทกข กจะหลดพนออกจากความทกขได วธการเจรญสตแบบพทโธสามารถท าไดทกอรยาบถ แตมรปแบบเฉพาะคอพท-โธเปนค าภาวนาหลกของการเคลอนไหว ทานสอนวา ถาเจรญพท-โธใหตดตอกนเปนลกโซ มความรสกอยทกขณะทยน เดน นง นอน ค เหยยด กม เงยหนา การเคลอนไหวทกอยางทเปนการเจรญสตตามหลกมหาสตปฏฐานสตรคอ ยน เดน นง นอน คเหยยด กม เงย การเคลอนไหวตางๆ ไปจนถงอาการนงสงบกใหท าความรสกอยทกขณะ ซงไมใหเคลอนไหวหรอนงอยเฉยๆ แตใหมค าภาวนาอยรตวอยเสมอ ถาท าไดกยอมไดรบอานสงสของการปฏบตตามทพบในหลกมหาสตปฏฐานสตรทวา ผทเจรญสตอยตลอด ๗ ป ๗ เดอน ๗ วน ผนนพงหวงผลสองอยางคอ เปนพระอรหนตในปจจบนชาตและ เปนพระอนาคาม เพราะวา สตปฏฐานเปรยบเหมอนทางสายเอกทท าใหไดรบความบรสทธ กาวลวงความโศกพไรร าพน ดบความทกขโทมนส สามารถบรรลโลกตรธรรม และท าใหแจงพระนพพาน๓๖ จากการสมภาษณลกศษยของหลวงปสงวาลย เขมโก หลายทานทงทเปนบรรพชตและคฤหสถพบวา บรรพชตหลายรปไมลาสกขาลาเพศเพราะไดน าหลกการปฏบตของทานมาใชจรง สวนคฤหสถโดยเฉพาะผหญงสวนมากกจะบวชชเลยตลอดชวตเพราะพบแนวทางของความสขทแทจรงในชวตแลว ซงสาระส าคญของวธการปฏบตตามแนวทางของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนวธการทเนนในเรองการก าจดความทกขเพอไปสความสงบสขทแทจรงในชวต การอธบายเปนภาษาธรรมลวนๆ ทเกดจากสภาวะการปฏบต หลวงปสงวาลย เขมโก ไดสอนวา คนเปนตวศาสนา ศลเปนตวศาสนา นอกจากศลแลวคนกไมมทพงอน ดงทมลกศษยของทานกลาวรบรองไววา ศลเปนทพงเปนสาระของชวตจรง นอกจากศลแลวกไมสามารถจะชวยใหพนทกขได เมอรกษาศลอยางจรงจงแลวกสามารถดบทกขแกปญหาชวตได

๓๖ ท.มหา. (บาล) ๑๐/๓๐๐/๓๔๖, ท.มหา. (ไทย) ๑๐/๔๐๕/๓๔๐.

๖๙

หลวงปสงวาลย เขมโก ไดมการปฏบตธรรมตามวธการเจรญสตแบบพท-โธ อยางจรงจง มการเอาสตก าหนดรตามอรยาบถคอ ยน เดน นง นอน ค เหยยด กม เงย เคลอนไหวตางและนงเฉยวธการเจรญสตจงเปนวธการในการท าทสดแหงทกขได และงายตอการปฏบตเพอการน าไปใชในชวตประจ าวน และในการน าธรรมไปสอน เปนการน าเสนอทเรยบงาย ไมมพธรตอง ไมยดตดอยกบพธกรรมทไมมความจ าเปนตอการปฏบต เปนวธการทท าใหผปฏบตตามมความเชอมน ในการแสวงหาวธทจะท าใหพนทกขได หากมการปฏบตอยางตอเนองจรงจง ทส าคญแนวทางการปฏบตของทาน เปนการเนนใหรจกคณคาของชวตในการอยอยางสงบและมความสข ดวยหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาอยางแทจรง ซงเปนสาเหตท าใหมผเคารพศรทธาในตวของทานโดยเฉพาะลกศษย

ดงนน การปฏบตตามวธการเจรญสตแบบพทโธ ตามแนวทางของหลวงปสงวาลย เขมโก จงเปนเรองของการแสวงหาความร ความเขาใจในเรองของการพฒนาภาวะทางจตใจ ซงเปนเรองยากทจะท าใหเกดความรตามหลกการทางพระพทธศาสนาทถกตองเหนผลจรง

๓.๕ อานสงสทไดรบจากการสอนกรรมฐาน

๓.๕.๑ ดานศาสนธรรม

หลกค าสอนทหลวงปไดน ามาเผยแผอบรมแกบรรดาศษยานศษยทงหลาย มหลายอยางดวยกน แตเมอกลาวโดยสรปคอ หลกไตรสกขา กลาวคอ หลวงปสอนใหรกษาศล ท าจตใหเปนสมาธ และเจรญปญญา แตตองท าใหถกตองตามหลกพทธธรรมในทางพระพทธศาสนาดวย ดงค ากลาวตอนหนงของหลวงปคอ “ความเปนพระสงฆทางพระวนยนนตองปลกศรทธาไมใชเรยกรองศรทธา ถาเปนพระด คอ ศลด สมาธด พระวนยด ปญญาด นนแหละจงจะถกด ใครชมวาดพดธรรมะได แตศลไมด สมาธไมด พระวนยไมดกไมถกด ใครจะชมสกเทาไร กปวยการ”๓๗ ในดานศลนน จะตองเปนสลวสทธ๓๘ หมายถง ศลเพอละกเลส มใชศลเพอกเลส ศลแตละขอลวนมาจากอ านาจจตใจ ไมใชมาจากรางกาย หรอจากอ านาจภายนอก ศลมทงทบรสทธและไมบรสทธ ทไมบรสทธคอ ศลทรกษา เพราะตองการไดบญ อยากร ารวยทรพยสน ปรารถนาไปเกดอกในทด ๆ เปนตน สวนศลทเปนวสทธนนตองเปนศลทถอ เพอปรารถนาพระนพพานเทานน ศลทจดเปนศลวสทธ ม ๔ อยาง คอ ปาฏโมกขสงวรศล อนทรยสงวรศล อาชวะปารสทธศล และปจจยสนนสตศล ดงจะเหนไดจากปฏปทาของหลวงปในเรองนคอ “เคารพในศล พระธรรมวนยยงชวต สลาจารวตรของทานงดงามดงทเราไดพบเหน”๓๙ และจากบทสมภาษณบางตอนกลาวถงคอ “กลนศลนนหอมทงทวนลม และตามลม หอมไปถงพรหมโลก พระนพพาน ถาไมถกศลไมถกธรรม กหมดความหมาย”๔๐ นอกจากนยงพบในค าสอนของหลวงปอกหลายประเดนทเกยวกบศล คอ

๓๗ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปลและประวตหลวงปสงวาลย เชมโก, หนา ๕๘-๙๖. ๓๘ ว.ป. (ไทย) ๘/๔๓๔/๖๑๕, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๕๗. ๓๙ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปลและประวตหลวงปสงวาลย เชมโก, หนา ๕๘-๙๖. ๔๐ สมภาษณ พระครสวรรณวาปพทกษ, เจาคณะต าบลผกนาก, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๗๐

“ศลนเหมอนท านบ เหมอนบานประตปลอยน าผานไปไดผนน าใหขนไดตามความประสงคของเจาของบานประต ศลจงสกดกเลสมารไดอยางด ถาศลไมดกเหมอนท านบทบานประตถกสนมขนกนแหวง น ากไหลไปลงสทต าได”๔๑ จากการสมภาษณพบวา ทานสอนใหเหนความส าคญของศลของตนวา ถาใครมศลแลวกจะมความมนคง อปมาเหมอนท านบกนน าไวไมใหรวไหลไปทวมไรนาสาโทของชาวบาน เมอท านบดกจะสามารถสกดกนปองกนน าเอาไวได แตเมอใดทท านบหรอศลไมดพอน ากจะรวไหลรดเออลนไปทวมพชผลไรนาสาโทของเราได และอาจน าไปสอนตรายในชวตทงหลายได “คนเรา ถาไมมศล ๕ แลว ไมมทพงหรอก”๔๒ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนโยม วา ศล ๕ เปนทพงพาอาศยไดจรง ถาใครท าจรงดวยการน าศล ๕ ขอใดขอหนงหรอทง ๕ ครบหมดเลยยงด เพราะวาศลจะเปนเกาะปองกนกนและท าใหเราพนภยตางๆ เชน ภยคอโรคภยไขเจบเพราะท าผดศลขอ ๑ ภยคอเสอมเสยหายจากทรพยสนเงนทองของใชตางๆ เพราะผดศลขอ ๒ ภยคอความนอกใจของลกเมยผวเพราะท าผดศลขอ ๓ ภยคอความโกหกหลอกลวงเพราะผดศลขอ ๔ และภยคอความประมาทมวเมาเกดโรคภยไขเจบหมดสตเพราะผดศลขอ ๕ เมอใครประพฤตปฏบตตนรกษาศลดงกลาวกยอมจะมทพงคอ ความไมมโรคเพราะมศลขอ ๑ ความมทรพยสนสมบตเพราะมศลขอ ๒ ความมสามภรรยาทไมนอกใจเพราะศลขอ ๓ ความซอสตยสจรตเพราะมศลขอ ๔ ความไมประมาทมวเมาเพราะมศลขอ ๕ “มศลดนะ พนทกขได ไมไปนรกได”๔๓ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนวา ผมศลยอมมความสขกายสขใจอยทไหนกเปนสข ไมมทกขยากล าบาก ท าส าคญคอ ตายแลวจะไมไปนรก เพราะวา ศลนไมมความโลภ ศลนไมมความโกรธ ศลนไมมความหลง ดงนน บคคลททมศลดแลว จะไปสคตไดแก มนษยสมบต สวรรคสมบต และนพพานสมบต เพราะไมโลภ ไมโกรธ และไมหลง “ผใดรกษาศลไวเปนปกต สมาธพอสมควรคงจะไดโสดาบน”๔๔ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนผปฏบตธรรมนน เมอรกษาศลไดแลว ตงมนในศลแลว กยอมสามารถท าใหเกดสมาธได “ศลนไมตองอะไร เวน เวน เวนเสย พระมณ แปลวา แกววเศษจะเกดขนสวางไสวภายในใจ ท าใหผปฏบตรได เกดสขแกตน”๔๕ จากการสมภาษณพบวา หลวงปทานสอนเรองศลวา ใหเวนจากสงไมดทางกายวาจาใหไดอยางเดยว แลวใจจะดมอานภาพประดจดงแสงสวางทสวางไสวไปทวทศ “ศล ๕ น เรามไว กตองดใจวา ตวเราปฏบตได ตายแลวเรากจะไปสเทวโลกสมบตอยางแนนอน จะถงพระนพพานสมบตกศลนแหละน ามาให”๔๖ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนเรองรกษาศล ๕ วา เมอเรามศลอยในใจ ๆ ของเรากจะดตามไปดวย เมอใจดแลวกสามารถไปสเทวโลกหรอสคตไดแก มนษยกด สวรรคกด และนพพานกด ลวนมบอเกดมาจากการสมาทานรกษาศลน “เทวดากมในภายในกายในใจของตนเอง แลวเทวดาจะออกไปรกษาใครเทวดากรกษาเรา

๔๑ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๔๒ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๔๓ สมภาษณ แมชประคอง มหงษา, วดไกลกงวล, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๔๔ สมภาษณ แมชสมคด มลจนะมาตร, วดไกลกงวล, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๔๕ สมภาษณ แมชส าอางค สงขบรนทร, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๔๖ สมภาษณ แมชกนยา อนทรพย, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๗๑

เพราะเราพดด ท าด”๔๗ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนเราวาบคคลทมการรกษาศลดแลว ใจกด เมอใจดกเหมอนมเทวดารกษาเราอยตลอดเวลา เพราะวาใจดแลว พด ท าอะไรๆ กดตามไปดวย ในดานจตนน จะตองเปนจตตวสทธ๔๘ หมายถง จตทมความบรสทธหมดจดจากกเลส จตตวสทธวาโดยอรรถไดแก สมาธวสทธ จตตวสทธหรอสมาธวสทธ ตองเปนไปเพออานสงสทเปนปจจยแกการพนทกขเทานน สมาธนจงชอวาบรสทธ ถาท าสมาธเพอจะไดมความสข ตองการใหจตสงบ ความเขาใจ เชนน สมาธนนกไมบรสทธ เพราะไมตองการพนทกข หนาทของสมาธในสตปฏฐานนนคอ การท าลายอภชฌาและโทมนส หรอท าลายความยนดยนรายทอยในจตใจ ซงศลไมสามารถท าลายความรสกนกคดได ศลเพยงแตกนไมใหแสดงออกทางกาย ทางวาจาเทานน นวรณธรรมเกดขนในระดบจตใจขณะทคดนกถงเรองราวทเปนอดตหรอ อนาคต ถาขณะใดจตตงมนในอารมณปจจบนแลวนวรณจะเกดไมได ส าหรบเรองของสมาธนน มอยหลายระดบดวยกนคอ สมาธ ๓ ขน ไดแก ขณกสมาธ อปจารสมาธ และอปปนาสมาธ ขณกสมาธเปนไดทวไปในอารมณทง ๖ เมอตาเหนรป หไดยนเสยง ขณะยายอารมณไปตามทวารทง ๖ ดวยเหตใดกตาม ขณกสมาธจะตดตามไปดวยเสมอ ขณกสมาธดงกลาวนจงเปนปจจยหรอเปนบาทฐานใหแกวปสสนา เพราะการเปลยนอารมณทเปนไปตามเหตผลนน ทเปนเหตใหเหนถงความเกดขนและดบไปของอารมณและของจตได ถาหากไมเหนความเปลยนแปลงของอารมณแลว ยากทจะเขาใจถงสภาวะของความเกดดบของจตได๔๙ ความเกดของจตในอารมณหนง ๆ นน รวดเรวมากจนไมทนเหนความดบของจตได จงคดวาอารมณมอย ดงนน สมาธทแนวแนจงไมเปนบาทแกวปสสนา และไมเปนเหตใหเหนความเกดขนและความดบไปของจตและอารมณ ความสามารถในการรทกขในจตหรอในอารมณนน ไมอาจรไดดวยสมาธ แตจะรไดดวยปญญา จตทตงอยในอารมณของสตปฏฐาน จงเปนบาทใหเหนความเกดขนและดบไปของอารมณได ผบ าเพญเพยรจะโดยสมถะกด หรอวปสสนากด สงส าคญอยทอารมณทใชในการพจารณาจงตองศกษาเรองอารมณวาอารมณอยางไร จงจะเปนปจจยแกวปสสนา และอารมณอยางไรเปนปจจยแกสมถะส าหรบการเจรญวปสสนาของผทไดฌาน มวธคอ จงมกไดยนกนวา ยกองคฌานขนสวปสสนาตามล าดบสภาวะในองคฌานทง ๕๕๐ คอ วตก วจาร ปต สข และเอกคคตา ผทไดฌานมกจะตดในสข และเพลดเพลนในสข ความสขนเกดจากปตเปนเหต ฉะนน การยกองคฌานจงอาศยการเพงปตซงเปนองคฌานและเปนนามธรรมนน ธรรมชาตของปตนนจะเพงหรอไมเพงกมการเกดดบ แมจตทเปนสมาธกมการเกดดบปตซงอาศยจตทไดฌานแลว ยงเกดดบรวดเรวมาก ปตนนแหละจะแสดงความเกดดบใหปรากฏแกผเพงพจารณา เมอเหนวา ปตมความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตาแลว จตกจะด าเนนไปในอารมณของวปสสนาดวยอ านาจของการเพงลกษณะของปต (ไมใชเพงอารมณบญญต) วปลาสกจบในอารมณนนไมได

๔๗ สมภาษณ แมชส าเนาว ศรสข, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๔๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๘. ๔๙ วสทธ. (ไทย) ๒/๒๙. ๕๐ อภ.ส.อ. (ไทย) ๑/๓๕๕.

๗๒

ดงนน การทผปฏบตสามารถเจรญสมาธจนเกดองคธรรมไดนนจะตองไดฌานทเพงลกษณะ หรอพจารณาลกษณะทก าลงเปลยนแปลงสมาธนนชอวาเปนบาทของวปสสนา และเรยกสมาธนนวา จตตวสทธ สวนสมาธใดทเพงอารมณบญญตไมเพงลกษณะ ไมจดวาเปนจตตวสทธ ในดานของปญญานน จะตองเปนทฏฐวสทธ๕๑ หมายถง ปญญาทมความเหนถก หรอรถกตามความเปนจรงโดยปราศจากกเลส คอเหนนามและรปวาไมใชสตว บคคล เปนสงทไมมเจาของ ไมอยในอ านาจใด ไดแก นามรปปรจเฉทญาณ การเหนเชนนเปนภาวนาปญญา ถาเพยงแตการตรกนกคด หรอการวพากษวจารณ จะเขาถงวสทธไมไดเลย ทฏฐวสทธเปนผลซงเกดจากการท าเหตไดถกตอง จงควรศกษาถงเงอนไขการก าหนดนามรปอนเปนตวกรรมฐานวา จะพจารณาอยางไร จะโยนโสมนสการอยางไร จงจะถกตอง ถาท าเหตถกตองตามควรแกผลแลวผลนนกจะเกดขนได การพจารณานามรปจะถกตอง กเนองมาจากการศกษาปรยตมาอยางถกตองตามปญญาบารมของผปฏบตเปนส าคญ จงจะผานอปสรรคคอ ตณหา มานะ ทฏฐ ทเปนศตรส าคญทกดขวางมใหพบเหตทถกได ปญญาระดบกงขาวตรณวสทธ๕๒ เปนปญญาทตอเนองมาจากทฏฐวสทธ มความเชออยางแนนอนแลววา ในอดตมการเวยนวายตายเกดมาแลว และในอนาคตกยงตองเวยนวายตายเกดอกถายงท าเหตของการเกดอย ผปฏบตจะหมดความสงสยในเรองภพชาต ทงชาตทแลวมา ชาตน หรอชาตหนา จากทฏฐวสทธทเกดดวย นามรปรจเฉทญาณทรเพยงความแตกตางของนามและรป แตไมรวา นามและรปเหลานนมาจากไหนในกงขาวตรณวสทธ ทขามพนหมดความสงสยได เพราะเมอก าหนดนามรปจนเขาใจมากขนแลว จะรวานามรปเหลานนเกดขนไดดวยเหตปจจยคอ รปอนใดเกดขน รวาเกดขนเพราะเหตใด นามอนใดเกดขน รวาเกดขนดวยเหตอะไร ไมเกยวกบการสรางหรอการดลบนดาลใหเกดขน สามารถตดสนไดวาแมชาตกอนตนกเกดดวยเหตปจจย ปจจบนกเกดมาไดดวยเหต ปจจย และความสนทดทมอยกก าลงสรางเหตเพอการเกดในชาตหนาอยตลอดเวลา ดงนน ชาตหนาจงมเหตปจจยทก าลงรอสงผลเชนกน แมคนอนหรอสตวอน ไมพนไปจากเหตปจจยเชนนเหมอนกน ปญญาระดบมคคามคคญาณทสสนวสทธ๕๓ คอ ปญญาทรโดยถกตองแนนอนแลววา วธการใดใชทาง หรอวธการใดไมใชทาง ทจะดาเนนไปสการดบภพชาตของตนหรอพระนพพาน ความรความเขาใจทสามารถตดสน วธการตาง ๆ ไดน ชอวาปญญานนบรสทธแลว จากความเขาใจผดดวยอ านาจตณหาและทฎฐ เมอกาจดความเขาใจผดไดเรยกวา มคคามคคญาณทสสนวสทธนบตงแต อทยพพยญาณ อนเปนวปสสนาญาณทแทจรงเปนตนไป ปญญาในอทยพพยญาณเปนปญญาอนเปนปฏปทาทถกตอง แตอาจจะยงไมสมบรณพอทจะรเทาทนในอารมณของกเลสคอ วปสสนปกเลส ๑๐ อยาง มโอภาสเปนตนทเกดจากก าลงของสมาธ ถาอารมณของสมาธมมากกวากจะดงจตใหตกจากอารมณวปสสนา ท าใหเหนแสงสวางหรอรสกสงบเยนเปนตน ท าใหเขาใจผดวาเขาถงธรรมทไมมกเลสแลว ความรสกวาเปนตวเรา อาจจะเขาอาศยได ความรสกนเปนขาศกแกอารมณวปสสนาทถอวาไมใชเรา เหตนความรสกเปนตวเราจงเปนกเลสของวปสสนา ท าใหวปสสนาเศราหมองตกไปจากวสทธ และมกท าใหหลงทาง ถารเทาทนวปสสนปกเลสทเกดขน จะดวยการศกษา หรอครอาจารยบอก

๕๑ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๗๖/๑๒๘, ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๑/๖๐๖. ๕๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๕๗/๒๗๘, ข.อ. (ไทย) ๒๕/๔๗/๒๔๗. ๕๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๙.

๗๓

เหตผล ใหกตาม ความรสกในอารมณทถกของอทยพพยญาณจงจะเกดขน ความรสกทถกตองจะกนจตมใหตกไปในอารมณทผดอก เรยกวา มคคามคคญาณทสสนวสทธ ปญญาระดบปฏปทาญาณทสสนวสทธ๕๔ ปญญาทเขาถงความรสกในทางทถก ตรงสพระนพพานโดยถกตองแลว ทางในทนหมายถงอารมณอนเปนปฏปทาทถกตอง ตณหาและทฎฐไมสามารถเขาไปในอารมณนนได อารมณของวปสสนาคอ ไตรลกษณในนามรป เปนตวถกร สวนปญญาเปนตวรอารมณไตรลกษณนน ความรเชนนเปนปจจยแกวปสสนาญาณเบองสงตอเนองไปถงโคตรภญาณ วปสสนาปญญาตงแตอทยพพยญาณทปราศจากวปสสนปกเลสจนถงโคตรภญาณจดเขาอยในปฏปทาญาณทสสนวสทธจะเหนไดวา วปสสนาญาณแตละลกษณะท าใหเกดวสทธไดไมเทากน ทงนกเพราะญาณปญญาแตละขอมอ านาจไมเทากน วปสสนาบางขอกมอ านาจใหเกดวสทธไดเตมขอเชน นามรปปรจเฉทญาณ ท าใหเกดทฎฐวสทธเตม ปจจยปรคหญาณ ท าใหเกดกงขาวตรณวสทธ สวนอทยพพยญาณทยงมวปสสนปกเลสจดอยในขนมคคามคคญาณทสสนวสทธ ถาปราศจากวปสสนป-กเลสจะจดอยในขนปฏปทาญาณทสสนวสทธเปนตน แตวปสสนาบางขอตองรวมกนหลายขอ จงจะสามารถท าใหเกดวสทธไดเพยงขอเดยวเชน อทยพพยญาณสวนหลงจนถงโคตรภญาณ รวม ๑๐ ญาณ ท าใหเกดปฏปทาญาณทสนวสทธ เพยงขอเดยว ปญญาระดบญาณทสสนวสทธ๕๕ ปญญาในมคคญาณทเหนแจงนพพนาน เปนปญญาขนสงสดของการเจรญวปสสนา หรอเจรญมหาสตปฏฐาน จนเหนอรยสจจทง ๔ ครบถวน ตงแตวสทธท ๑ ถงวสทธท ๖ นน รอรยสจเพยง ๒ สจจะ คอรทกขสจจกบสมทยสจจสวนญาณทสสนวสทธเปน โลกตตรวสทธ เพราะรแจงอรยสจจทง ๔ ทงนวสทธแตละวสทธจะเปนปจจยแกกนและกนตามล าดบ ไมมการขามขนตงแตวสทธท ๑ ถง ๗ ดรายละเอยดการสงเคราะหญาณ ๑๖ วสทธ ๕ ปรญญา ๓๕๖ นอกจากนยงพบหลกธรรมทหลวงปไดน ามาอบรมสงสอนอกมากมายเชน “ใครจะวาเราดเราชวนน ไมใชอยทคนพด แตอยทการกระท าของเราตางหาก ถาหากเขาวาเราด แตเราไมดจรง ไมมความหมาย”๕๗ ซงตรงกบใจความตอนหนงค าพระทวา “ความด คนดท างาย ความด คนชวท ายาก”๕๘ ซงมอธบายวา การทจะเกดเหตการณท าดหรอท าชวน จะตองมผมาเชญชวนใหท า ซงเปนทรกนโดยทวไปวา คนดสวนมากจะท าชวไดยากมากจรงๆ เชน การท าบญตกบาตรสวดมนตไหวเปนกจวตรของคนดทชอบท าบญ เมอมคนมาชกชวนวา อยาท าเลย ไปท าอยางอนดกวา ท าใหคนดเหลานอดอดและขดใจเปนอยางมากกบเหตการณดงกลาว และเปนสงทเปนไปไมไดทเขาจะเลกละจากการท าความดเหลานน เพราะเขารวา ท าดแลวไดผลดแนนอนนนเอง จากการศกษาพบวา หลวงปสงวาลย เขมโก สอนชดและตรงประเดนจงมเนอหาทตองตความดวยการสมภาษณผทอยในเหตการณในชวงทหลวงปไดเคยกลาวสอนเอาไว การท าศล สมาธ และปญญาทงหลายฝายโลกยะใหเกดขนและอบรมสนดานดวยศล สมาธ และปญญาทงหลายฝาย

๕๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๙, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๙/๔๑๙. ๕๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๙, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๙/๔๑๙. ๕๖ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, แปลและเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภ มหาเถร), พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๔๘), หนา ๑๑๗๑-๑๑๗๒. ๕๗ สมภาษณ พระมงคลกตตวบลย, รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๕๘ พนเอกปน มทกนต, ค าพระ, (พระนคร: ส านกพมพคลงวทยา, ๒๕๐๗), หนา ๓๘๓.

๗๔

โลกยะนน เปนโลกยภาวนา สวนการท าศลสมาธ และปญญาทงหลายฝายโลกตตระใหเกดขนและการอบรมสนดานดวยศล สมาธ และปญญาทงหลายฝายโลกตตระนน เปนโลกตตรภาวนา ในภาวนาทง ๒ นน ในญาณทสสนวสทธนประสงคเอาโลกตตรภาวนา อนเปนกจของมรรคญาณ ผทท าวสทธ ๒ คอสลวสทธ และจตตวสทธอนเปนรากเหงา ใหถงพรอมแลว ท าวสทธ ๕ คอ ทฏฐวสทธ กงขาวตรณ- วสทธ มคคามคคญาณทสสนวสทธ ปฏปทาญาณทสสนวสทธ ญาณทสสนวสทธ อนเปนลาตนใหถงพรอมอย พงท าปญญาใหเกด๕๙ ค าสอนในพระพทธศาสนานนมพระพทธประสงคกเพอใหสตวทงหลายเขาถงปญญาทเชอวา ญาณทสสนวสทธเทานน จ าแนกโดยสวน ๔ เพราะด าเนนไป ดวยการถอโดยอาการวา ไมงาม เปนทกข ไมเทยง และเปนอนตตา และดวยการท ากจใหส าเรจในการละเสย ซงความส าคญวา งาม วาเปนสข วาเทยง วามอตตา ในกาย ในเวทนา ในจต และในธรรม เพราะฉะนนทานจงเรยกวา สตปฏฐาน ๔๖๐ ในบรรดาโพธปกขยธรรมทงหลายเกดพรอมในจตดวงเดยวกน สตซงมพระนพพานเปนอารมณอยางเดยวเรยกวา สตปฏฐาน ๔๖๑ และธรรมทงหลาย ในค าสอนกสงเคราะหอยในอรยสจจทงหมด ซงตรงกบหลกธรรมนอยคลอยตามหลกธรรมใหญ ๓.๕.๒ ดานศาสนสถาน ผลจากความศรทธาในหลกธรรมค าสงสอนในทางพระพทธศาสนาแลว ตอมาไดมการกอสรางเสนาสนะและบ ารงรกษาในหลายแหงดวยกนคอ (๑) ตงส านกปฏบตธรรมเขาสารพดด (๒) สรางทางขนสยอดเขาสารพดด (๓) สรางหอประชมสงฆเปนรปมณฑปอนสวยงามทวดเขาสารพดด (๔) สรางพระอโบสถวดทงสามคคธรรม ไดรบพระมหากรณาธคณโปรดเกลาฯ ใหพระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาโสมสวล พระวรราชาธนดดามาต เสดจเปนองคประธานในการผกพทธสมา (๕) สรางวหารวดทงสามคคธรรม (๖) สรางศาลาแกวปฏบตธรรม (วดทงสามคคธรรม) (๗) สรางเรอสพรรณหงสใชเกบน าไดดวย (วดทงสามคคธรรม) และ (๘) สรางเรอสพรรณพระกมมฏฐานขนาดใหญ อนเปนเสนาสนะแหงใหม ไดรบพระมหากรณาธคณโปรดเกลาฯ ใหสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร เสดจเปนประธานในพธ วางศลาฤกษ ณ วดทงสามคคธรรม ต าบลหนองผกนาก อ าเภอสามชก จงหวดสพรรณบร วนท ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๗ การสรางเสนาสนะรวมถงการบ ารงรกษาซอมแซมของเกาดงเดมน เปนจดเรมตนแหงการสอนกรรมฐานอยางเปนรปแบบเตมตว และเปนสาเหตของการไดผลตศาสนทายาทตอไป ๓.๕.๓ ดานศาสนทายาท ในดานของศาสนทายาทนนหลวงปไดสอนพระสนอง กตปญโ ซงถงแมวาทานจะไมไดรบการยกยองหรอเทยบเทากบสมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ.ปยตโต) วา “เพชรน าเอกของพระไทยในโลก”๖๒ แตทานกไดรบการยกยองยอมรบจากครบาอาจารยของทานกลาวคอทานไดรบการกลาววาเปนผผานการฝกอบรมกรรมฐานอยางช าซองจากหลวงปสงวาลย เขมโก หรอพระกรรมฐานท

๕๙ พระพทธโฆสาจารย, คมภรวสทธมรรค, หนา ๑๑๘๒. ๖๐ สมภาษณ พระครศาสนกจจาภรณ, เจาคณะอ าเภอสามชก, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๖๑ สมภาษณ พระมงคลกตตวบลย, รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๖๒ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต), ธรรมะและพระด ทคนไทยควรรจก, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร: หางหนสวนสามลดา, ๒๕๖๐), หนา ๑๑.

๗๕

มชอเสยงโดงดงเชนหลวงปมน ภรทตโต๖๓กตาม จากการสมภาษณพบวา ทานอปสมบทได ๑ พรรษา กมความตงใจรกษาศลอยางเครงครด โดยเฉพาะเรองเงนทองทานไมแตะเลย หลงจากทานถอธดงคประมาณ ๗ เดอน รขาวมารดาบวชชทวดทงสามคคธรรม จงรบเดนทางมาพบมารดา และไดพบกบหลวงปสงวาลย เขมโก จงไดมอบตวเปนศษย และไดรบค าแนะน าจากหลวงปใหเขาหองกรรมฐานเพอเจรญสตปฏฐาน ๔ ทปาชาวดหนองไผ เหมอนกนกบทานทเคยไดปฏบตทปาชาวดบานทง โดยสมาทานไมพด ไมเขยน แตยกเวนกบกรณของการพดการเขยนกบหลวงปสงวาลย เทานน การปฏบตในปาชานน หลวงพอสงวาลย จะสอบอารมณกรรมฐานหลวงพอสนอง ๑ เดอน หรอ ๒ เดอน ตอครง จากการปฏบตดงกลาวท าใหทานเชอมนในเรองนรกสวรรค และมรรคผลนพพานมจรง และไดรบค าชมจากอาจารยวา เปนพระสวโจ คอ วางายสอนงาย สอนอะไรกท าตามไดหมด หลงจากนน ทานกไดเดนทางมาอยวดสงฆทาน เปนวดลางอยกลางสวน มหลวงพอโตกบศาลามงสงกะสเกาๆ และอฐเกาๆ บนทไรเศษ สถานทสงบเยน รมรน เหมาะแกการปฏบตธรรม ทานจงไดวางแผนสรางวดเปนศนยกลางในการเผยแผพระพทธศาสนาตามหลกธดงคกรรมฐาน๖๔ จากประวตของหลวงพอสนอง กตปญโญ ท าใหรวา การททานไดมโอกาสเผยแผพระพทธศาสนาและมชอเสยงไปทวโลกนน เพราะทานไดมโอกาสเรยนกรรมฐานกบหลวงปสงวาลย เขมโก อยางจรงจง และไดนอมน าเอาปฏปทาของหลวงปมาประพฤตปฏบตจนไดรบผลส าเรจในการสอนกรรมฐาน ซงเปนผลสมฤทธทเกดจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย นอกจากนยงมพระหลวงพอบญลอ ธมมกาโม วดปาภาวนาวเวก อ าเภอจอมบง จงหวดราชบร พระอธการธาดา สมจตโต เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม พระอธการส ารวม สรภทโท เจาอาวาสวดเขาสารพดด เลขท ๑๔๕ หมท ๗ บานไรสวนลาว ต าบลบานเชยน อ าเภอหนคา จงหวดชยนาทเปนตน ยงรวมไปถงลกศษยอกมากทงทบรรพชตและคฤหสถ ดงทพบในบทสมภาษณเปนตน

จากการศกษาในหวขอแรกจนมาถงขอสดทายของเรองน พบวา หลวงปสงวาลย เขมโกเปนพระกรรมฐานทมปฏปทาในดานกรรมฐานโดยตรง ซงมความรความสามารถเฉพาะในการถายทอดกรรมฐานแบบพทโธภาวนาซงเปนแนวกรรมฐานแบบดงเดมทเกดจากการเจรญอานาปานสตกรรมฐานซงเปนหนงในอารมณกรรมฐาน ๔๐๖๕

๖๓ พระญาณวสษฏสมทธวราจารย (พระอาจารยสงห ขนตยาคโม), คมอปฏบตสมถวปสสนา กมมฏฐาน ๕ สาย, พมพครงท ๓, (นครปฐม: บรษท เพชรเกษม พรนตง กรป จ ากด, ๒๕๕๔), หนา ๙-๕๓. ๖๔ พระกรรมฐาน, (๑๙ เม.ย. ๖๐), “ธดงควตร”, [ออนไลน], ๙ ยอหนา, แหลงทมา: https://www.Web-pra.com. [๒๐ เมษายน ๖๐]. ๖๕ รองศาสตราจารยสเชาวน พลอยชม, “ส านกวปสสนาสายพระอาจารยมน ภรทตโต”, งานวจย พทธศาสนศกษา, หนา ๕๓.

๗๖

๓.๖ สรปปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

ตารางท ๙ สรปปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก หวขอหลก หวขอรอง หวขอยอย ประวตหลวงปสงวาลย เขมโกโดยยอ ตงแตเรมปฏบตกรรมฐานจนถงการเผยแผธรรม วตรปฏบตปฏปทา ๑) วตรปฏบตดวยการรกษาศลอยางเครงครด

๒) เจรญกายคตาสตภาวนา ๓) สมาทานธดงควตร ๔) ปฏบตวตร ๑๔ เปนประจ า ๕) วตรอนๆ ทเกยวของ

วธการปฏบตธรรม ๑) พทโธภาวนา ๒) หลกปฏบต ๓) ปฏปทาเกยวกบการปฏบตธรรม ๔) วธการสอนธรรม ๕) กจวตรและปฏปทา ๖) แนวทางปฏบต

แนวทางการสอนของหลวงปสงวาลย เขมโก ตางจากสตปฏฐาน

๑) หลกการและวธการสอนของพระพทธเจา

๑.๑ หลกยอยคลอยตามหลกใหญ

๒) หลกสตปฏฐาน ๔ ๓) สตปฏฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

๒) เมอเดนอยยอมรวาเดนอย เมอยนอยกรวา ยนอย... ๓) เมอยนมาก ความเมอยเกดขนกเดน เดนมาก เมอยกนง นงมาก เมอยกนอน นอนมาก เมอยกลกขนมาใหมผลดเปลยนหมนเวยนกน

อานสงสทไดรบจากการสอนกรรมฐาน

๑) ดานศาสนธรรม ๒) ดานศาสนสถาน ๓) ดานศาสนทายาท

หลกพทโธและสตปฏฐาน วดเขาสารพดด วดทงสามคคฯลฯ พระพอสนอง กตปญโ ฯลฯ

บทท ๔

ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

การศกษาเรองนไดก าหนดประเดนในการศกษา ๖ ประเดนหลกคอ (๑) ผลดานศรทธา (๒) ผลดานศล (๓) ผลดานสตะ (๔) ผลดานจาคะ (๕) ผลดานปญญา และ(๖) สรปคณคาทเกดจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เพอความสอดคลองกบวตถประสงคของการวจย ดงน กรรมฐานนบวาเปนแบบอยางในการประพฤตปฏบตของพทธศาสนกชนหรอพทธบรษททงในอดต ปจจบนไปจนถงอนาคตดวย เพราะเมอกลาวถงพทธศาสนานน กจะพบวา ม ๒ ลกษณะใหญๆ คอ ดานกฎระเบยบทเรยกกนวา พระวนยอยางหนง และ หลกค าสอนทเรยกวา พระธรรมอยางหนง ใน ๒ อยางน มความส าคญทงค เพราะในบางครงการใชกฎระเบยยและวนยกสงผลใหเกดกรรมฐานไดดวย และในบางครงการสอนพระธรรมกสงผลใหเกดการประพฤตปฏบตตามพระวนยไดดวย ดงนน กรรมฐานจงมความส าคญอยางน

ส าหรบผลสมฤทธของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก นนไดพบวา การสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ทกครงจะพบวา มผเลอมใสศรทธาในบคลก และปฏปทาตลอดจนคณธรรมจรยธรรมดงไดกลาวมาแลวในบางสวนในบททผานมา ตอไปจะกลาวถงคณธรรม ๕ ประการ มศรทธาเปนตน ดงมรายละเอยดตอไปน

๔.๑ ผลดานศรทธา

ความศรทธาเปนหนทางไปสความหลดพนออกจากทกขของหลวงปสงวาลย สาเหตกเนองมาจากวา สมยททานเปนฆราวาสแตงงานออกบานออกเรอนเรยบรอยแลวอยกบภรรยา ทานกมโรคภยเบยดเบยนอยางรนแรงท าใหเกดความเบอหนาย จงไดมโอกาสจากภรรยาทานใหไปรกษาจตทวดตอนนนทานไดไปฝกกรรมฐานกบหลวงพอพระมหาทอง โสภโณ โดยไดรบค าแนะน าใหก าหนดลมหายใจเขา-ออก แบบอานาปานสต ตามแนวของสตปฏฐานจนรตามความเปนจรงในธรรมทานปฏบตธรรมไมนานเหนโรคภยไขเจบลดลงทเลาเบาบางลงเรอยๆ จนหายทานจงไดรวา เปนธรรมโอสถ เมอยอนกลบไปในตอนปฏบตธรรมนนทานกลาววา ทานท าจตใหสงบ เมอจตสงบกพจารณาแยกมนออกเสย ถาความสงบเกดขนขณะอยในสมาธ มนมความสงบมาถงกอน สวนเวทนามาทหลงกเขาไมถง จตไมรบรเวทนา กายเรานเกดทกขเวทนากเพราะจตเขาไปยด เมอเกดเวทนาขนมา เราตองมสตรอยวา เวทนานนไมเทยง การไดรเหนในธรรมอยางนท าใหทานเกดความศรทธาในพระพทธศาสนาและตอมาไดขอบรรพชาอปสมบทในปพทธศกราช ๒๔๙๔ เมออายได ๓๕ ป ณ วดนางบวช อ าเภอเดมบางนางบวช จงหวด สพรรณบร โดยมพระครแขกเปนพระอปชฌาย พระสมหทองยอยเปนพระกรรมวาจาจารย และพระอธการไสว เปนพระอนสาวนาจารย มฉายาวา เขมโก๑

๑ ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ฉบบท ๔๑ ปท ๓ เดอน กนยายน (ฉบบหลง) ๒๕๒๗ : ๑๒-๑๖.

๗๘

เมออปสมบทแลวทานไมลดละในการฝกอบรมกรรมฐาน ดงมใจความตอนหนงใจความวา “นกปฏบตจะทอดทงการปฏบตไมได จนกวาจะหมดลมหายใจ”๒ ถอธดงคด๓ สรางคนดงใจความวา “ไมชงวงเขาบาน ศรทธาไมศรทธาไมงอ...ความเปนพระสงฆ ทรงพระวนยนน ตองปลกศรทธา...พระด ถอศลด สมาธด พระวนยด ปญญาด”๔

การปฏบตทเครงครดเอาจรงเอาจงท าใหทานประสบผลส าเรจในการเรยนกรรมฐานกบครอาจารยตอมาทานกไดสรางศรทธาใหเกดแกศษยดวยการสอนกรรมฐานอบรมศลทานภาวนามาตลอดชวตของทาน จากการสอบถามในเรองนกบบรรพชตและคฤหสถพบวา กรรมฐานไดมมานานกอนพทธศาสนาจะอบตขนในโลกน แตในทางพระพทธศาสนา ศรทธานนจะตองประกอบดวยปญญาเสมอจงจะเกดอนทรยเสมอกนเปนการปรบอนทรยซงจะน าไปสปญญาทถกตอง ทเรยกวา สมมาทฏฐ เพราะมความเชอในพระรตนตรย ในหลกเหตผลวา “ท าดไดด ท าชวไดชว”๕

อนง แมชส าเนา ศรสข วดทงสามคคธรรม ไดใหสมภาษณวา “หลกธรรมค าสอนของพระพทธเจาในทางพระพทธศาสนา ไมใชความงมงาย แตเปนความเชอตามหลกเหตผลของการกระท า เพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธทเรยกวาไตรสกขา” ๖ ถอเปนหลกการเพอชวยใหชาวพทธทงหลายไดประพฤตปฏบตในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน เปนสงทท าใหเกดกระบวนการทางกรรมฐานอนไดแก หลกการวธการ ทท าใหเกดความเชอมนในการท าความด และถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว โดยเนนไตรสกขาเปนหลกยดของกรรมฐานทมอยใหมความมนคงแลว พทธศาสนกชนจะไมถกอกศลธรรมหรอคนพาลหลอกลวงดวย สงตางๆ ดงพบเหนในสงคมปจจบน ซงตรงกบความเหนของนายจรศกด ช านาญภกด นายอ าเภอสามชก ไดใหสมภาษณเรองนไววา “สอนใหชาวบานในอ าเภอสามชก รจกบาปบญคณโทษ รจกการด าเนนชวต โดยมใหเบยดเบยนซงกนและกน เพราะพระพทธศาสนานน เปนศาสนาทประเสรฐ” ๗ เมอกรรมฐานนนเกดไดหลายสาเหต โดยเฉพาะกศลทงหลายมทาน ศล และภาวนา และเปนสงใหยดเกยวในคณความดคอทาน ศล ภาวนาอยางมนคง ในเรองน พระมงคลกตตวบลยกลาววา ผทรจรงมอย ผรจรงในหลกกรรมฐานมอย ตงแตสมยพทธกาลมาจนถงวนน ตามล าดบ พระพทธเจาสอนใหเราเกดความเชอมนกรรมฐานในพระรตนตรย ศาสนาจงทรงอยได บคคลทตระหนกทรได ทอาจสามารถรไดส านกไดระลกได เมอเกดกรรมฐานแลว มหนาท ในการรกษาศลธรรม คณธรรม ถอวาเปนผมความรความเขาใจ ปฏบตตรงตามเปาหมายในพทธศาสนา ตรงตอหนาท ตรงตอศลธรรมคณธรรม สวนคนไมเขาใจในกรรมฐานทแทจรงกยงมอย เพราะทกคนมความรความเขาใจไมเทากน ตงแตพทธกาลมนกเปนเชนน มนเปนเรองธรรมดาส าหรบพระสงฆไทยททานรและเขาใจ บางทานท าไดกมท าไมไดกมาก สวนทกรรมฐานตกหลดหลนออกไปบางตามชอเสยงหนาตามนกมอย ถาเราจะเอาสวนไมรไมเขาใจมาพด มนกไมจบ

๒ คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๖๗.

๓ คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๖๙. ๔ เรองเดยวกน, หนา ๘๗. ๕ สมภาษณ พระมงคลกตตวบลย, รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐. ๖ สมภาษณ แมชส าเนา ศรสข, วดทงสามคคธรรม, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐. ๗ สมภาษณ นายจรศกด ช านาญภกด, นายอ าเภอสามชก, ๑๗ เมษายน ๒๕๖๐.

๗๙

เพราะคนทสงคมสมมตใหเปนผน าทางศาสนา บางคนกไมรไมเขาใจเรองกรรมฐานทแทจรง เขาใจไมจรงแท ไมเหนประโยชนไปยดถอความเชอจากมมของตนเองกมอย ตนเองกไมไดเขาใจหมดอยางทพระพทธเจาประทานใหไว หรอยางพระอรยเจากไมใช แตดวยถกสมมตในฐานะอ านาจ เขาใจเองกมมาก มนอยคนทไมเขาใจกมมาก ผใหญผน าททานเขาใจไดกม ผนอยททานเขาใจไดกม เพราะฉะนน ในเรองหลกกรรมฐานของพระสงฆไทย จะเปนพระสงฆไทย หรอเปนพระสงฆประเทศไหนกตาม ถาเขาใจไดกใชไดเขาใจไมไดกใชไมได เพราะจะกลายเปนงมงาย ในลทธความเชอตางๆ นานาทพบเหนในสงคมไทยทกวนน ซงกรรมฐานตามธรรมทางพระพทธศาสนานน แมผพดเองกเคยน าเอาหลกศลสมาธปญญามาฝกฝนอบรมอยหลายป เคยออกธดงควตรตามสถานทตางๆ เชน ทภกระดงเปนตน หลายสบปไมวาจะเปนเหนอใตออกตกและอสาน ครงแรกๆ มนกไมสามารถรได กท าตามๆ กนไป แตเมอท ามากเขามการศกษามการปฏบต การเรยนรมากขนยงเขาใจมากขน สงเหลานกเปนเรองทใหโอกาส ผรบผดชอบสงคมปกครองดแล ถาผใหญไมเขาใจเสยแลวผนอยกท าไดยาก กไดเหนวา ไปเอาเรองของคนทไมรไดไมเขาใจได เอามาเปนทตงการกระท า กพอดไมตองท าตอไป ตอไปคณธรรมกหายหมด สรปความวา พระสงฆไทยทเขาใจในหลกกรรมฐานทแทจรงนนยงคงมอยแนนอน ททานท าแลวรเหนเปนประโยชนได มแนนอน ตามก าลงกรรมฐานของตน และตามธรรมเนยมของพระเราทปฏบตจะยดถอพระธรรมวนยนน ผทสบทอดกนมาแตโบราณ ตามพระไตรปฎกวา กรรมฐานนนเกดอยางไร รกษาอยางไร เรากท าตาม ฉนใดกฉนนน เพราะฉะนน พระสงฆไทยยงอยในหลกพระธรรมวนยเพราะมกรรมฐาน ทตองถอปฏบตตามหลกการในพระไตรปฎก สวนรปแบบตายตวมนกม เพราะมนเปนธรรมเนยม เชน หลกกรรมฐาน ๔ เปนตน อยางทเราเขาใจกรรมฐาน สวนใหญกอยกนแบบบญกรยาวตถคอ ใหทาน รกษาศล และภาวนา อยางนโดยทวไป แตทเขาปฏบตสมถะและวปสสนานน แลวแตวา แตละส านกจะนยมท ากน ซงทกทานมสทธทจะสรางกรรมฐานใหเกดในพระธรรมวนยของพระพทธเจา แลวแตวา ทานใดจะสามารถเขาใจในพทธประสงคของกรรมฐานนน แลวน ามาใช ซงมอานสงสเหมอนกนทงนน ถาเทาเขาใจเขาถงกรรมฐานทแทจรงกไดประโยชนทงนน แตพระสงฆไทย ถากรรมฐานตามแนวทางของพระพทธเจาแลว กเปนพระสงฆของพระพทธเจา เปนหลกกรรมฐานอนเดยวกน มาจากคณธรรมอนเดยวกน พระสงฆไทย หรอหลกเกณฑเปนส าคญ เอามาจากพระไตรปฎกกนทงนน สวนความเขาใจมากนอยแตกตางลกซงกน ขนอย ทภมสตปญญาและความสามารถ อาจรได อาจท าได อาจเปนไดของแตละคนแตกตางกน เปนเรองธรรมดา ส าหรบวตถประสงคหลกในกรรมฐานนน พระมงคลกตตวบลยกลาววา เพอประพฤตปฏบตตามหลกกรรมฐานของพระพทธองค ในพทธศาสนาเถรวาท และประโยชนหรอผลลพธทเกดจากกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกนน การสอนกรรมฐานเปนประโยชนตอผปฏบตโดยตรง คอพระภกษสงฆ เพราะพระภกษสงฆผทปฏบตตามหลกโอวาทปาตโมกขมการไมท าบาปทงปวง เปนตน เพอใหเกดความมนคงในพระรตนตรย ทด าเนนไปสมรรค ผล นพพานทพระพทธองคตรสเอาไว นเปนหลกในกรรมฐาน สวนเรองยศถาบรรดาศกดหรอเอกลาภทจะไดนน คณะกรรมฐานสาธชนน ามาถวาย เพราะความกรรมฐานในพระรตนตรยเปนหลก ซงเปนเรองของปกตกรรมฐาน แตถามาปฏบตสมถะและวปสสนาถอวา เปนการพฒนาศกยภาพกรรมฐานตามปกตนน ขนสอจลศรทธาเปนพระอรยบคคลตามหลกในทางศาสนาพทธ ดงจะเหนชดใน ๓ เรอง คอ

๘๐

ดานศาสนธรรม ไดแก การเทศนาธรรม และสอนกรรมฐานในโอกาสตางๆ นอกจากนทานยงเปนผเปยมดวยพรหมวหารธรรม อยาหาประมาณมได มความเมตตาเสมอหนา ไมวาดมาก ดนอย หรอเปนทหนกอกหนกใจ ทานกวางตนเสมอกน ทานกลาววา “พระพทธเจามด ารสวา พระองครกราหลเทาใด กรกเทวทตเทานน”๘ และ ทานยงเปนผมความเปนครบาอาจารยอยางเตมเปยม เพยรพยายามชแนะ แกไข ขดเกลาศษยมไดเบอหนาย มความรอยางใดกถายทอดใหอยางนน ไมปดบงอ าพราง ใหโดยปราศจากอคต ใหตามจรง ตามปญญาทศษยจะไดรบ๙ ดานศาสนบคคล ไดแก ผทศรทธาในหลกธรรมค าสอนของทานแลว ประพฤตปฏบตตาม เชน หลวงพอสนอง กตปญโ วดสงฆทานเปนตน ดานศาสนวตถเปนผลงานดานเสนาสนะนน ไดสมภาษณทานพระอธการธาดา สมจตโต เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม๑๐ และพระอธการส ารวม สภทโท เจาอาวาสวดไกลกงวล๑๑ ทง ๒ รป ในปจจบนทานไดใหรายละเอยดไวคอ (๑) ตงส านกปฏบตธรรมเขาสารพดด (๒) สรางทางขนสยอดเขาสารพดด (๓) สรางหอประชมสงฆเปนรปมณฑปอนสวยงามทวดเขาสารพดด (๔) สรางพระอโบสถวดทงสามคคธรรม ไดรบพระมหากรณาธคณโปรดเกลาฯ ใหพระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาโสมสวล พระวรราชาธนดดามาต เสดจเปนองคประธานในการผกพทธสมา (๕) สรางวหารวดทงสามคคธรรม (๖) สรางศาลาแกวปฏบตธรรม (วดทงสามคคธรรม) (๗) สรางเรอสพรรณหงสใชเกบน าไดดวย (วดทงสามคคธรรม) (๘) สรางเรอสพรรณพระกมมฏฐานขนาดใหญ อนเปนเสนาสนะแหงใหม ไดรบพระมหากรณาธคณโปรดเกลาฯ ใหสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร เสดจเปนประธานในพธ วางศลาฤกษ ณ วดทงสามคคธรรม ต าบล หนองผกนาก อ าเภอ สามชก จงหวด สพรรณบร วนท ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๓๗ จากผลของศรทธาทเกดกบหลวงปสงวาลย เขมโก เพราะทานมบคลกทนาเลอมโสศรทธา และมปฏปทาในการปฏบตกรรมฐาน ทงยงทรงคณธรรมคอปรยต ปฏบต และปฏเวธ สงผลใหเกดการสอนกรรมฐาน จนมลกศษยมากมายทงบรรพชตและคฤหสถดงกลาวมา แสดงใหเหนถงอานภาพของศรทธามผลตอพทธศาสนกชนทกยคทกสมย ถาใครสามารถปลกสรางหลกศรทธาใหเกดในจตใจแลวกจะน าพาผนนไปในทศทางทตนตองการไดทงทางโลกและทางธรรมนบวา ศรทธามประโยชนและนาสนใจ ประการแรกทท าใหเกดความศรทธาในหลวงปสงวาลย เขมโกคอ ทานสอนใหฉลาด เพราะแรกเรมเดมทหลวงปกไมรหนงสออานไมออกเขยนไมได หลวงปจงไดใหขอคดวา คนเราเกดมาแตแรกลกขนคลาน เดน วง รกนรถาย ใครเปนผสอน พดดกได พดรายกเปน ใครเปนผสอน เมอพจารณาดและมผสอบถามจากหลวงปเมอครงททานมชวตอยกเกดความอศจรรยในเรองนวา หลวงพอครบ หลวงพอไดบวชเขามาเปนพระแลว อกอยางหนงหลวงพอกไมเคยเรยนหนงสอมากอน ท าไมหลวงพอจงมความรแตกฉานและอานออกเขยนไดครบ ทานตอบในเชงใชปฏภาณท าใหผสมภาษณ สะดงและกลบไดสตขนมาทนทกบค าตอบของหลวงปสงวาลย เขมโก วา

๘ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๙ สมภาษณ แมชประคอง มหงษา, วดไกลกงวล, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๑๐ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๑๑ สมภาษณ พระอธการส ารวม สภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๘๑

“พระพทธเจาทรงสอนมนษยทกคนใหเปนคนฉลาดมใชสอนคนใหโง ”๑๒ หลวงปสงวาลย เขมโกอธบายวา ในระยะแรกๆ ทานคดวา มความศรทธาในพระธรรมค าสอนจงพยายามระลกเสมอวา พระภกษทกรปเปนอาจารยของเรา เมอเราบวช จงพยายามอยาโกรธเคองพระภกษทไดกลาวตกเตอน ททานพยายามอบรมสงสอนเรานน นบวาเปนโชคลาภของเราทจะศกษาเลาเรยนตามค าสอนนน พระพทธองคเสดจสพระนพพานนานแลว แตพระธรรมค าสอนกไมไดนพพานตามไปดวย เราเกดเปนคนประเสรฐกวาสตวเดรจฉาน เราตองศกษา เราฟง เราด เราร แลวจงปฏบตตามครอาจารยผทอบรมเรา เพราะวาพระธรรมวนยททรงบญญตไวนนยงอย อนงถาพระพทธองคไมทรงชใหดกคงไมมใครร ทงๆ ทคลกเคลาอยกบมนทกวนาท หมายถง พระธรรมของทานยงมอย ไดแก ความเกด แก เจบ ตาย ทเปนภยอนนากลวของพวกเรา โลกทเราอยกนทกวนน ไฟเผาเราอย ไฟคอราคะ โทสะ และโมหะ มนไหมอยเปนนจ เรากยงไมรยงมหนาทมาหวเราะกนอยท าไมเราไมรบออกแสวงหาความสงบสขเยนทดบไฟเหลาน ซงทานไดอาศยแนวทางน ออกเทยวหาทพงใหกบตนเองดวยการสรางศรทธาใหเกดขนในฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา ไมควรปลอยวางหางไกลจากกรรมฐาน เพราะพระพทธองคสอนคนใหเกดความฉลาด ดวยการพจารณาธาต ๔ ขนธ ๕ เปนของไมเทยง เปนทกข และไมใชตวตน เมอหลวงปสงวาลย เขมโกมความรความเขาใจในกรรมฐานอยางช านาญแลว กไดน าเอาหลกธรรมทมอยในตวทานมาเผยแผสสาธารณชน จนมผเลอมใสศรทธาทงฆราวาสอบาสกอบาสกาทงบรรพชตนกบวชพระเถร เณร ช มมากมาย ทกคนลวนมศรทธาในจรยาวตรและปฏปทาของทาน จากความศรทธาน าไปสผลทตามมา ๓ ประการ คอ ผลดานปจเจกชน ท าใหไดศษยทมความเลอมใสศรทธาในแนวทางการสอนตลอดจนบคลกของการพดจรงท าจรงของทานบวกกบจรยาวตรปฏบตของทานทกอยางลวนน ามาซงความนาเลอมใสศรทธาส าหรบผไดพบเหนกด ไดสนทนาพดคยกด และไดฝากเน อฝากตวเรยนกรรมฐานกบทานกด ลวนเปนการสรางศรทธาปสาทะใหเกดแกผทไดมาเยยมเยยนเปนอยางมาก ผลดานสงคม ท าใหสงคมมความสงบสข ไมเดอดรอนวนวาย เพราะไดทพงทด จะเหนวาสงคมใดมผน าทดยอมน ามาซงความเจรญรงเรอง โดยเฉพาะในทางพระพทธศาสนาของเรา ในยคปจจบนนนบวาหาบคคลเชนทานยากมาก เพราะท าตวเปนตวอยางทดแกพทธศาสนกชนทงหลาย ทงฆราวาสและคฤหสถอบาสกอบาสกา เพราะผลจากการเสยสละของหลวงปสงวาลย เขมโก ท าใหเกดวดวาอารามและสถานทอนรนรมยนาอยกลายมาเปนทพงพงในยามทกขยากเดอดรอนมาจนทกวนน ซงทกวนน ถาใครไดเขาไปในวดททานเคยสรางเอาไวเปนอนสรณจะเหนสงกอสรางและผคนเขาวดปฏบตธรรมท าตามแบบอยางททานเคยไดท าเอาไวให ผลดานศาสนา ท าใหมผอปถมภค าชศาสนาสบทอดอายพระพทธศาสนาให ยาวออกไป จากการสงเกตเมอไปสมภาษณท าใหทราบวา วดทหลวงปสงวาลยเคยสรางและพฒนาบรณะซอมแซมมาตงแตอดตมาจนถงปจจบน มผคนเขามาประพฤตปฏบตธรรมกนอยางมากมาย เพราะวา ทานไดปลกเมลดพนธคอ ศรทธาไวในบวรพระพทธศาสนาไวเปนอยางด ท าใหทกวนนส านกปฏบตของทานจงมผคนยงคงมาประพฤตปฏบตเหมอนคราวททานมชวตอย ถงจะลดนอยลงไปบางแตกอยในสภาพด

๑๒ ด ารงค ภระยา, “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”, โลกทพย, ฉบบท ๔๑ ปท ๓ เดอน กนยายน (ฉบบหลง) ๒๕๒๗ : ๑๘.

๘๒

๔.๒ ผลดานศล

ในเรองนไดมการสอบถามจากบคคลในพนททงบรรพชตและคฤหสถพบวา ศลเปนรากฐานของกรรมฐานในพระพทธศาสนาตามหลกไตรสกขา เพราะช าระลางบาปทางกายวาจาดวยศลสกขา ช าระลางมลทนในจตใจดวยองคฌานทง ๕ ในจตตสกขา และช าระลางมลทนอยางยงดวยการปฏบตวปสสนาในปญญาสกขา ความกรรมฐานถอเปนการเปดโอกาสใหพทธบรษทไดท าตนใหบรสทธดวยการปฏบตธรรมรกษาศลอยตลอดเวลา กรรมฐานถอวาเปนสงทดเลศประเสรฐทสดเพราะถาไมมกรรมฐานเปนเบองตนแลวคนเรากไมมหลกยดเหนยวจตใจ๑๓ ซงท าใหเราเขาใจไดวา ศลเปนหนทางทพระภกษสงฆประพฤตปฏบตธรรมและด ารงตนอยในพระพทธศาสนา ถอเปนหลกทยดเหนยวใหพระสงฆบวชไมลาสก หรอถาหากมความเพยรมากไดศกษาเลาเรยนพระธรรมวนย ยงจะเปนประโยชนตอการเผยแผพระพทธศาสนกชนตอไป เปนการแผขยายหลกธรรมค าสอนอนๆ ใหบงเกดขนแกผทยงไมมศล ใหมศล และท าศลทมอยแลว เจรญรงเรอง ยงๆ ขนไป จนถงความพนทกขกลาวคอพระนพพาน และถาท าตามหลกของศลในพระพทธศาสนาแลว โดยเนนในเรองของบญกรยาวตถ กลาวคอ ทาน ศล ภาวนา โดยไมเนนเอาจ านวนมาก แตเนนการรกษาศลในบญกรยาวตถดงกลาวเปนหลกส าคญ ถอวา เปนทางเลอกทด โดยทเอาบญกรยาวตถเปนหลกในการรกษาศล เพราะคนมศล แตไมมแนวทางปฏบตเปนหลกทถกตองแลว กอาจกลายเปนทงมงายดงเชนทพบเหนในปจจบน

แมชกนยา อนทรพยวดทงสามคคธรรม ไดใหสมภาษณวา “ศลคอพระพทธศาสนา ในสายตาของชาวพทธ เพราะพระพทธองคทรงประพฤตปฏบตเปนแบบอยางในการปลกสรางศรทธาอยางมนคงทยากจะพบในศาสนาหรอลทธอนๆ ได” ๑๔ ซงท าใหเราเขาใจไดวา ศลในพระพทธศาสนานน เปนชอของหลกค าสอนทงหมดทชาวพทธโดยทวไปรและเขาใจตรงกนวา ความเชอในศลอยางมนคงตลอดชวต และถาท าตามศลในพระพทธศาสนาแลว โดยเนนไตรสกขาเปนหลกยดใหมความมนคงแลว พทธศาสนกชนยอมไดทพงอนประเสรฐและจะไมเกดความงมงายไรสาระ พระครศาสนกจจาภรณไดแสดงแนวคดเกยวกบศลวา ทานรกษาศลซงเปนอดมการณปฏปทาทชดเจนในการรกษาศลในพระพทธศาสนา เพราะทานไดตงสจจะอยางมงคงวา จะท าหนาทของความเปนพระรบใชศาสนา และชาตบานเมองน ดวยการลอฟนตงแตวฒนธรรมประเพณดงเดม ทไมเคยเขาวดฟงธรรม ปฏบตธรรมรกษาศล เปลยนมาเปนรปแบบใหมทใชกนมาในสมยอดตพทธกาลคอ ปรบทศนะคตของคนดงเดมใหหนมาเคารพนกถอยดเอาหลกศลธรรมในการด าเนนชวตถงกบมการปรกษาหารอกบผใหญบานและชาวบาน เพอสรางองคกรพทธทมความเขมแขงในพระพทธศาสนาคอ ไมใหเชอแบบงมงาย แตใหเชอในศล สมาธ ปญญาอยางแทจรง จนเกดเปนหมบานรกษาศล ๕ ตามนโยบาทของมหาเถรสมาคม ซงปจจบนนกยงคงปฏบตกนอย บางคนทไดรขาวของการประพฤตปฏบตธรรมของวดกจะพากนมาปฏบตธรรมรกษาศล ทกวนพระซงจะมตงแตเดกเลกหนมสาวเปนตนจนถงผใหญผเฒาผแกทมเวลาวางจะชวนกนมานงขาวหมขาวรกษาศลกน มกจกรรมท าวตรปฏบตธรรม ซงเปนภาพพจนทเหนแลวรสกศรทธาโสมนสเปนอยางยง กบผทไดสรางสงทดมประโยชน ไมใชดานสงคมบานเมองเทานน สวนของพระเณรกเชนกน ดงเชน เมอทานพบปญหาตางๆ เกยวกบพระ

๑๓ สมภาษณ พระครศาสนกจจาภรณ, เจาคณะอ าเภอสามชก, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐. ๑๔ สมภาษณ แมชกนยา อนทรพย, วดทงสามคคธรรม, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐.

๘๓

เณรคอ ไมมความร ทานกจะสงพระเณรไปศกษาเลาเรยนจนประสบความส าเรจในเรองนน แลวกลบมาพฒนาองคตามความรแนวทางทไปศกษาเลาเรยนมา นอกจากน ยงพบวา ทานสรางคนดวยการรกษาศลเปนหลกส าคญในการสรางงานดวย สรางสงคม เศรษฐกจตามแนวพทธ และทส าคญคอ สรางความเปนปกแผนมนคงใหบงเกดกบพระพทธศาสนาดวยการรกษาศล พระครศาสนกจจาภรณกลาวถงรปแบบในรกษาศลนน มความเหมอนกนโดยหลกการ แตจะแตกตางกนไปมากนอยขนอยการน าไปใชจรงเทานน ถาเปนแนวของหลวงปสงวาลย เขมโกนน จะมรปแบบทคอนขางจะเครงครดโดยเฉพาะเรองการไมยนดในการหยบจบเงนทองของมคาเปนกรณพเศษ แตบางส านกกอาจจะไมเหนความส าคญกได อยทเราผทเขาไปรวมปฏบตนนจะเลอกเอาสงทด สงทถกตองตามพระธรรมวนย กจะไมผด แตถากลาวถงรปแบบของหลวงปสงวาลย เขมโก นน คอ จะตองเนนกระบวนการของไตรสกขารอยเปอรเซนต ซงหลกและวธการของทานกคอเสยสละ เสยสละและเสยสละ เพอรกษาศลของตนไมใหมความดางพลอย ขาด ทะล หรอท าลาย ส าหรบเปาหมายวตถประสงคของการรกษาศลของหลวงปสงวาลย เขมโกนน คอ ความพนทกขอนไดแกพระนพพาน เพอใหเกดประโยชนสงสดตามแนวทางของพระพทธศาสนา และทานจะไมลาสกขาเลยตลอดชวตจงท าใหทานกลายเปนตวอยางทดทงตอพระเถรเณรชจะไดแนวทางในการด าเนนชวตทางทดงามตามหลกธรรมในทางพระพทธศาสนา จะไดไมตดขดทางเรองของความบกพรองในทางศลธรรม เมอเขามาแลวกไดหลกการและวธการทถกตอง เมอไปอยทางฆราวาส ทางโลกท าอะไรกจะเจรญรงเรองได เพราะเมอไมมศลแลว ทางโลกจะท าอะไรกไมประสบความส าเรจเพราะวามนไมมการรกษาศลและความเชอมนในสงทท าค าทพดเรองทคด จตมนจะผดศลได ส าหรบขอดของผมศลมนคงดแลว จะเปนการเออเฟอตอพระภกษสงฆดวยกนเอง ในการประพฤตปฏบตธรรมรกษาศล เพราะสงคมโลกในสมยนกมศลหลายรปแบบ ไมวาจะเปนทางโทรศพท ทางเฟสบค หรอหนงสอธรรมะทกอยาง ลวนเปนสงทน าพาไปสการรกษาศลไดอยางรวดเรว ถาเราสามารถน าเอาการรกษาศลมาใชในชวตประจ าวน จะท าใหพระพทธศาสนกชนคนดทงหลายไดรบความสะดวกสบายมความปลอดภยในชวตและทรพย เพราะศลเปนหลกประกนสงคมพนฐานทเปนทยอมรบของมนษยเชน เมอมศลขอ ๑ ยอมไดรบความปลอดภยจากการไมอายสนหรอเจบไขไดปวยเปนตน และผรกษาศลกจะไดผลประโยชน และเจาส านกกไดผลประโยชนดวยกน ญาตโยมทเคาลงทนรวมท าบญมากจะไดผลประโยชนดวยกน ไมใชมารกษาศลกนแบบสนกสนาน สวนมากพวกนกจะอยไดไมนาน เพราะตดหลม ผดหลกการของทพระพทธเจาทรงบญญตไวนนเอง ซงจะเหนความชดเจนของเรองศลในการปรบเปลยนแนวคดเรองการรกษาศลทวด ถอเปนเรองส าคญ เพราะการท าเชนนไดกลายเปนสาเหตหนงทท าใหเกดปรากฏการณแมขาวเขามาปฏบตธรรมกนเปนจ านวนมากมายแตกไมไดเปนภาระหนกอกหนกใจส าหรบหลวงปเลยแมแตนอย ตอมากท าใหมคนรจกมากขนเรอยๆ กลายเปนส านกทมชอเสยงในเวลาอนรวดเรว ซงเปนการปฏวตรปแบบประเพณดงเดมทเคยนอนอยบาน กลายมาเปนนอนวดแทน นอกจากนนรปแบบดงกลาวยงไมไดอยเฉพาะพนสพรรณบรเทานน ถงแมทานจะยายจากสพรรณบรมาอยวดสงฆทานกยงมศษยานศษยตดตามมาประพฤตปฏบตเขาวดปฏบตธรรมเปนจ านวนมากไมไดขาดสาย ซงแสดงวาทานประสบผลส าเรจในเรองนเปนอยางด เพราะทานมความ

๘๔

เคารพในศล พระธรรมวนยยงชวต สลาจารวตรของทานงดงามดงทเราไดพบเหน๑๕ นอกจากนยงเปนผสนโดษ ทงยงพร าสอนใหศษยรจกคณสนโดษ และเปนผมความมานะ วรยะพากเพยรอยเสมอ๑๖ ดวยการปฏบตใหดอยใหเหนเปนแบบอยางแกบรรดาศษยานศษยทงบรรพชตและคฤหสถทมาปฏบตกรรมฐานในส านกของทาน ดงจะเหนไดจากเรองตอไปน ในดานศลนน จะตองเปนสลวสทธ๑๗ หมายถง ศลเพอละกเลส มใชศลเพอกเลส ศลแตละขอลวนมาจากอ านาจจตใจ ไมใชมาจากรางกาย หรอจากอ านาจภายนอก ศลมทงทบรสทธและไมบรสทธ ทไมบรสทธ คอ ศลทรกษา เพราะตองการไดบญ อยากร ารวยทรพยสน ปรารถนาไปเกดอกในทด ๆ เปนตน สวนศลทเปนวสทธนนตองเปนศลทถอ เพอปรารถนาพระนพพานเทานน ศลทจดเปนศลวสทธ ม ๔ อยาง คอปาฏโมกขสงวรศล อนทรยสงวรศล อาชวะปารสทธศล และปจจยสนนสตศล ดงจะเหนไดจากปฏปทาของหลวงปในเรองนคอ “เคารพในศล พระธรรมวนยยงชวต สลาจารวตรของทานงดงามดงทเราไดพบเหน”๑๘ และจากบทสมภาษณบางตอนกลาวถงคอ “กลนศลนนหอมทงทวนลม และตามลม หอมไปถงพรหมโลก พระนพพาน ถาไมถกศลไมถกธรรม กหมดความหมาย”๑๙ นอกจากนยงพบในค าสอนอกหลายประเดนทเกยวกบศล คอ “ศลนเหมอนท านบ เหมอนบานประตปลอยน าผานไปไดผนน าใหขนไดตามความประสงคของเจาของบานประต ศลจงสกดกเลสมารไดอยางด ถาศลไมดกเหมอนท านบทบานประตถกสนมขนกนแหวง น ากไหลไปลงสทต าได”๒๐ จากการสมภาษณพบวา ทานสอนใหเหนความส าคญของศลของตนวา ถาใครมศลแลวกจะมความมนคง อปมาเหมอนท านบกนน าไวไมใหรวไหลไปทวมไรนาสาโทของชาวบาน เมอท านบดกจะสามารถสกดกนปองกนน าเอาไวได แตเมอใดทท านบหรอศลไมดพอน ากจะรวไหลรดเออลนไปทวมพชผลไรนาสาโทของเราได และอาจน าไปสอนตรายในชวตทงหลายได “คนเรา ถาไมมศล ๕ แลว ไมมทพงหรอก”๒๑ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนโยม วา ศล ๕ เปนทพงพาอาศยไดจรง ถาใครท าจรงดวยการน าศล ๕ ขอใดขอหนงหรอทง ๕ ครบหมดเลยยงด เพราะวาศลจะเปนเกาะปองกนกนและท าใหเราพนภยตางๆ เชน ภยคอโรคภยไขเจบเพราะท าผดศลขอ ๑ ภยคอเสอมเสยหายจากทรพยสนเงนทองของใชตางๆ เพราะผดศลขอ ๒ ภยคอความนอกใจของลกเมยผวเพราะท าผดศลขอ ๓ ภยคอความโกหกหลอกลวงเพราะผดศลขอ ๔ และภยคอความประมาทมวเมาเกดโรคภยไขเจบหมดสตเพราะผดศลขอ ๕ เมอใครประพฤตปฏบตตนรกษาศลดงกลาวกยอมจะมทพงคอ ความไมมโรคเพราะมศลขอ ๑ ความมทรพยสนสมบตเพราะมศลขอ ๒ ความมสามภรรยาทไมนอกใจเพราะศลขอ ๓ ความซอสตยสจรตเพราะมศลขอ ๔ ความไมประมาทมวเมาเพราะมศลขอ ๕ ซงเรองการรกษาศลน หลวงปสงวาลย เขมโก ทานท าเปนแบบอยางใหดกอน จนกลายเปนสวนหนงของชวตทส าคญ นอกจากนทานยงใชศลเปนหนทางในการประพฤตปฏบตธรรม ท าใหคนทไมคดจะรกษาศลใหมา

๑๕ สมภาษณ พระมงคลกตตวบลย, รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๑๖ สมภาษณ แมชส าอางค สงขบรนทร, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๑๗ ว.ป. (ไทย) ๘/๔๓๔/๖๑๕, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๕๗. ๑๘ วดทงสามคคธรรม, สวดพทธมนตแปลและประวตหลวงปสงวาลย เชมโก, หนา ๕๘-๙๖. ๑๙ สมภาษณ พระครสวรรณวาปพทกษ, เจาคณะต าบลผกนาก, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๒๐ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๒๑ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๘๕

รกษาศล ดงททานไดกลาวไววา “มศลดนะ พนทกขได ไมไปนรกได”๒๒ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสงวาลย เขมโก ทานไดกลาวสอนวา ผมศลยอมมความสขกายสขใจอยทไหนกเปนสขทส าคญคอ ตายแลวจะไมไปนรก เพราะวา ศลไมโลภ ศลไมโกรธ ศลไมหลง ดงนน ผทมศลดแลว จะไปสคตคอ มนษย สวรรค และนพพาน เพราะไมโลภ ไมโกรธ และไมหลง “ผใดรกษาศลไวเปนปกต สมาธพอสมควรคงจะไดโสดาบน”๒๓ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนผปฏบตธรรมนน เมอรกษาศลไดแลว ตงมนในศลแลว กยอมสามารถท าใหเกดสมาธได “ศลนไมตองอะไร เวน เวน เวนเสย พระมณ แปลวา แกววเศษจะเกดขนสวางไสวภายในใจ ท าใหผปฏบตรได เกดสขแกตน”๒๔ จากการสมภาษณพบวา หลวงปทานสอนเรองศลวา ใหเวนจากสงไมดทางกายวาจาใหไดอยางเดยว แลวใจกจะดมอานภาพประดจดงแสงสวางทสวางไสวทวทศ “ศล ๕ น เรามไว กตองดใจวา ตวเราปฏบตได ตายแลวเรากจะไปสเทวโลกสมบตอยางแนนอน จะถงพระนพพานสมบตกศลนแหละน ามาให”๒๕ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนเรองรกษาศล ๕ วา เมอเรามศลอยในใจ ๆ ของเรากจะดตามไปดวย เมอใจดแลวกสามารถไปสเทวโลกหรอสคตไดแก มนษยกด สวรรคกด และนพพานกด ลวนมบอเกดมาจากการสมาทานรกษาศลน “เทวดากมในภายในกายในใจของตนเอง แลวเทวดาจะออกไปรกษาใครเทวดากรกษาเรา เพราะเราพดด ท าด”๒๖ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนเราวาบคคลทมการรกษาศลดแลว ใจกด เมอใจดกเหมอนมเทวดารกษาเราอยตลอดเวลา เพราะวาใจดแลว พด ท าอะไรๆ กดตามไปดวย จากผลดานศลทเกดกบหลวงปสงวาลย เขมโก ไดสงผลใหเกดการรกษาศลอยางเครงครด และมลกศษยทงบรรพชตและคฤหสถเปนจ านวนมากสนใจในการรกษาศลดงกลาว แสดงใหเหนอานภาพของศลนนวา ถาใครน าเอาศลมาปฏบตอยางเครงครดแลว ผนนยอมจะเหนผลของศลไดเอง สรป ผลสมฤทธจากการปฏบตตามศลของหลวงป ท าใหเกดมศษยานศษยผมศรทธาและประชาชนมศล ซงแบงออกเปน ๓ ดาน ดงน ผลสมฤทธดานปจเจกชน ท าใหเกดทายาททางธรรมทงฆราวาสและบรรพชตไดเจรญรอยตามทานเชน หลวงพอสนอง กตปญโ ศษยทสบทอดเจตนารมณในดานการรกษาศลปฏบตธรรมอยางเอาจรงเอาจง อนเปนพนฐานของการน าไปสความพนทกขภยในวฏสงสาร ผลสมฤทธดานสงคม ท าใหประชาชนเปนจ านวนมากรวมตวกนท าใหเกดการรกษาศล และประพฤตปฏบตธรรมกรรมฐานกนมาจนทกวนน จงท าใหเกดกลมคนทมความสนใจในการรกษาศลและปฏบตธรรมมากขน เพราะเหนผลานสงสของศลทหลวงปสงวาลย เขมโก ไดเคยเทศนาเอาไว การรวมตวของผคนมารกษาศลดงกลาว ท าใหวดททานอยกลายเปนสถานทรกษาศลอยางรวดเรว ผลสมฤทธดานศาสนา ท าใหไดศาสนทายาท ผสบทอดอายพระพทธศาสนาทจะมาด ารงรกษาพระปรยตธรรม ปฏบตธรรม และปฏเวธธรรม ซงจะท าใหพระพทธศาสนามความสมบรณมความงามในเบองตนดวยศล ทามกลางดวยสมาธ และทสดดวยปญญา

๒๒ สมภาษณ แมชประคอง มหงษา, วดไกลกงวล, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๒๓ สมภาษณ แมชสมคด มลจนะมาตร, วดไกลกงวล, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๒๔ สมภาษณ แมชส าอางค สงขบรนทร, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๒๕ สมภาษณ แมชกนยา อนทรพย, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๒๖ สมภาษณ แมชส าเนาว ศรสข, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๘๖

๔.๓ ผลดานสตะ

พระธรรมเทศนาตอนหนงกลาวถงปาฏหารยด ๆ ของทาน ดงใจความวา บารมของหลวงปถกคนพบทงดานบญฤทธและอทธฤทธมากมายใหปรากฏแกผใกลชดและเคารพกราบไหวทานอยางไรขอกงขา ถาหากมสตะทด กเปนการสดบรบฟงสงดมประโยชน เปนการสะสมกอสรางสงทดเอาไว โดยเฉพาะผทสงสมบญบารมดวยการฟงเทศนาธรรมกบหลวงปสงวาลย เขมโก ในเรองนไดพบเหนจากการไดลงพนทไปสมภาษณจากผเกยวของทงโดยตรงและโดยออมพบวา สตะคอตวปญญาในพระพทธศาสนา ไมใชความเชออยางงมงาย แตเปนความเชอตามหลกเหตผลของการกระท า โดยเพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธทเรยกวา ไตรสกขา ถอเปนหลกการเพอชวยใหชาวพทธทงหลายไดประพฤตปฏบตในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง๒๗ ซงท าใหเราเขาใจไดวา สตะในพระพทธศาสนานน เปนเพยงสงเดยวเทานน ทเปนศนยรวมชวตจตวญญาณของความเปนพทธทสมบรณดวยหลกไตรสกขา ถอเปนหลกทยดเหนยวใหพทธศาสนกชนมความมนคงในพทธธรรม และ ถาท าตามหลกสตะในพระพทธศาสนาแลว โดยเฉพาะเรองของไตรสกขาเปนหลกยดทมอยใหมความมนคงแลว พทธศาสนกชนกจะไมหลดออกนอกกรอบหรอแนวทางในทางพระพทธศาสนา จนเกดความงมงายไรสาระ ท าใหเปนความเสยหายตอพระพทธศาสนาอยางปจจบน

แมชส าอางค สงขบรนทร วดทงสามคคธรรม ไดใหสมภาษณเรองนไววา การฟงธรรมเทศนาเปนความดงามในทางพระพทธศาสนา ไมใชความเชออยางงมงาย แตเปนรบฟงและพจารณาตามหลกเหตผลของการกระท า โดยเพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธทเรยกวาไตรสกขา ถอเปนหลกการเพอชวยใหชาวพทธทงหลายไดประพฤตปฏบต ๒๘ ในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง ท าใหเราเขาใจไดวา ความดทกอยางลวนมาจากการรบฟงทเรยกวาสตะทงสน และถาท าตามทฟงแลว ยอมจะกลายเปนคนดโดยทนท ส าหรบแนวคดสตะคอการฟงธรรมเทศนาของหลวงปสงวาลย เขมโกนน พระครศาสนกจ-จาภรณใหแงคดไววา ทานเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนในสตะดวยการสดบรบฟงค าสงสอนจากหลวงปสงวาลย เขมโก เพราะทานทมเทเสยสละชวตทกลมหายใจใหกบการเทศนาธรรม ดวยเหตนเอง จงไดใจกนใจบรรดาศษยานศษยทมารบฟงจนเกดความเคารพนบถออยางมนคง อนแสดงใหเหนปฏปทาดานสตะททานไดปลกลงในใจของลกศษย อนน าไปสความเจรญรงเรองในกาลตอมาอยางรวดเรว ดงเหนไดจาก การททานน าลกศษยทมาฟงพระธรรมเทศนาแลว ไดน าหลกการดงกลาวไปพนจพจารณาและลงสการปฏบตธรรมรกษาศลเจรญภาวนาหลายทานทงทเปนบรรพชตและคฤหสถสามารถอบรมบมเพราะจนเกดความเจรญอยางรวดเรวทงปฏบตและปรยตจนเหนผลปรากฏชด จากคฤหสถทฟงพระธรรมเทศนาหลายทานทเปนสตรเพศถงกลบยอมบวชอทศตนปฏบตบชาในพระพทธศาสนาอกมากมาย ส าหรบรปแบบในสตะนน หลวงปไมไดเนนลลาอะไรมาก นอกเหนอจากใหความเคารพในการรบฟงพระธรรมเทศนาเปนใชได ซงตอมาในยคหลงไดมการสรางรปแบบขนมาเชนการเกบคากณฑเทศนเปนตน ซงกแลวแตเหตผลความจ าเปนของแตละส านกและสาขาทจะสามารถน าเอาไป

๒๗ สมภาษณ พระครสวรรณวาปพทกษ, เจาคณะต าบลหนองผกนาก, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐. ๒๘ สมภาษณ แมชส าอางค สงขบรนทร, วดทงสามคคธรรม, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐.

๘๗

ปรบใชเพอใหเกดความเหมาะสมกบสถานการณและเหตการณตามความเปนจรง รปแบบทเดนชดของหลวงพอคอการเสยสละถอวา เปนแบบอยางทบรรดาศษยตางพดไดวา ทานเสยสละจรงๆ เพราะทานไดแบบอยางจากครอาจารยทสอนทานไมใหยดตด จนบรรดาศษยทงทเปนบรรพชตและคฤหสถตางกกลาวเปนเสยงเดยวกนวา ไมเคยเหนพระแบบน อยางนกม ซงอปนสยนใครๆ กรด คอ การรบฟงพระธรรมเทศนานเองท าใหยดเหนยวจตใจของผคนเอาไวกบพระพทธศาสนาได ส าหรบวตถประสงคสตะ พระครศาสนกจจาภรณกลาวถงการไดรบฟงพระธรรมเทศนาของหลวงปสงวาลย เขมโกนน เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะสตะเปนหลกทน าพาลกศษยฝาฟนปญหาอปสรรคตางๆ ทงทางธรรมและทางโลก ไดอยางไมหวาดหวนตอภยใดๆ ไมวา จะเปนความขาดแคลนทงทเปนความรวทยาการครอาจารย เปนตน ซงไดรบยกยองวา การฟงพระธรรมเทศนาสามารถน าพาไปสความพนทกขไดจรงทกยคทกสมย ในดานขอดของสตะ เปนการเออเฟอตอพระภกษสงฆดวยกนเอง ยงไมพอเพราะทานมปฏปทาในการปลกฝงพระพทธศาสนาใหเปนปกแผนมนคงตอคนไทยแผนดนไทย และทไหนๆ ททานไดมโอกาสไปสมผส จะไดรบความสขทเกดจากความเมตตาในการแสดงธรรมททานไดแผใหเปนอยางยง ดวยเหตน จงอยากใหบรรพชตและคฤหสถไดนอมน าเอาหลกสตะอนเปนปฏปทาทน าพาไปสความพนทกข ดวยการน าเอามาใชประพฤตปฏบตเพอสรางทางไปสความพนทกขใหบงเกดขนในตนเองเหมอนอยางพทธสาวกสาวกาเคยไดประพฤตปฏบตสบทอดกนมาเปนเวลายาวนานจนถงทกวนน และยากใหมรปแบบนตอไปในอนาคตอกดวย ซงจะพบความชดเจนดวยการพจารณาเรองดงตอไปน “ความโลภเปนภยแหงธรรม คอ ความสงบเยนทงหลาย ผมความโลภเขาครอง เปนเจาของหวใจแลว ความสงบสขยอมไมมทางเจรญงอกงามในจตใจได”๒๙ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนวา ความดและความชวไมสามารถอยรวมกนไดอยางแนนอน เพราะคนทคดชว ยอมไมสามารถคดดไดในขณะเดยวกน สวนคนทคดดกไมสามารถคดชวไดในขณะเดยวกนเชนกน ดงนน คนจะดหรอชวอยทจตใจ “เรองเกาอยาไปคด เอาปจจบนธรรมดกวา”๓๐ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนวา คนเรามอดตทงทดและไมดทงนน หากเรามานงคดถงอดตทเคยท าไปแลว กไมรจะจบสนตอนไหน เพราะรอยแลว วา ท าดไดด ท าชวไดชว ดงนน จงควรออกจากอดตทงหมดดวยการก าหนดปจจบน “อยางอนภายนอกเรยนเทาไรมนกไมจบ สเรยนวชาในกายเราไมได กเอา ตา ห จมก ลน กาย ใจ เรานแหละ จะไปหาอะไรอน มนอยในตวเราทงหมด มองหาทอนไมเหน ถงเหนกเปนของปลอม อยากรกลองเรยนด จะไดรไดเหนของจรง”๓๑ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนใหเราก าหนดพจารณาเรยนรดวยการใชสตระลกรอยในกาย ใจ ตามความเปนจรง เพราะของจรงมนอยขางในตางหาก สวนของปลอมนนมนหรอกเราอยขางนอก ใครอยากรกพจารณาดกายใจตนเองเถด “การเกดเปนมนษยนไมใชของงาย เพราะตองอาศยน ากามเขาเกด ถาโดนยาคมก าเนดกเกดไมไดอก น ากามมนษยยงพอพดธรรมะรเรอง ถาไปโดนน ากามหมา น ากามหมาสตวเดรจฉานก

๒๙ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๓๐ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๓๑ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๘๘

เสรจเลย ไมมโอกาสไดรมรรค ไดรจกธรรม เหนธรรมเลย”๓๒ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนใหพจารณาวา ความเปนมนษยนนเปนเรองยาก ถงเราจะเกดจากของต าสกปรกกจรงแตถาเรารจกฝกฝนอบรมกสามารถหลดพนออกจากเปลอกตมได ซงตางจากสตวยงยดตดของสกปรกรกรงรง “อาตมารมาอยางไร กบอกใหตามนน เมอฟงแลว ทานจะน าไปปฏบตหรอไมนน อาตมาไมสามารถบงคบจตใจได แตเชอแนเหลอเกนวา ถาผมสตปญญาน าไปประพฤตปฏบตจรงยอมไดรบผลอนนาทงพอใจ”๓๓ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนใหเราพสจนหลกธรรมดวยการท าจรง ไมใชสกแตวาฟงเทานน เพราะเมอไดรจรงแลวกบอกไดวา มนนาอศจรรยทงนนแหละ “ถามนเกดธรรมะในความสงบแหงสมาธนนมนอมใจ มนแนบแนนอยกบธรรมะนนเอง ท าไปเถดไมตองสงสย มนจะรเอง”๓๔ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนวา การปฏบตธรรมอยาไปมวสงสย หรอรอผลทจะเกด เพราะยงสงสยหรอรอคอยกยงเสยเวลา ถาหากมนจะรกรทนทไดเลย “พรหมวหารธรรม เมตตา กรณา มทตา อเบกขา เปนธรรมเครองอยของผใหญ”๓๕ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนวา ผใหญนนจะตองรจกความรก ความชวยเหลอ ความเบาใจ และปลอยวาง ในธระหนาทการงานทกอยาง จงเรยกวา มพรหมวหารธรรมหรอมธรรมเปนทพง “คณของพระพทธเจา พระธรรมเจา พระสงฆเจา ชใหรทกขเหนทกขและปฏบตเพอดบทกข”๓๖ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนประโยชนทเคารพนบถอพระพทธพระธรรมพระสงฆนนมนอยทการรทกขและดบทกขนนเอง “ค าสงสอนทานมพลงล าคามาก ผใดไดนอมน าเอาธรรมวเศษเขามาไวทกายทใจ จงเรยกวา เปนผปฏบตตามรอยเทาของพระองค”๓๗ จากการสมภาษณพบวา หลวงปสอนเรองสตเพราะสตเปนหนทางเดยวทพระพทธเจาและเหลาอรยสาวกเดนไปสพระนพพานได จากผลดานสตะทเกดกบหลวงปสงวาลย เขมโก สงผลไปยงลกศษยทงทเปนบรรพชตและคฤหสถไดเกดสตะในพระธรรมเทศนาของทาน แสดงใหเหนวา ผใดทมสตะดแลว ผนน สามารถทจะปฏบตตามทสตะนน อนจะน าพาไปสเปาหมายทตนปรารถนาไดเชนกน ดงน ผลดานปจเจกชน ท าใหศษยมความเขาใจในหลกธรรม ปฏบตธรรมไดถกตอง เชน หลวงพอสนอง กตปญโ เปนตน ทานไดกลายเปนทายาททสบทอดเจตนารมณในดานการเปนผฟง ทดและปฏบตตามจนไดรบค ายกยองจากหลวงปสงวาลย เขมโก วา เปนศษยทมความสามารถและน าเอารปแบบของทานไปเผยแผไดอยางนาอศจรรย เพราะทานมบคลกทคลายหลวงปสงวาลย ซงมความเหมอนทงบานเกดเมองนอนและสายเลอดคอเปนคนสพรรณบรดวยกนดวย ผลดานสงคม ท าใหสงคมไมไดรบความเดอดรอนล าบาก เพราะท าใหคนในสงคมเปนคนดชวยเหลอกนและกนในดานตางๆ เชน เวลามทกขอนเกดจากปญหาชวต กแนะน าใหมาปฏบตธรรม ผลดานศาสนา ท าใหเกดการเผยแผหลกธรรมอนไดแก ปรยต ปฏบต และปฏเวธ

๓๒ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๓๓ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๓๔ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๓๕ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๓๖ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๓๗ สมภาษณ แมชส าอางค สงขบรนทร, วดทงสามคคธรรม, ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๘๙

๔.๔ ผลดานจาคะ

เรองนไดสมภาษณจากบคคลทเกยวของทงโดยตรงและโดยออมแลวพบวา จาคะถอเปนหวใจส าคญในการปลกสรางความเปนพทธศาสนกชนคนดทงหลาย เพราะคนทมเสยสละจาคะนเปนสงทหาไดงายมากกจรง แตทกวนนนบวา หายากขนทกท อปมาเหมอน งมเขมในมหาสมทร แตเมอไดพบแลวถอวา คมคามากทสด จาคะถอวาเปนหลกการส าคญของทกศาสนากวาได แตวา จาคะตามแนวทางของพทธนน เนนวา ตองมปญญาดวย ไมใชจาคะแบบงมงาย๓๘ ซงท าใหเราเขาใจไดวา หลกเสยสละจาคะในพระพทธศาสนานน แตกตางจากจาคะทวไปกได เพราะพระพทธศาสนาสอนใหคนจาคะอยางมเหตผล สอนใหคนมจาคะอยางมปญญา และถาท าตามหลกจาคะทถกตองในพระพทธศาสนาแลว ยอมเปนรปแบบของจาคะในการด าเนนชวตทบรสทธประเสรฐ ๓ ประการคอ ความบรสทธประเสรญกอนใหดวย ขณะใหดวย และหลงใหดวย เรยกวา บรสทธประเสรฐทงตนดวย กลางดวย และปลายดวย อยางบรสทธหมดจดดดวยศลทางกายและวาจา ทางใจดวยสมาธ เรยกวา จตตวสทธ และ ความบรสทธประเสรฐดวยปญญา เรยกวา ปญญาวสทธ ซงความบรสทธหมดจดแตละอยางนน ยอมมหลกการและวธการทท าใหเกดทเปนของเฉพาะตน เชน ท าใหเขาใจจาคะละเอยดเพมมากขนกวาธรรมดา รวมทงคณและโทษ อานสงสดวย ตามทพบในคมภรวสทธมรรค

แมชสมคด มลจนะมาตร วดไกลกงวล ไดใหสมภาษณเรองนไววา “จาคะคอการเสยสละในพระพทธศาสนาม ๒ ประการคอ สละภายนอกดวยการใหทรพยสนสงของ และสละภายในดวยการละกเลสมความโลภ โกรธ และหลง” ๓๙ ซงท าใหเราเขาใจไดวา หลกจาคะในพระพทธศาสนานน เปนหลกทยดเหนยวใหพทธศาสนกชนมความมนคงในพทธธรรม และถาท าตามหลกจาคะในพระพทธศาสนาแลว จะสามารถสรางสรรคสงดๆ ใหเกดกบตนเองได มากมายมหาศาล ส าหรบทศนะตอจาคะของหลวงปสงวาลย เขมโกนน พระอธการส ารวม สรภทโท ไดกลาววา ทานเปนผทมอดมการณปฏปทาดานจาคะตามหลกธรรมในพระพทธศาสนาทชดเจน เพราะทานมจาคะทไมหวนไหวในหนทางแหงมรรคผลนพพาน หรอกลาวอกนยคอ มความเชอในหลกของจาคะหรอทานบารมกด ทานอปบารมกด และทานปรมตถบารมกด ของพระสมมาสมพทธเจา มความเชอมนในจาคะของพระพทธเจา และมความเชอมนในปญญาของพระพทธเจา นอกจากนยงมความเชอมนในศล สมาธ และปญญาของพระอรยสาวกอกดวย รปแบบทพบเหนในปจจบนอนไดแก ชอเสยง เกยรตยศ และกระบวนการวธการในจาคะของสาธชนนอมเขาสไตรสกขาตามแนวทางพทธ ส าหรบรปแบบในจาคะนน จะวาแตกตางกแตกตางตรงรปแบบภายนอกเทานน สวนภายในนนหาไดมสวนใดบบสลายหรอสญเสยไปแมนอยหนงนดหนงกไมม เพราะจาคะของพระอรยะนนเปนจาคะทผองใสประกอบดวยปญญา เมอเกดแลวจะไมมเทวดาอนทรพรหมยมยกษเปลยนแปลง ในดานวตถประสงคของจาคะของหลวงปสงวาลย เขมโก นน พระอธการส ารวม สรภทโท ไดกลาววา ทานเปนตวอยางของจาคะดวยการท าใหพทธศาสนกชนทงหลายไดดเปนแบบอยางในดานนจรงๆ ซงมประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานจาคะเพอเปนก าลงใจน าไปสหลกโพธปกขยธรรม ๓๗ หมายถงวา บคคลผทจะเกดจาคะในระดบนนน จะตองเปนไปตามกระบวนทาง

๓๘ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐. ๓๙ สมภาษณ แมชสมคด มลจนะมาตร, วดไกลกงวล, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐.

๙๐

ธรรมในโพธปกขยธรรม เพราะวา ตองมสจรตทางกายวาจาใจ ตองมความส ารวมระวงอนทรยอยเสมอ ตองมสตปฏฐานอยางใดอยางหนง ตองมสตปฏฐานทสมบรณ ตองมโพชฌงคอยางใดอยางหนงเกด ตองมโพชฌงคบรบรณสมบรณ ตองมวชา และวมตต ตามหลกการดงกลาว ยงมหลกฐานกลาวไววา ถาบคคลใดปฏบตจนพบเหนธรรมอยางใดอยางหนงเกดขนอยางชดเจนแลว ธรรมทเหลอกเปนอนนบไดวา มอยในนนเหมอนกน ดงนน จาคะทมก าลงจงเปนสงทยนยนมรรคผลนพพานได ในดานขอดของจาคะพระอธการส ารวม สรภทโท กลาววา จาคะเปนการเออเฟอตอพทธศาสนกชนทกคนทกชนชนทกชาตศาสนาดวย ยงไมพอเพราะการจะบรรยายสาธยายจาคะทหลวงพอไดปลกสรางใหบงเกดมขนในพระพทธศาสนานน มมากมายพอสมควร ซงมความสอดคลองตรงตามหลกการประกาศพระพทธศาสนาเหมอนครงทพระพทธองคไดทรงสงสาวกสงฆออกไปประกาศศาสนาในครงแรกนน คอ ออกไปประกาศเพอใหประสขแกปวงชน โดยไมหวงผลก าไรใด แมกระทงลาภสกการะทงปวง การท าอยางนไดจงถอวา เขาถงแกนแทของจาคะในทางพทธศาสนา ดงจะเหนความชดเจนจากกรณของผาปาชวยชาตและการถวายทองค าหลวงตาบวซงไดรบการยกยองจากหลวงตามหาบว ในสมยนนดงมใจความวา “หลวงพอสงวาลย เปนหลวงพอทเดนดงมากในคณธรรมนะ กบเรานหลวงพอสงวาลย ทานเปนแขนซาย เราเปนแขนขวา ในการชวยชาตคราวน หลวงพอสงวาลยเปนแขนซาย ชวยกน เราเปนแขนขวา พาน าทานกาวเดนตาม ถาเปนหลวงพอสงวาลยแลวไมคอย ขดของนะเรา ทานวาอะไรๆ มาน เรายอมรบหมดเพราะสวนใหญลงกน อยางปลกยอยลม ไปตามหมดเลย หลวงพอสงวาลกบเราเปนเหมอนอวยวะเดยวกนเปนแขนซายแขนขวา”๔๐ และมใจความตอไปนวา สรางวดดงใจความวา “การสรางวด เรารวาเราไมตกนรกแลว พวกคณอยาตามอยากเลย ตายไปตกนรกไมมใครชวยได”๔๑ จากผลดานจาคะทเกดกบหลวงปสงวาลย เขมโก สงผลใหลกศษยทงบรรพชตและคฤหสถไดเจรญรอยตามทาน แสดงใหเหนวา ผใดมจาคะดแลว ผนนสามารถจะไปสทศทางทตนปรารถนาคอ ผลดานปจเจกชน หลวงปนบวาเปนตวอยางในเรองการท าทานหรอจาคะ เหมอนทาวพระ เวสนดรตอนทเสยสละบานเมองทรพยสนของใชสวนตวจนหมดสดทายกถอเพศนกบวชบ าเพญพรตอยในปาสดทายกบรจาคะลกเมย นอกจากนทานยงเสยสละความสขสวนตวใชชวตอยางล าบากและยงถอธดงควตรซงนบวาเปนเรองท าไดยากมากส าหรบคนในยคน ผลดานสงคม ท าใหไดรบความอนเคราะหชวยเหลอในเวลาขาดแคลนเดอดรอน โดยเฉพาะคณะศรทธาอบาสกอบาสกาทมาปฏบตธรรมรกษาศล ถาหลวงปสงวาลย เขมโก ไมเสยสละทรพยซอทดนเพอปลกสรางอาคารสถานทปฏบตแลว ผทมาปฏบตธรรมรกษาศลกจะพากนอยล าบาก ดงนน สงคมพทธจงไดทพงพงทางกายและใจ เพราะการเสยสละของทาน ผลดานศาสนา ท าใหมผมาอปถมภค าชและด ารงอยไดอกนาน เพราะเมอหลวงปสงวาลย ไดเปนตวอยางในการบรจาคทานรกษาศล ท ามอบาสกอบาสกาเปนจ านวนมากไดท าตามแบบอยางของทาน ดงนน จงนบวาไดรบประโยชนจากการเสยสละของทานเปนอยางมหาศาลเชนกน

๔๐ คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๑๐๙. ๔๑ คณะศษยานศษย, พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก, หนา ๗๐.

๙๑

๔.๕ ผลดานปญญา

ในคมภรวสทธมรรคมใจความตอนหนงกลาววา วปสสนาญาณอนสมปยตดวยกศลจตเปนปญญา และทชอวาปญญานน เพราะวา รชด โดยประการตางๆ มความพเศษกวาอาการคอสญญาความหมายรทเปนความจ า และวญญาณ ทเปนเพยงการจดจ าสสนวรรณะและรปทรงกลนเสยงและรเปนตนเทานน ซงไมอาจเทยบกบปญญาทรแจงแทงตลอดในลกษณะของสสนวรรณะและรปทรงกลนเสยงเปนตนเหลานนวา ไมเทยงแทแนนอน เปนทกขทนอยไมได และเปนอนตตา อปมาเหมอนเดก ๓ คน กลาวคอ เดกคนทหนงยงไมมความรเกยวกบการใชจาย คนทสองเปนชาวบานธรรมดา และคนทสามเปนเจาหนาทดเงน ในเดกสามคนนยอมมความแตกตางกนฉนใดกฉนนน ส าหรบปญญาในทน มธรรมทงหลายเปนกจ มความไมหลงเปนผล กสมาธเปนเหตใกลของปญญานน โดยมใจความวา “ผมจตตงมน ยอมร ยอมเหนตามความเปนจรง”๔๒ ปญญาด ดงใจความในพระธรรมเทศนาทหลวงปสงวาลย เขมโก แสดงแกศษยเรองการสรางความสขทถกตองวา “เบองตนทานกสอนใหมศล ...เปนคนงามในเบองตน แลวใหมการฝกอบรมจตใจใหสงบ...เปนคนงามในทามกลาง ตอมาใหมสตสมปชญญะรเทาทนการปรงแตงของสงขารอนเปนปญญา...เปนคนงามในทสด”๔๓

ในเรองนไดสมภาษณจากผทเกยวของพบวา ปญญาคอความรในเหตผลของความจรงทเชอมตอกบความเชอ ปญญาทเรยกวาแสงสวางในทางพระพทธศาสนา ไมใชปญญาและความเชออยางงมงาย แตเปนปญญาและความเชอตามหลกเหตผลของการกระท า โดยเพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธอยในหลกปฏบตทเรยกวา ไตรสกขา เปนหลกการเพอชวยใหไดประพฤตปฏบตในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง๔๔ ซงท าใหเราเขาใจไดวา หลกปญญาในพระพทธศาสนานน เปนเรองความรกใช ไมรกใช แลวแตจะมอง แตความจรงแลวกรรมฐานคอ ปญญานจะเกดพรอมกบความผองใสในจตใจของคน ซงผทจะรไดนนกตอเมอไดสมผสดวยกาย วาจา และใจของตนเองเทานน และ ถาท าตามหลกปญญาในพระพทธศาสนาแลว จะมความเจรญรงเรองเหมอนตวอยางทพบในสมยพทธกาลเชน พระพทธเจาและเหลาอรยสาวกทงหลาเดนไปสเปาหมายปลายทางในทางพระพทธศาสนาไดนน เพราะมปญญานเอง แมชประคอง มหงษา วดไกลกงวล ไดใหสมภาษณเรองนไววา “ปญญาคอสงมหศจรรยทมอยในเฉพาะพระพทธศาสนาเทานน เพราะพระพทธศาสนา ไมไดสอนใหงมงายอยางไรปญญา” ๔๕ ซงท าใหเราเขาใจไดวา หลกปญญาหรอปญญาสกขาในพระพทธศาสนานน เปนสงทสามารถรบรเมอไดสมผสดวยกายกรรม วจกรรม และมโนกรรมเทานน และ ถาท าตามหลกปญญาสกขาในพระพทธศาสนาแลว จะพนจากทกขทงปวงได ส าหรบทศนะตอ กรรมฐาน ของหลวงปสงวาลย เขมโก นน พระอธการธาดา สมจตโต กลาววา ทานเปนผทมอดมการณปฏปทาดานปญญาอยางชดเจนในพระพทธศาสนา เพราะทานยดสงทดเปนแบบอยางคอ พระพทธเจาและเหลาอรยสาวกนนเองเปนตวอยาง แลวน ามาใชจรงดวยการลง

๔๒ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๗๓๑-๗๓๓. ๔๓ เรองเดยวกน, หนา ๑๗๑. ๔๔ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐. ๔๕ สมภาษณ แมชประคอง มหงษา, วดไกลกงวล, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐.

๙๒

มอประพฤตปฏบตตามอยางจรงจงเครงครด จนไมมความสงสยใดๆ เลย จากนนกน าหลกความรจรงทคนพบน มาสรางใหเกดกบคนอนๆ ตอไป อปมาเหมอนการตอไฟใหเกดแสงสวางไปใหกบผอนทยงมดอย ใหพบแสงสวางดวย ส าหรบดานรปแบบในปญญานน พระอธการธาดา สมจตโต กลาววา ในยคปจจบนนนบไดวา เปนการปรบใชปญญาใหถกตองตรงตามความเปนจรงมากกวายดสงใดสงหนงทตายตว ส าหรบวตถประสงคปญญาของหลวงปสงวาลย เขมโก นน พระอธการธาดา สมจตโต กลาววา เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานมงสอนใหเกดปญญาโดยเรมจากการเรมการฝกอบรมบมเพาะดวยการใหทาน รกษาศล และเจรญภาวนาตงแตยงเปนคฤหสถพฒนาจนกลายมาเปนพระททรงไวซงรปแบบอนเปนอตลกษณทโดดเดนในเรองปญญาสกขา และไดเกดส านกและสาขาแผขยายออกไปอยางรวดเรว ส าหรบทางพระเณรนนเนนดานปรยตปฏบตและปฏเวธ ตามหลกการในทางพระพทธศาสนา ตามแตก าลงของเขา แตถาเปนคฤหสถทานกใชหลกของการใหทาน รกษาศล และเจรญภาวนาตามเหมาะตามควรแกบารมของตนๆ ส าหรบขอดของปญญานน เปนการเออเฟอตอพทธศาสานกชนคนดทงหลาย เพราะทานเปนผน าทางปญญาอยางเหนไดชด คอ ทานสามารถน าเอาหลกการและวธการอบรมใหเกดปญญาดงกลาวมาใชใหเกดประโยชนแกคนทกชนชนไดอยางมากมายมหาศาล ในดานของปญญานน จะตองเปนทฏฐวสทธ๔๖ หมายถง ปญญาทมความเหนถก หรอรถกตามความเปนจรงโดยปราศจากกเลส คอเหนนามและรปวาไมใชสตว บคคล เปนสงทไมมเจาของ ไมอยในอ านาจใด ไดแก นามรปปรจเฉทญาณ การเหนเชนนเปนภาวนาปญญา ถาเพยงแตการตรกนกคด หรอการวพากษวจารณ จะเขาถงวสทธไมไดเลย ทฏฐวสทธเปนผลซงเกดจากการท าเหตไดถกตอง จงควรศกษาถงเงอนไขการก าหนดนามรปอนเปนตวกรรมฐานวา จะพจารณาอยางไร จะโยนโสมนสการอยางไร จงจะถกตอง ถาท าเหตถกตองตามควรแกผลแลวผลนนกจะเกดขนได การพจารณานามรปจะถกตอง กเนองมาจากการศกษาปรยตมาอยางถกตองตามปญญาบารมของผปฏบตเปนส าคญ จงจะผานอปสรรค คอ ตณหา มานะ ทฏฐ ทเปนศตรส าคญทกดขวางมใหพบเหตทถกได ปญญาระดบกงขาวตรณวสทธ๔๗ เปนปญญาทตอเนองมาจากทฏฐวสทธ มความเชออยางแนนอนแลววา ในอดตมการเวยนวายตายเกดมาแลว และในอนาคตกยงตองเวยนวายตายเกดอกถายงท า เหตของการเกดอย ผปฏบตจะหมดความสงสยในเรองภพชาต ทงชาตทแลวมา ชาตน หรอชาตหนา จากทฏฐวสทธทเกดดวย นามรปรจเฉทญาณทรเพยงความแตกตางของนามและรป แตไมรวา นามและรปเหลานนมาจากไหนในกงขาวตรณวสทธ ทขามพนหมดความสงสยได เพราะเมอก าหนดนามรปจนเขาใจมากขนแลว กจะรวานามรปเหลานนเกดขนไดดวยเหตปจจย คอ รปอนใดเกดขน กรวาเกดขนเพราะเหตใด นามอนใดเกดขน กรวาเกดขนดวยเหตอะไร ไมเกยวกบการสรางหรอการดลบนดาลใหเกดขน สามารถตดสนไดวาแมชาตกอนตนกเกดดวยเหต ปจจย ปจจบนกเกดมาไดดวยเหต ปจจย และความสนทดทมอยกก าลงสรางเหตเพอการเกดในชาตหนาอยตลอดเวลา ดงนน ชาตหนาจงมเหตปจจยทก าลงรอสงผลเชนกน แมคนอนหรอสตวอน กไมพนไปจากเหตปจจยเชนนเหมอนกน

๔๖ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๗๖/๑๒๘, ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๑/๖๐๖. ๔๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๕๗/๒๗๘, ข.อ. (ไทย) ๒๕/๔๗/๒๔๗.

๙๓

ปญญาระดบมคคามคคญาณทสสนวสทธ๔๘ คอ ปญญาทรโดยถกตองแนนอนแลววา วธการใดใชทาง หรอวธการใดไมใชทาง ทจะดาเนนไปสการดบภพชาตของตนหรอพระนพพาน ความรความเขาใจทสามารถตดสน วธการตาง ๆ ไดน ชอวาปญญานนบรสทธแลว จากความเขาใจผดดวยอ านาจตณหาและทฎฐ เมอกาจดความเขาใจผดได เรยกวา มคคามคคญาณทสสนวสทธนบตงแต อทยพพยญาณ อนเปนวปสสนาญาณทแทจรงเปนตนไป ปญญาในอทยพพยญาณเปนปญญาอนเปนปฏปทาทถกตอง แตอาจจะยงไมสมบรณพอทจะรเทาทนในอารมณของกเลส คอ วปสสนปกเลส ๑๐ อยาง มโอภาสเปนตนทเกดจากก าลงของสมาธ ถาอารมณของสมาธมมากกวากจะดงจตใหตกจากอารมณวปสสนา ท าใหเหนแสงสวางหรอรสกสงบเยนเปนตน ท าใหเขาใจผดวาเขาถงธรรมทไมมกเลสแลว ความรสกวาเปนตวเรา อาจจะเขาอาศยได ความรสกนเปนขาศกแกอารมณวปสสนาทถอวาไมใชเรา เหตนความรสกเปนตวเราจงเปนกเลสของวปสสนา ท าใหวปสสนาเศราหมองตกไปจากวสทธ และมกท าใหหลงทาง ถารเทาทนวปสสนปกเลสทเกดขน จะดวยการศกษา หรอครอาจารยบอกเหตผล ใหกตาม ความรสกในอารมณทถกของอทยพพยญาณจงจะเกดขน ความรสกทถกตองจะกนจตมใหตกไปในอารมณทผดอก เรยกวา มคคามคคญาณทสสนวสทธ ปญญาระดบปฏปทาญาณทสสนวสทธ๔๙ คอ ปญญาทเขาถงความรสกในทางทถก ตรงสพระนพพานโดยถกตองแลว ทางในทนหมายถง อารมณอนเปนปฏปทาทถกตอง ตณหาและทฎฐไมสามารถเขาไปในอารมณนนได อารมณของวปสสนา คอ ไตรลกษณในนามรป เปนตวถกร สวนปญญาเปนตวรอารมณไตรลกษณนน ความรเชนนเปนปจจยแกวปสสนาญาณเบองสงตอเนองไปถงโคตรภญาณ วปสสนาปญญาตงแตอทยพพยญาณทปราศจากวปสสนปกเลสจนถงโคตรภญาณจดเขาอยในปฏปทาญาณทสสนวสทธจะเหนไดวา วปสสนาญาณแตละลกษณะท าใหเกดวสทธไดไมเทากน ทงนกเพราะญาณปญญาแตละขอมอ านาจไมเทากนนนเอง วปสสนาบางขอกมอานาจใหเกดวสทธไดเตมขอ เชน นามรปปรจเฉทญาณ ท าใหเกดทฎฐวสทธเตม ปจจยปรคหญาณ ท าใหเกดกงขาวตรณวสทธ สวนอทยพพยญาณทยงมวปสสนปกเลสจดอยในขนมคคามคคญาณทสสนวสทธ ถาปราศจากวปสสนปกเลสจะจดอยในขนปฏปทาญาณทสสนวสทธ เปนตน แตวปสสนาบางขอตองรวมกนหลายขอ จงจะสามารถท าใหเกดวสทธไดเพยงขอเดยว เชน อทยพพยญาณสวนหลงจนถงโคตรภญาณ รวม ๑๐ ญาณ ท าใหเกดปฏปทาญาณทสนวสทธ เพยงขอเดยว ปญญาระดบญาณทสสนวสทธ๕๐ ปญญาในมคคญาณทเหนแจงนพพนาน เปนปญญาขนสงสดของการเจรญวปสสนา หรอเจรญมหาสตปฏฐาน จนเหนอรยสจจทง ๔ ครบถวน ตงแตวสทธท ๑ ถงวสทธท ๖ นน รอรยสจเพยง ๒ สจจะ คอรทกขสจจกบสมทยสจจสวนญาณทสสนวสทธเปนโลกตตรวสทธ เพราะรแจงอรยสจจครบทง ๔ ทงนวสทธแตละวสทธจะเปนปจจยแกกนและกนตามล าดบ ไมมการขามขนตงแตวสทธท ๑ ถงวสทธท ๗ ดรายละเอยดการสงเคราะหญาณ ๑๖ วสทธ ๕ ปรญญา ๓๕๑

๔๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๙. ๔๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๙, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๙/๔๑๙. ๕๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๙, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๙/๔๑๙. ๕๑ พระพทธโฆสเถระ, คมภรวสทธมรรค, หนา ๑๑๗๑-๑๑๗๒.

๙๔

นอกจากนยงพบหลกธรรมทหลวงปไดน ามาอบรมสงสอนอกมากมายเชน “ใครจะวาเราดเราชวนน ไมใชอยทคนพด แตอยทการกระท าของเราตางหาก ถาหากเขาวาเราด แตเราไมดจรง กไมมความหมาย”๕๒ ท าใหรวา หลวงปสอนแตสงทมจรงเปนจรงเทานนทเปนสงส าคญและเปนประโยชน “ยงหนมยงสาวอยยงมก าลงกใหปฏบตกน ใหท าขอวตรปฏบตใหสมบรณ เพราะถาความแกมาเยอนเราเมอไรแลว จะเสยใจทท าไมได”๕๓ และจากการสมภาษณเกยวกบประเดนนพบวา หลวงปทานมองเหนอนตรายของชวตคนเรานน ไมตางกนคอมความเกดแกเจบตายเหมอนกนหมด ในเรองนททานกลาวกเพราะวา ทานมประสบการณของความเกดมาทไมสมประกอบคอ ทานเปนคนขโรค ไมมก าลงเหมอนคนอนเขา ท าอะไรกไมได เมอทานไดรบค าแนะน าจากผทเขาปฏบตดปฏบตชอบแลวน าเอาหลกธรรมค าสอนนนมาปฏบตด จนเหนผลทเกดจากการปฏบตวา ท าใหทานสบายใจมากขน จนตอมาท าใหทานตดสนใจลาบวช และยกทรพยสนมรดกทงหมดใหแกภรรยา จงสมกบค าททานกลาวไวในตอนตนนวา ยงหนมสาวมก าลงดอยควรจะรบท าสงทดใหแกชวต เพราะถาแกเฒาแลว เรากไมมเรยวแรงถงอยากเขาวดปฏบตธรรมกเทานน ไมมประโยชนแลว ดงนน จงควรพจารณาดใหด “สงใดทเปนภยตอพระพทธศาสนา และพระธรรมวนยกใหชวยกนด ชวยกนบอก ธรรมะวนยเปนหวใจของศาสนา ถาไมชวยกนตอไปเรากจะไมมพระพทธศาสนาไวเปนทพงแกลกหลานในภายหนา”๕๔ จากการสมภาษณพบวา สาเหตทหลวงปสงวาลย เขมโกกลาวเชนน กเพราะวา ทานไดอยกบครบาอาจารยทมความรความสามารถทงดานปรยตและปฏบตธรรมอนเปนรปแบบแนวทางทถกตองตามพระธรรมวนยนนเอง ท าใหทานกลาพดวา พระธรรมวนยเปนหวใจของพระพทธศาสนา เมอเราพจารณาดแลวกเปนจรงอยางนนเหมอนกน เพราะสงคมทกวนน ถาหากชาวพทธไมมรปแบบตวอยางทดทถกตองเรากจะพากนไขว เขวออกนอกลนอกทางจนกใหเกดความเสยหายแ กพระพทธศาสนา ซงจะสงผลเสยตอไปใหกบลกหลานในภายหนา อปมาเหมอน ตนไมทมหนอนซอนไซ ไรความเขมแขงแรง ไมสามารถจะออกดอกออกผลได ฉนใด เยาวชนคนรนใหมรบรปแบบตวอยางทไมดกฉนนน “เมอเราปฏบตขดเกลาในสงชวออกไปจนเหลอแตความด แตความดนนกยงมใหของอย พระพทธองคใหเราท าใจเปนกลาง อยาดใจกบความด มนจะกลายเปนความยดมนไป”๕๕ จากการสมภาษณพบวา ทานสอนไมใหเรายดตดในบญและบาปทช าระสะสางออกไปแลว เพราะกลววาจะเกดความยดมนและน าไปสความวนวายตอไป ดงเหนไดจากสงคมยคปจจบนน บางคนบางกลมกมกจะอางวา ตวเองท าด คนอนท าไมดบาง ทงทเปนพทธเหมอนกนแตกลบดหมนดถกเหยยดหยามกน ซงถาเราน าเอาหลกธรรมค าสอนของหลวงปมาใชจรง กจะสามารถยตความวนวายนได เพราะวา สอนใหไมใหยดตดในการท าดและการละการท าชว ดงกลาว การท าอะไรถาปลอยวางดวยสตปญญาแลวกจะสามารถพฒนาความสงบสขตามหลกธรรมค าสอนของพระพทธเจาได

๕๒ สมภาษณ พระมงคลกตตวบลย, รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๕๓ สมภาษณ พระครศาสนกจจาภรณ, เจาคณะอ าเภอสามชก, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๕๔ สมภาษณ พระครสวรรณวาปพทกษ, เจาคณะต าบลหนองผกนาก, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๕๕ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๙๕

จากผลดานปญญาทเกดกบหลวงปสงวาลย เขมโก สงผลใหลกศษยทงบรรพชตและคฤหสถไดเจรญรอยตาม แสดงใหเหนวา ผใดทมปญญาดแลว ผนนกสามารถทจะบงคบทศทางของชวตไปไดตามความตองการอนประกอบดวยเหตและผลได ซงน าไปสผลทตามมาคอ ผลดานปจเจกชน การใชปญญาบารมของหลวงปสงวาลย เขมโก นบวามความโดดเดนชดเจนมากในเรองการสอนศษยใหเกดปญญามากกวาสอนใหเกดความงมงาย ซงรปแบบน เหมอนกบครอาจารยหลายทานทหลวงปเคารพท าใหไดศษยเลอมใสศรทธาในแนวทางการสอนของหลวงปสงวาลย มผน าเอารปแบบแนวทางการสอนของหลวงปสงวาลย ไปใชกบสงคม และศาสนาสบตอไป ผลดานสงคม ท าใหไดรบความรความเขาใจในการใหทาน รกษาศล เจรญภาวนาน าพาครอบครวออกจากความเดอดรอนวนวาย ไมกอปญหาใหประเทศชาตบานเมอง ผลดานศาสนา ท าใหการเผยแผองคความรทงปรยต ปฏบต และปฏเวธ ตามแนวทางแหงการแนะน าสงสอนในพระพทธศาสนา อนเปนการสรางปญญาใหแกพทธศาสนกชน

๔.๖ สรป

การสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก น ามาซงคณคาในดานตางๆ ดงน

๔.๖.๑ คณคาดานปจเจกชน การสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก สามารถสรางศรทธาใหเกดแกศษยมากมาย โดยเฉพาะผทเปนศาสนทายาททสบทอดรปแบบค าสอนทโดดเดนเชน หลวงพอสนอง กตปญโญ แหงวดสงฆทาน และครอาจารยทเปนเจาส านกในสาขาตางๆ บคคลเหลานนลวนเปนผททรงคณคาอยางมหาศาลทจะน าพาสงคม และศาสนาไปสทศทางทดงามและสนตสข ๔.๖.๒ คณคาดานสงคม ความสงบสขกลบคนสสงคม เพราะหลวงปสงวาลย เขมโกไดน าพาสงดๆ มการใหทาน รกษาศล เจรญภาวนาเปนการแกไขปญหาสงคมทเกดขนจากความเจรญทางดานวตถและความซบซอนของสงคม โดยเฉพาะปญหาเรองการละเมดศลธรรมดงาม อนจะกอใหเกดปญหาอนๆ ตามมาอกมากมาย เชน ปญหาสงคมปญหาเศรษฐกจและปญหาทางการเมอง เปนตน ๔.๖.๒ คณคาดานศาสนา การเผยแผน าไปสการพฒนา เปนการสรางศาสนทายาททด ทงเปนตนแบบของผสอนธรรม น าสงคม และจรรโลงพระศาสนาอนเปนการสบทอดอายพระพทธศาสนารกษาพระสทธรรม ๓ กลาวคอ ปรยต ปฏบต และปฏเวธ จากการสมภาษณนายอ าเภอสามชก๕๖ กด นายกเทศมนตรสามชก๕๗ กด รองผอ านวยการโรงพยาบาลสามชก๕๘ กดท าใหทราบวา หลวงปสงวาลย เขมโกมบทบาทและผลงานหลายดาน ทงนกเกยวเนองกบการทเปนการสรางศรทธาอยแลว และมกจกรรมทด าเนนอยตลอดเวลา เชน โครงการอบรมศลธรรม จรยธรรมแกครนกเรยนและเยาวชน เพอเอาชนะยาเสพตดอนเปนภยของสงคมเปนตน จากการศกษาในเรองน สามารถสรปเปนตารางไดดงน

๕๖ สมภาษณ นายจรศกด ช านาญภกด, นายอ าเภอสามชก, ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๕๗ สมภาษณ นพ.อรรถพล บวเอยม, นายแพทยระดบเชยวชาญ โรงพยาบาลสามชก, ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐. ๕๘ สมภาษณ นายอธภทร โภควรรณวทย, รองนายกเทศมนตรสามชก, ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๙๖

ตารางท ๑๐ สรปผลสมฤทธจากการกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ท หวขอ ผลปรากฏ ๑ ดานศรทธา ความศรทธาในพระพทธศาสนาของหลวงปสงวาลย เขมโก มประโยชนตอ

ปจเจกชนคอท าใหไดศษยผสบทอดค าสอน น าพาสงคมออกจากความเดอดรอนคอปญหาสงคมทงเดกผใหญเยาวชน และศาสนาคอเผยแผหลกธรรมในดานปรยต ปฏบต และปฏเวธไดผอปถมภค าชศาสนา

๒ ดานศล การสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกนน ทานเนนเรองการรกษาศลท าใหเกดประโยชนแกปจเกชนคอท าใหไดศษยเขามารกษาศลสบทอดเจตนารมณ น าพาสงคมไปสการรกษาศล และเผยแผพระพทธศาสนาได ศาสนทายาททมความมนคงในพระรตนตรย

๓ ดานสตะ การสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนการสงเสรมสตะท าใหเกดประโยชนตอปจเจกชน สงคม และศาสนา

๔ จาคะ การสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนการสงเสรมจาคะท าใหเกดประโยชนตอปจเจกชน สงคม และศาสนา

๕ ปญญา การสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เปนการสงเสรมปญญาท าใหเกดประโยชนตอปจเจกชน สงคม และศาสนา

๖ สรป การสอนกรรมฐานของหลวงป สงวาลย เขมโก ท าใหเกดคณคาทเปนประโยชนตอปจเจกชน สงคม และศาสนา

บทท ๕ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ

การวจยน เปนงานวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) ทเกยวของกบการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เพอหาค าตอบตามวตถประสงคทก าหนดไว ๓ ขอ คอ ๑) เพอศกษาหลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา ๒) เพอศกษาปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓) เพอผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

๕.๑ สรปผลการวจย

๕.๑.๑ หลกปฏบตกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา จากการวจยพบวา กรรมฐาน คอ ทตงแหงการงาน หรอเรยกวา ภาวนา ในสมยพทธกาลพระพทธเจาและเหลาพระอรยสาวกสงฆทงหลายไดใชหลกกรรมฐาน ๒ อยาง คอ ๑) สมถกรรมฐาน มอารมณ ๔๐ อยาง และ ๒) วปสสนากรรมฐาน มวปสสนาภม ๖ เปนอารมณ ซงมเปาหมายสงสดของการปฏบตทงสองอยางนนคอ เพอบรรลพระนพพาน ดงพทธพจนทวา สมถะและวปสสนาเปนหนทางทน าผปฏบตใหถงความพนทกข ซงจากแนวทางดงกลาว ท าใหบวรพระพทธศาสนาสบทอดแนวทางการปฏบตกรรมฐานมาจนปจจบน ๕.๑.๒ ปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก จากการวจยพบวา ปฏปทาทโดดเดนของหลวงปสงวาลย เขมโก คอ วตรปฏบตดวยการรกษาศลอยางเครงครด เจรญกายคตาสตภาวนา สมาทานธดงควตร ปฏบตวตร ๑๔ เปนประจ า และวตรอนๆ สวนวธการปฏบตธรรมคอ พทโธภาวนา ปฏปทาเกยวกบการปฏบตธรรม มรปแบบวธการสอนธรรมคอ สมถะและวปสสนา โดยเนนการใชสมถะเปนพนฐานดวยการภาวนาพท -โธ สวนแนวทางการสอนวปสสนานน ยดหลกสตปฏฐานสตรนน หลวงปสงวาลย เขมโก มแนวทางทแตกตางจากมหาสตปฏฐานกลาวคอ ในมหาสตปฏฐานตอนหนงใจความวา เมอเดนอยยอมรวาเดนอย เมอยนอยกรวา ยนอย สวน หลวงปสงวาลย เขมโก สอนวา เมอยนมาก ความเมอยเกดขนกเดน เดนมาก เมอยกนง นงมาก เมอยกนอน นอนมาก เมอยกลกขนมาใหมผลดเปลยนหมนเวยนกน จากปฏปทาและแนวทางการสอนของหลวงปสงวาลย เขมโก ดงกลาวท าใหไดรบอานสงส ๓ ประการ คอ ศาสนธรรม มหลกธรรมเปนทพงอาศยอยางหนง ศาสนสถาน มสถานทปฏบตอยางหนง และ ศาสนทายาท มผสบทอดเจตนารมณ ๕.๑.๓ ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก จากการวจยพบวา หลกธรรมกรรมฐานททานน ามาเผยแผอบรมสงสอนแกศษยานศษยคอ สมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานดงกลาว สงผลใหเกดความส าเรจ ๕ ประการ คอ (๑) ผลดานศรทธาคอ ความศรทธาทอยในตวของทานไดน าวถชวตอนมาสตวทาน และยงท าใหผไมคอยมศรทธาในพระพทธศาสนาเกดความเลอมใสศรทธาในบวรพระพทธศาสนาเพมมากขน ซงเปนผลดทใหเกดปจเจกชนผทสบทอดเจตนารมณของทานเชน หลวงพอสนอง กตปญโ เปนตน อนเปนหวใจส าคญในการอบรมสงสอนใหคนประพฤตดวยกายวาจาใจ ท าใหสงคมรมเยนเปนสข

๙๘

ปราศจากความเดอดรอน และท าใหมบรวารมาอปถมภพระพทธศาสนา ส าหรบดานศรทธาน ยงมบทบาทส าคญทน าไปสดานอนๆ เชน การรกษาศล การฟงเทศนา การบรจาค และภาวนาอกดวย (๒) ผลดานศลคอ ทานเปนแบบอยางการรกษาศลปฏบตธรรมอยางเครงครด ท าใหผทไมคอยไดรกษาศลเปนระยะเวลายาวนาน ไดมโอกาสรกษาศลเปนระยะเวลายาวนานจนถงมผรกษาตลอดชวตกม เพราะเคยไดรบฟงพระธรรมเทศนาของหลวงปเรองอานสงสของการรกษาศลมจรง (๓) ผลดานสตะคอ ทานเปนแบบอยางของผศกษาเลาเรยนทงปรยตและปฏบตอยางเครงครด เพราะความททานไมไดรบการศกษาเลาเรยนมากอน เมอมาบวชท าใหทานเกดความพากเพยรจนสามารถน าผลจากสตะมาใชในการเผยแผท าใหผทไมคอยไดสดบรบฟงพระธรรมเทศนา ไดมโอกาสรบฟงในสงทยงไมเคยไดยนไดฟง หรอทไดฟงอยแลวมความกระจางชดเจนยงขนไปอก (๔) ผลดานจาคะคอ ทานเปนแบบอยางการท าบญท าทานดวยการเสยสละอยางยงใหญ เหมอนเวสสนดรกอนมาบวช อนงถงแมทานจะบวชอปสมบทแลวแตกยงบ าเพญคณประโยชนดานนท าใหผทไมคอยไดบรจาคจตปจจยไทยทาน ไดมโอกาสสละทรพยทงภายนอกและภายใน อนเปนการสละความตระหนถเหนยวของตนใหหมดไป ท าใหรสกสบายกายใจ (๕) ผลดานปญญาคอ ทานเปนแบบอยางการมปญญาตามหลกในทางพระพทธศาสนาอยางแทจรง เพราะวา พระพทธศาสนาสอนใหคนด าเนนชวตดวยสตและปญญา ดวยการฝกฝนอบรมจนเกดปญญาบารมสามารถอบรมตนและคนอนได ท าใหผทไมรไดร ไมเคยไดภาวนาไดภาวนาจนเกดความรความเขาใจในการปฏบตในเสนทางแหงความหลดพนทเรยกวา มชฌมาปฏปทา ในสวนทเปนปญญาสกขากลาวคอ สมมาทฏฐ อนเปนความเหนทถกตองตามหลกอรยสจ ๔ และสมมาสงกปปะ อนเปนความด ารนกคดทถกตองกลาวคอ การไมพยาบาท อาฆาต จงเวร หรอเบยดเบยนตอกน จากผลสมฤทธดงกลาว ท าใหการสอนกรรมฐานของทานกลายเปนสงทมประโยชนในดานตางๆ ถง ๓ ดานดวยกน กลาวคอ ดานทหนงดานคณคาสงผลตอปจเจกชน เพราะทานมบคลกปฏปทาและจรยาวตรทโดดเดนทางการสอนกรรมฐาน ดานทสองดานสงคม เพราะทานเปนผน าสงคมออกจากความเดอดรอนโดยน าพาเขาสความรมเยนในทางพระพทธศาสนาดวยการรกษาศลปฏบตธรรม และดานทสามดานพระพทธศาสนา เพราะทานเปนตวอยางของศาสนทายาทททรงธรรมและวนยอยางแทจรง ดวยการเปนแบบอยางการเรยนรในศล สมาธ ปญญา ซงเปนหลกสตรการเรยนรในทางพระพทธศาสนามาตงแตอดตถงปจจบน และอนาคตอกดวย

๕.๒ ขอเสนอแนะ

ขอเสนอแนะในการวจยครงนม ๓ ประการ คอ ๑) ขอเสนอแนะเชงนโยบาย ๒) ขอเสนอแนะเชงปฏบต ๓) ขอเสนอแนะในการท าวจยตอไป ดงตอไปน

๕.๓.๑ ขอเสนอแนะเชงนโยบาย จากการวจย ผวจยจะขอน าเสนอแนะเชงนโยบาย ๒ ประการ คอ ๑) ควรมโครงการฝกอบรมพระภกษสามเณรอบาสกอบาสกาผทตองการน ารปแบบของกรรมฐานตามแนวทางของหลวงปไปปรบใชเพอพฒนารปแบบการปกครองคณะสงฆและการเผยแผพระพทธศาสนาใหเกดประสทธภาพโดยส านกงานพระพทธศาสนาแหงชาตหรอกระทรวงวฒนธรรมหรอหนวยงานทเกยวของ

๙๙

๒) ควรมการสนบสนนจากหนวยงานตางๆ ทงภาครฐและเอกชน เพอใหผเขามาอปสมบทไดมเวลาศกษาปฏบตอยางจรงจง และสามารถน าไปใชพฒนาคณภาพชวตของตนเอง ๕.๓.๒ ขอเสนอแนะในการปฏบต ผลจากการท าวจยนท าใหไดขอยนยนถงประโยชนในทางปกครองคณะสงฆและการเผยแผจะไดรบจากการเขารวมในโครงการฝกอบรม เพอพฒนาคณภาพชวตชาวพทธทประสบวกฤตศรทธาและการเผยแผ จากผลการวจยท าใหไดขอเสนอแนะในทางปฏบตดงน ๑) หนวยงานเกยวกบพระพทธศาสนาไดแก ส านกงานพระพทธศาสนาแหงชาต หรอ มหาเถรสมาคม เจาคณะผปกครองในระดบตางๆ ควรน ารปแบบนไปปรบใช เพอพฒนาคณภาพชวตและการเผยแผ เพอท าใหเกดศรทธาในการปฏบตตามหลกการสอนในทางพระพทธศาสนาอยางถกตอง และจะท าใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาอยางยงยน ๒) การสอนกรรมฐานตามแนวทางของหลวงป เพอพฒนาคณภาพชวตและการเผยแผ สามารถน าไปปรบใชกบประชาชนในโครงการอบรมระยะสน และระยะยาวไดโดยปรบเนอหาใหสอดคลองกบวตถประสงคของในทางพระพทธศาสนา จะท าใหเกดประโยชนสงสดส าหรบพทธบรษท เพอวจยหลกการสอนกรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา ๓) ควรมการน าหลกการสอนกรรมฐานของหลวงปไปปรบใชในการเผยแผอนๆ ไดแก ประชาชนทวไปไมวาจะเปนชาต ศาสนาใดกตาม เพอเปนการพฒนาคณภาพชวตใหมความมนคง ๕.๓.๓ ขอเสนอแนะในการท าวจยตอไป ผวจยมขอเสนอแนะในการท าวจยตอไป ดงน ๑) ควรมการวจยเชงทดลองทสมบรณ เพอศกษาผลของการสอนกรรมฐานตามแนวทางน เพอพฒนาคณภาพชวต เปรยบเหมอนกบการฝกอบรมตามแนวพทธอนๆ เพอใหเกดประโยชนสงสดตอพระพทธศาสนาและประชากรโลกตอไป ๒) ควรมการวจยกบพระหลายระดบ เชน กลมบรรพชตทเปนนกบวช กลมฆราวาสทยงไมมความเชอศรทธาในพระรตนตรย เพอใหมความแนใจวา ลกษณะของการสอนกรรมฐานตามแนวของหลวงปมความเหมาะสมตอการพฒนาคณภาพชวต ๓) เนองจากการวจยครงน เปนการวจยเชงคณภาพเทานน จงอยากใหมการน าเอาการสอนกรรมฐานตามแนวทางของหลวงปไปใชในลกษณะของการวจยเชงปรมาณ โดยทดลองกบกลมดงกลาว ดวยการฝกอบรมในหลายลกษณะเชน ๓ วน ๕ วน ๗ วน ๙ วน ๑๕ วน เปนตน ตามหนวยงานหรอองคกรทมการปกครองหรอเผยแผเพอสรางคณภาพชวตและความศรทธาตามหลกในคมภรทางพระพทธศาสนา ควรมการวจยในลกษณะของการตดตามผลอยางตอเนองในระยะยาว

บรรณานกรม ๑. ภาษาไทย : ก. ขอมลปฐมภม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก ๒๕๐๐. กรงเทพ- มหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕. ________. พระไตรปฏกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. ________. อรรถกถาภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒. มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถาแปล ชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕. ข. ขอมลทตยภม (๑) หนงสอ : คณะศษยานศษย. พระผทรงคณธรรม หลวงปสงวาลย เขมโก. กรงเทพมหานคร: บรษท ศลป สยามบรรจภณฑและการพมพ จ ากด, ๒๕๕๖. ด ารงค ภระยา. “พระอาจารยสงวาลย เขมโก”. โลกทพย. ฉบบท ๔๑ ปท ๓ เดอน กนยายน (ฉบบหลง) ๒๕๒๗: ๑๒-๑๖. ตวณโณ ภกข (พ จตร ป.ธ.๙, ศน.บ., (เกยรตนยม) M.A.). วปสสนาภาวนา. พมพครงท ๒.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕. ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ. วปสสนาทปนฎกา . พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. ทพพเทพ ยทธธนอมพร และชตาพณฐ สายทองวรตน. ศษยวดพระบรมธาตแกงสรอย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: บรษท รงเรองวรยะพฒนาโรงพมพ จ ากด, ๒๕๕๘. ทนพนธ นาคะตะ. พระพทธศาสนากบสงคมไทย. กรงเทพมหานคร: สหธรรมก, ๒๕๓๙. ธนต อยโพธ . วปสสนานยม. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. ประเวศ วส. เศรษฐกจพอเพยงและประชาสงคม. กรงเทพมหานคร: หมอชาวบาน, ๒๕๔๒. พระครกลยาสทธวฒน (สมาน กลยาณธมโม). เอตทคคะในทางพระพทธศาสนา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: บรษทสหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๔. พระครสภาจารวฒน. บทบาทพระสงฆชนบททามกลางวกฤต. กรงเทพมหานคร: บรษท เคลดไทย จ ากด, ๒๕๔๒. พระญาณวสษฏสมทธวราจารย (พระอาจารยสงห ขนตยาคโม). คมอปฏบตสมถวปสสนากมมฏฐาน ๕ สาย. พมพครงท ๓. นครปฐม: บรษท เพชรเกษม พรนตง กรป จ ากด, ๒๕๕๔.

๑๐๑

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). พทธธรรม. พมพครงท ๑๑. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราช- วทยาลย, ๒๕๔๖. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครงท ๑๓. กรงเทพมหานคร: บรษท เอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จ ากด, ๒๕๔๘. พระพทธโฆสเถระ. คมภรวสทธมรรค. แปลและเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภ- มหาเถร). พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร: บรษท ธนาเพรส จ ากด, ๒๕๔๘. พระมหาสมปอง มทโต. คมภรอภธานวรรณนา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒. พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ). วปสสนานย เลม ๑. แปลและเรยลเรยงโดย พระคนธสาราภ- วงศ. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๕. _________. มหาสตปฏฐานสตรทางสพระนพพาน. แปลและเรยบเรยงโดย พระคนธสาราภวงศ. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙. พนจ ลาภธนานนท. บทบาทพระสงฆในงานพฒนาชนบท . สถาบนวจยสงคม: จฬาลงกรณ- มหาวทยาลย, ๒๕๒๙. พนเอกปน มทกนต. คาพระ. พระนคร: ส านกพมพคลงวทยา, ๒๕๐๗. มหาวดแจง พระศรศาสนวงศ (มชย วรปญโ ป.ธ.๙, M.P.A.). มหานมสการ. นครปฐม: หาง- หนสวนจ ากด ซเอไอ เซนเตอร จ ากด, ๒๕๕๐. เมธโน ภกข (วโมกข). การพฒนาสตในการภาวนา . พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: บรษท ส านกพมพสภา จ ากด, ๒๕๕๒. สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป.อ. ปยตโต). ธรรมะและพระด ทคนไทยควรรจก. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: หางหนสวนสามลดา, ๒๕๖๐. วดทงสามคคธรรม. สวดพทธมนตแปลและประวตหลวงปสงวาลย เชมโก. กรงเทพมหานคร : บรษท ศลปสยามบรรจภณฑและการพมพ จ ากด, ๒๕๕๒. อ บณฑตาภวงสะ พระกมมฏฐานาจรยะ. IN THIS VERY LIFE รแจงในชาตน. แปลโดย พระสวาง ตกขวโร. กรงเทพมหานคร: สหธรรมมก จ ากด, ๒๕๔๘. (๒) วทยานพนธ และรายงานวจย: นางสาวพชรนทร พรชยส าเรจผล. “ศกษาสญโญชน ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสต - ปฏฐาน ๔: เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตร มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒. พระครปลดศภชย ปรชาโน (ฉตรค). “ศกษาอธโมกข ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสต - ปฏฐาน ๔”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหา- จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕. พระครประคณสรกจ (สชาต ชโนรโส). “การศกษาวธการสอนวปสสนากมมฏฐานตามแนวทางของ ส านกว เวกอาศรม”. วทยานพนธพทธสาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗.

๑๐๒

พระปลดประเสรฐ ปวรสโล (ปนทอง). “ศกษามรรคญาณ ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสต- ปฏฐาน ๔: เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตร- มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒. พระมหาชยพร จนทว โส (จนวงษ). “ศกษาศรทธาในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามแนวสตปฏฐาน

๔”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬา -

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕. พระมหาประเชญ ปญ าวโธ (ศรเหรา). “ศกษาวเคราะหอรยสจ ๔ อนเปนภมวปสสนาเฉพาะกรณ

การปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต- วทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒. พระมหาไพฑรย จนทโก (หลอสวรรณ). “ศกษาโคตรภญาณในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลก สตปฏฐาน ๔: เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตร- มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๕. พระมหาภมชาย อคคปญโ (มกรพนธ). “กระบวนการพฒนาศรทธาและปญญาของพระนวกะดวย หลกสตรการอบรมพระนวกะของคณะสงฆคณะสงฆไทย”. วทยานพนธพทธศาสตร ดษฎบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘. พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง). “การศกษาวเคราะหวธการก าหนดนามรปในอรยาปถปพพะในการ เขาปฏบตวปสสนาภาวนา”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒. พระมหาอาคม สมงคโล (คณสถต). “ศกษาหลกการเจรญจตรารกขกมมฏฐานในคมภรพทธศาสนา เถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาจฬาลงกรณ- ราชวทยาลย, ๒๕๕๔. พรรณราย รตนไพทรย. “การศกษาวธการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔: ศกษา แนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ)”. วทยานพนธปรญญา พทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗. รองศาสตราจารยสเชาวน พลอยชม. “ส านกวปสสนาสายพระอาจารยมน ภรทตโต”. โครงการวจย พทธศาสนศกษา. ศนยพทธศาสนศกษา: จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๙. ศรสด แสงสวาง. “ศกษาโพชฌงค ในการปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔: เฉพาะกรณ การปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต- วทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๒. สโรชา คณาธปพงษ. “การศกษาวเคราะหพฒนาการของศรทธาในพระพทธศาสนา”. สารนพนธ พทธศาสตรดษฎบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑. อษฎางค สวรรณมสสระ. “ศกษาไตรลกษณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณ การปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต- วทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

๑๐๓

(๓) สมภาษณ : พระมงคลกตตวบลย, รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร, สมภาษณ ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. พระครศาสนกจจาภรณ, เจาคณะอ าเภอสามชก, สมภาษณ ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. พระครสวรรณวาปพทกษ, เจาคณะต าบลผกนาก, สมภาษณ ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, สมภาษณ ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, สมภาษณ ๑๕ กมภาพนธ ๒๕๖๐. แมชประคอง มหงษา, สมภาษณ ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. แมชสมคด มลจนะมาตร, สมภาษณ ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. แมชส าอางค สงขบรนทร, สมภาษณ ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. แมชกนยา อนทรพย, สมภาษณ ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. แมชส าเนาว ศรสข, สมภาษณ ๑๖ กมภาพนธ ๒๕๖๐. นายจรศกด ช านาญภกด, สมภาษณ ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐. นพ.อรรถพล บวเอยม, สมภาษณ ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐. นายอธภทร โภควรรณวทย, สมภาษณ ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐. พนโทหญง ธณตศกร บราคม, สมภาษณ ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐. นางวนดา ฉตรทนวฒน, สมภาษณ ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐.

ภาคผนวก

ภาคผนวก ก หนงสอผใหการสมภาษณ

ภาคผนวก ข

เครองมอแบบสมภาษณ

ภาคผนวก ค กลมผใหสมภาษณ

ภาคผนวก ง

รปภาพผใหสมภาษณ

ภาคผนวก จ ค าใหสมภาษณ

๑๐๕

ภาคผนวก ก

หนงสอผใหสมภาษณ

๑๐๖

ท ๑/๒๕๖๐ วดสามชก ต. สามชก อ. สามชก

จ. สพรรณบร ๗๒๑๓๐

๒๗ มกราคม ๒๕๖๐

เรอง ออกหนงสอขออนญาตใหนสตสมภาษณ

เรยน พระมหาธนวฒ โชตธมโม ทราบ

ดวยกระผม พระครสวรรณวจตร (สมจตต สมจตโต) นสตระดบปรญญาเอก รหส ๕๗๐๑๕๐๕๑๕๓ พทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา รน ๑๓ แบบ ๒.๑ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดรบอนมตจากบณฑตวทยาลยในการท าวทยานพนธเรอง “ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย (สงวาลยเขมโก)” ในการท าดษฎนพนธดงกลาวนนมความประสงคทจะสมภาษณบคคลทเกยวของเพอน าค าสมภาษณไปใชในการศกษา

ดงนน กระผมจงใครขอใหบณฑตวทยาลยออกหนงสอเพอขอสมภาษณบคคลทเกยวของ เพอน าค าสมภาษณไปใชประกอบการศกษาตอไป

ดวยความเคารพยง

พระครสวรรณวจตร (สมจตต สมจตโต) นสตพทธศาสตรดษฎบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา รน ๑๓

ประสานงาน

พระครสวรรณวจตร (สมจตต สมจตโต), Email: watsamchuk.net@gmail.com

๑๐๗

๑๐๘

๑๐๙

๑๑๐

๑๑๑

๑๑๒

๑๑๓

๑๑๔

๑๑๕

๑๑๖

๑๑๗

๑๑๘

๑๑๙

๑๒๐

๑๒๑

ภาคผนวก ข

เครองมอแบบสมภาษณ

๑๒๒

แบบสมภาษณเพอท าวจย

แบบสมภาษณบคคลทเกยวของกบหลวงปสงวาลย เขมโก เรอง ผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

******************************** ค าชแจง การสมภาษณน เพอประกอบการศกษาตามหลกสตรพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย โดยมวตถประสงค ๓ ประการ คอ (๑) เพอศกษากรรมฐานในคมภรพระพทธศาสนา (๒) เพอศกษาปฏปทาและแนวปฏบตกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก และ (๓) เพอผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เพอเปนประโยชนในการน าคณสมบตทดไปประยกตใชในสงคมไทยตอไป ขอมลทไดจากการใหการสมภาษณในครงน จะน าไปวเคราะหสงเคราะหและน าเสนอผลการวจยในภาพรวม โดยจะไมมผลเสยตอผใหการสมภาษณแตประการใดทงสน ในหนาทและการปฏบตงาน ขอมลทงหมด ๖ ชด แตละชด จะมทงหมด ๔ ตอน ขอความเมตตากรณากรอกขอมลและตอบค าถามในการสมภาษณตามความคดเหนของทาน เฉพาะขอเทจจรงทปรากฏในบรบทสงคมและชมชนของตนเทานน ค าตอบดงกลาวของทาน จะเปนประโยชนส าหรบการศกษาผลสมฤทธจากการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก เพอเปนประโยชนตอสงคม ซงพระสงฆในอนาคตจะสามารถน าเอาไปปรบใชในการสอนความกรรมฐานในพระพทธศาสนาสบตอไป ผวจยขอขอบพระคณ/เจรญพรในความกรณาเปนอยางสง ทไดรบความรวมมอในครงน

............................................................ (พระครสวรรณวจตร)

นสตหลกสตรพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

หมายเหต***ตดตอและประสารงานไดท พระครสวรรณวจตร เจาอาวาสวดสามชก โทร. ๐๘๙-๐๐๐-๘๔๖๒.

๑๒๓

ชดท ๑ *************************************************************************** ตอนท ๑ ขอมลพนฐาน ผใหสมภาษณ...................................................................................................................................... ผสมภาษณ........................................................................................................................................... วนทสมภาษณ..............เดอน.........................................พ.ศ................................................................ สถานทสมภาษณ.................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. บนทกขอมลดวยการจดบนทก บนทกเสยง และถายภาพ ตอนท ๒ หลกการและเหตผล ๒.๑ หลกการและเหตผลของกรรมฐานทปรากฏในพระพทธศาสนาคออะไร เปนอยางไร ๒.๒.๑ กรรมฐานมความส าคญตอการด ารงอยของพระพทธศาสนาหรอไมอยางไร ๒.๒.๒ กรรมฐานชวยพระพทธศาสนาหรอไม อยางไร ตอนท ๓ ทศนะตอกรรมฐานของพระสงฆ ๓.๑ ทานเหนวา พระสงฆมความรความเขาใจเกยวกบกรรมฐานมากนอยเพยงไร ๓.๑.๑ ทานเหนดวยกบการสอนกรรมฐานเปนหนาทของพระสงฆหรอไม อยางไร ๓.๒ ทานเหนวา การสอนกรรมฐานของพระสงฆในปจจบนเปนแบบวธทมรปแบบตายตวหรอมการปรบเปลยนอะไรไปบางหรอไม หรอแตกตางจากทบญญตไวในพระไตรปฏกอยางไรหรอไม ๓.๒.๑ ทานเหนดวยกบการสอนกรรมฐานของพระสงฆเปนการใหสงคมไดรบรวา อยางไร ๓.๓ วตถประสงคของกรรมฐานคออะไร อยางไร ๓.๓.๑ ทานเหนดวยกบกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกมากนอยอยางไร ตอนท ๔ ประโยชนทเกดจากการสอนกรรมฐานของพระสงฆ ๔.๑ ทานเหนดวยกบการสอนกรรมฐานวามประโยชนแกใคร และเปนประโยชนอยางไร ๔.๑.๑ ทานคดวาการสอนกรรมฐานของพระสงฆควรจะมหรอไม อยางไร ๔.๒ ทานเหนดวยกบการสอนกรรมฐานทมอยในสงคมปจจบนวามขอด ในเรองใด เพราะอะไร ๔.๒.๑ ทานคดวารปแบบการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกจะชวยพระสงฆไดมากนอย อยางไร

๑๒๔

ชดท ๒ *************************************************************************** ตอนท ๑ ขอมลพนฐาน ผใหสมภาษณ........................................................................................................................................ ผสมภาษณ............................................................................................................................................. วนทสมภาษณ............เดอน............................................พ.ศ............................................................... สถานทสมภาษณ.................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. บนทกขอมลดวยการจดบนทก บนทกเสยง และถายภาพ ตอนท ๒ หลกการและเหตผล ๒.๑ หลกการและเหตผลของศรทธาทปรากฏในพระพทธศาสนาคออะไร เปนอยางไร ๒.๒.๑ ศรทธามความส าคญตอการด ารงอยของพระพทธศาสนาหรอไมอยางไร ๒.๒.๒ ศรทธาชวยพระพทธศาสนาหรอไม อยางไร ตอนท ๓ ทศนะตอศรทธาของพระสงฆ ๓.๑ ทานเหนวา พระสงฆมความรความเขาใจเกยวกบศรทธามากนอยเพยงไร ๓.๑.๑ ทานเหนดวยกบการสอนศรทธาเปนหนาทของพระสงฆหรอไม อยางไร ๓.๒ ทานเหนวา การสอนศรทธาของพระสงฆในปจจบนเปนแบบวธทมรปแบบตายตวหรอมการปรบเปลยนอะไรไปบางหรอไม หรอแตกตางจากทบญญตไวในพระไตรปฏกอยางไรหรอไม ๓.๒.๑ ทานเหนดวยกบการสอนศรทธาของพระสงฆเปนการใหสงคมไดรบรวา อยางไร ๓.๓ วตถประสงคของศรทธาคออะไร อยางไร ๓.๓.๑ ทานเหนดวยกบศรทธาของหลวงปสงวาลย เขมโกมากนอยอยางไร ตอนท ๔ ประโยชนทเกดจากการสรางศรทธาของพระสงฆ ๔.๑ ทานเหนดวยกบการสรางศรทธาวามประโยชนแกใคร และเปนประโยชนอยางไร ๔.๑.๑ ทานคดวาการสรางศรทธาของพระสงฆควรจะมหรอไม อยางไร ๔.๒ ทานเหนดวยกบการสรางศรทธาทมอยในสงคมปจจบนวามขอด ในเรองใด เพราะอะไร ๔.๒.๑ ทานคดวารปแบบการสรางศรทธาของหลวงปสงวาลย เขมโกจะชวยพระสงฆไดมากนอย อยางไร

๑๒๕

ชดท ๓ *************************************************************************** ตอนท ๑ ขอมลพนฐาน ผใหสมภาษณ......................................................................................................................................... ผสมภาษณ.............................................................................................................................................. วนทสมภาษณ.............เดอน..........................................พ.ศ................................................................ สถานทสมภาษณ................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... บนทกขอมลดวยการจดบนทก บนทกเสยง และถายภาพ ตอนท ๒ หลกการและเหตผล ๒.๑ หลกการและเหตผลของศลทปรากฏในพระพทธศาสนาคออะไร เปนอยางไร ๒.๒.๑ ศลมความส าคญตอการด ารงอยของพระพทธศาสนาหรอไมอยางไร ๒.๒.๒ ศลชวยพระพทธศาสนาหรอไม อยางไร ตอนท ๓ ทศนะตอศลของพระสงฆ ๓.๑ ทานเหนวา พระสงฆมความรความเขาใจเกยวกบศลมากนอยเพยงไร ๓.๑.๑ ทานเหนดวยกบการสอนศลเปนหนาทของพระสงฆหรอไม อยางไร ๓.๒ ทานเหนวา การสอนศลของพระสงฆในปจจบนเปนแบบวธทมรปแบบตายตวหรอมการปรบเปลยนอะไรไปบางหรอไม หรอแตกตางจากทบญญตไวในพระไตรปฏกอยางไรหรอไม ๓.๒.๑ ทานเหนดวยกบการสอนศลของพระสงฆเปนการใหสงคมไดรบรวา อยางไร ๓.๓ วตถประสงคของศลคออะไร อยางไร ๓.๓.๑ ทานเหนดวยกบศลของหลวงปสงวาลย เขมโกมากนอยอยางไร ตอนท ๔ ประโยชนทเกดจากการรกษาศลของพระสงฆ ๔.๑ ทานเหนดวยกบการรกษาศลวามประโยชนแกใคร และเปนประโยชนอยางไร ๔.๑.๑ ทานคดวาการรกษาศลของพระสงฆควรจะมหรอไม อยางไร ๔.๒ ทานเหนดวยกบการรกษาศลทมอยในสงคมปจจบนวามขอด ในเรองใด เพราะอะไร ๔.๒.๑ ทานคดวารปแบบการรกษาศลของหลวงปสงวาลย เขมโกจะชวยพระสงฆไดมากนอย อยางไร

๑๒๖

ชดท ๔ *************************************************************************** ตอนท ๑ ขอมลพนฐาน ผใหสมภาษณ.......................................................................................................................................... ผสมภาษณ.............................................................................................................................................. วนทสมภาษณ...........เดอน.............................................พ.ศ................................................................ สถานทสมภาษณ................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... บนทกขอมลดวยการจดบนทก บนทกเสยง และถายภาพ ตอนท ๒ หลกการและเหตผล ๒.๑ หลกการและเหตผลของสตะทปรากฏในพระพทธศาสนาคออะไร เปนอยางไร ๒.๒.๑ สตะมความส าคญตอการด ารงอยของพระพทธศาสนาหรอไมอยางไร ๒.๒.๒ สตะชวยพระพทธศาสนาหรอไม อยางไร ตอนท ๓ ทศนะตอสตะของพระสงฆ ๓.๑ ทานเหนวา พระสงฆมความรความเขาใจเกยวกบสตะมากนอยเพยงไร ๓.๑.๑ ทานเหนดวยกบการสอนสตะเปนหนาทของพระสงฆหรอไม อยางไร ๓.๒ ทานเหนวา การสอนสตะของพระสงฆในปจจบนเปนแบบวธทมรปแบบตายตวหรอมการปรบเปลยนอะไรไปบางหรอไม หรอแตกตางจากทบญญตไวในพระไตรปฏกอยางไรหรอไม ๓.๒.๑ ทานเหนดวยกบการสอนสตะของพระสงฆเปนการใหสงคมไดรบรวา อยางไร ๓.๓ วตถประสงคของสตะคออะไร อยางไร ๓.๓.๑ ทานเหนดวยกบสตะของหลวงปสงวาลย เขมโกมากนอยอยางไร ตอนท ๔ ประโยชนทเกดจากการเจรญสตะของพระสงฆ ๔.๑ ทานเหนดวยกบการเจรญสตะวามประโยชนแกใคร และเปนประโยชนอยางไร ๔.๑.๑ ทานคดวาการเจรญสตะของพระสงฆควรจะมหรอไม อยางไร ๔.๒ ทานเหนดวยกบการเจรญสตะทมอยในสงคมปจจบนวามขอด ในเรองใด เพราะอะไร ๔.๒.๑ ทานคดวารปแบบการเจรญสตะของหลวงปสงวาลย เขมโกจะชวยพระสงฆไดมากนอย อยางไร

๑๒๗

ชดท ๕ *************************************************************************** ตอนท ๑ ขอมลพนฐาน ผใหสมภาษณ......................................................................................................................................... ผสมภาษณ.............................................................................................................................................. วนทสมภาษณ............เดอน............................................พ.ศ................................................................ สถานทสมภาษณ................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... บนทกขอมลดวยการจดบนทก บนทกเสยง และถายภาพ ตอนท ๒ หลกการและเหตผล ๒.๑ หลกการและเหตผลของจาคะทปรากฏในพระพทธศาสนาคออะไร เปนอยางไร ๒.๒.๑ จาคะมความส าคญตอการด ารงอยของพระพทธศาสนาหรอไมอยางไร ๒.๒.๒ จาคะชวยพระพทธศาสนาหรอไม อยางไร ตอนท ๓ ทศนะตอจาคะของพระสงฆ ๓.๑ ทานเหนวา พระสงฆมความรความเขาใจเกยวกบจาคะมากนอยเพยงไร ๓.๑.๑ ทานเหนดวยกบการสอนจาคะเปนหนาทของพระสงฆหรอไม อยางไร ๓.๒ ทานเหนวา การสอนจาคะของพระสงฆในปจจบนเปนแบบวธทมรปแบบตายตวหรอมการปรบเปลยนอะไรไปบางหรอไม หรอแตกตางจากทบญญตไวในพระไตรปฏกอยางไรหรอไม ๓.๒.๑ ทานเหนดวยกบการสอนจาคะของพระสงฆเปนการใหสงคมไดรบรวา อยางไร ๓.๓ วตถประสงคของจาคะคออะไร อยางไร ๓.๓.๑ ทานเหนดวยกบจาคะของหลวงปสงวาลย เขมโกมากนอยอยางไร ตอนท ๔ ประโยชนทเกดจากจาคะของพระสงฆ ๔.๑ ทานเหนดวยกบจาคะวามประโยชนแกใคร และเปนประโยชนอยางไร ๔.๑.๑ ทานคดวาจาคะของพระสงฆควรจะมหรอไม อยางไร ๔.๒ ทานเหนดวยกบจาคะทมอยในสงคมปจจบนวามขอด ในเรองใด เพราะอะไร ๔.๒.๑ ทานคดวารปแบบจาคะของหลวงปสงวาลย เขมโกจะชวยพระสงฆไดมากนอย อยางไร

๑๒๘

ชดท ๖ *************************************************************************** ตอนท ๑ ขอมลพนฐาน ผใหสมภาษณ......................................................................................................................................... ผสมภาษณ............................................................................................................................................. วนทสมภาษณ.............เดอน............................................พ.ศ................................................................ สถานทสมภาษณ.................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... บนทกขอมลดวยการจดบนทก บนทกเสยง และถายภาพ ตอนท ๒ หลกการและเหตผล ๒.๑ หลกการและเหตผลของปญญาทปรากฏในพระพทธศาสนาคออะไร เปนอยางไร ๒.๒.๑ ปญญามความส าคญตอการด ารงอยของพระพทธศาสนาหรอไมอยางไร ๒.๒.๒ ปญญาชวยพระพทธศาสนาหรอไม อยางไร ตอนท ๓ ทศนะตอปญญาของพระสงฆ ๓.๑ ทานเหนวา พระสงฆมความรความเขาใจเกยวกบปญญามากนอยเพยงไร ๓.๑.๑ ทานเหนดวยกบการสอนปญญาเปนหนาทของพระสงฆหรอไม อยางไร ๓.๒ ทานเหนวา การสอนปญญาของพระสงฆในปจจบนเปนแบบวธทมรปแบบตายตวหรอมการปรบเปลยนอะไรไปบางหรอไม หรอแตกตางจากทบญญตไวในพระไตรปฏกอยางไรหรอไม ๓.๒.๑ ทานเหนดวยกบการเจรญปญญาของพระสงฆเปนการใหสงคมไดรบรวา อยางไร ๓.๓ วตถประสงคของการเจรญปญญาคออะไร อยางไร ๓.๓.๑ ทานเหนดวยกบการเจรญปญญาของหลวงปสงวาลย เขมโกมากนอยอยางไร ตอนท ๔ ประโยชนทเกดจากการเจรญปญญาของพระสงฆ ๔.๑ ทานเหนดวยกบการเจรญปญญาวามประโยชนแกใคร และเปนประโยชนอยางไร ๔.๑.๑ ทานคดวาการเจรญปญญาของพระสงฆควรจะมหรอไม อยางไร ๔.๒ ทานเหนดวยกบการเจรญปญญาทมอยในสงคมปจจบนวามขอด ในเรองใด เพราะอะไร ๔.๒.๑ ทานคดวารปแบบการเจรญปญญาของหลวงปสงวาลย เขมโกจะชวยพระสงฆไดมากนอย อยางไร

๑๒๙

ภาคผนวก ค

กลมผใหสมภาษณ

๑๓๐

กลมผใหสมภาษณ

กลมเปาหมายในการสมภาษณเพอใหขอมลในการวจยม ๓ กลม คอ กลมท ๑ พระสงฆาธการ ม ๕ รป ประกอบดวย ๑) พระมงคลกตตวบลย รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร ๒) พระครศาสนกจจาภรณ เจาคณะอ าเภอสามชก ๓) พระครสวรรณวาปพทกษ เจาคณะต าบลหนองผกนาก ๔) พระอธการส ารวม สภทโท เจาอาวาสวดไกลกงวล ๕) พระอธการธาดา สมจตโต เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม กลมท ๒ แมชทปฏบตธรรมภายในวดม ๕ คน ประกอบดวย ๑) แมชประคอง มหงษาวดไกลกงวล ๒) แมชสมคด มลจนะมาตรวดไกลกงวล ๓) แมชส าอางค สงขบรนทรวดทงสามคคธรรม ๔) แมชกนยา อนทรพยวดทงสามคคธรรม ๕) แมชส าเนาว ศรสขวดทงสามคคธรรม กลมขาราชกาลในพนทม ๕ คน ประกอบดวย ๑) นายจรศกด ช านาญภกด นายอ าเภอสามชก ๒) นพ.อรรถพล บวเอยม นายแพทยระดบเชยวชาญ โรงพยาบาลสามชก ๓) นายอธภทร โภควรรณวทย รองนายกเทศมนตรสามชก ๔) พนโทหญง ธณตศกร บราคม เลขาเครอขายสภานตบญญตแหงชาต ๕) นางวนดา ฉตรทนวฒน เจาหนาทกรมการปกครอง

๑๓๑

ภาคผนวก ง

รปภาพผใหสมภาษณ

๑๓๒

สมภาษณพระมงคลกตตวบลย รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐

สมภาษณพระครศาสนกจจาภรณ เจาคณะอ าเภอสามชก,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๑๓๓

สมภาษณพระครสวรรณวาปพทกษ เจาคณะต าบลผกนาก,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

สมภาษณพระอธการส ารวม สภทโท เจาอาวาสวดไกลกงวล,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๑๓๔

สมภาษณพระอธการธาดา สมจตโต เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

สมภาษณแมชประคอง มหงษา,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๑๓๕

สมภาษณแมชสมคด มลจนะมาตร,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

สมภาษณแมชส าอางค สงขบรนทร,

วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

๑๓๖

สมภาษณแมชกนยา อนทรพย, วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐.

สมภาษณแมชส าเนาว ศรสข, วนท ๑๕กมภาพนธ ๒๕๖๐

๑๓๗

สมภาษณนายจรศกด ช านาญภกด นายอ าเภอสามชก

วนท ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐

สมภาษณ นพ.อรรถพล บวเอยม นายแพทยระดบเชยวชาญ โรงพยาบาลสามชก

วนท ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐

๑๓๘

สมภาษณ นายอธภทร โภควรรณวทย รองนายกเทศมนตรสามชก

วนท ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐

สมภาษณ พนโทหญง ธณตศกร บราคม เลขาเครอขายสภานตบญญต

แหงชาต วนท ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐

๑๓๙

สมภาษณ นางวนดา ฉตรทนวฒน

เจาหนาทกรมการปกครอง วนท ๑๗ กมภาพนธ ๒๕๖๐

๑๔๐

ภาคผนวก จ

ค าใหสมภาษณ

๑๔๑

๑. พระมงคลกตตวบลย รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร ใหสมภาษณวา๑ ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล กรรมฐานไดมมานานกอนพทธศาสนาจะอบตขนในโลกน แตในทางพระพทธศาสนาหลกกรรมฐานหมายถงความเชอจะตองประกอบดวยปญญาเสมอจงจะถอวาเปนกรรมฐานทถกตอง ทเรยกวา สมมาทฏฐ ดงนน กรรมฐานจงมความเชอเปนความในพระรตนตรย ในหลกเหตผลวา ท าดไดด ท าชวไดชว ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของพระสงฆ ๒.๑) ความรความเขาใจ ทานผรจรงกมอย ผรจรงในหลกกรรมฐานมอย ตงแตสมยพทธกาลมาจนถงวนน ตามล าดบ พระพทธเจาสอนใหเราเกดความเชอมนกรรมฐานในพระรตนตรย ศาสนาจงทรงอยได บคคลทตระหนกทรได ทอาจสามารถรไดส านกไดระลกได เมอเกดกรรมฐานแลว มหนาท ในการรกษาศลธรรม คณธรรม ถอวาเปนผมความรความเขาใจ ปฏบตตรงตามเปาหมายในพทธศาสนา ตรงตอหนาท ตรงตอศลธรรมคณธรรม สวนคนไมเขาใจในกรรมฐานทแทจรงกยงมอย เพราะทกคนมความรความเขาใจไมเทากน ตงแตพทธกาลมนกเปนเชนน มนเปนเรองธรรมดาส าหรบพระสงฆไทยททานรและเขาใจ บางทานท าไดกมท าไมไดกมาก สวนทกรรมฐานตกหลดหลนออกไปบางตามชอเสยงหนาตามนกมอย ถาเราจะเอาสวนไมรไมเขาใจมาพด มนกไมจบ เพราะคนทสงคมสมมตใหเปนผน าทางศาสนา บางคนกไมรไมเขาใจเรองกรรมฐานทแทจรง เขาใจไมจรงแท ไมเหนประโยชนไปยดถอความเชอจากมมของตนเองกมอย ตนเองกไมไดเขาใจหมดอยางทพระพทธเจาประทานใหไว หรอยางพระอรยเจากไมใช แตดวยถกสมมตในฐานะอ านาจ เขาใจเองกมมาก มนอยคนทไมเขาใจกมมาก ผใหญผน าททานเขาใจไดกม ผนอยททานเขาใจไดกม เพราะฉะนน ในเรองหลกกรรมฐานของพระสงฆไทย จะเปนพระสงฆไทย หรอเปนพระสงฆประเทศไหนกตาม ถาเขาใจไดกใชไดเขาใจไมไดกใชไมได เพราะจะกลายเปนงมงาย ในลทธความเชอตางๆ นานาทพบเหนในสงคมไทยทกวนน กรรมฐานตามธรรมทางพระพทธศาสนานน แมผพดเองกเคยน าเอาหลกศลสมาธปญญามาฝกฝนอบรมอยหลายป เคยออกธดงควตรตามสถานทตางๆ เชน ทภกระดงเปนตน หลายสบปไมวาจะเปนเหนอใตออกตกและอสาน ครงแรกๆ มนกไมสามารถรได กท าตามๆ กนไป แตเมอท ามากเขามการศกษามการปฏบต การเรยนรมากขนยงเขาใจมากขน สงเหลานกเปนเรองทใหโอกาส ผรบผดชอบสงคมปกครองดแล ถาผใหญไมเขาใจเสยแลวผนอยกท าไดยาก กไดเหนวา ไปเอาเรองของคนทไมรไดไมเขาใจได เอามาเปนทตงการกระท า กพอดไมตองท าตอไป ตอไปคณธรรมกหายหมด เพราะฉะนน สรปความวา พระสงฆไทยทเขาใจในหลกกรรมฐานทแทจรงนนยงคงมอยแนนอน ททานท าแลวรเหนเปนประโยชนได มแนนอน แลวแตวาเราจะคบหาสมาคมตามก าลงกรรมฐานของตน

๑ สมภาษณ พระมงคลกตตวบลย, รองเจาคณะจงหวดสพรรณบร, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๔๒

๒.๒) กรรมฐานมรปแบบวธ ทตายตวหรอไม ตามธรรมเนยมของพระเราทปฏบตจะยดถอพระธรรมวนยนน ผทสบทอดกนมาแตโบราณ ตามพระไตรปฎกวา กรรมฐานนนเกดอยางไร รกษาอยางไร เรากท าตาม ฉนใดกฉนนน เพราะฉะนน พระสงฆไทยยงอยในหลกพระธรรมวนยเพราะมกรรมฐาน ทตองถอปฏบตตามหลกการในพระไตรปฎก สวนรปแบบตายตวมนกม เพราะมนเปนธรรมเนยม เชน หลกกรรมฐาน ๔ เปนตน อยางทเราเขาใจ กรรมฐาน สวนใหญกอยกนแบบบญกรยาวตถ คอ ใหทาน รกษาศลส และภาวนา อยางนโดยทวไป แตทเขาปฏบตสมถะและวปสสนานน แลวแตวา แตละส านกจะนยมท ากน ซงทกทานมสทธทจะสรางกรรมฐานใหเกดในพระธรรมวนยของพระพทธเจา แลวแตวา ทานใดจะสามารถเขาใจในพทธประสงค กรรมฐานนน แลวน ามาใช ซงมอานสงสเหมอนกนทงนน ถาเทาเขาใจเขาถงกรรมฐานทแทจรงกไดประโยชนทงนน แตพระสงฆไทย ถากรรมฐานตามแนวทางของพระพทธเจาแลว กเปนพระสงฆของพระพทธเจา เปนหลกกรรมฐานอนเดยวกน มาจากคณธรรมอนเดยวกน พระสงฆไทย หรอหลกเกณฑเปนส าคญ เอามาจากพระไตรปฎกกนทงนน สวนความเขาใจมากนอยแตกตางลกซงกน ขนอยทภมสตปญญาและความสามารถ อาจรได อาจท าได อาจเปนไดของแตละคนแตกตางกน เปนเรองธรรมดา ๓) วตถประสงคและประโยชนของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) วตถประสงคหลกในการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกคอ เพอประพฤตปฏบตตามหลกกรรมฐานของพระพทธองค ในพทธศาสนาเถรวาท ๓.๒) ประโยชนหรอผลลพธทเกดจากกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกเปนประโยชนตอผปฏบต คอพระภกษสงฆ เปนประโยชนคอ ทานปฏบตตามหลกประโยชนในทางพระพทธศาสนา และหลกโอวาทปาตโมกขเปนตน เพอใหกรรมฐานมนคงในพระรตนตรย ทด าเนนไปสมรรค ผล นพพานทพระพทธองคตรสเอาไว นเปนหลกใน กรรมฐาน สวนเรองยศถาบรรดาศกดหรอเอกลาภทจะไดนน คณะกรรมฐานสาธชนน ามาถวาย เพราะความกรรมฐานในพระรตนตรยเปนหลก ซงเปนเรองของปกตกรรมฐาน แตถามาปฏบตสมถะและวปสสนาถอวา เปนการพฒนาศกยภาพกรรมฐานตามปกตนน ขนสอจลกรรมฐานเปนพระอรยบคคลตามหลกในทางศาสนาพทธ ๒. พระครศาสนกจจาภรณ เจาคณะอ าเภอสามชก ใหสมภาษณวา๒ ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล เปนการเปดโอกาสใหพระภกษสงฆและประชาชนไดสรางกรรมฐานในพระพทธศาสนาตามหลกไตรสกขา ช าระลางบาปทางกายวาจาดวยศลสกขา ช าระลางมลทนในจตใจดวยองคฌานทง ๕ ตามหลกของจตตสกขา และช าระลางมลทนอยางยงดวยการปฏบตวปสสนาในปญญาสกขา ความกรรมฐานถอเปนการเปดโอกาสใหพทธบรษทไดท าตนใหบรสทธดวยการปฏบตธรรมรกษาศลอยตลอดเวลา กรรมฐานถอวาเปนสงทดเลศประเสรฐทสดเพราะถาไมมกรรมฐานเปนเบองตนแลวคนเรากไมมหลกยดเหนยวจตใจ

๒ สมภาษณ พระครศาสนกจจาภรณ, เจาคณะอ าเภอสามชก, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๔๓

๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา กรรมฐานเปนหนทางทพระภกษสงฆมประพฤตปฏบตธรรมและด ารงตนอยในพระพทธศาสนา ถอเปนหลกทยดเหนยวใหพระสงฆบวชไมลาสกกได หรอถาหากมความเพยรมากไดศกษาเลาเรยนพระธรรมวนย กยงจะเปนประโยชนตอ กรรมฐานแกพทธศาสนกชาอกตอไป เปนการแผขยายหลกธรรมค าสอนอนๆ ใหบงเกดขนแกผทยงไมกรรมฐาน ใหมากรรมฐาน และท ากรรมฐานทมอยแลว เจรญรงเรอง ยงๆ ขนไป จนถงความพนทกขกลาวคอพระนพพาน ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว โดยเนนในเรองของบญกรยาวตถ กลาวคอ ทาน ศล ภาวนา โดยไมเนนเอาจ านวนมาก แตเนนเอาสรางกรรมฐานใหเกดในบญกรยาวตถดงกลาวเปนหลกส าคญ ถอวาเปนทางทด โดยทเอาบญกรยาวตถเปนหลกสรางกรรมฐาน เพราะคนมกรรมฐานแตไมมแนวทางปฏบตเปนหลกทถกตองแลว กอาจกลายเปนความเชอทงมงายดงเชนทพบเหนในปจจบน ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐาน ของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) หลวงป สงวาลย เขมโกเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนในกรรมฐานในพระพทธศาสนา เพราะทานไดตงสจจะอยางมงคงวา จะท าหนาทของความเปนพระรบใชศาสนา และชาตบานเมองน ดวยการลอฟนตงแตวฒนธรรมประเพณดงเดม ทไมเคยเขาวดฟงธรรม ปฏบตธรรม มาเปนรปแบบใหมทใชกนมาในสมยอดตพทธกาลคอ ปรบทศนะคตของคนดงเดมใหหนมาเคารพนกถอยดเอาหลกศลธรรมมาใชในชวตถงขนาดวา มการปรกษาหารอกบชาวบานผใหญบานแถวนน เพอสรางองคกรพทธทมความเขมแขงในพระพทธศาสนาคอ ไมใหเชอแบบงมงาย แตใหเชอในศล สมาธ ปญญาอยางแทจรง จนเกดเปนหมบานแผนดนธรรมแผนดนทอง ซงปจจบนนกยงคงปฏบตกนอย และมชอเสยงโดงดงไปถงตางประเทศลาว กจะพากนมาปฏบตธรรมรกษาศล ทกวนพระจะมทงเดกผใหญผเฒาผแกทมเวลาวางจะชวนกนมานงขาวหมขาวรกษาศลกน มกจกรรมท าวตรปฏบตธรรม ซงเปนภาพพจนทเหนแลวรสกกรรมฐานมความปตปาโมทยกบทานทไดสรางสงทดมประโยชน ไมใชดานสงคมบานเมองเทานนททานพฒนา สวนของพระเณรกเชนกน ดงเชน เมอทานพบปญหาตางๆ เกยวกบพระเณรคอ ไมมความร ทานกจะสงพระเณรไปศกษาเลาเรยนจนประสบความส าเรจในเรองนน แลวกลบมาพฒนาองคตามความรแนวทางทไปศกษาเลาเรยนมา นอกจากน ยงพบวา ทานใชกรรมฐานทมอยนนสรางคนดวย สรางงานดวย สรางสงคม เศรษฐกจ และทส าคญคอ สรางความเปนปกแผนมนคงใหบงเกดกบพระพทธศาสนาดวยหลกกรรมฐานของทานเอง ๒.๒) รปแบบในการสอนกรรมฐานนน แลวแตส านกทจะแปลงเอาไป เปาหมายส าคญ บางส านกกเครงครดในเรองของหลกสงฆกรรม คณะสงฆเปนส าคญ แตบางส านกกอาจจะไมเหนความส าคญกได อยทเราผทเขาไปรวมปฏบตนนจะเลอกเอาสงทด สงทถกตองตามพระธรรมวนย กจะไมผด แตถากลาวถงรปแบบของวดพชโสภารามนน คอ พระราชปรยตยากรโมเดล จะตองเนนกระบวนการของไตรสกขารอยเปอรเซนต ซงหลกและวธ กรรมฐานของทานกคอเสยสละ เสยสละและเสยสละ

๑๔๔

๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระภกษสามเณรทงทอยและทจะลาสกขา เพราะจะไดรปแบบแนวทางในการด าเนนชวตทางทดงามตามหลกธรรมในทางพระพทธศาสนา จะไดไมตดขดทางเรองของความบกพรองในทางธรรม เมอเขามาแลวกไดหลกการและวธการทถกตอง เมอไปอยทางฆราวาส ทางโลกท าอะไรกจะเจรญรงเรองได เพราะเมอไมมกรรมฐานในธรรมแลว ทางโลกจะท าอะไรกไมประสบความส าเรจเพราะวามนไมมหลกกรรมฐานความเชอมนในสงทท าค าทพดเรองทคด จตมนผดนอกธรรม ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกกเปนการเออเฟอตอพระภกษสงฆดวยกนเอง ในการประพฤตปฏบตธรรมรกษาศล เพราะสงคมโลกในสมยนกม กรรมฐานหลายรปแบบ ไมวาจะเปนทางโทรศพท ทางเฟสบค ทกอยาง เปนสงทสรางกรรมฐานไดอยางรวดเรว ถาเราสามารถน าเอาหลก กรรมฐานมาใชกบตรงนได กจะท าใหพระพทธศาสนกชนคนดทงหลายไดรบความสะดวกสบาย และผปฏบตกจะไดผลประโยชน และเจาส านกกไดผลประโยชนดวยกน ญาตโยมทเคาลงทนรวมมากจะไดผลประโยชนดวยกน ไมใชมาแบบสนกสนาน สวนมากพวกนกจะอยไดไมนาน เพราะตดหลม ผดหลกการของทพระพทธเจาทรงบญญตไวนนเอง ๓. พระครสวรรณวาปพทกษ เจาคณะต าบลหนองผกนาก๓ ไดใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล กรรมฐานคอความเชอในพระพทธศาสนา ไมใชความเชออยางงมงาย แตเปนความเชอตามหลกเหตผลของการกระท า โดยเพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธทเรยกวาไตรสกขา ถอเปนหลกการเพอชวยใหชาวพทธทงหลายไดประพฤตปฏบตในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง ๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน เปนเพยงสงเดยวเทานน ทเปนศนยจตวญญาณของความเปนพทธทสมบรณดวยหลกไตรสกขา ถอเปนหลกทยดเหนยวใหพทธศาสนกชนมความมนคงในพทธธรรม ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว โดยเนนไตรสกขาเปนหลกยดของกรรมฐานทมอยใหมความมนคงแลว พทธศาสนกชนกจะไมหลดออกนอกกรอบหรอแนวทางในทางพระพทธศาสนา จนเกดความงมงายไรสาระ ท าใหเปนความเสยหายตอพระพทธศาสนาอยางปจจบน ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐาน ของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) ทานเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนใน กรรมฐานในพระพทธศาสนา เพราะทานทมเทเสยสละตอหลกการนดวยชวตทงหมดทมอยของทาน ดวยเหตนเอง จงไดใจกนใจบรรดาศษยานศษยทมาเคารพนบถอทาน อยางมนคง อนแสดงใหเหนปฏปทาททานไดปลกลงในใจของลกศษย อนน าไปสความเจรญรงเรองในกาลตอมาอยางรวดเรว ดงเหนไดจาก การททานน าลกศษยทมกรรมฐานแลว มาสการศกษาพระปรยตธรรมกสามารถอบรมบมเพราะจนเกดความเจรญอยางรวดเรว

๓ สมภาษณ พระครสวรรณวาปพทกษ, เจาคณะต าบลหนองผกนาก, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๔๕

คอ มผสามารถสอบและมความกาวหนาในวทยาความรจนถงระดบสงสดของพระปรยตธรรมคอเปรยญธรรม ๙ ประโยค นอกจากนยงมการน ากรรมฐานของลกศษยไปสการประพฤตปฏบตจนสามารถท าใหเกดฌานอภญญาเปนทประจกษเชนการปดตาอานหนงสอ หรอการนงสมาธจนตวแขงเหมอนกบพระพทธรป อนนเปนตวอยา ๒.๒) รปแบบในการสอนกรรมฐานนน แลวแตส านกทจะสามารถน าเอาไปปรบใชเพอใหเกดความเหมาะสมกบสถานการณและเหตการณตามความเปนจรง รปแบบทเดนชดของหลวงพอคอการเสยสละถอวาเปนแบบอยางทบรรดาศษยตางพดไดวา ทานเสยสละจรงๆ แมกระทงพระพอของทานเองทบวชมาภายหลงยงพดวา ไมเคยเหนพระแบบน มแตให อยางนกมร ซงอปนสยนใครๆ กรด คอ ทานไม เปนคนตระหน รปแบบน เองททานใชในการยดเหนยวจตใจของผคนเอาไวกบพระพทธศาสนาได ๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานเปนก าลงหลกทน าพาลกศษยฝาฟนปญหาอปสรรคตางๆ ไดอยางไมหวาดหวนตอภยใดๆ ไมวา จะเปนความขาดแคลนทงทเปนความรวทยาการ หรอ อาชพ ความยากจน เปนตน ทานเปนผน าทไมเคยนงดดาย ไมยอมใหผอนเดอดรอน ทานไดรบยกยองวา เปนพระโบราณแตมความคดล าหนาคนในยคเดยวกน ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกกเปนการเออเฟอตอพระภกษสงฆดวยกนเอง ยงไมพอเพราะทานมปฏปทาในการปลกฝงพระพทธศาสนาใหเปนปกแผนมนคงตอคนไทยแผนดนไทย และทไหนๆ ททานไดมโอกาสไปสมผส จะไดรบความสขทเกดจากความเมตตาธรรมททานไดแผใหเปนอยางยง ดวยเหตน จงอยากใหพระเณรของเราไดนอมน าเอาหลกกรรมฐานและปฏปทาททานมอยเอามาใชประพฤตปฏบตเพอสรางกรรมฐานใหบงเกดขนในโลกเหมอนอยางพทธสาวกสาวกาเคยไดประพฤตปฏบตสบทอดกนมาเปนเวลายาวนานจนถงทกวนน และยากใหมรปแบบนตอไปในอนาคตดวย ๔. พระอธการส ารวม สรภทโท เจาอาวาสวดไกลกงวล๔ ไดใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการแหละเหตผล กรรมฐานถอเปนหวใจส าคญในการปลกสรางความเปนพทธศาสนกชนคนดในทางพระพทธศาสนา เพราะคนทเกดกรรมฐานนเปนสงทหาไดโดยยาก อปมาเหมอน งมเขมในมหาสมทร แตเมอไดพบแลวถอวา กรรมฐานเปนสงทมคณคามากทสดกวาสงใดๆ ในโลก กรรมฐานถอวา เปนหลกการส าคญของทกศาสนากวาได แตวา กรรมฐานตามแนวทางของพทธนน เนนวา ตองมปญญาดวย ไมใชกรรมฐานงมงาย ๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน แตกตางจากกรรมฐานทวไปกวาได เพราะพระพทธศาสนาสอนใหคนเชออยางมเหตผล สอนใหคนมปญญา

๔ สมภาษณ พระอธการส ารวม สรภทโท, เจาอาวาสวดไกลกงวล, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๔๖

๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว ยอมไดรบรปแบบของการด าเนนชวตทบรสทธประเสรฐ ๓ ประการคอ ความบรสทธประเสรญทางกายวาจาดวยศล เรยกวา ศลวสทธ ความบรสทธประเสรฐทางใจดวยสมาธ เรยกวา จตตวสทธ และ ความบรสทธประเสรฐดวยปญญา เรยกวา ปญญาวสทธ ซงความบรสทธหมดจดแตละอยางนน ยอมมหลกการและวธการทท าใหเกดทเปนของเฉพาะตน เชน ท าใหเขาใจเกยวกบศลอยางบรสทธหมดจดไดนน ตองรลกษณะรสปจจปฏฐาน และปทฏฐาน รวมทงคณและโทษ อานสงสของศลดวยเปนตน พบในคมภรวสทธมรรคเปนตน ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) หลวงปสงวาลย เขมโก เปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนในพระพทธศาสนา เพราะทานมกรรมฐานทไมหวนไหวในหนทางแหงมรรคผลนพพาน หรอกลาวอกนยคอ มความเชอในหลกของศลของพระพทธเจา มความเชอมนในสมถกรรมฐานของพระพทธเจา และมความเชอมนในปญญาของพระพทธเจา นอกจากนยงมความเชอมนในศล สมาธ และปญญาของพระอรยสาวกอกดวย รปแบบทพบเหนในปจจบนอนไดแก ชอเสยง เกยรตยศ และกระบวนการวธการในการน ากรรมฐานสาธชนเขาสไตรสกขาตามแนวทางพทธ ๒.๒) รปแบบในการสอนกรรมฐานนน จะวาแตกตางกแตกตางตรงรปแบบภายนอกเทานน สวนภายในนนหาไดมสวนใดบบสลายหรอสญเสยไปแมนอยหนงนดหนงกไมม เพราะกรรมฐานของพระอรยะนนเปนกรรมฐานทผองใสประกอบดวยปญญา เมอเกดแลวจะไมมเทวดาอนทรพรหมยมยกษเปลยนแปลง ๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานเปนก าลงใจตามหลกในโพธปกขยธรรม ๓๗ อนอยในหมวดพละ ๕ มสทธาพละ หมายถงวา บคคลผทจะเกดกรรมฐานในระดบนนนจะตองเปนไปตามกระบวนทางธรรมในโพธปกขยธรรม กลาวคอ ตองมสจรตทางกายวาจาใจ ตองมความส ารวมระวงอนทรยอยเสมอ ตองมสตปฏฐานอยางใดอยางหนง ตองมสตปฏฐานทสมบรณ ตองมโพชฌงคอยางใดอยางหนงเกด ตองมโพชฌงคบรบรณสมบรณ ตองมวชา และวมตต ตามหลกการดงกลาว ยงมหลกฐานกลาวไววา ถาบคคลใดปฏบตจนพบเหนธรรมอยางใดอยางหนงเกดขนอยางชดเจนแลว ธรรมทเหลอกเปนอนนบไดวา มอยในนนเหมอนกน ดงนน กรรมฐานทมก าลงจงเปนสงทยนยนมรรคผลนพพาน ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกกเปนการเออเฟอตอพทธศาสนกชนทกคนทกชนชนทกชาตศาสนาดวย ยงไมพอเพราะการจะบรรยายสาธยายกรรมฐานทหลวงพอไดปลกสรางใหบงเกดมขนในพระพทธศาสนานน มความสอดคลองตรงตามหลกการประกาศพระพทธศาสนาเหมอนครงทพระพทธองคไดทรงสงสาวกสงฆออกไปประกาศศาสนาในครงแรกนน คอ ออกไปประกาศเพอใหประสขแกปวงชน โดยไมหวงผลก าไรใด แมกระทงลาภสกการะทงปวง การท าอยางนไดจงถอวา เขาถงแกนแทของกรรมฐานได

๑๔๗

๕. พระอธการธาดา สมจตโต เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม๕ ไดใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการแหละเหตผล กรรมฐานคอความเชอทเชอมตอกบปญญาทเรยกวาแสงสวางในทางพระพทธศาสนา ไม ใชความเชออยางงมงาย แตเปนความเชอตามหลกเหตผลของการกระท า โดยเพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธทเรยกวาไตรสกขา ถอเปนหลกการเพอชวยใหชาวพทธทงหลายไดประพฤตปฏบตในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง ๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน เปนเรองความงมงายกใช ไมงมงายกใช แลวแตจะมอง แตความจรงแลวกรรมฐานคอ ความผองใสในจตใจของคน ผทจะรไดนนกตอเมอไดสมผสดวยกาย วาจา และใจของตนเองเทานน ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว จะมความเจรญรงเรองเหมอนตวอยงาทพบวา พระพทธเจาและเหลาอรยสาวกทงหลาเดนไปสเปาหมายปลายทางในทางพระพทธศาสนาไดนน เพราะมกรรมฐานนเอง ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) หลวงปสงวาลย เขมโกเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนใน กรรมฐานในพระพทธศาสนา เพราะทานยดสงทดเปนแบบอยางคอ พระพทธเจาและเหลาอรยสาวกนนเองเปนตวอยาง แลวน ามาใชจรงดวยการลงมอประพฤตปฏบตจรง จนไมมความสงสยใดๆ เลย จากนนกน าหลกความจรงทคนพบน มาสรางใหเกดกบคนอนๆ ตอไป อปมาเหมอนการตอไปใหกบผอนทยงมดอย ใหพบแสงสวางดวย ๒.๒) รปแบบในการสอนกรรมฐานนน ในยคปจจบนนนบไดวา เปนการปรบใชใหถกตองตรงตามความเปนจรงมากกวายดสงใดสงหนงเปนหลกเกณฑตายตว ๓) วตถประสงคของกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานมงสอนใหเกดกรรมฐานโดยเรมจากการเรมอบรมบมเพาะตงแตยงเปนเดกเลกๆ จนถงผใหญ ผเฒาผแก พฒนาจนกลายเปนรปแบบคอ หมบานแผนดนธรรมแผนดนทอง ส าหรบทางพระเณรนนเนนดานปรยตปฏบตและปฏเวธ ตามหลกการในทางพระพทธศาสนา ตามแตก าลงของเขา ๓.๒) ขอดของ กรรมฐานกเปนการเออเฟอตอพทธศาสานกชนคนดทงหลาย เพราะทานเปนผน าทางกรรมฐานอยางเหนไดชด คอ ทานสามารถน าเอาหลกการและวธการดงกลาวมาใชใหเกดประโยชนแกคนทกชนชนไดอยางมากมายมหาศาล

๕ สมภาษณ พระอธการธาดา สมจตโต, เจาอาวาสวดทงสามคคธรรม, ๑๙ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๔๘

๖. แมชประคอง มหงษา วดไกลกงวล๖ ไดใหสมภาษณเรองนไววา **************************************************************************๑) หลกการแหละเหตผล กรรมฐานคอสงมหศจรรยทมอย ในทกชาตศาสนากวาได แตพระพทธศาสนาใชในความหมายวา ไมงมงายดวย คอ อยามกรรมฐานแตขาดปญญา ๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน เปนสงทสามารถรบรเมอไดสมผสดวยกายกรรม วจกรรม และมโนกรรมเทานน ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว จะพนจากทกขทงปวงได ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) หลวงปสงวาลย เขมโกเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนใน กรรมฐานในพระพทธศาสนา เพราะทานสอนใหท าตามหลกธรรมทน าออกไปจากทกขปญหาในชวตไดจรง ๒.๒) รปแบบในการสอนกรรมฐานนน ทพบเปนแบบอยางไดคอหลกการและวธการ แตตวกรรมฐานจรงๆ นน หาไดมรปแบบใดๆ เลย ดงนน จงพบวา กรรมฐานมอยรปแบบ ๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานรเขาใจในเปาหมายทแทจรงในทางพระพทธศาสนาสอนใหสละทกข ไมใชยดทกขเอาไว ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานกเปนการเออเฟอตอพทธศาสนกชนคนดทงหลาย ทพบวา ทกขคอสงทตองสละปลอยวาง เมอไดน ามาปฏบตจรงจงรวา ความสขทแทจรงตองสละทกข ๗. แมชสมคด มลจนะมาตร วดไกลกงวล๗ ไดใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล กรรมฐานคอความเชอในพระพทธศาสนา เปนวาสนาของชาวพทธทไดมหลกการและวธการด ๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน เปนหลกทยดเหนยวใหพทธศาสนกชนมความมนคงในพทธธรรม ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว จะสามารถสรางสรรคสงดๆ ใหเกดกบตนเองได มากมายมหาศาล ยากทจะอธบายไดหมดสน ๒) ทศนะตอกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) ทานเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนใน กรรมฐานในพระพทธศาสนา เพราะทานเปนแบบอยางของคนดทสดกวาไดในยคน

๖ สมภาษณ แมชประคอง มหงษา, วดไกลกงวล, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐. ๗ สมภาษณ แมชสมคด มลจนะมาตร, วดไกลกงวล, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๔๙

๒.๒) รปแบบใน กรรมฐานนน สงททานอบรมพร าสอนจนบงเกดขนแกลกศษยหาใชรปแบบไม แตกปฏเสธไมไดวา ไมใช จะวาใชกไมใช จะวาไมใชกไมได เพราะกรรมฐานปรากฏไดทงรปธรรมกม นามธรรมกม ๓) วตถประสงคของกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานเปนตวอยางทด ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานกเปนการเออเฟอตอคนดทมความคดเปนไปในแนวทางเดยวกบทาน กลาวคอ ศาสนาสอนใหคนมความเชอวา ท าดไดด แตทอยเหนอความดทมอยดาดเดอนในศาสนาทงหลายกคอ ความพนทกขตางหาก ๘. แมชส าอางค สงขบรนทร วดทงสามคคธรรม๘ ไดใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการแหละเหตผล กรรมฐานคอความเชอในความดงามในทางพระพทธศาสนา ไมใชความเชออยางงมงาย แตเปนความเชอตามหลกเหตผลของการกระท า โดยเพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธทเรยกวาไตรสกขา ถอเปนหลกการเพอชวยใหชาวพทธทงหลายไดประพฤตปฏบตในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง ๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา ความดทกอยางลวนมาจากกรรมฐานทงสน ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว เราจะกลายเปนคนดโดยทนท ๒) ทศนะตอกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) ทานเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนใน กรรมฐานในพระพทธศาสนา เพราะทานทมเทเสยสละตอเพอท าความด จงกลายเปนบารมเปนแบบอยางทด ๒.๒) รปแบบใน กรรมฐานนน แลวแตส านกทจะสามารถน าเอาไปปรบใชในทางทดยอมมประโยชนตอตนเองและสงคมอยางแนนอน ๓) วตถประสงคของกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะความดทหลวงพอน าพาปฏบตนนเปนความดสากลทสามารถท าไดทกคนทกชนชน ไมเลอกกาลเวลาสถานทเลย ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโกกเปนการเออเฟอตอตนเองและสงคม เพราะกรรมฐานคอหลกการและวธการทสรางคนใหเปนคนด ไมรจกหมดจกสนไป นคอความดอมตะ บคคลใดกตามทเขาถงคณความดอยางลกซง ดงเชนหลวงพอเปนตวอยางแลว ยอมเปนทพงใหกบผอนไดอยางแนนอน

๘ สมภาษณ แมชส าอางค สงขบรนทร, วดทงสามคคธรรม, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๕๐

๙. แมชกนยา อนทรพย วดทงสามคคธรรม๙ ไดใหสมภาษณเรองนไววา **************************************************************************๑) หลกการและเหตผล กรรมฐานคอพระพทธศาสนา ในสายตาของชาวพทธ เพราะพระพทธองคทรงประพฤตปฏบตเปนแบบอยางในการปลกสรางกรรมฐานอยางมนคงทยากจะพบในศาสนาหรอลทธอนๆ ได ๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน เปนชอของหลกค าสอนทงหมดทชาวพทธโดยทวไปรและเขาใจตรงกนวา ความเชอในพระรตนตรยอยางมนคงตลอดชวต ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว โดยเนนไตรสกขาเปนหลกยดของกรรมฐานทมอยใหมความมนคงแลว พทธศาสนกชนกจะไมเกดความงมงายไรสาระ ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) หลวงปสงวาลย เขมโกเปนผทมอดมการณปฏปทาทชดเจนใน กรรมฐานในพระพทธศาสนา เพราะความกรรมฐานทมอยในตวทานนน ไดท าใหทานสามารถสรางสงตางๆ ขนมามากมาย เปนเหตน ามาซงบรวารทงหลายไมมทสดไมมประมาณ ความหลากหลายตางๆ ทพบเหนในรปแบบของทานนนเกดจากความกรรมฐานทมอยในตวทานนนเอง ๒.๒) รปแบบในการสอนกรรมฐานนน มการน าเอาไปปรบใชเพอใหเกดความเหมาะสมกบสถานการณและเหตการณตามความเปนจรง ในสงคมแตละแหง ททานใชในการยดเหนยวจตใจของผคนเอาไวกบพระพทธศาสนาได ๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะถาไมมทานวนนกไมมเรา การทมเราอยในทกวนนไดกเพราะมทานเปนผกอประโยชนนนเอง ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานกเปนการเออเฟอตอผคนทหลากหลายไมวาอยใกลหรอไกล เมอรขาวคณความดของทาน ยอมหลงไหลกนมาเพอนอมรบเอาหลกธรรมค าสอนททานมอบให อปมาเหมอนดงทพระพทธองคตรสรและประกาศศาสนานน เมอผคนรเกยรตศพทของพระองคตางกมาเพอจะเขาเฝาเพอรบฟงพระธรรมเทศนาสมมาปฏบตตามสมควรแกบารมของตนๆ ๑๐. แมชส าเนาว ศรสข วดทงสามคคธรรม๑๐ ไดใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล กรรมฐานคอความเชอมนในหลกธรรมค าสอนของพระพทธเจาในทางพระพทธศาสนา ไม ใชความเชออยางงมงาย แตเปนความเชอตามหลกเหตผลของการกระท า โดยเพราะพระพทธศาสนามหลกปฏบตส าหรบชาวพทธทเรยกวาไตรสกขา ถอเปนหลกการเพอชวยใหชาวพทธทงหลายไดประพฤตปฏบตในการด าเนนชวตของความเปนพทธทถกตอง

๙ สมภาษณ แมชกนยา อนทรพย, วดทงสามคคธรรม, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐. ๑๐ สมภาษณ แมชส าเนาว ศรสข, วดทงสามคคธรรม, ๑๘ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๕๑

๑.๑) ท าใหเราเขาใจไดวา หลกกรรมฐานในพระพทธศาสนานน เปนสงทท าใหเกดกระบวนการทางกรรมฐานอนไดแก หลกการและวธการ ทท าใหเกดความเชอมนในการท าความด ๑.๒) ถาท าตามหลกกรรมฐานในพระพทธศาสนาแลว โดยเนนไตรสกขาเปนหลกยดของกรรมฐานทมอยใหมความมนคงแลว พทธศาสนกชนจะไมถกอกศลธรรมหรอคนพาลหลอกลวงดวย สงตางๆ ดงพบเหนในสงคมปจจบน ๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) หลวงปสงวาลย เขมโกเปนผทมอดมการณปฏปทาทแนวแนตอหลกพทธธรรม โดยนอมน าเอาความรความสามารถทมอยมาพฒนาเพอใหเกดประโยชนตอตนเองและสวนรวมอย างนาประทบใจแกผทไดพบเหนเชนความเสยสละเพอพระพทธศาสนาอยางเตมก าลงความสามารถจนกาลอวสานของชวต ๒.๒) รปแบบในการสอนกรรมฐานนน มความหลากหลายกจรง แตวา กรรมฐานกยงคงเปนกรรมฐานหาไดเปลยนแปลงไปไดไม คอ ไมมใครสามารถเปลยนกรรมฐานทเกดขนมาอยางถกตองแนนอน ๓) วตถประสงคของ กรรมฐาน ของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอใหเกดประโยชนตอพระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะทานเปนผสนบสนนสงเสรมองคกรพทธใหมความเจรญรงเรอง โดยเสยสละสงทเปนอปสรรคของการประพฤตปฏบต นอมน าเอารปแบบแนวทางทด มาปฏบตแทน เชน การลมเลกอบายมข เปนตน ๓.๒) ขอดของการสอนกรรมฐานกเปนการเออเฟอตอพทธศาสนกชนคนดเปนอยางมากมายมหาศาล ทไมสามารถเอามาเปรยบกบสงใดทมคาทสดในสามโลกกวาได เพราะประโยชนในทางพระพทธศาสนานน ม ๓ ระดบคอ ระดบตาเหน ระดบสงคม และระดบสงสดทอยเหนอการคาดเดาหรอพจารณา กลาวคอ พระนพพานเปนสงทตองท าใหแจงดวยกระบวนทางไตรสกขาเทานน นอกจากประโยขน ๓ ประการดงกลาวแลว กหาไดมประโยชนอ นอกในทางพระพทธศาสนา ๑๑. นายจรศกด ช านาญภกด นายอ าเภอสามชก๑๑ ไดใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล สอนใหเรารจกบาปบญคณโทษ รจกการด าเนนชวต โดยมใหเบยดเบยนซงกนและกน เพราะพระพทธศาสนานน เปนศาสนาทประเสรฐ ๑.๑) เมอกรรมฐานนนเกดไดหลายสาเหต โดยเฉพาะกศลทงหลายมทาน ศล และภาวนา ๑.๒) เปนกรรมฐานใหยดเกยวในคณความดคอทาน ศล ภาวนาอยางมนคง

๑๑ สมภาษณ นายจรศกด ช านาญภกด นายอ าเภอสามชก, ๑๗ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๕๒

๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) ทานไดการสอนกรรมฐานใหชาวบาน ลดละเลกอบายมขจนเปนเหตใหหมบานบางหมบาน เปนหมบานแผนดนธรรมแผนดนทอง และสอนใหชาวบานมาท าวตรเยนรวมกนในวนพระ ๒.๒ ไมตายตว เพราะตามทผใหสมภาษณไดเคยอยกบทาน ๆ สอนตงแตเดกๆ มา คอ สอนเดกเรยนใหมาวด รวมกนท าวตร จนเปนเหตใหชาวบานทเขามาเกดกรรมฐาน ในตวทาน จะไมเปลยนกไมไดเพราะรปแบบใน นนเมอเทยบกบพทธกาลนนแตกตางอยางแนนอน แตมสงหนงทไมเปลยนคอ กรรมฐานทเรยกวา อจลกรรมฐาน เปนความเชอมนในพระรตนตรยไมเปลยนแปลง รปแบบนคอตายตว

๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เพอประโยชนแกพทธศาสนกชน ทงในปจจบนและอนาคต ๓.๒) กรรมฐานทมอยในสงคมไทยนน มขอดคอ มความถกตองตรงตามหลกการในทางพระพทธศาสนา นอกจากนยงมความสอดคลองกบหลกธรรมพรหมวหาร ๔ ประการ มาแนะน าพร าสอนชาวบาน และลกศษยทกรปและผทเขามาหาทานดวย กระผมมความกรรมฐานในรปแบบของหลวงพอเปนอยางมาก ตามทกระผมไดมาอยกบทาน โดยเฉพาะแนวค าสอนของทานเปนสงอศจรรยเชงอนสาสนปาฏหารย เพราะท าใหคนเชอและท าตามโดยไมหวนไหว ชาวบานมความกรรมฐาน และสามารถน าเอาไปใช รอยละเกาสบ ทไดน าเอาหลกธรรมทพระเดชพระคณทานเจาคณแนะน าพร าสอน บางทานกสามารถท าสมาธได ๒๔ ชวโมงกม เพราะปฏบตแลวไดผลจรง อยากเสนอวา อยากใหพระนสตทกรป ไดเขามาสมภาษณตามวดตางๆ เพอใหรวา ความคดของพระภกษทเขามาบวชในพระพทธศาสนา ทานมความเหนอยางไรทไดเขามาบวชในครงน ๑๒. นพ.อรรถพล บวเอยม นายแพทยระดบเชยวชาญ โรงพยาบาลสามชก๑๒ ใหสมภาษณวา **************************************************************************๑) หลกการและเหตผล สงคมทกวนน ตองพ งพระสงฆ เพราะถอว า พระสงฆม สวนพฒนาจตใจใหกบพทธศาสนกชนไดอยางดไมวาจะสอนเรองความรปรยต-ปฏบตธรรม พทธศาสนกชนจะใหการยอมรบนบถอมากกวาองคกรอยางอน ๆ ๑.๑) สงคมไดน าเอาความรความกรรมฐานไปใชในชวตประจ าวนของตน ๑.๒) เปน กรรมฐานใหยดเกยวในคณความดทเกดจากการกระท าของตน

๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) ทานไดสรางกรรมฐานดวยการใหความรในดานตางๆ ไมใชหลกธรรมอยางเดยวเทานน แตกรรมฐานกเปนหลกการอยางหนงทชวยใหก าลงใจไปดวย ท าใหเกดก าลงใจในการตอสกบอปสรรคปญหาในการท ากจการงานตางๆ นานาทประสบไดเปนอยางด

๑๒ สมภาษณ นพ.อรรถพล บวเอยม, นายแพทยระดบเชยวชาญ โรงพยาบาลสามชก, ๑๗ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๕๓

๒.๒ ไมตายตว เพราะหลวงพอไดสรางศาสนบคคลดวยการน าลกหลานมาบวชใหก าลงเสรมการศกษาเลาเรยน-การปฏบตธรรมกจะเปนประโยชนท าใหมบคคลากรมคณภาพทงดานความคดความสามารถและการเผยแผทมเหตและผล พระพทธศาสนากมบคคลากรทดมคณภาพ

๓) วตถประสงคของ กรรมฐานตามแนวพระราชปรยตยากร (บญเรอง สารโท) ๓.๑) เพอประโยชนแกพทธศาสนกชน ดวยการท าตนใหเปนตวอยางทด ท าใหด ท าใหเหน ท าใหเปนผตามกจะเกดความเชอมนเกดความเคารพนบถอสง โดยใชตวเราเปนสอใน และกอใหเกดความกรรมฐานทดทสด ๓.๒) กรรมฐานทมอยในสงคมไทยนน มขอดคอ ท าใหเกดรปแบบตางๆ เชน โรงเรยนพระปรยตธรรมกด ศาลาปฏบตธรรมกด เพอใหเกดความสปปายะแกผเรยน ผปฏบต ตลอดถงการปฏบตใหกลมกลนกบธรรมชาต สวนวตถมงคลนนจดท าเพอเปนเครองระลกนกถงคณของพระรตนตรยและเพอสรางขวญก าลงใจแกผเคารพกรรมฐาน นอกจากนยงมรปแบบอนอกเชน สอ ซดกด เวบไซดกด มประโยชนตอพระพทธศาสนา โดยรวมอยางแนนอน ใหผสนใจเขาคนควารบฟงไดอยางงายดาย สะดวกรวดเรว สามารถเลอกบรโภคขาวสารงานคณะสงฆ ไดอยางกวางขวาง ๑๓. นายอธภทร โภควรรณวทย รองนายกเทศมนตรสามชก๑๓ ใหสมภาษณเรองนไววา ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล เชอเรองบญ บาป วาม ท าดไดด ท าชวไดชว ๑.๑) มความเชอมนในหลกธรรมค าสอนทกอยาง และพยายามปฏบตใหดทสดเทาชวต ๑.๒) ท าความดทกอยางตลอดมา ดวยการประพฤตปฏบต ท าวตรสวดมนต เดนจงกรมนงสมาธ แผเมตตา เพราะวา กรรมฐานในหลกค าสอนในทางพระพทธศาสนามากทสด

๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) ทานเหนประโยชนในพระธรรมค าสงสอนของพระพทธเจา ทพระภกษกร และเขาใจกน โดยทวไปของพระภกษสงฆของประเทศไทยทท าตองกนอย ๒.๒) ไมตายตว เพราะสถานทแตละอยาง เชน บางคนกรรมฐานในพระพทธ บางคนกรรมฐานในพระธรรม บางคนกรรมฐานในพระสงฆเปนตน แลวแตจะเลอกปฏบตเอาตามสบายใจ

๓) วตถประสงคของ กรรมฐาน ของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) ดมาก ทงทางบานและวด มความเหมาะสมทสด ควรท าตามอยางยง ๓.๒) กรรมฐานทมอยในสงคมไทยนน มขอดคอ ดเตมรอย สามารถน าเอามาใชทงหมบาน ต าบล อ าเภอ จงหวด และทวไทย ไปถงตางประเทศ ขอเสนอวา ขอใหพวกเราชาวพทธชวยกนรกษาเอาไว ตลอดกาลนานเทาชวต

๑๓ สมภาษณ นายอธภทร โภควรรณวทย, รองนายกเทศมนตรสามชก, ๑๗ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๕๔

๑๔. พนโทหญง ธณตศกร บราคม เลขาเครอขายสภานตบญญตแหงชาต๑๔ วา ***************************************************************************๑) หลกการและเหตผล เชอกฎแหงกรรม เชอวากรรมมจรง ท าดไดด ท าชวไดชว เพราะกรรมทกอยางลวนมเหต ๑.๑) สงทเรยกวา ทกข การปฏบตธรรม เพอใหพนจากกเลสทงหลาย กลาวคอ มรรค ผล และ พระนพพาน ๑.๒) ทานศลภาวนา ท าวตรสวดมนต ฟงธรรมบรรยาย ลวนเกดจากกรรมฐาน

๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๒.๑) คนทเขามาปฏบตธรรมในสถานทน เมอปฏบต กเหนผลความสงบเกดขน น าไปใชในชวต ทรและเขาใจกน โดยทวไปของพระภกษสงฆของประเทศไทยทท าตองกนอย ๒.๒) ไมตายตว แตรปแบบของหลวงพอ ถกตอง เพราะแนวทางของทานสอนใหทกคนเปนคนด เมอมาฝกฝนอบรมจตใจ ๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เปนประโยชนแกพระภกษสงฆทดมคณภาพทงปรยต ปฏบต และปฏเวธ โดยตรง สวนโดยออมนนคอ เพอเปนปฏปทาแนวทางใหพทธศาสนกชนไดด าเนนตาม ๓.๒) กรรมฐานทมอยในสงคมไทยนน มขอดคอ มความกรรมฐาน เชอมนในค าสอนทพระราชปรยตยากร ไดถายทอด แสดงธรรม เมอน ามาปฏบต กเขาใจ ความสงบ จตมสมาธ สามารถแยกรปนาม ทเกดขนได ชาวบาน มความเออเฟอตอกนและกน ชวยเหลอแบงปน ไมเบยดเบยนกน ปลกฝงเยาวชนใหเปนคนด ขอเสนอวา การฝกสมาธตามแนวทางของหลวงพอ เมอน ามาปฏบตธรรม ผลยอมเกดขน กบคนทปฏบตจรง สามารถดบโลภะ โทสะ โมหะ สมาธตองฝกตอเนอง ถงระดบกเลสได เมอมความเพยร ไมยอทอตออปสค กขามพนกเลสจรง

๑๕. นางวนดา ฉตรทนวฒน เจาหนาทกรมการปกครอง๑๕ ไดใหสมภาษณเรองนไววา **************************************************************************๑) หลกการและเหตผล มความเชอวา ท าดไดด ท าชวไดชว สอนใหคนเชอเรองกรรม ผลของกรรม ๑.๑) เมอเกดความกรรมฐานในความดแลวจะตองท าพดคดแตสงทดมประโยชนทนท ๑.๒) ความกรรมฐานในความดงามทงหลาย ตองตงใจท าด พดด และคดด โดยมกรรมฐาน

๒) ทศนะตอการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก

๑๔ สมภาษณ พนโทหญง ธณตศกร บราคม, เลขาเครอขายสภานตบญญตแหงชาต, ๑๗ เมษายน ๒๕๖๐. ๑๕ สมภาษณ นางวนดา ฉตรทนวฒน, เจาหนาทกรมการปกครอง, ๑๗ เมษายน ๒๕๖๐.

๑๕๕

๒.๑) ทานเปนพระสงฆทเปนตนแบบของกรรมฐานกลาวคอ เทาทมอย เทาทเหน หลวงพอเปนนกพฒนา ทงบคคลและวตถ ทานจะมเมตตา ท าใหเปนตวอยาง เปนบคคลทหาไดยาก ทานเปนผเสยสละ ท ากายสตปญญา สงสอนใหความรในการปฏบตธรรม ๒.๒ ไมตายตว เพราะพทธศาสนกชนทกเพศทกวย ตามแต กาลเวลาทเหมาะสม

๓) วตถประสงคของการสอนกรรมฐานของหลวงปสงวาลย เขมโก ๓.๑) เปนประโยชนแกพทธศาสนกชนทกเพศทกวย ทานจะสอนใหท าด ทงกายวาจาใจ ไมเบยดเบยน ชวยเหลอแบงปน เสยสละ อดทน เมอปฏบตตามแลวกจะเกดความสงบสขและรมเยน ๓.๒) กรรมฐานทมอยในสงคมไทยนน มขอดคอ มความกรรมฐานในรปแบบของหลวงพอ เพราะทานท าเปนแบบอยางทด มระเบยบวนย ทกกาลทกเวลา ทานผานมารปแบบ กรรมฐานของทานนน ท าใหเกดความเคารพกรรมฐานอยางมาก เหนไดจากระยะเวลาทผานมา จะมลกศษยทเดนทางมาจากหลายหมบาน หลายจงหวด ทแวะเวยนกลบมาหาหลวงพอ มาปฏบต หรอมาเคารพกราบไหว ฟงธรรมค าสอนอยเปนประจ า และมจ านวนมาก

๑๕๖

ประวตผวจย

ชอ : พระครสวรรณวจตร (สมจตต สมจตโต/คมสมบต)

วน เดอน ป : วนพธท ๓๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๙๑ สถานทเกด : ๑๑ หม ๔ บานหนองแขยง ต าบลหนองหญาไซ อ าเภอหนองหญาไซ จงหวดสพรรณบร ประวตการศกษา : พ.ศ. ๒๕๐๑ จบประถมศกษาปท ๔ จากโรงเรยนวดดอนส าโรง อ าเภอหนองหญาไซ จงหวดสพรรณบร พ.ศ.๒๕๑๕ สอบไดนกธรรมชนเอก ส านกเรยนวดลาวทอง อ าเภอเมอง สพรรณบร จงหวดสพรรณบร

พ.ศ.๒๕๑๙ สอบไดเปรยญธรรม ๔ ประโยค ส านกเรยนวดสวรรณภม อ าเภอเมองสพรรณบร จงหวดสพรรณบร พ.ศ.๒๕๔๓ สอบไดอภธรรมบณฑต อภธรรมโชตกะวทยาลย มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ประวตการท างาน : พ.ศ. ๒๕๓๑ เจาอาวาสวดสามชก พ.ศ.๒๕๓๓ พระนกเผยแผพระพทธศาสนาจงหวดสพรรณบร พ.ศ.๒๕๓๕ พระธรรมทตประจ าจงหวดสพรรณบร พ.ศ.๒๕๔๒ หวหนาหนวยวทยบรการ อภธรรมโชตกะวทยาลยมหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย สาขาวดสามชก พ.ศ. ๒๕๕๒ พระบณฑตเผยแผพระพทธศาสนา ส านกงานพระพทธศาสนา แหงชาต พ.ศ. ๒๕๕๔ อาจารยสอนพเศษ วชาพระอภธรรมปฎก หนวยวทยบรการ วดปาเลไลยกวรวหาร จงหวดสพรรณบร อยปจจบน : วดสามชก ต าบลสามชก อ าเภอสามชก จงหวดสพรรณบร ๗๒๑๓๐ โทรศพท : ๐๘๙ ๐๐๐ ๘๔๖๒