aplikativna kriminologija skripta fkkss 2012 - copy

Priredio:

Muhamed Budimlić

2010.

PRIMJENJENA KRIMINOLOGIJA (SKRIPTA)

2010.

Sadrţaj

1. Aplikativna kriminologija

1.1. Uvodna razmatranja

1.2. Predmet izučavanja kriminologije

1.3. Primijenjena kriminologija

1.4. Neki kriminološki pristupi i njihove primjene

1.5. Primijenjena kriminologija – okvir za praksu

1.6. Zaključak

2. Primjenjena istraţivanja i strategija suprotstavljanja kriminalitetu

2.1. Prevencija kriminalnog ponašanja i rezultati kriminoloških istraţivanja

2.1.1. Kriminalitet- faktor nesigurnosti

2.1.2. Politika suzbijanja/suprotstavljanja kriminaliteta- sadržaj i značaj

2.1.3. Kriminološka istraživanja- uslov za prevenciju kriminaliteta

2.2. Zaključak

3. Provedba zakona u savremenom društvu

4. Subjekti socijalne kontrole

5. Ţrtve, kriminologija i suprotstavljanje kriminalitetu

5.1. Ţrtve i kriminalni fenomen

5.2. Viktimizacija i mjerenje kriminaliteta

5.3. Viktimizacijske teorije

6. Analiza kriminaliteta i kriminologija

6.1. Studije samoprijavljivanja

6.1.1. ISRD2 (BiH)

6.2. Studije o strahu od kriminaliteta

6.3. Studije o viktimizacijskim iskustvima

7. Literatura

2010.

1. Aplikativna kriminologija

Aplikativna ili primjenjena kriminologija smatra se oblašću koja u najuţem smislu

predstavlja kriminologiju u primjenjoj formi. Smatra se da ova grana kriminologije

treba traţiti odgovore na najmanje tri ključna pitanja (Stout at al, 2008.), i to:

1. Koje aktivnosti treba poduzeti prema učiniocu?

2. Šta treba učiniti u odnosu na kriminalni dogaĎaj?

3. Koje mjere treba poduzeti u ime ţrtve krivičnog djela?

U ovom uvodnom poglavlju1 upravo ćemo se baviti ovim pitanjima. Opšte je

prihvaćeno stanovište da se kriminologija kroz historiju razvila u posebnu

disciplinu, pa iako se moţe reći da su glavni pravci i teorije unutar kriminologije

uspostavljeni, izazovi za istraţivanje primjene ovih teorija se svakodnevno

uvećavaju. Upravo se od područja primjenjene kriminologije očekuje da, na

temelju kritičkog razmatranja, doprinese isticanju značaja svih dimenzija

sveukupnih kriminoloških spoznaja za svakodnevnu praksu i politiku

suprotstavljanja kriminalitetu, odnosno doprinese sigurnijem ţivotu zajednice. Na

ovakav pristup skretali su paţnju brojni kriminolozi, a meĎu njima i Cohen

(1981:220) koji tvrdi da razvoj teorija društvenih nauka treba zauzimati prostor ne

samo na nivou pojedinaca već prvnestveno u specifičnim institucionalnim

oblastima. Te oblasti stvorene se u skladu sa njihovim okruţenjem: način kako su

akademske institucije organizovane, kako su podijeljene discipline, kako se

razvijaju rasprave, kako se pokreću istraţivanja i kako se rezultati i nalazi

objavljuju i koriste. U kriminologiji je razumijevanje ovih oblasti naročito vaţno za

pozicioniranje znanja ne samo, ili ne prvenstveno, u „čistom― akademskom

svijetu, već u njihegovoj primjeni kroz aparat zvanične kontrole kriminaliteta. Na

samom početku iznosena je i teza McLaughlina i Munciea (2006), prema kojoj je

kriminologija osporavani, kontradiktorni i interdisciplinarni diskurs kojeg

1 Prvo dio ovoga rada nastao je na temelju poglavlja Primjenjena kriminologija, autora Canton, R.,

Yates, J., u djelu pod istovjetnim naslovom, 2008.

2010.

karakterišu stalni upadi, meĎusobni utjecaji, prevodi, devijacije i prestupi.

Suprotstavljene teoretske perspektive se susreću i nekada razgovaraju,

meĎusobno se slušaju i razumiju, dok se nekada čini da ne dijele nikakav

zajednički diskurs. Stoga ne postoji jedna zajednička, jedinstvena definicija

―kriminologije‖…već mnoštvo bučnih, polemičnih kriminoloških perspektiva.

(McLaughlin and Muncie, 2006: xiii)

1.1. Uvodna razmatranja

Tokom proteklih deset godina došlo je do porasta broja predmeta iz oblasti

kriminologije koji se predaju na unverzitetima te broja studenata koji pohaĎaju

ovu nastavu, od kojih mnogi očekuju zaposlenje u zajednici i sektoru krivičnog

pravosuĎa. Ovaj porast broja studenata je povezan sa percepcijom da će

studiranje kriminologije povećati šanse studenata za zaposlenje, ali istovremeno i

poboljšati funkcioniranje krivičnog pravosudnog sistema i povećati njegovu

efikasnost. Postoji, dakle, dojam da će izučavanje kriminologije na akademskom

nivou biti (ili bi trebalo biti) primjenjivo na terenu – na ono što se naziva

―problemima iz stvarnog ţivota‖ u domenu kriminala i krivičnog pravosuĎa – a to

je oblik primijenjene kriminologije. Razvoj kriminologije koja se izučava u okviru

institucionalnog područja akademije takoĎer se podudario sa rastućim brojem

istraţivanja u oblasti kriminologije koje sponzorira vlada. Dok to sa jedne strane

odraţava vaţnost kriminala i efikasne kontrole kriminala u političkoj debati,

takoĎer odraţava i širu ambiciju da se ―dokazi‖ kriminoloških istraţivanja –

naročito oni koji se odnose na stvari koje funkcioniraju ili ne funkcioniraju –

koriste kao smjernice za politiku i praksu. Ova vladina opredijeljenost ka

istraţivanju krivične pravde i procjeni njene efikasnosti takoĎer je bila značajan

faktor u obezbjeĎivanju više novca za finansiranje kriminoloških istraţivanja.

IzmeĎu 1998. i 2001. godine, Tombs i Whyte (2004) su zabiljeţili porast od 500

procenata za finansiranje istraţivanja od strane Ministarstva unutrašnjih poslova

(Home Office, UK), od čega je veliki dio bio namijenjen za naručivanje

kriminoloških istraţivanja. Ovo je značajna investicija i pokazuje interes vlade za

2010.

razvoj i unapreĎenje znanja u oblasti kriminologije. MeĎutim, kao što ćemo

naglasiti, kriminološko znanje i njegovo nastajanje nisu bez vrijednosti; niti je

stepen do kojeg su kriminološka saznanja svrsishodno upotrijebljena i kasnije

primijenjena. Različite kriminološke teorije proističu iz različitih konteksta, oblikuju

ih različite snage te stoga imaju veoma različite implikacije u primjeni. Kao što će

ovo poglavlje, kao i cijela ova publikacija, pokazati, ovo nije tako otvoren i

direktan proces kao što se čini. Postignuti su značajni uspjesi, vezano na primjer

za policijsku djelatnost i maloljetničko pravosuĎe, a koji daju veoma smjele

tvrdnje vezano za to u kolikoj mjeri se kriminološka istraţivanja i ―dokazi‖ koriste

u utvrĎivanju pravca politike i prakse. MeĎutim, mnogi kategorično osporavaju

mjeru u kojoj se kriminološko istraţivnje koristi u svrhu informisanja, umjesto

ozakonjivanja politike, pozivajući da se preispita način na koji se kriminologija

koristi ili ―primjenjuje‖ (vidi Hine, 2008.).

Cilj ovog uvodnog poglavlja je da postavi ton kojim će se doprinijeti istraţivanje

navedenih pitanja. Na taj način se kritički preispituju snage koje oblikuju

kriminološka shvatanja i saznanja, te se razmatra pitanje u kojoj mjeri ova

saznanja jesu ili mogu biti korištena kao smjernice za utvrĎivanje politika i prakse

u oblasti krivičnog pravosuĎa. Utvrdili smo tri ključna pitanja kojima primijenjena

kriminologija treba da se bavi – šta učiniti u vezi sa prestupnicima? šta učiniti u

vezi sa kriminalom? šta učiniti u ime ţrtava kriminala? – te prikazali na koji način

sva poglavlja ovog izdanja doprinose rješavanju ovih izazova. Uvodno poglavlje

će pokazati da su ova naočigled jednostavna pitanja mnogo sloţenija nego što

se čine na prvi pogled, te da svi eventualni odgovori na njih podrazumijevaju

političke ocjene kao i debate o efikasnosti – odnosno onome što se smatra

dokazom efikasnosti. U ovoj fazi, dovoljno je napomenuti da ukoliko kriminologija

ne rasvijetli ova pitanja, neće biti jednostavno utvrditi kako ona treba biti

primijenjena ili na šta.

Pitanja koja se takoĎer trebaju dovesti u ravan naučno zasnovane rasprave, i

svakako se trebaju odnositi na oodgovore kako se kriminologija primjenjuje na

2010.

razumijevanje zločina i kriminalizaciju, na odgovore na zločine i prestupnike, na

kaznenu politiku, na potrebe i prava ţrtava te razumijevanje zašto su odreĎene

zamisli i koncepti krivične pravde dobili prioritet u odnosu na ostale. Ova pitanja

shodno tome trebaju dati pregled kriminologije pokazujući u kolikoj je mjeri ona

svrsishodno primijenjena u odgovarajućim oblastima ―na terenu‖, ali takoĎer

trebaju dati doprinos debatama o krivičnom pravosuĎu – kritički istraţujući odnos

izmeĎu kriminologije te dešavanja u oblasti politike i prakse. Prilikom odgovora

na ova pitanja nije niţno postići isti pristup. Naime, na mnogo načina je moguće

odrţati teoretsku različitost kriminologije te osporavanu prirodu kriminološkog

diskursa. Ono što je zajedničko jeste činjenica da se svi pristupi kritički osvrću na

pitanje na koji način i u kojoj mjeri je kriminologija svrsishodno primijenjena na

pojedine elemente oblasti kojima se bavi. Garland je definirao kriminologiju kao

―specifičan ţanr diskursa i istraţivanja o zločinu – ţanr koji se razvio u modernom

periodu i koji se razlikuje od drugih načina razgovaranja i promišljanja o

krivičnom ponašanju‖ (Garland, 2002: 7). On tvrdi da ova posebnost počiva na

tvrdnjama kriminologije da je empirijski utemeljena i naučna, dok joj usmjerenost

na predmet zločina daje poseban disciplinarni identitet. Drugi osporavaju tvrdnju

da kriminologija predstavlja zasebnu disciplinu (Walklate, 2005). Kako navodi

Lea, kriminologija nije disciplina već je definiše njen predmet izučavanja –

kriminal, krivični zakon i odnos izmeĎu ovo dvoje – i u nastavku ćemo se osvrnuti

upravo na taj predmet istraţivanja.

1.2. Predmet izučavanja kriminologije

Prema Sutherlandu i Cresseyu (1955:3), kriminologija je korpus znanja koja se

odnose na kriminal kao društvenu pojavu. Ona obuhvata procese donošenja

zakona, kršenja zakona, te reakcija na kršenje zakona… Cilj kriminologije je

stvaranje skupa općih i potvrĎenih principa i drugih vrsta znanja vezano za ovaj

proces zakona, kriminala i njegovog tretmana.

2010.

Dok njen disciplinarni status moţe biti osporavan, kriminologija uključuje kritičnu i

sistematsku analizu zločina i kriminalaca, njihovih ţrtava, institucija i praksi

krivične pravde i kaţnjavanja, upravljanje, tretman, te u krajnjoj liniji smanjenje

kriminala. Ova definicija predmeta kriminološkog istraţivanja je ambiciozna, jer

se njome kriminologija obavezuje na istraţivanje i tumačenja u oblastima koje

konvencionalno istraţuju psihologija, sociologija i filozofija, te pravo, politika i

ekonomija. Doista, dok s jedne strane odraţava ―dogovorenu‖ prirodu

kriminologije, ovo teoretsko izobilje je istovremeno i dio njene intelektualne

privlačnosti te izvor najozbiljnijih nesuglasica i kasnijih ―podijela‖ izmeĎu

suprotstavljenih kriminoloških perspektiva (Ericson i Carriere, 1994).

Zdrav razum sugeriše da kriminal mora biti predmet kojim se bavi kriminologija.

Ipak, definicija kriminala te shodno tome i granice kriminologije su, opće je

poznato, problematične. Prihvaćena, ali minimalna, definicija kriminala navodi da

je kriminal ponašanje utvrĎeno zakonom i podlijeţe izricanju kazne. MeĎutim,

ova definicija ima svoja ograničenja: kako, na primjer, neki ―čin‖ biva

transformisan u ―krivično djelo‖, i zašto su neka djela definisana kao krivična dok

druga nisu? Kao što Christie navodi, ―Djela nisu, ona postaju. Tako je i sa

zločinom. Zločin ne postoji. Zločin se stvara. Prvo postoje djela. Potom slijedi

dugi proces davanja značenja tim djelima‖ (1998: 121).

Postoji li nešto što je zajedničko svim zločinima? Durkheimianov pristup (1964)

sugeriše da krivični zakon izraţava konsenzus o tome šta je ispravno i pogrešno,

koje vrste ponašanja bi trebale biti regulisane zakonom i kaţnjavane. KraĎa, na

primjer, predstavlja krivično djelo zato što je općeprihvaćena kao moralno

pogrešan čin. MeĎutim, perspektiva koja kritičnije sagledava ovo pitanje

posmatra kriminal kao nešto što usko definišu vlade koje zastupaju interese

moćnih grupa u društvu, a ne kao odraz konsenzusa. Na primjer, marksistička

perspektiva istraţuje kako proces kriminalizacije moţe biti iskorišten kao

instrument ekonomske moći koji sluţi interesima moćnika (Sheptycki, 2006). To

2010.

je ilustrirano veoma rječito u jednom anonimnom protestu zbog oduzimanja

zemljišta:

Zakon zatvori muškarca ili ženu;

Koji je ukrao gusku sa zajedničkog pašnjaka;

Ali ostavi na slobodi većeg prestupnika Koji je ukrao pašnjak od guske.

Stoga, moţe se tvrditi da percepcija krivičnog zakona kao formalno regulisanog

konsenzusa o vrijednostima koje povezuju društvo zanemaruje ove značajne

dimenzije moći. Ako se ne uzmu u obzir ove dimenzije moći nemoguće je shvatiti

kako odreĎena djela postaju kriminalizirana dok sa drugim to nije slučaj. To

veoma jasno postavlja pitanja za kriminologiju: ako je kriminologija ograničena na

proučavanje djela koja drţava definiše kao krivična, ona očigledno rizikuje da

područje njenog istraţivanja bude ograničeno i svedeno na pitanja koja definiše i

oblikuje drţava. Mnogi kriminolozi, stoga, insistiraju da imaju pravo i

odgovornost da istraţuju druge oblike štetnog ponašanja – na primjer,

nepravde koje drţave čine prema svojim građanima, ili štete koje uzrokuju

moćne korporacije, čiji postupci moţda ne ulaze u okvir kriminaliteta onako

kako ga je definisala vlada, ali su bez obzira na to društveno štetni

(Schwendinger i Schwendinger, 1975).

Pravni parametri zločina ne bi trebali biti prihvaćeni zdravo za gotovo: samo

osiromašena i nekritički orijentirana kriminologija sama sebi, prema definiciji,

brani istraţivanje o porijeklu zakona, o tome tko odlučuje koja će ponašanja biti

regulisana zakonom i sa kakvim posljedicama. Neki su, dakle, bili u iskušenju da

zatraţe da se pomjeri teţište sa zločina kao predmeta istraţivanja i da se

umjesto toga stavi na štetu (Hillyard i Tombs, 2005). Prema ovoj perspektivi,

krivična djela bi trebala biti razmatrana u mnogo širem kontekstu mnogih štetnih

posljedica koje prijete i narušavaju ţivote ljudi, uključujući zagaĎenje zraka, vode

ili hrane, siromaštvo, eksploataciju i zloupotrebu od strane moćnih industrijskih i

komercijalnih interesa, zdravlje i sigurnost u radu, stres i socijalnu izolaciju. Neke

2010.

ovih posljedica su, tehnički gledano, zasigurno krivične, barem u odreĎenim

okolnostima, ali to nisu posljedice koje vlade obično imaju na umu kada

raspravljaju o ―pitanjima kriminala‖, i mnoge od ovih štetnih posljedica se uopće

ne smatraju ―krivičnim‖. TakoĎer, ovo nisu oblici kriminala i socijalnih povreda na

koje se kriminološka istraţivanja rutinski primjenjuju. Kriminalitet ima

nerazmjerno snaţan efekat na ugroţene i siromašne zajednice, koje su takoĎer

izloţene najvećem riziku od drugih socijalnih povreda i kriminaliteta od strane

moćnika. TakoĎer, kriminalitet je u velikoj mjeri i meĎuklasan – odnosno počinioci

su pripadnici ovih marginaliziranih zajednica, i to jedni protiv drugih (Young,

1986). Insistirati na tezi da kriminalitet moćnika i procesi kriminalizacije

nepravedno utiču na ugroţene zajednice ne znači poricanje štetnih posljedica

kriminaliteta u konvencionalnom značenju. Kriminolozi imaju etičku duţnost da

razmatraju ova pitanja, naročito ako nas interesuje primjena ovih znanja te na

koji način saznanja u oblasti kriminologije mogu biti podrška i posluţiti ovim

zajednicama.

U prilog iznesenom, iznosi se osvrt pod naslovom Zakon kao ugnjetavanje,

zakon kao osloboĎenje. Krivični zakon poziva državu da zaštiti ljude koji su

nemoćni protiv grabežljivosti onih koji ih žele eksploatisati i zloupotebljavati, te da

izvede počinioce pred lice pravde kada se počine krivična djela. Zbog toga

predstavlja instrument oslobođenja. Krivični zakon predstavlja interese onih koji

imaju moć da nametnu svoje sklonosti ostatku društva, i u nekim jurisdikcijama i

u gotovo svim društvima nekada nanose nepravdu. Zbog toga predstavlja

instrument ugnjetavanja.

2010.

1.3. Primijenjena kriminologija

Ovim poglavljem potvrĎuju se mogućnosti i vrijednosti primijenjene kriminologije

– one kriminologije koja samosvjesno i namjerno istraţuje saznanja kriminologije

zbog njihovog značaja i primjene na politike i praksu. Neki teoretičari dovode

primijenjenu kriminologiju u vezu sa ―razrjeĎivanjem‖ kriminološke teorije i

procesom u okviru kojeg je došlo do depolitiziranja kriminologije. Drugim riječima,

oni smatraju da je primijenjena kriminologija prvenstveno usmjerena na

poboljšanje usluga koje pruţa krvični pravosudni sistem, odvojeno od

razmatranja širih strukturalnih pitanja i teorija koje se bave ovim pitanjima. U ovoj

perspektivi primijenjena kriminologija se tumači kao isključivo ―tehnička‖ (Cohen,

1985), usmjerena prvenstveno na efikasno funkcionisanje sistema krivičnog

pravosuĎa, sistema čije su mete prestupi siromašnih i nemoćnih, a naročito

adolescenata iz socijalno ugroţene radne klase (Taylor, Walton i Young, 1973).

MeĎutim, odje se tvrdi da primijenjena kriminologija treba da ide mnogo dalje od

toga. Primijenjena kriminologija treba da ima kritičku perspektivu, te da oštro i

analitički preispituje procese kriminalizacije, izvršenja krivičnih djela i krivični

pravosudni sistem. Obzirom da je kriminalitet veoma ispolitizirano pitanje,

primijenjena kriminologija bi trebala pokušati da razotkrije odnos izmeĎu vladinih

programa i proizvodnje znanja. Odnosno, na koji način vlada definira kriminal,

oblikuje kriminološke programe i utiče na način primjene kriminologije.

Primijenjena kriminologija ima etičku duţnost da to učini; u protivnom rizikuje da

bude potpuno prisvojena od strane drţave, pri čemu bi njen intelektualni integritet

i analitička efikasnost bili drastično ograničeni. S tim u vezi, osvrćući se na

Christijevu tvrdnju vezano za ulogu kriminologije, primijenjena kriminologija ne bi

trebala imati za cilj rješavanje problema u ime drţave, već bi se trebala

usredsrediti i na stvaranje problema (Christie, 1971, citirano u Bottomley, 1979).

Primijenjena kriminologija treba dati doprinos ne samo kada se radi o

neometanom funkcioniranju krivičnog pravosuĎa, već treba postavljati i pitanja o

tome u kojem se pravcu razvijaju politike u kontekstu šire socio-strukturalne

kritike. Stoga ―ciljevi i metodologije primijenjenog rada‖ trebaju biti razmatrani u

2010.

vezi sa ―aktuelnim ekonomskim, političkim i socijalnim konfliktima‖ (Sim et al.,

1987: 5). U tom kontekstu, svaki pokušaj da se razumije šta se podrazumijeva

pod primijenjenom kriminologijom zahtijeva da se uzme u obzir kontekst iz kojeg

nastaju kriminološke teorije, te moć drţave i njena veza sa stvaranjem

kriminoloških znanja.

Kao što tvdi Hudson, osim što teţi da shvati socijalnu kontrolu, kriminologija ―je i

sama dio mehanizma socijalne kontrole u modernim društvima‖ (Hudson, 1997:

452). Primijenjena kriminologija shodno tome zahtijeva element samo-analize –

na primjer zašto se kriminologija primarno fokusira na siromašne i nemoćne

umjesto na postupke moćnih – ili riječima Hagana (1994) na zločine ―ulice‖

umjesto zločina ―apartmana‖? Zašto baš ove grupe postaju paradigmatska meta

na koju se kriminologija primjenjuje, dok to nije slučaj sa drugim grupama? Takav

fokus sasvim jasno osigurava da se kriminologija usredsreĎuje na odreĎene vrste

problema umjesto na neke druge, stvarajući saznanja o odreĎenim vrstama

aktivnosti dok se druge zanemaruju. Tombs i Williams detaljno razmatraju ovo

pitanje u njihovom poglavlju u ovom izdanju, ilustrujući da iako kriminal počinjen

od strane moćnih poslovnih intesa košta mnogo više od uličnog kriminala, mnogo

su manje šanse da ta vrsta kriminaliteta bude predmetom istraţivanja.

Iako je kriminologija očito podloţna zloupotrebi kako bi se ―ozakonila‖ politika i

praksa, posebno obzirom na činjenicu da je kriminalitet tako nestabilno političko

područje, mi smatramo da je primijenjena kriminologija vrijedna studiranja zbog

mnogih razloga. Naime, sve dok bude sačuvala svoju kritičku i analitičku

perspektivu, primijenjena kriminologija moţe dati vaţan doprinos u izradi politika i

unapreĎenju prakse, osvjetljujući tri osnovna pitanja koja su već definisana – šta

činiti u vezi sa prestupnicima? šta činiti u vezi sa kriminalitetom? šta činiti za (u

ime) ţrtava kriminaliteta? Primijenjena kriminologija nam pokazuje da nijedno od

ovih pitanja nije tako jednostavno kako se čini, jer skrivaju cijeli niz dubljih pitanja

i tema. Kako moţemo razumjeti procese prema kojima neki počinioci krivičnih

djela (a neki ne) bivaju proglašeni prestupnicima? Koje vrste intervencije su

2010.

pravedne i efikasne? Šta je sa ―potencijalnim‖ prestupnicima? Koliko smo dobri u

prepoznavanju takvih? I koje su posljedice otkrivanja ―potencijalnih‖ prestupnika i

etički aspekti intervenisanja (moţda prinudnog) – ne na osnovu onoga što su

učinili već prejudicirajući ono što mislimo da bi mogli uraditi? Doista, koja bi se

sve pitanja pojavila ako bismo razmotrili ovu vrstu preventivne intervencije sa

prestupnicima u poduzetništvu, a ne sa maloljetničkim delinkventima? Obzirom

da je tako malo krivičnih djela koja rezultiraju presudom, moţe li krivični

pravosudni sistem uticati na stopu kriminaliteta? Ako ne moţe, šta moţe? Ko će

biti tretiran kao ţrtva? Mnogi od ovih problema su pitanja kojima se potrebno

detaljnije pozabaviti.

Drugi značajan aspekt primijenjene kriminologije je njezino shvaćanje da ova tri

široka pitanja ne mogu biti spojena u jedno. Ova prilično očigledna tvrdnja ipak

mora biti naglašena, zato što veoma često kaznena politika ta pitanja tretira kao

jedno – a odgovor na to pitanje je kazna. Kaznena politika, barem u proteklih

dvadeset godina, je insistirala da primjerena kazna – bez obzira da li je

opravdana u smislu sprečavanja, preventive ili onesposobljavanja – je prikladan

način ophoĎenja sa prestupnicima, zamjenjujući teţnje za rehabilitacijom koje su

karakterizirale ranije godine dvadesetog stoljeća (Garland, 2001). Ponovo,

spajajući prva dva pitanja, politika je obično reagovala na zabrinutosti vezano za

prevladavajuću ozbiljnost pojedinih oblika ponašanja kaţnjavajući ih kroz krivični

zakon. Ali ipak se moţe tvrditi da ovo počiva na pretjeranoj vjeri u efikasnost

preventive i edukativnu snagu krivičnog zakona. Smatra se takoĎer da je kazna

jedinstveno iskupljenje za iskustva ţrtava. Mogućnost da su ţrtvama moţda

potrebni drugi izvori restitucije, podrške ili konačnog pomirenja je često bila

politički marginalizirana upravo pod ovim izgovorom. Uvjerljiva metafora o

nepristrasnosti pravde – u kojoj se prava i potrebe ţrtava odmjeravaju u odnosu

na prava i potrebe prestupnika – ohrabruje vjerovanje da se ravnoteţa moţe

napraviti samo kada je kazna ozbiljna. MeĎutim istraţivanja pokazuju da je

situacija mnogo sloţenija od toga. Ţrtve na različite načine reaguju na nevolje

koje im donose zločini počinjeni protiv njih. Jednostavno govoreći to će ovisiti o

2010.

ţrtvi i zločinu. Sa sigurnošću se moţe pretpostaviti da ţrtve ţele da se prekršaji

počinjeni protiv njih shvate ozbiljno, ali to ni u kojem slučaju ne znači da se ta

ozbiljnost pokazuje samo (ili najbolje) kroz kaznu – a u svakom slučaju nikako

kroz samu kaznu. Osim toga, povezivanje pitanja potreba ţrtava sa

kaţnjavanjem prestupnika ostavlja na cjedilu mnoge (većinu) ţrtava čiji

prestupnici nisu uhvaćeni ili kaţnjeni.

Prva stvar, dakle, jeste da nerazdvajanje ova tri pitanja rezultira slabom

kontrolom kriminaliteta i pristupom viktimizaciji koji će većinu ţrtava ostaviti bez

podrške i nezadovoljnima. TakoĎer treba napomenuti da su sva ova pitanja

normativna, i nisu ―bez vrijednosti‖ već zahtijevaju političku i etičku ocjenu. Ranije

smo vidjeli da izbor definicije kriminaliteta i utvrĎivanje opsega kriminologije

neizostavno podrazumijeva političke i etičke izbore – naprimjer da li analizirati

kriminalitet (pa čak i koju vrstu kriminaliteta) ili socijalnu nepravdu. Slično tome,

navedena tri pitanja postavljaju ne samo empirijske i konceptualne izazove, već i

etičke probleme. MeĎutim, kao što Matza tvrdi, ―korektivna perspektiva‖

kriminologije – davanje prioriteta osudi i nepriznavanju – povećava mogućnost

―gubljenja ove pojave – njenog reduciranja na nešto što nije.‖ (Matza, 1969: 17)

Drugim riječima, potreba da se kriminal suzbije ometa pravilno i potpuno

razumijevanje. I ova perspektiva barem djelomično objašnjava zašto kriminološka

tradicija u velikoj mjeri tretira prestupnike kao objekte a ne subjekte, analizirajući

povode a ne razloge koji se obično traţe kada se pokušava shvatiti takvo

ponašanje. U kriminologiji postoje i etnografske tradicije (Hobbs, 2007) koje

pokušavaju otkriti šta činjenje kriminala znači njegovim počiniocima, šta oni misle

i zaključuju o vlastitom ponašanju, slušajući njihove ―glasove‖. Iako su ove

perspektive bile marginalne u kriminologiji, dale su značajan doprinos

razumijevanju kriminala i kriminaliteta (Yates, 2004). MeĎutim, ove perspektive

takoĎer donose i rizik romantiziranja kriminala – još jedan nedostatak na koji

upozorava Matza (1969). Matza predlaţe opseţnu analizu koja će ozbiljno uzeti

u obzir mišljenje i tumačenje prestupnika vezano za njihovo vlastito ponašanje,

bez urota ili romantiziranja.

2010.

Ako ţelimo znati zašto se ljudi ponašaju na odreĎeni način, pitamo ih i oni će

ponuditi razloge i značenja u njihovom prikazu – a ne uzroke. Kriminologija

obično nije zauzimala ovakav pristup prema prestupnicima, čime je gubila

potencijalno bogat izvor za razumijevanje ove problematike. Moţda je to tako

zato što smo neskloni da ―razumijemo‖, kada nam je sa psihološkog i političkog

stanovišta mnogo jednostavnije da takvo ponašanje osuĎujemo.

Očigledno je da Matzina razmatranja imaju veoma značajne implikacije za

primijenjenu kriminologiju. Ako u svome entuzijastičnom nastojanju da negiraju

vrijeme kriminolozi odustanu od kritičke perspektive, primjenjujući vlastito

shvatanje na stvarne probleme kriminaliteta, krivične pravde i viktimizacije, izlaţu

se riziku nerazumijevanja, irelevantnosti, te čak i pogoršavanja problema koje

pokušavaju riješiti.

1.4. Neki kriminološki pristupi i njihove primjene

Postoji širok spektar kriminoloških teorija, koje nude suprotstavljene perspektive

o kriminalitetu te stoga imaju veoma različite implikacije kada se primjenjuju na

zajednicu i praksu u krivičnom pravosudnom sistemu. Kako bismo to ilustrovali,

sada ćemo analizirati odreĎene teorije i istraţiti pitanja koja se pojavljuju prilikom

njihove primjene. ―Projekat Lombrosian‖ (Garland, 2002) pokušao je utvrditi šta je

to kod kriminalaca što ih čini drugačijim od ostalih, kroz primjenu pozitivističke

metodologije i korištenje sredstava prirodnih nauka kako bi identifikovali „L‟Uomo

Delinquente‟— ―čovjeka kriminalca‖. MeĎutim teţnja da se značajno smanji

kriminalitet sticanjem znanja o njegovim uzrocima, što se razlikuje od

proučavanja prestupnika, postepeno se činila sve manje uvjerljivom. Biološki i

psihološki faktori po kojima se prestupnici razlikuju od ostalih su se pokazali

neshvatljivim, i u svakom slučaju kao nešto na što se ne moţe uticati.

2010.

U meĎuvremenu, vrijednost ovog projekta je dovedena u pitanje usljed drugih

modaliteta za razumijevanje kriminaliteta. ―Čikaška škola‖ je istraţivala ekologiju

kriminaliteta i zaključila da bi kriminalitet mogao biti funkcija društvene

organizacije (ili neorganizacije). ―Teorija tenzije‖ pronašla je uzroke za vršenje

krivičnih djela u ―tenziji‖ izmeĎu ambicije za stjecanjem bogatstva i realnosti da je

prosperitet dostupan samo nekolicini: kriminalitet je jedan od mogućih odgovora

na ovakvu situaciju. ―Teorije konflikta‖ tumače kriminalitet kao manifestaciju

tenzija – najčešće klasnih tenzija – utemeljenih u društvenom poretku.

I pored mnogih razlika u teoretskim preferencama i političkim sklonostima koje se

dovode u vezu sa ovim teorijama,one imaju jednu zajedničku karakteristiku a to

je da se ustavne razlike izmeĎu pojedinaca, u najboljem slučaju, smatraju samo

dijelom cijele priče. Sociološki pristupi priznaju da bilo koje tumačenje

kriminaliteta mora uzeti u obzir socijalno porijeklo i kontekst kriminaliteta, te stoga

insistiraju da je kriminalitet proizvod političkog i ekonomskog ustroja društva, a ne

devijantnog ponašanja nekolicine pojedinaca. Ne iznenaĎuje stoga da vlade

favoriziraju individualizirana objašnjenja i obično odbacuju tumačenja koja

uključuju kritiku socijalne strukture. Ponovo, ako je sve što krivična djela imaju

zajedničko činjenica da su regulisana krivičnim zakonom, moţe se činiti

neuvjerljivo da bi moglo postojati takvo nešto kao što je ―uzrok‖ (ili čak uzroci)

kriminaliteta. Pretpostaviti da oni postoje bi značilo zanemariti ne samo političke

okolnosti kriminalizacije, već i samu raznolikost ponašanja obuhvaćenu pojmom

kriminalitet (čak i u njegovoj najkonzervativnijoj definiciji).

Lista ―prekršaja koji se moraju prijaviti‖ (vidi Nicholas, Povey, Walker i Kershaw,

2005) uključuje veoma širok opseg krivičnih djela – od prevare od strane

direktora preduzeća do napuštanja djeteta mlaĎeg od dvije godine; od kraĎe

električne energije do krivičnih djela vezanih za religiju; od krivotvorenja do

izdaje. Koliko je vjerovatno da bi genetika, biologija ili psihologija mogle otkriti

―uzroke‖ tako različitih oblika ponašanja?

2010.

I zbog drugih razloga, činilo se prilično nevjerovatno da bi takvi uzroci mogli biti

otkriveni studijom, bez obzira koliko temeljita bila, osobina poznatih prestupnika.

Lične studije i ankete o viktimizaciji pokazali su (kako su kriminolozi dugo

pretpostavljali) da osuĎeni i zatvoreni kriminalci o kojima je prikupljeno tako

mnogo saznanja čine samo jedan mali dio svih onih koji su prekršili zakon – i za

njih se ne moţe pretpostaviti da su predstavnici veće grupe (vjerovatnije je da

nisu).

Zajedničke studije, koje prate krivične dosijee svih ljudi roĎenih odreĎene

sedmice, takoĎer su pokazale da je mnogo veći broj ljudi protiv kojih je izrečena

krivična presuda nego što se pretpostavljalo. Atricijske2 studije, ukazujući na

različite faktore izmeĎu kriminala i presude u slučajevima gdje su prestupnici

nestali iz procesa, pokušale su promijeniti veličinu ledenog brijega čiji vrh čine

ove presude sugerišući da, naročito za odreĎene prekršaje, nema više od dvije

do tri presude na stotinu krivičnih djela. Izvještajne studije su pokazale da je čak i

ovaj broj ozbiljno podcijenio učestalost prekršaja, i postala je uvjerljiva tvrdnja da

mnogi – vjerovatno većina – ljudi počine krivično djelo u odreĎenoj fazi svojih

ţivota (za detaljniju diskusiju i reference, vidi Maguire 2007).

Zajedničke studije pokazuju da se protiv značajnog broja ljudi izriču presude za

ozbiljna krivična djela. Atricijske studije pokazuju da samo mali broj prekršaja

rezultiraju presudom. Anketiranja ţrtava i izvještajne studije potvrĎuju da je broj

ljudi koji čine krivična djela veoma velik. Ako većina ljudi čine krivična djela, kako

se to odraţava na nastojanja da se utvrdi razlika izmeĎu počinioca i onih koji to

nisu? I ako se krivični pravosudni sistem bavi samo manjim procentom

prestupnika, moţe li značajno doprinijeti smanjenju kriminaliteta? Ako ne moţe,

kakve bi strategije trebalo upotrijebiti protiv kriminaliteta?

9781412947312-Ch

Pored osporavanja projekta otkrivanja uzroka kriminala, ova saznanja dovode u

pitanje i odnos izmeĎu činjenja krivičnih djela i krivičnog pravosudnog sistema.

2 e. Atrition.

2010.

Kako krivični pravosudni sistem moţe učiniti više od tako skromnog doprinosa u

smanjenju stope kriminaliteta ako je samo mali procenat prestupnika koji bivaju

uhvaćeni i osuĎeni? Konvencionalni odgovor na to je pozivanje na sprečavanje:

mogućnost hapšenja i kazne odvraća ljude od prestupa – pojava koja je manje

očita svima koji su angaţovani u krivičnoj pravosudnoj praksi i koji se samo

susreću sa onima koje to nije odvratilo. MeĎutim kriminologija nas upozorava da

ovdje budemo oprezni: ne radi se o tome da strah od posljedica nikada ne

odvraća ljude, već o tome da takvo sprečavanje daje neopravdane pretpostavke

o ponašanju koje preuveličavaju njegov potencijal. Naročito, postoji malo ili

nimalo dokaza da će povećanje kazni za prekršaje smanjiti njihovu učestalost.

Ako i postoji optimalna visina kazni koja bi odvratila počinioce, niko ne zna koja je

to visina. Još jedna mogućnost je da krivični pravosudni sistem ima edukativni

uticaj, potvrĎujući vrijednosti koje povezuju zajednicu u nepriznavanju i osudi

kriminala, što obuhvata hapšenje, suĎenje i kaznu (Durkheim, 1964). Krivični

pravosudni sistem nesumnjivo ima takav uticaj u odreĎenoj mjeri: jedan od

načina na koje učimo o pogrešnosti ponašanja jeste posmatranje reakcija

zajednice na zakvo ponašanje. No iako je vaţno i moralno edukativno da krivični

pravosudni sistem sačuva takvu vezu sa vrijednostima društva kojem sluţi,

implikacije za krivično pravosuĎe i praksu izricanja kazni nisu nimalo jasne.

Naročito, ne postoje dokazi koji sugerišu postojanje bilo kakve jasne veze izmeĎu

stepena kaţnjavanja i javne percepcije pogrešnosti nekog oblika ponašanja

(Walker, 1991).

Da rezimiramo, dakle, sve više se uzima u obzir da, kako Garland navodi: Samo

središnji procesi socijalizacije (internalizirana moralnost i osjećaj dužnosti,

neformalni poticaji i nagrade za konformizam, praktične i kulturne mreže

uzajamnih očekivanja i neovisnost itd.) koji mogu promovirati pravilno ponašanje

dosljedno i redovno. (Garland, 1990: 289) sva pitanja koja jasno prevazilaze

kapacitete drţavnih agencija za krivičnu pravdu.

2010.

Jedan način da se opiše ova putanja u kriminologiji je reći kako je postalo jasno

da pitanje ―šta učiniti u vezi sa kriminalom?‖ nije isto kao pitanje ―šta učiniti sa

osuĎenim prestupnicima?‖ Uvaţavanje socijalnog konteksta u kojem se čine

prekršaji predstavlja upozorenje na ograničenja krivičnog pravosudnog sistema.

Moţda ima mjesta za intervenciju kod problematičnih pojedinaca, ali socio-

ekonomski poredak, podjela šansi, način na koji organiziramo obaveze i

ureĎujemo ţivote predstavljaju kontekst u kojem će ljudi imati prilike da čine

krivična djela ili odustanu, i u kojem će napraviti svoj izbor.

Teorije o racionalnom izboru i rutinskim aktivnostima su se pobunile navodeći

kako su prestupnici ―pretjerano patologizirani‖: prestupnici su racionalna i

proračunata bića kao i svi ostali (odnosno barem nisu manje racionalni od

ostalih) i koriste prilike na osnovu procjene njihovih vlastitih interesa. Ovakvi

pristupi tvrde da su ―uzroci prestupa‖ uglavnom nepoznati, vjerovatno se ne

mogu otkriti, i u svakom slučaju se na njih ne moţe uticati. (Kako mogu ―središnji

procesi socijalizacije‖ na koje se Garland poziva postati otvoreni za promjene?)

Zbog toga je bilo pogrešno, teoretski i politički, pristupiti smanjenju kriminaliteta

kroz ono što je kriminologija mislila da zna o netipičnoj manjini osuĎenih

prestupnika koje je proučavala. Naime, krivični pravosudni sistem nije mogao

učiniti mnogo sa nekolicinom prestupnika do kojih je uspio doći. Veoma je malo

dokaza koji pokazuju da je bilo koji konkretan oblik intervencije bio uspješniji od

nekog drugog u smanjenju šansi da se kazna ponovi (Brody, 1976). Što je još

gore, tvrdeći da ―kriminalitet‖ ne bi mogao biti proučavan izolovano od procesa

kriminalizacije i praksi izvršenja, kriminologija je polučila argumente koji sugerišu

da je praksa krivičnog pravosuĎa, osim što predstavlja rješenje, jednako tako i

dio problema. Očito, što se više kriminalizira ponašanje, veća će biti učestalost

kriminaliteta. Nils Christie (2004) je nedavno uvjerljivo tvrdio da postoji snaţan

osjećaj u kojem društva mogu imati onoliko kriminaliteta koliko ţele: postoji

nekoliko mogućih odgovora na neprikladno i neuljudno ponašanje, i ako se

donese politička odluka da se mnogi oblici takvog ponašanja proglase krivičnim

djelom, onda će biti više kriminaliteta i više kriminalaca. Postoje moţda i drugi,

2010.

čak i efikasniji, načini da se smanji učestalost neţeljenog ponašanja.

Interakcijske perspektive sugerišu da formalne drţavne intervencije obično samo

pogoršavaju stvari karakterizirajući prestupnike na način koji mijenja njihovu

vlastitu percepciju o sebi (što često vodi u ―sekundarnu devijantnost‖ (Lemert,

1951)) i utiče na druge ljude da na njih reaguju drugačije i negativno. Kao

ekstremna opcija, Schur (1973) je savjetovao radikalnu neintervenciju, ―ostaviti

djecu na miru‖. Dobro je poznato da su mladi ljudi počinioci kriminaliteta u

nesrazmjerno većem broju i da je normalan razvoj da ―sazrijevanjem prerastu

kriminalitet‖ (Matza, 1969; Rutherford, 1986). Upitno je da li krivične pravosudne

intervencije mogu ubrzati taj proces, ali ga mogu usporiti – sklanjajući ljude iz

okruţenja u kojem moraju naučiti da ţive zakonito i koje prilike sebi moraju

stvoriti kako bi očuvali ţivotni stil zasnovan na poštivanju zakona. Ovo pitanje je

detaljno razraĎeno u poglavlju Goldsona i Yatesa. Pored toga, teorija

označavanja je osporila i samu suvislost tradicionalnog kriminološkog projekta

razumijevanja prestupnika u cilju smanjenja stope kriminala. Ne postoji ništa po

čemu se prestupnici razlikuju od drugih ljudi – razlika, kako Becker navodi u

poznatoj tvrdnji, nije ni u predmetu prekršaja ni u prestupniku, već u funkciji

odgovora na njihovo ponašanje.

Teorija označavanja daje neobičan primjer kako kriminološka teorija moţe biti

primijenjena u praksi. Politika odvraćanja od krivičnog gonjenja, naročito za

mlade ljude, te oslobaĎanja iz zatvora zasnovana je na interakcijskim

shvatanjima krivičnog djela. Čak i sada kada su ovi pristupi kvalificirani i

usklaĎeni, teorija označavanja ostaje skromni podsjetnik da intervencija moţe

pogoršati stvari, jednako kao što ih moţe i popraviti. Ideja rane intervencije je

obmanjujuća – i političari je redovno podupiru. Rano otkrivanje mladih ljudi koji bi

mogli počiniti krivično djelo i pravovremena intervencija kako bi se to spriječilo se

čini uvjerljivom i privlačnom politikom. MeĎutim označavanje nas podsjeća da se

radi o ambiciji koja se pokazala veoma loše u praksi.

2010.

Jedna od primjedbi na radikalnu neintervenciju odnosila se na ―poruku‖ koju šalje

– prestupnicima, zajednici i, posebno, ţrtvama. Ne činiti ništa u vezi sa

neprihvatljivim ponašanjem potpuno je isto što i indiferentnost. Iako je priznao

posljedice tradicionalnog kaţnjavanja koje bi mogle dovesti do ‗ţigosanja‘ i

isključivanja, Braithwaite (1989) je smatrao da su kriminolozi donijeli pogrešan

zaključak: kazna je često adekvatna reakcija na prestup, ali mora biti izvršena na

način koji će olakšati reintegraciju prestupnika u zajednicu.

Perspektive racionalnog izbora i priznanje da je krivična pravda samo jedan

(ograničeni) aspekt odgovora na kriminal pomogli su da se pitanje šta učiniti u

vezi sa kriminalitetom odvoji od pitanja šta činiti sa kriminalcima. Sve veće

priznavanje značaja ţrtve je karakteristika savremenog kriminološkog diskursa

(Bottoms, 1995; Garland, 2001). Spoznaja o značaju ţrtve dovodi do trećeg

pitanja: šta učiniti u ime žrtava kriminaliteta?

1.5. Primijenjena kriminologija – okvir za praksu

Primijenjena kriminologija bi trebala pomoći u pronalaţenju odgovora na tri

ključna pitanja koja smo postavili na početku poglavlja. Zbog toga je značajna za

one koji su odgovorni za donošenje politika te za sve koji se bave praksom u

oblasti krivične pravde. Studenti koji se planiraju baviti krivičnom pravdom moraju

imati ne samo čvrstu osnovu u oblasti teoretske kriminologije, što Cohen u

uvodnom citatu naziva ―čisti akademski svijet‖, već i dobro razumijevanje kako se

ove teorije dovode u vezu sa politikom i praksom u krivičnoj pravdi – odnosno

kako se primjenjuju ove kriminološke teorije. To je ključ za primijenjenu

kriminologiju i ono što ova oblast nudi.

Studenti moraju biti u stanju da se kritički angaţuju u oblasti u kojoj rade. Oblast

krivičnog pravosuĎa je dinamična i stalno se mijenja i sve više širi (Muncie,

1999). Zbog toga je izuzetno vaţno za studente koji će se baviti praksom da se

angaţuju u ovim promjenama analitički i kritički. Kako bi to učinili, studentima nije

2010.

dovoljno da budu opremljeni različitim tehničkim vještinama – potrebno im je

takoĎer teoretsko znanje i sredstva kritičke analize. Na primjer, nije dovoljno da

studenti samo nauče o odnosu izmeĎu teorije i politike i prakse, oni moraju biti

sposobni da ponude kvalitetnu kritiku s tim u vezi. Upravo kroz takve procese oni

koji rade u praksi mogu razvijati modele za praksu i usavršavati usluge koje

nude.

Osim toga, protok ideja kreće se u oba pravca – ne samo da bi akademija trebala

uticati na praksu, već i iskustvo prakse i inovativne debate o politici moraju imati

uticaj na osobine i usmjerenje primijenjene kriminologije. To znači da bi se

trebalo postići da kriminolozi primjenjuju kriminološku teoriju na svoje teme i

razmatraju odnos izmeĎu kriminološke teorije i dešavanja u politici i praksi. To

uključuje kritički osvrt na to kako je kriminološka teorija primjenjivana u ovoj

oblasti; u kolikoj je mjeri kriminologija svrshishodno angaţovana, posvećujući

posebnu paţnju savremenom kontekstu i odnosu kriminologije i moći; i

implikacije njihove analize za različite zajednice, posebno uzimajući u obzir

diskriminaciju, ugnjetavanje i nepravdu. Potrebno je takoĎer raspravljati o tome

kako bi kriminologija mogla biti primijenjena i komentiraju neke od njenih

neostvarenih potencijala, te kako bi mogla biti iskorištena da se poboljša kvalitet

političke debate i savremene prakse. Odnos izmeĎu kriminološkog istraţivanja i

politike i prakse je ključan za bilo koju raspravu o primijenjenoj kriminologiji.

Naime, upravo je ovaj odnos prezentiran kao ključan u smislu planova za

efikasnu praksu i onoga ―što funkcioniše‖, i on je u samom srcu odnosa izmeĎu

akademije, drţave i mehanizama društvene kontrole. Hine u svom poglavlju

detaljnije istraţuje neke aspekte odnosa izmeĎu kriminološkog istraţivanja,

politike i prakse. Hine naročito analizira razvoj kriminologije i njen odnos sa

institucijama vlasti, pokazujući kako se sadašnji odnos izmeĎu kriminologije,

istraţivanja, politike i prakse moţe pratiti natrag do ovih historijskih korijena. Hine

takoĎer preispituje koncept politike i prakse zasnovane na dokazima, kao i

aktuelnu prevladavajuću predodţbu o ovim odnosima, te individualne koncepte

politike, prakse i istraţivanja. Dakle, Hine kritički istraţuje odnos izmeĎu

2010.

istraţivanja, politike i prakse koji se nalazi u samom centru svake rasprave o

primijenjenoj kriminologiji.

Ovaj dijalog izmeĎu primijenjene kriminologije i prakse bi posebno trebao biti

produktivan u kontekstu različitosti i anti-diskriminacije. Krivična politika je

ponekad govorila o prestupnicima, žrtvama i zajednicama na način da

zanemaruje njihove razlike – dakle kao o ―standardnim‖ slučajevima. Ali, kao što

Hudson insistira, ―Kada se predmetu pravde vrati socijalni kontekst i surova

stvarnost, jasno je da je razlika standardna, i da se razlike po pravilu ne mogu

smanjiti.‖ (Hudson, 2001: 166). Obzirom da bi refleksivna kriminologija trebala

istraţiti i otkriti ove razlike, Knight, Dominey i Hudson analiziraju neizvjesni

angaţman kriminologije u ovim pitanjima (kao i njihovo redovno zanemarivanje) i

raspravljaju o pojavi kritika koje usmjeravaju kriminologiju. Oni analiziraju

implikacije djelovanja u krivičnom pravosudnom sistemu koji odraţava i

reproducira neravnopravnosti moći. Suprotstavljanje nejednakosti i nepravdi

poziva na samosvjesnost – uzimanje u obzir kako stavovi i ponašanje svih koji

djeluju u praksi moraju biti predmetom refleksije, da bi se mogla osporiti lična i

institucionalizirana diskriminacija. To zahtijeva poznavanje – strukturalnih i

kulturnih navika, institucija i praksi koje odrţavaju ove neravnopravnosti. To

takoĎer zahtijeva razumijevanje i stručnu kompetentnost, kao i etičku

opredijeljenost pravdi. Sve ovo je ključni dio primijenjenih kriminoloških studija

koje za cilj imaju da proizvedu djelatnike u praksi koji će prepoznati i suprotstaviti

se nepravdi, i koji u tom nastojanju moraju imati podršku svojih organizacija.

Crisp i Ward analiziraju ulogu koju je kriminologija imala u razvoju dogaĎaja

vezano za policijsku djelatnost, te kroz to ukazuju na izazove sa kojom se

policijska djelatnost suočava u 21. stoljeću, preispitujući koja saznanja

kriminološka teorija moţe ponuditi za unapreĎenje policijskih praksi. Oni takoĎer

kritički procjenjuju historijski razvoj policijske djelatnosti i analiziraju odnos

izmeĎu policije i lokalne zajednice. Kroz ovu analizu posebnu paţnju posvećuju

pitanjima vezano za rasu. Poglavlje zaključuje tvrdnjom da posljednji razvoj

2010.

dogaĎaja vezano za obuku policajaca pruţa mogućnost da se preispita primjena

istraţivanja i teorije na policijske operacije i odnos izmeĎu policije i zajednice.

Zatvori su ključni dio krivičnog pravosudnog sistema i u Velikoj Britaniji

predstavljaju krajnju sankciju za krivično djelo. Wahidin i Ardley u poglavlju o

zatvorima kritički razmatraju koncept zatvorske kazne te ilustruju zabrinjavajuće

trendove u korištenju zatvora kao i njegove socijalne efekte. Oni kritički

analiziraju funkcije zatvora uz posebnu paţnju na ţenske zatvorenike i starije

zatvorenike. Zatim istraţuju pitanja vezano za etničku pripadnost i samo-

povreĎivanje, koristeći studije konkretnih slučajeva kako bi ukazali na ove

probleme. Potom prelaze na razmatranje abolicionizma, tvrdeći da abolicionistički

pristup daje alternativnu viziju kako mi kao društvo moţemo riješevati problem

prestupa – vizija koja je potpuno suprotstavljena tradicionalnim modelima

kaţnjavanja. Canton i Eadie razmatraju pitanja diskrecije i odgovornosti. Svi koji

se bave praksom su pozvani da stalno donose odluke i često se vode propisima

koji za cilj imaju da ograniče pa čak i odrede način na koji će djelovati. Ali kako

pravila mogu zadovoljiti zahtjeve različitosti – ne samo brojne razloge zbog kojih

se okolnosti meĎusobno razlikuju, već i razlike izmeĎu ljudi kojih se te odluke

tiču? Propis donesen za ―standardni slučaj bi mogao rezultirati nepravdom u

stvarnom svijetu različitosti. Ali ako stručnjaci budu donosili odluke za svaki

slučaj pojedinačno, to bi moglo dovesti do neprihvatljivih nelogičnosti,

favoriziranja, pristrasnosti i proizvoljnosti. Canton i Eadie predlaţu odgovornost

kao zaštitu protiv takve nepravde. Oni nadalje tvrde da su uvaţavanje

individualnosti i poštivanje razlika vaţni segmenti legitimnosti prakse u oblasti

krivičnog pravosuĎa. Povjerenje u krivični pravosudni sistem i poštivanje njegovih

zahtjeva su na većem nivou kada se ljudi tretiraju kao pojedinci i sa poštovanjem.

Odgovornost ne bi trebala biti ograničena na odnose unutar struke, već bi se

trebala primjenjivati na mnogo širu populaciju – uključujući izmeĎu ostalog i one

kojih se tiču odluke.

2010.

Politika i efikasnost zasnovani na dokazima, kao što je naglašeno u uvodu ovom

poglavlju, postali su ključni termini u rječniku krivične pravde. Poglavlje Goldsona

i Yatesa kritički procjenjuje novije konstrukcije definisanja politike zasnovane na

dokazima i njihove primjene u kontekstu maloljetničkog pravosuĎa u Engleskoj i

Velsu od 1997. godine. Oni tvrde da postoji nesklad izmeĎu dokaza prikupljenih

istraţivanjem i postojeće prakse vezano za mlade, te stoga dovode u pitanje

mjeru u kojoj je kriminologija svrsishodno primjenjena u ovom segmentu. Oni

tvrde da pristup kriminalitetu mladih i pravdi koji je istinski zasnovan na dokazima

mora prevazići grubu politizaciju maloljetničkog pravosĎa. U konačnici, ovo

zahtijeva depolitiziranje omladinskog kriminaliteta i pravosuĎa i razvijanje

progresivnih tolerantnih, nekriminalizirajućih, inkluzivnih i participacijskih

strategija koje će poštivati ljudska prava. Upravo tome, kako oni tvrde,

―primijenjena kriminologija‖ mora teţiti. Ostvarujući to, nadalje tvrde, primijenjena

kriminologija mora biti konstruirana kao vrsta kritičke intervencije. Društvene

intervencije su ključni segment savremenih krivičnih pravosudnih sistema.

Smith daje pregled i historijski razvoj društvenih intervencija – ključne oblasti u

kojoj je prema tvrdnjama vlade primijenjeno kriminološko istraţivanje. Pozivajući

se na primjere iz pravosudnog sistema koji se odnose na mlade, Smith se kritički

hvata u koštac sa ideološkim opravdanjima na kojima su zasnovane društvene

intervencije, postavljajući pitanja kako o njihovoj opravdanosti tako i o praktičnim

posljedicama te istraţujući njihove veze sa kriminologijom i dokazima

prikupljenim kroz istraţivanje. Smith tako pokušava odgovoriti u kojoj je mjeri

kriminologija primijenjena na ova pitanja. U sličnom tonu kao Goldson i Yates te

Tombs i Williams, Smith tvrdi da kriminologija ima odgovornost da ponudi kritičku

perspektivu, kako u pogledu iskrene i precizne procjene efikasnosti, tako i u

pogledu davanja normativnih mišljenja o poţeljnosti i vrijednosti intervencija.

Wood i Kemshall raspravljaju o odgovornosti u praksi rada sa prestupnicima

visokog rizika u zajednici. Mnoge grupe imaju pravo na takvu odgovornost –

ţrtve, zajednice, agencije koje učestvuju u zajedničkom agencijskom projektu –

2010.

te sami prestupnici. Ovo nije samo moralni uslov, ali poziva na poštivanje. On

ukazuju na ―jasnu vezu izmeĎu prihvatanja restrikcija od strane prestupnika i

poštivanja istih, te u kojoj mjeri se donesene odluke saopštavaju jasno i

opravdavaju.‖ Nijedna strategija za upravljanje rizikom ne moţe zanemariti

odgovor prestupnika na tu strategiju. Jedan od najznačajnijih razvoja u oblasti

društvene i krivične pravde tokom posljednjih godina bio je rastući uticaj

restorativne pravde. Stout i Goodman Chong u svome poglavlju kritički preispituju

uticaj restorativne pravde na politiku i praksu u oblasti krivične pravde. Oni

analiziraju uticaj koji je imala na pravosudne sisteme kako za odrasle tako i za

mlade. Kroz to istraţuju ključna pitanja vezano za ulogu drţave i ulogu zajednice,

koje nisu svojstvene samo konceptima restorativne pravde, već predstavljaju

ključna pitanja u opseţnijim debatama o krivičnoj pravdi. Na taj način poglavlje

analizira kako su teme i principi restorativne pravde svrsishodno primijenjeni kroz

politiku krivične pravde.

Na sličan način kao u prethodnoj raspravi Goldsona i Yatesa, rasprava Tombsa i

Williamsa takoĎer se moţe posmatrati kao kritička intervencija, ovaj put vezano

za rasprave o viktimologiji i korporacijskom kriminalu. Dakle, dok se pokret

viktimologije u okviru kriminologije fokusirao na potrebe i prava ţrtava uličnog

kriminaliteta, Tombs i Williams usmjeravaju svoju analizu na korporacijske

kriminalce. Pri tome oni kritički ocjenjuju u kojoj su mjeri potrebe ţrtava

korporacijskog kriminalitata sadrţajno obuhvaćene u okviru kriminologije ili

ispunjene u krivičnom pravosudnom sistemu koji je u tolikoj mjeri usmjeren ka

rješavanju krivičnih djela počinjenih od strane marginaliziranih grupa. Oni

pokazuju kako kriminologija moţe biti primijenjena na način koji će pokrenuti

kritiku ideološki motiviranih definicija ―ţrtava‖. Ovo poglavlje ponovo pokreće niz

pitanja koja se tiču politike i prakse, vezano za to koji je odgovor na korporacijske

kriminalce i kako se ispunjavaju potrebe njihovih ţrtava.

2010.

1.6. Zaključak

Cilj ovog dijela rada je bio da istraţi šta se podrazumijeva pod pojmom

primijenjena kriminologija te da procijeni potencijalni doprinos kriminologije u

praksi. Tvrdili smo da se primijenjena kriminologija treba kritički angaţovati u ovoj

oblasti i proširiti van ograničenog okvira potreba vlade za istraţivanjem u cilju

unapreĎenja mehanizma društvene kontrole. Ona ne treba biti svedena na

pruţanje tehničkih alibija (Cohen, 1985), formulisanih oko ograničenih i

tradicionalno konstruisanih definicija kriminala koje nudi drţava. Umjesto toga

treba ići dalje – i kritički se uhvatiti u koštac sa pitanjima šireg konteksta

društvene štete, zašto se postavljaju odreĎena pitanja a druga ne, zašto se

skupljaju odreĎene vrste dokaza a neke druge ne, i kako programi vlada utiču na

prozvodnju kriminološkog znanja. Kao što Christie tvrdi, kriminologija bi trebala

postavljati probleme pred drţavu a ne rješavati ih u ime drţave. To zahtijeva

razumijevanje načina na koji nastaje kriminološki diskurs te kako su vladini

programi oblikovali institucionalni domen akademske kriminologije. Kao što

Cohen tvrdi u citatu na početku ovog poglavlja – ovo je od posebnog značaja za

kriminologiju upravo zato što se primjenjuju kriminološka saznanja. Preostala

poglavlja ovog izdanja na različite načine analiziraju razne aspekte te primjene.

Definisali smo tri ključna pitanja koja se tiču prakse – šta činiti u vezi sa

prestupnicima?; šta činiti u vezi sa kriminalom?; šta činiti u ime ţrtava? Ukazali

smo na činjenicu da se radi o odvojenim pitanjima, iako ih nekada ne razlikuju

dovoljno u političkoj debati. Svi koji se bave praksom u oblasti krivičnog

pravosuĎa moraju se pozabaviti jednim ili više ovih pitanja te svim vezanim

izazovima za praksu. Djelatnici u praksi koji imaju saznanja te kritičke i analitičke

vještine stečene kroz studij kriminologije će biti skloniji promišljanjima i efikasniji

u radu, zahvaljujući njihovom razumijevanju potencijala i ograničenja prakse

kojom se bave. Kritičko znanje i stečeno iskustvo analitički usmjerenih djelatnika

u praksi je bogat (i nedovoljno iskorišten) resurs koji ima veliki potencijal da

progresivno usavrši politiku i praksu.

2010.

Tvrdi se da snage koje oblikuju proces proizvodnje kriminološkog znanja imaju

vaţan uticaj na to kako se kriminologija primjenjuje (ili kako bi se mogla

primjenjivati), te stoga kako treba shvatati primijenjenu kriminologiju. U ovom

poglavlju se tvrdi da kriminologija treba biti primijenjena na tri osnovna pitanja;

šta učiniti u vezi sa prestupnicima?; šta učiniti u vezi sa kriminalitetom?; šta

učiniti u ime ţrtava kriminaliteta? Tvrdi se da su ova na prvi pogled jednostavna

pitanja konceptualno mnogo sloţenija nego što se čine, te da bilo koji odgovor na

njih podrazumijeva političku ocjenu. TakoĎer se tvrdi da bi primijenjeni

kriminolozi, pored toga što rješavaju probleme, jednako ih trebali i postavljati

(Christie, 1971). U isto vrijeme, u poglavlju se tvrdi da kriminologija nudi saznanja

i razumijevanja koja će povećati kvalitet prakse u oblasti krivične pravde.

Poglavlje zaključuje razmatranjem implikacija koje primijenjena kriminologija ima

na praksu i politiku, navodeći doprinos različitih poglavlja knjige u ovim

debatama.

2010.

2. Primjenjena istraţivanja i strategija suprotstavljanja kriminalitetu

Područje Evropske unije zaduţeno za pravosuĎe, slobode i sigurnost, treba da

kroz razvoj evropskih programa za sprečavanje i suzbijanje kriminaliteta,

baziranih na poznavanju i registrovanju kriminaliteta, utiču na rješavanje

osnovnog polja zabrinutosti svojih graĎana - kriminalitet i sigurnost.

Strategija suprotstavljanja kriminalitetu bi trebala obuhvatati dva temeljna

polazišta:

1. smanjivanje troškova otklanjanja posljedica uzrokovanog kriminalnim

ponašanjima u društvu kao i troškova sistema kontrole kriminaliteta;

2. distribuiranje tih troškovae što je moguće pravednije (i efektivnije);

Aplikativna, odnosno primjenja kriminologija, stoga ima dvije dimenzije značaja.

Prva bi se odnosila na obezbjeĎivanje uslova da saznanja do kojih dolaze

istraţivači u kriminologiji onima koji se praktično bave suzbijanjem

(suprotstavljanjem) zločina(u) pruţe podatke koji omogućavaju bolje

razumijevanje kriminaliteta. Druga dimezija odnosi se na poloţaj istraţivača,

odnosno, zbog prethodno navedene dimenzije, najbolje je učiniti kriminologe, bar

u izvjesnoj mjeri, odgovornim za djelovanje krivičnog pravosuĎa (Ignjatović:

2005)

2010.

Svi oni koji su uključeni u suprotstavljanje kriminalitetu (naročito ―pravosudni

organi‖), treba da:

a) Shvate i kritički analiziraju rezultate najnovijih istraţivanja u ovoj oblasti,

od kojih neka pruţaju saznanja koja im mogu biti od koristi;

b) Sami istraţuju ili od drugih traţe sprovođenje istraţivanja koja mogu

doprinijeti efikasnijem radu organa formalne socijalne kontrole;

c) Istraţuju sopstveni rad (prednosti i manjkavosti) primjenom naučne

metodologije i unaprijed utvrĎenih indikatora (vrše istraţivanja u kojima su

i sami objekat istraţivanja) sa ciljem poboljšanja efikasnosti;

d) Donose odluke isključivo na osnovu rezultata istraţivanja.

Ovakvim pristupom, osigurao bi se značajno efektivniji sistem kontrole

kriminaliteta, pri čemu bi zadovoljstvo osjetio svaki pripadnik zajednice.

Djelovanje prema navedenim načelima svakako bi izazvalo efikasniju politiku

suprotstavljanja kriminalitetu, a dovelo bi i do višeg nivoa sigurnosti

građanina, stvorili bi se uslovi za međunarodnu komparabilnost podataka,

odnosno obezbijedila bi se kvalitetnija međunarodna saradnja, ne samo po

pitanju suprotstavljanja kriminalitu, već uopšte saradnja po pitanju privredne,

tehnološke, naučne, obrazovne, kulturne i drugih vidova saradnje.

Za kriminološke potrebe koriste se dvije vrste izvora podataka o kriminalitetu u

jednom društvu. Zvanični statistički podaci predstavljaju podatke o registrovanom

kriminalitetu, i najčešće se oslanjaju na sluţbene izvore, odnosno na podatke

dobivene iz pčolicijskih orgnaizacija, tuţilaštva, sudova a nerijetko i od institucija

za izvršenje krivičnih sankcija. Dakle, policijske organizacije sadrţe podatke o

prijavljenim učiniocima i djelima, tuţilaštva raspolaţu podacima o podaci o

optuţenim osobama i o djelima za koja je pokrenut krivični progon, dok sudovi u

svojim evidencijama imaju samo podatke o slučajevima o kojima je pokrenut

sudski postupak. S druge strane, institucije za izvršenje sankcija imaju samo

2010.

podatke o osuĎenim osobama, kao i podatke o djelima tih osoba koje se nalaze u

sudskim presudama. Sasvim je jasno da se obim podataka od policijskih

organizacija do institucija za izvršenje krivičnih sankcija smanjuje, što svakako

zavisi od odluka i postupanja svake od navedenih institucija. Tako neće se za

sve prijavljene osobe podići optuţnica, kao što se neće pokrenuti sudski

postupak za sve osobe protiv kojih je pokrenuta istraga, te na kraju neće sve

optuţene osobe biti i proglašene krivim i osuĎene te nakon toga upućene na

izvršenje krivičnih sankcija. Slikovit prikaz smanjenja broja učinilaca kroz različite

faze krivičnog postupka shematski (shema 1.) prikazuje Siegel (2006.). Podaci o

kriminalitetu, kao i ostalim antisocijalnim i asocijalnim ponašanjima mogu se

dobiti i iz institucija socijalne zaštite, medicinskih ustanova i sl. U novijoj

kriminološkoj literaturi se za zvaničnu statistiku često kaţe da je više odraz

efikasnosti ili neefikasnosti rada organa formalne socijalne kontrole nego što je

pouzdana slika stanja kriminaliteta u realnom svijetu.

Zbog navedenog nedostatka, a u svrhu dobivanja kompletnije slike o stanju

kriminaliteta u jednom društvu u odreĎenom vremenu, provode se istraţivanja

usmjerena na aproksimaciju tzv. tamne brojke kriminaliteta. Najpouzdaniji načini

ili metode dobivanja podataka iz kojih je moguće procijeniti obim i strukturu

prestupničkih ponašanja koja ostaju neregistrovana, odnosno koja se nikada ne

prijave niti se pokrene bilo kakav postupak organa formalne socijalne kontrole,

jesu studije samoprijavljivanja/samooptuţivanja (e.Self-reported), viktimizacijske

studije (e.Crime victimisation Study) te istraţivanje straha od kriminaliteta (e.

Fear of Crime). Savremene kriminološke studije upravo su najčešće usmjerene

na istraţivanje karakterisktika neregistrovanih krivičnih djela, a veoma često se

vrše i meĎu populacijom djece i maloljetnih lica, kako bi se dobila što realnija

slika o prestupničkim oblicima ponašanja ovog dijela populacije. Ovi podaci o

tamnoj brojci maloljetničkog delinkventnog ponašanja imaju neprocijenjivu

vrijednost za planiranje, programiranje i realiziranje preventivnih programa prema

ovom obliku kriminaliteta.

2010.

Kriminološki podaci o obimu, strukturi i dinamici kriminaliteta, u savremenim

sistemima krivičnog pravosuĎa, najčešće se koriste za:

o procjena obima i dinamike različitih problema u posmatranom području;

o pokazatelj na koga problem utiče;

o pokazatelj odnosa izmeĎu različitih problema;

o omogućuju signale upozorenja koji se odnose na posmatrane probleme;

MeĎutim, u odnosu na podatke o kriminalitetu veoma često, naročito kod zemalja

u tranziciji ili zemljama u kojima nije u potpunosti razvijen pravni poredak, se

pojavljuju i izvjesni problemi. Naime, nerijetko se dešava da u odreĎenim

zemljama uopšte nepostoje zvanični statistički podaci o stanju i kretanju

kriminaliteta. Poseban problem se javlja u zemljama u kojima se tek razvija

proces demokratizacije, a posebno u slučajevima netransparentnog upravljanja

drţavnim aparatom, koji se najčešće ispoljava u nepostojanju odluke o

dostupnosti statističkih podataka javnosti. Dakle, u drţavi postoje zvanični

statistički podaci o stanju kriminaliteta, ali oni nisu dostupni javnosti, čime se

nanosi šteta kako drţavi i društvu, tako i svakom njenom graĎaninu. Ipak, u

zemljama u kojim ne postoje prethodno iznijeti problemi, mogu se javiti teškoće u

odnosu na način prikupljanja, evidentiranja i klasificiranja podataka o

kriminalitetu. Naime, da bi podaci o kriminalitetu bili upotrebljivi za naučne

analize, neophodno je usaglašeno voĎenje statističkih podataka o kriminalitetu u

agencijama za statistiku ali i u svim pravosudnim organizacijama na svim nivoima

administrativne i sudske organizacije. Nerijetko se dešava da policijske

organizacije, tuţilaštva i sudovi sasvim različitom metodologijom prikupljaju i

vode podatke o kriminalitetu. Ovaj problem moţe biti ozbiljan zapreka, ne samo

za proces naučno-istraţivačkih spoznaja, nego i za bilo koji oblik planiranja

kratkoročnih, srednjeročnih i dugoročnih programa rada, kao i sinhroniziranog i

efektivnog voĎenja politike suprotstavljanja kriminalitetu. Osim što neusaglašeno

voĎenje podataka o kriminalitetu moţe izazvati brojene probleme na unutrašnjem

kriminalno-političkom planu, neujednačena i neprilagoĎena zvanična statistika

2010.

moţe prouzrokovati probleme oteţanog uključivanja zemlje u šire, reginionalne i

meĎunarodne projekte i programe iz oblasti suprotstavljanja kriminalitetu.

Različite zvanične meĎunarodne organizacije sve češće razvijaju i provode

programe harmonizacije statističkih podatka o kriminalitetu, kako bi se ostvarila

komparabilnost podataka, odnosno kako bi se preduprijedila meĎunarodna

nastojanja u efikasnijem suprotstavljanju ovoj pojavi.

Model statističkog praćenja kriminaliteta koji je ostavio i ostavlja veoma pozitivne

rezultate na planu cjelovitijeg sagledavanja i spoznavanja kriminalnog fenomena,

jeste model Unificiranog izvještaja o kriminalitetu (e. Uniform Crime Report), koji

je razvijen unutar Federalnog istražnog biroa (FBI, USA). Naime, ova federalna

organizacija je razvila jedinstveni model evidentiranja i praćenja kriminaliteta u

svim saveznim drţavama, čime je stvorila uslove za dobivanje cjelovitije slike

registrovanih krivičnih djela na cijelom prostoru SAD-a. Naročit značaj ima tzv.

Unificirani izvještaj o kriminalitetu- dio I, kojim se prikupljaju podaci o teškim ali i

najučestalijim krivičnim djelima, odnosno podaci o registrovanim krivičnim djelima

ubistava, silovanja, razbojništava, teških povreda, teških provalnih kraĎa, kraĎa,

kraĎa vozila (motornih) te paljevina.

Pojedine evropske zemlje, uočavajući pozitivne rezultate usklaĎenog praćenja

statističkih podataka o kriminalitetu a naročito kroz pozitivna iskustva Federalnog

istraţnog biroa, razvija program Evropskog izvora statističkih podataka o

kriminalitetu i sistemima krivičnog pravosuĎa (e. European Sourcebook of Crime

and Criminal Justice Statistics3), koji je razvijen od nekoliko uglednih i referentnih

institucija razvijenijih zemlja. Tako, organizacija Vijeće Evrope (e. Council of

Europe) 1999. godine podrţava projekat koji iniciraju i pokreću Istraţivački i

dokumentacioni centar iz Holendije (WODC - Wetenschappelijk Onderzoek- en

Documentatiecentrum/ Research and Documentation Centre), zatim Fakultet za

nauke o kriminalu iz Švicarske (School of Criminal Sciences of the University of

Lausanne), te Odjeljenje vlade Ujedinjenog Kraljevstva za unutrašnje poslove

3 http://www.europeansourcebook.org

http://www.europeansourcebook.org/

2010.

(Home Office, UK). Nakon drugog kruga istraţivanja i prikupljanja podataka,

objavljena je i treća publikacija, koja obuhvata podatke o kriminalitetu i sistemima

krivičnog pravosuĎa iz većine evropskih zemalja, odnosno svih članica Vijeća

Evrope izuzev Bosne i Hercegovine i Srbije. Satistički podaci koji se objavljuju

kroz ovaj projekat sistematizovani su na podatke o definicijama kriminalnih

ponašanja, te podatke o strukturi organizacije kao i kriminalitetu iz policijskih

statistika, statistika tuţiteljstva, statistika sudova i statistika iz institucija za

izvršenje krivičnih sankcija.

2010.

1000

teških k.d.

500 k.d. prijavljeno

policiji

100 učinilaca pritvoreno

35 maloljetnika upudeno na

mal.sud

30 uslovno ili obustava

5 maloljetnika osuđeno i zatvoreno

65 punoljetnih optuženo

40 slučajeva prihvadena optužnica

30 slučajeva sudski postupak

27 priznali krivnju

29 osuđeno

21 punoljetni zatvoren

8 uslovne

osude

2 proglašeni krivim

1 proglašen nevinim

10 slučajeva kaucija ili

nedostupno

25 slučajeva odbačeno

400 slučajeva neriješeno

500

k.d. neprijavljeno

Shema 1. Siegel, J., L., (2006.) Criminology, str 501.

2010.

Definicije kriminalnih ponašanja ne moraju biti i pravne definicije, već one koje će

svojim opisima zadovoljiti potrebu meĎunarodne statističke komparacije, a

obuvtajau ubistva, teške tjelesne povrede, silovanja, razbojništva, kraĎe, kraĎe

motornih vozila, teške provalne kraĎe, i zloupotrebe opojnih droga. Podaci iz

policijskih izvora, odnosno policijska statistika obuhvataju podatke o

tegistrovanim oblicima kriminaliteta (izvršenja), karakteristikama

osumnjičenih izvršilaca, te podatke o policijskim kadru. Analagno podacima iz

policijskih statistika, statistika tuţiteljstva obuhvata podatke o strukturi

kriminaliteta po pravosnaţnim optuţnicama, karakteristikima optuţenih izvršilaca,

te tuţilačkom kadru. Po istovjetnoj strukturi prikupljaju se i podaci iz sudova i

institucija za izvršenje krivičnih sankcija.

2.1. Prevencija kriminalnog ponašanja i rezultati kriminoloških

istraţivanja

Pod preventivnim djelovanjem uobičajeno se podrazumijevaju mjere i radnje koje

sluţe otklanjanju uslova i uzroka nastanka neke pojave. Prevencija, kao segment

ukupne politike suzbijanja/ suprotstavljanja kriminaliteta, pretpostavlja, prije

svega, otklanjanje što je moguće većeg broja posrednih i neposrednih faktora koji

dovede do pojave kriminalnog ponašanja. Analizirajući ciljeve prevencije mogu

se prepoznati dva osnovna pitanja.

Jedno pitanje glasi: na koji način otklanjati uslove kriminalnog ponašanja?

Rješenja na ovo pitanje nude se kroz čitav niz kako naučnih disciplina, tako i

praktičnih instrumenata i mjera koje provode različiti segmenti društvene

zajednice. MeĎu njima, s jedne strane, imamo kriminalistiku, krivično pravo,

studije iz oblasti sigurnosti te druge discipline koje za predmet svog proučavanja

u prvi plan stavljaju protivpravna ponašanja, dok s druge strane u preventivnim

2010.

aktivnostima se primjenjuju ili spominju najrazličitije mjere socijalnog,

ekonomskog, pedagoškog, obrazovnog, medicinskog, sportskog ili kulturnog

karaktera. Ipak, postoji i drugo pitanje, koje je prema našem mišljenju djelimično

zanemareno, a to je: koji su to uslovi i uzroci koji dovode do pojave ili do razvoja

konkretnog kriminalnog ponašanja u jednom društvu? Mišljenja smo da je ovo

pitanje neopravdano zapostavljeno, dijelom i zbog široko zastupljene

nezainteresovanosti zajednice za razvoj i poboljšanje mjera kojima se otklanjaju

direktni i indirektni faktori kriminalnog ponašanja.

Hipotetički bi se mogao izvesti zaključak da bez detekcije uzroka, kako egzogene

tako i endogene prirode, nema efikasne prevencije kriminalnog ponašanja, a

samim tim i uspješne politike suzbijanja kriminaliteta. Jer, bez definisanja uslova

koji su doveli do povrede odreĎenog prava, ne moţemo niti pravilno

izdiferencirati koje je mjere najcjelishodnije provesti u tom slučaju. Do odgovora

na ovo drugo pitanje moţe se doći isključivo empirijskim istraţivanjima,

zasnovanim na utemeljenim kriminološkim teorijskim postavkama, a naš cilj,

postavljen u ovom radu, upravo se odnosi na aktuelizaciju istraţivanja uzroka

korupcije, organizovanog kriminaliteta, terorizma, trgovine ljudima,

kompjuterskog kriminaliteta i drugih "savremenih" oblika kriminalnog ponašanja,

kako bi se pribliţili temeljnom imperativu savremene sigurnosne politike –

prevenciji.

Analizom aktivnosti na provoĎenju današnje kriminalne politike, stiče se dojam

da centralno mjesto zauzima rasprava o izboru i usavršavanju represivnih mjera

suzbijanja najteţih oblika zločina, kao što su organizovani kriminalitet, terorizam,

pranje novca, korupcija, ilegalna tragovina oruţjem, ljudima, narkoticima itd.

Borba protiv svih oblika krimnaliteta, pa tako i savremenih, bit će najefikasnija

ako se ispoštuju ne samo represivni oblici reakcije društva na kriminalitet, već se

posveti ozbiljnija paţnja i kvalitetnom provoĎenju preventivnih mjera. Postavlja

se pitanje, kako je uopšte moguće preventivno djelovati u suzbijanju kriminaliteta,

kada se zna da se prevencijom otklanjaju uslovi i uzroci kriminlnog ponašanja, pri

2010.

čemu se istraţivanja kojim se ti uslovi i uzroci otkrivaju zapostavljaju ili čak

zanemaruju.

Cilj koji ţelimo ostvariti ovim radom jeste aktuelizacija kriminologije i etioloških

istraţivanja savremenih formi kriminalnog ponašanja, čime se omogućava

kvalitetniji pristup u kreiranju ne samo politike suzbijnja kriminaliteta već i

sigurnosne politike uopšte. Naime, izbor i kreiranje preventivnih mjera u direktnoj

je zavisnosti od detekcije kriminogenih faktora, koji i jesu predmet primjene ovog

segmeta politike suzbijanja kriminaliteta.

Namjera nam je analizom definicija, predmetnih disciplina i fenomena, utvrditi

značaj kriminoloških istraţivanja u kreiranju kvalitetne sigurnosne politike i istaći

vaţnost ove specifične faze suzbijanja kriminaliteta u ostvarivanju pravne drţave

i stabilnog društvenog poretka.

2.1.1. Kriminalitet- faktor nesigurnosti

Sigurnost, ili bezbjednost jednog društva u direktnoj je zavisnosti od stanja u

oblasti ugroţavanja ili povreda prava i interesa njegovih subjekata. Ukoliko je

visoka stopa kriminaliteta u jednoj zajednici, svakako nećemo tvrditi da ona pruţa

sigurno okruţenje, s druge strane ukoliko je kriminalitet u svom obimu i strukturi

na niskom nivou, za takvo društvo nedvojbeno se moţe reći da je sigurnije.

Svakako, i pojam sigurnosti je moguće promatrati u više dimenzija, tako da se

diferencira termin vanjske od pojma unutrašnje sigurnosti. Dalje, pod pojmom

unutrašje sigurnosti razlikujemo javnu, drţavnu, privatnu, imovinsku i druge

oblike pojedinačnih ili opštih pravno zaštićenih dobara, koja se kao takva nalaze i

pod krivičnopravnom zaštitom unutar zakonodavnog sistema. Brojne su

kategorizacije, kako pojma sigurnosti, tako i njegovih segmenata, meĎu kojima

se mi u narednim izlaganjima ograničavamo na unutrašnju sigurnost, jer mišljenja

smo da posljedice kriminaliteta svoje najizraţenije manifestacije dobijaju upravo

u ovom segmentu društvenog ţivota.

2010.

Tako, niz autora ističe kauzalitet izmeĎu stanja sigurnosti u jednom društvu i

obima narušavanja sistema prava i interasa, koji su uokvireni pravnim poredkom

drţave. S objektivnog stanovišta, sigurnost je stanovito stanje ravnoteţe u

vanjskom svijetu, u kojem se usljed organizirane čovjekove aktivnosti ne očekuje

nastupanje nepredvidivog ili predvidljivog štetnog dogaĎaja koji bi mogao

ugroziti sigurnost ljudi na bilo koji način (Modly, Korajlić, 2002: 579). Bezbjednost

(javna) jeste stanje u kojem su isključeni svi pravni akti, posebno oni uz upotrebu

sile, kojima se narušavaju osnovna prava i slobode čovjeka i graĎana i osnovni

elementi javnog odnosno društvenog poretka (Jovašević, 1998: 25-26).

Savremenu sigurnost, ..., moţemo definirati kao kategoriju kojom se obezbjeĎuju

sigurnosne i slobodne prostorne i egzistencijalne pretpostavke potrebne za

odvijanje prirodnih i fundamantalnih sveukupnih ljudskih potreba i interesa, uz

dosljedno priznanje i zaštitu osnovnih prava i sloboda čovjeka, odrţavanjem

potrebne ravnoteţe izmeĎu slobode i sigurnosti, čovjeka i prirode (Masleša,

2001: 1-12).

Ipak, ciljevi sigurnosne politike, ne svode se samo ili isključivo na politiku

suzbijanja kriminaliteta, već su njeni ciljevi okarakterisani širim opšetedruštvenim

interesima, kao što su politička, ekonomsko-finansijska, kulturna itd. stabilnost, a

politika suzbijanja kriminaliteta čini jedan njen bitan segment, koji uz ostale

stubove sigurnosne politike garantuje svim faktorima društva neprikosnoveno

zadovoljavanje svih svojih, legitimno zasnovanih, potreba.

Sigurnosnu politiku moţemo definirati kao okvirni kompleks mjera i aktivnosti na

političkom, ekonomskom, socijalnom, sigurnosnom, odbrambenom planu ... čija

se operacionalizacija odvija i usmjerava putem legitimnih podsistema u drţavi

koji sa jasno preciziranim funkcijama, te poštujući načela ustavnosti i zakonitosti

svoje aktivnosti provode u skladu sa demokratskim vrijednostima društva, a sve u

cilju zaštite vanjske i unutrašnje sigurnosti društva. (Masleša, 2001: 137-144).

Dakle, za sigurnosnu politiku moţe se reći da je jedna od primarnih disciplina

2010.

kojoj je zadatak uspostava i odrţavanje pravnog poretka u punom smislu riječi.

Pored toga, za kriminalitet kaţemo da je to skup pojava koje uzrokuju najviši

stepen nestabilnosti u sigurnosnom aspektu društvenog ţivota, odnosno remete

pravni poredak, tako što povrijeĎuju ili ugroţavaju zaštićene vrijednosti svojih

subjekata. S tim u vezi, jasno je vidljivo da se borba protiv kriminaliteta ima

smatrati jednim od ključnih segmenata uspostave sistema sigurnosti u jednoj

zajednici. U narednim izlaganjim iznijet ćemo osnovne postavke o

sistematizovanom suzbijanju kriminaliteta, te uslove koje je neophodno

obezbijediti kako bi kriminalna politika ostvarila svoje postavljene ciljeve.

2.1.2. Politika suzbijanja/suprotstavljanja kriminaliteta- sadržaj i značaj

Politikom suzbijanja kriminaliteta ili kriminalnom politikom nazivamo ukupna

nastojanja drţave u borbi protiv kriminaliteta. U toj borbi, kriminalna politika

drţavi stavlja na raspolaganje set mjera prevetivnog i represivnog karaktera,

kojima je s jedne strane cilj otkloniti uslove i uzroke koji dovode do pojave

kirminaliteta, odnosno, s druge strane, izvršiti pritisak na učinioca krivičnog djela,

mjerama prisile i prinude, kako bi on bio lišen mogućnosti ili onemogućen u

budućem nanošenju štetnih posljedica nad pravno zaštićenim vrijednostima

društva. Prikazom odreĎenog broja definicija, o sadrţaju i ciljevima kriminalne

politike, imamo namjeru doći do zajedničkih elemanta koji ovoj disciplini daju

primat u suzbijanju kriminalnih ponašanja, odnosno prikazati koje je to uslove

prethodno neophodno ispuniti kako bi ona mogla ostvariti postavljene zadatke.

Pojam politike suzbijanja kriminaliteta podrazumijevao bi kompleks ukupnih

nastojanja drţave da na njezinom području bude što manje ostvarenih kaţnjivih

ponašanja (ne samo kaznenih djela), a da ona ostvarena budu što prije otkrivena

(tj. pronaĎen njihov počinitelj), te da nakon zakonito provedenog postupka

počinitelju bude izrečena odgovarajuća kaznena sankcija (Horvatić, Cvitanović,

1999: 3-7).

2010.

Polazeći od navedenog cilja- suzbijanje i sprečavanje kriminaliteta i delinkvencije,

kriminalna politika se moţe definisati kao teorijsko praktična disciplina, koja ima

dvije dimenzije- jednu teorijsku a drugu praktičnu. Teorijska dimenzija se odnosi,

uzev načelno, na teorijsko koncipiranje kriminalne politike, kao heterogenog i

razraĎanog sistema reagovanja na društveno opasna ponašanja, koji se

ostvaruje u skladu sa društvenom stvarnošću i na osnovu rezultata naučne misli

u oblasti kriminologije, sociologije, socijalne patologije, krivičnog prava i drugih

nauka i korišćenja postojećih iskustava na bazi njihovog vrednovanja. Praktična

dimenzija kriminalne politike obuhvata osmišljavanje i sprovoĎenje u ţivot

društvenih akcija, mnetoda i mjera- represivnog ili preventivnog karaktera, na

osnovu izraĎene teorije o ciljevima kriminalne politike i mogućnosti koje pruţa

društvena stvarnost (Milutinović, 1984: 133-137).

Kriminalna politika predstavlja primjenu niza najraznovrsnijih mjera preventivnog i

represivnog karaktera koje se preduzimaju s ciljem suzbijanja kriminaliteta.

Praktična primjena preventivnih mjera zahtijeva svestrano poznavanje uzroka

kriminalitea. Jer, preventivne mjere se primjenjuju na generalnom društvenom,

socijalnom, kulturnom itd. planu i usmjerene su upravo na otklanjanje i suzbijanje

onih pojava koje pogoduju nastajanju krivičnih djela. (MlaĎenović, 1982: 25-26)

Osim toga, politika suzbijanja kriminaliteta jeste racionalna i planirana

organizacija društvenih djelatnosti usmjerena na suzbijanje kriminaliteta i

delinkvencije, praktična djelatnost preventive i represive, pravne i izvanpravne

naravi, odnosno sadrţaja, te istodobno samostalna znanstvena disciplina s

posebnim predmetom, metodološkim sustavom, teorijskim i praktičnim djelovima

(Modly, Korajlić, 2002: 458).

Politika suzbijanja kriminaliteta predstavlja discipline koje se sa naučnog i

praktičnog aspekta bave problemom suzbijanja i sprečavanja kriminaliteta. Kao

posebna grana u grupi krivičnih nauka, njen prvenstveni zadatak je oblikovanje

ciljeva društva na planu borbe protiv kriminaliteta. Znači, u skladu sa definisanim

2010.

ciljevima, na naučnim osnovama iznalaze se efikasna sredstva i metode u

sprečavanju i suzbijanju kriminaliteta. Politika suzbijanja kriminaliteta se

koncentriše na ispitivanje novih mogućnosti u ostvarenju svog cilja kao i na

unapreĎenju već isprofiliranih krivičnopravnih i socijalnopreventivnih sredstava u

borbi protiv kriminaliteta. Njena posebna vaţnost se ogleda u potrebi

usklaĎivanja djelovanja svih zaštitnih podsistema jednog društva, koji su

uključeni u antikriminalnu aktivnost, kako bi oni ostvarili konkretne rezultate u toj

oblasti. Kroz ovakvu djelatnost naznačena politika suzbijanja kriminaliteta

potvrĎuje i opravdava svoj smisao i sadrţaj (Muratbegović, 2003: 23-31).

Kriminalna politika, kao naučna disciplina, ima zadatak da odredi ciljeve društva

na planu borbe protiv kriminaliteta a zatim da u skladu sa definisanim ciljevima

na naučnim osnovama izgradi efikasna sredstva i metode, odnosno racionalan,

usklaĎen i efikasan koncept u sprečavanju i suzbijanju ove društvene pojave

(Radulović, 1999: 13-17).

Poznato je da se u savremenoj kriminalnoj politici, kao nauci i društenoj praksi

suprotstavljanja kriminalitetu jasno, s obzirom na njihovu vremensku situiranost i

uţe ciljeve izdvajaju dvije grupe oblika drţavnog i društenog reagovanja. Prvu

grupu čine svi konkretni postupci, mjere i aktivnosti čiji je cilj da spriječi-

preduprijedi ispoljavanje kriminaliteta kao društvene i individualne pojave. Ovaj

vid djelovanja prethodi i ima za cilj da onemogući- spriječi manifestovanje

kriminaliteta, te u tom smislu ima karakter anti deliktne aktivnosti. Drugi pak

kompleks mjera i aktivnosti preduzima se nakon već ispoljenog kriminalnog

ponašanja sa ciljem njegovog suzbijanja. U pitanju je dakle post- deliktna

intervencija kojom se pojava koja je dobila manifestni izraz ţeli suzbiti. ...

Istorijsko iskustvo i naučna saznanja, nepobitno, naime potvrĎuju da se rješenje

ne moţe traţiti isključivo u djelovanju drţavnog mehanizma represije, ne bar na

duţe vrijeme (Jašović, 1998: 5-27).

2010.

Večina autora se slaţe da je, u najširem značenju, cilj kriminalne politike

sprečavanje i suzbijanje kriminaliteta, kao štetne društvene pojave, te da ona

razvija mjere i metode kojima društvo treba da djeluje preventivno ili represivno u

odnosu na sva ona ponašanja koja u svom sadrţaju imaju element

protipravnosti. Obzirom da se ovdje pojavljuju dvije grane kriminalne politike,

preventivna- čije mjere se poduzimaju obično prije kriminalnog čina, odnosno

koje su usmjerene na otklanjanje faktora koji dovode do ove pojave, te

represivna- koja se odnosi na postupke drţavnih organa nakon izvršenog delikta,

kojima se onemugaćavaju daljnja ili naredna kriminalnah ponašanja, neophodno

je prethodno izvršiti izbor one grane na koju ćemo se osvrnuti u ovom radu.

Vodeći računa o postavljenom zadatku, koji se odnosi na dovoĎenje u vezu

kriminoloških istraţivanja sa prevencijom kriminaliteta, koja je, istovremeno,

sastavni dio politike suzbijanja kriminaliteta, kao segmenta uspostave, na

pravnom poretku zasnovanog, sigurnosnog drţavnog sistema, u nastavku ćemo

obraditi fundamentalne postavke o zadacima, značaju i elementima prevencije

kriminalnog ponašanja. Uz to, neophodno je imati na umu da je prevencija

kriminaliteta jedan od uslova kvalitetne sigurnosne politike, koja u današnjoj

zajednici ima izuzetno vaţnu ulogu u kreiranju sigurnog okruţenja, bilo na

lokalnom, regionalnom a svakako i globalnom nivou.

Na području prevencije kriminaliteta ti su se društveni procesi (strukturalne

ekonomske promjene i globalizacija svih društvenih procesa) pokazali u obliku

programa, koji su posvečeni obezbjeĎenju (veče) sigurnosti u lokalnoj zajednici i

oblikovanju («izgradnji») boljeg sigurnosnog prostora. Prevencija kriminaliteta se

zato danas u prvom redu posmatra kao uslov zajedničke sigurnosti, odnosno

sigurne zajednice (prije svega lokalne) (Šelih, 2004: 19-30).

Dakle, prevencija, kao segment kriminalne politike, a samim tim i sigurnosne

politike, predstavlja, u pravilu, onaj njen dio zaduţen za djelovanje u vremenu

prije čina izvršenja kriminalnog ponašanja, tj. stvaranja nesigurnosti u zajednici.

To vrijeme svakako nije ograničeno na vrijeme koje neposredno predstoji zločinu,

2010.

več šta više, efikasniji i produktivniji su rezultati onih preventivnih mjera koje se

poduzimaju prema dugoročnom planu djelovanja.

Termin prevencija pragmatički je posuĎen iz medicinskog vokabulara i prakse. U

svom širem značenju profilirala su se dva osnovna sadrţaja ovog pojma. Prvi od

njih se odnosi na intervenciju ka primarij formu prevencije, što je u osnovi značilo

intervenciju prema odreĎenim pojavama sa propisanim sredstvima. Drugi

sadrţaj vezan je za prefiks pre koji označava prijevremenu reakciju, tačnije

reakciju prije nego li se manifestira neţeljena pojava (Muratbegović, 2003: 35-

40).

Pojam prevencije pretpostavlja ukupnost planski osmišljenih i organizirano

poduzetih mjera kojima se nastoje ukloniti ili barem smanjiti izravni odnosno

neizravni uzroci kaţnjivih ponašanja (Horvatić, Cvitanović, 1999: 93-97), ili

prevencija kriminaliteta, podrzaumijeva, sistem mjera i aktivnosti usmjerenih na

otklanjanje svih neposrednih, objektivnih i subjektivnih uvjeta i okolnosti koji

pogoduju nastanku i vršenju kriminaliteta (Modly, Korajlić, 2002: 493).

Budućem demokratskom društvu predstoji samoorganizovanje efikasne

prevencije od bilo kojih oblika ugroţenosti, kojom se mora uticati na sprečavanje

tih ugroţenosti, tj. na eliminisanje tih ugroţenosti, a ne isključivo na uklanjanje

posljedica, kao što je to do sada bila praksa. To znači da se mora djelovati ante

delictum , a ne isključivo post delictum (Krstić, 1998: 153-183).

2.1.3. Kriminološka istraživanja- uslov za prevenciju kriminaliteta

Osvrnuvši se na osnovne elemente kriminalne etiologije, zaključujemo da je

osnovni zadatak ove grane kriminologije prepoznavanje objektivnih i subjektivnih

faktora kriminalnog ponašanja, koji mogu imati posredan ili neposredan uticaj na

pojavu ili razvoj ovog fenomena. Istraţivanje etiološke strane zočina, na bazi

prihvaćene metodologije, pretpostavlja primjenu niza naučnoistraţivačkih metoda

2010.

u posmatranju kako pojedinačnih slučajeva, tako i krimaliteta kao masovne

pojave, te nakon provedene analize izvoĎenje zaključaka o kvantitatvnoj i

kvalitativnoj strani uticaja bilo vanjskih bilo unutrašnjih faktora.

U svakodnevnom govoru, kada ţelimo odgovoriti na pitanje zašto se neko

kaţnjivo ponašanje ostvarilo, traţimo razloge ili uzroke takvih ponašanja, i to

ponašanje najčešće povezujemo s nekim razlogom koji nam se čini

najneposrednijim, najbliţim, najutjecajnijim (Horvatić, 1993: 91-95). Kriminalna

etiologija se bavi proučavanjem uzroka kriminaliteta. Ona zapravo treba da

odgovori na pitanje kako dolazi do kriminaliteta kao pojedinačnog ponašanja I

kao masovne pojave u jednom društvu, kako se formira ličnost delinkventa I koji

objektivni I subjektivni faktori izazivaju to ponašanje. (MlaĎenović, 1982:19-23),

odnosno za kriminalnu etiologiju se moţe reći da raspravlja o pitanju uzroka I

uslova kriminalnog ponašanja. Ona treba da odgovori na pitanje- kako dolazi do

kirminaliteta kao pjedinačnog ponašanja I masovne pojave u jednom društvu,

kako se formira ličnost delinkventa (negativna socijalizacija), koji objektivni uslovi

omogućavaju I izazivaju to ponašanje. (Milutinović, 1976: 16-29)

Efikasno suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu nije moguće bez solidnog

poznavanja njegovih osnovnih etioloških i fenomenoloških obiljeţja i drugih

specifičnosti koje ga karakterišu. Sve to upućuje na potrebu stalnog usavršavanja

postojećih i iznalaţenje novih metoda u suzbijanju organizovanog kriminaliteta.

Zbog toga je nuţan jedan potpun strategijski pristup koji će omogućiti adekvatno

korištenje klasičnih i novih metoda u suzbijanju organizovanog kriminaliteta kroz

primjenu dva opšta metoda kriminalne politike: prevenciju i represiju. Mora se

pratiti suština organizovanog kriminaliteta, tj. njegova finansijska moć, status i

zaštita, vršenje pranja novca i korupcijska djelatnost, pa u tom kontekstu donositi

odgovarajuće propise koji će stvarati uslove za efikasnu primjenu preventivnih i

represivnih mjera. Stoga je potrebno realno sagledati pravo mjesto

organizovanog kriminaliteta u našem društveno-ekonomskom i društvenom

sistemu i uz postignut politički konsenzus i angaţovanje svih nadleţnih organa

2010.

sistematskim, planskim i stručnim djelovanjem nastojati da se eliminišu povoljni

etiološki faktori, identifikuju postojeći oblici organizovanog kriminaliteta, otkriju

učinioci i obezbjede dokazi. U preventivnom djelovanju na etiološke faktore mora

se imati u vidu stalna nastojanja organizovanog kriminaliteta da uspostavi

odgovarajuće veze sa organima vlasti, drţavnim organima i drugim relevantnim

subjektima, pri čemu se i najčešće koristi korupcijom (Bošković, 2004: 189-198).

Dakle, za preventivno djelovanje neophodno je prethodno upoznovanje sa svim

okolnostima, koje se nakon provedenog istraţivanja, mogu proglasiti

kriminogenim faktorima pojedinih oblika protivpravnog ponašanja. Svakako, bilo

bi veoma nepoţeljno planirati ili čak izvoditi preventivne aktivnosti bez analitičnih

i na naučnim istraţivanjima zasnovanih podataka o uslovima i uzrocima

odreĎenog oblika kriminaliteta. Iz tog razloga se ova istraţivanja postavljaju kao

jedan od najznačajnijih uslova uspješnih preventivnih aktivnosti.

2.2. Zaključak

Ovim poglavljem ppstupak istraţivanja kriminogenih faktora smo postavili u

poziciju «Conditio sine quanon», i to ne samo kada se govori o preventivnim

mjerama i sigurnosnoj politici, već i o funkcionisanju pravnog poretka uopšte.

Iako je to je davno konstatovano, ipak, smatramo da je neophodno češće

isticanje ovog veoma bitnog, po našem mišljenju i neizostavnog, elementa

politike suprotstavljanja kriminalitetu, čijim zanemarivanjem je pitanje sigurnosti

zajednice moţe biti upitno i neizvjesno.

Bez sistemtične, efikasne i dosljedno provoĎene sigurnosne politike nezamislivo

bi bilo uspostavljanje i odrţavanje sigurnog, na pravu zasnovanog, drţavnog

poretka. Dalje, jedan od temeljnih uslova kvalitetne sigurnosne politike jeste

djelotvorna politika suzbijanja kriminaliteta, koja treba obezbijediti cjelishodno

rješavanje pitanja borbe protiv ovih protivpravnih ponašanja, koja se nalaze na

samom vrhu piramide onih pojava koje u najvećoj mjeri remete pravni poredak. U

2010.

posljednje vrijeme, preventivne mjere zauzimaju ključnu poziciju interesovanja

svih onih koji se bave planiranjem i provoĎenjem kriminalne politike. Sveukupna

dostignuća današnje zajednice trebaju, u najvećoj mjeri, biti korištena upravo na

provoĎenju takve kriminalne politike, koja će obezbijediti jak uticaj na sve faktore

koji dovode do pojave ili razvoja kriminaliteta. Upravo na ovoj tezi zasniva se

značaj izučavanja kriminogenih faktora, koji s jedne strane mogu imati

neposredan ili posredan uticaj na pojavu kriminaliteta, a s druge strane

obuhvataju čitav niz, kako objektivnih uslova zajedničkog ţivljenja, tako i

subjektivne elemente nasljeĎenog i stečenog kod svakog pojedinca. U

današnjem dobu, moţe se reći, da kada je u pitanju borba protiv najteţih oblika

organizovanog kriminaliteta, kao što su terorizam, nelegalna trgovina oruţjem,

ljudima itd., nezasluţeno malo paţnje se posvećuje naučnom istraţivanju

etiologije ovih oblika protipravnih ponašanja. Dakle, ovim radom imali smo

namjeru istaći kauzalnu vezu izmeĎu istraţivanja kriminogenih faktora, izbora i

primjene preventivnih mjera, politike suzbijanja kriminaliteta kao jednog od

temelja sigurnosne politike a sve u cilju stvaranja sigurne i na pravnom poretku

zasnovane drţave.

2010.

3. Provedba zakona u savremenom društvu

Kao primjer za isticanje značaja koji za politiku suprotstavljanja kriminalitetu

imaju podaci koji predstavljaju rezultate istraţivanja u oblasti kriminologije i

krivičnog pravosuĎa, navest ćemo kroz prikaz jednog od aktuelnih dokumenata

Vijeća Evrope. Naime Komitet ministara Vijeća Evrope je 2003. godine usvojio

Preporuku Komiteta ministara državama članicama u pogledu novih načina

postupanja u odnosu na maloljetničku delinkvenciju i uloge maloljetničkog

pravosuđa4. Nedostaci validnih podataka o etiologiji i fenomenologiji

prestupničkog ponašanja mladih naročito se registruju u zemljama centralne i

istočne Evrope, ali u značajnoj mjeri i u zemljama zapadne Evrope. Podaci o

kriminalitetu dobivaju se uglavnom iz zvaničnih statističkih izvora o registrovanom

kriminalitetu, za koje se ipak moţe reći da su više odraz rada policijskog i

pravosudnog aparata nego realnog stanja.

S druge strane, u zemljama u kojima se provode viktimizacijske i studije

samoprijavljivanja5 pokazuje se da je uvećanje nasilničkog kriminliteta meĎu

mladima umjereno ili se čak uvećanje uopšte neregistruje. Ipak, ono što se

nesporno potvrĎuje jeste činjenica da se kao učinioci pojavljuju osobe sve

mlaĎeg uzrasta, kao i potreba neophodnog iznalaţenja boljih načina postupanja

sa manjim brojem učinilaca koji imaju registrovan veliki broj prestupa. Smatralo

se, tokom 80-tih godina prošlog vijeka, da je efikasniji postupak prema

maloljetnicima onaj koji bi isključivao postupak optuţivanja, naravno kada god je

to bilo moguće. U vremenu donošenja predmetnog dokumenta, smatra se da je

razvoj istraţivanja u ovoj oblasti u značajnoj mjeri doprinjeo spoznavanju uslova i

uzroka prestupničkog ponašanja, odnosno da se došlo do podataka koji oprezno

ukazuju da odreĎene intervencije na pojedine maloljetne učinioce mogu djelovati

samo za neko vrijeme. Eksperimentisanje sa alternativnim pristupima u

4 Recommendation Rec (2003) 20 of the Council of Europe Committee of Ministers to member

states concerning new ways of dealing with juvenile delinquency and the role of juvenile justice, Usvojena na komitetu ministara (Committee of ministers) 24. septembra 2003. Godine na 853. Sastanku zamjenika ministara. 5 e. Self-reported Studies.

2010.

postupanju sa maloljetnim učiniocima, kao što su mjere sa restorativnim

sadrţajima ili intenzivan nadzor zajednice, pokazuju da postoje brojni načini

dopunjavnja tradicionalnog sistema reagovanja koji mogu poboljšati sistem

reagovanja na kriminalno i nasilničko ponašanje mladih. MeĎutim, paralelno sa

zabrinutošću za registrovana povećanja obima maloljetničke delinkvencije, u

porastu je i zabrinutost da je sistem reagovanja spor, neefektivan i preopterećen.

Naročita paţnja, u odnosu na intervencije koje se trebaju provoditi nad

maloljetnim učiniocima, poklanja se rezultatima naučnih analiza6. Ističe se da

mjere koje se provode prema ovoj kategoriji učinilaca, u što većoj mogućoj mjeri,

trebaju biti oslonjene na naučne dokaze dobivene prethodnim istraţivanjima o

tome šta i prema kome, odnosno pod kojim uslovima se provode. Istaknuto je da

je krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošloga vijeka u

akademskim i načnim krugovima bilo rasprostranjeno stajalište da u pogledu

formalne socijalne kontrole maloljetničkog delinkventnog ponašanja „ništa ne

funkcioniše―. Na ovakav stav naročito je doprinijela tadašnja, u Evropi

rasprostranjena, politika maloljetničkog pravosuĎa kojom se nastojalo, kada god

je to moguće, izbjeći optuţivanje maloljetnika za prijestupe koje su učinili. S

druge strane kriminalitet meĎu najmlaĎom populacijom zemalja članica bio je u

stalnom porastu. MeĎutim, istraţivanja koja se provode kroz zadnjih desetak

godina ukazuju na značajan napredak u pogledu rezultata novog načina

reagovanja na maloljetničku delinkvenciju. Posebno se ističe pozitivan učinak

mjera koje su usmjerene na detektovane kriminogene faktore, koji su uzrokovali

ili su direktno doprinijeli nastanku delinkventnog ponašanja. Značajna paţnja

treba biti poklonjena podrţavanjem izgradnje i dogradnje boljih baza podataka o

efektima intervencija nad maloljetnim prestupnicima, pri čemu se naročito ističe

potreba objavljivanja i širenja informacijama o rezultatima ovih studija, a posebno

onih koji ne podrţavaju odreĎene mjere i intervencije. Razvoj programa rada,

kako u strukturama koje donose odluke tako i kod onih koji te odluke provode

(praktičara), treba biti direktno pod uticajem najnovijih i najboljih podataka o tome

6 Paragraf 5., Rec (2003) 20.

2010.

koje su mjere uspješne a koje nisu, bez obzira na česte slučajeva odbijanja

ovakvog načina rada, a koji se nerijetko dešava zbog inficiranosti ovih struktura

tezom „mi to uvijek radimo na ovaj način―. Poticaj na ovakav pristup djelovnja

naročito dolazi usljed razvoja i promocije politike i prakse zasnovane na

podacima7, koja u posljednje vrijeme zauzima sve značajnije mjesto u

savremenim sistemima krivičnog pravosuĎa. U narednoj shemi prikazan je

proces postizanja boljih rezultata u svakodnevnoj praksi, pri čemu se najbolji

rezultati politike regovanja mogu očekivati ukoliko taj ko provodi tu politiku

raspolaţe sa kvalitetnim podacima (informacijama) i koristi ih dobro. Od ostalih

opcija, koje uključuju ukrštanje varijabli siromašnih informacija i nekvalitetnog

korištenja informacija, nije objektivno očekivati pozitivne rezultate.

http://www.defra.gov.uk/science/how/evidence.htm

Dakle, moţe se reći da poseban problem stoji u odnosu na aplikaciju rezultata

naučnih istraţivanja u procesu donošenja odluka u različitim oblastima ţivota.

Naime, moţe se reći da u slabije razvijenijim sistemima, još uvijek nije dovoljno

razvijena svijest o značaju i mogućnostima koje se ostvaruju tzv. „evidence

7 e. Evidence-based Policy and Practice, razvijene i promovirane od strane Campbell Crime and

Justice Group (Campbell Collaboration) u toku 2000. godine. Predstavlja meĎunarodnu mreţu eksperata i naučnika koji istraţivanja usmjeravaju na iznalaţenje naefektivnijh načina upotrebe naučnih podataka za politiku i praksu suprotstavljanja kriminalitetu, pri čemu ključnu ulogu zazuima metod koordinacije stručnjaka iz oblasti odgoja i obrazovanja, socijalnog rada i socijalnih sluţbi i krivičnog pravosuĎa. www.campbellcollaboration.org.

http://www.campbellcollaboration.org/

2010.

based policy“ koja je u razvijenijim društvima postavljena kao standard dobrog

upravljanja društvenim resursima.

2010.

4. Subjekti politike suzbijanja kriminaliteta

4.1. Osnovni subjekti politike suzbijanja kriminaliteta

Kriminalna politika (Politika suzbijanja kriminaliteta)8 obuhvata, ili bolje rečeno,

treba da obuhvati planirani i koordinirani sistem društvenih djelatnosti, sadrţajno

različitih i sa različitim subjektima kao njihovim nosiocima, ali objedinjenim kroz

jedinstvo cilja. Ova koordiniranost mjera kriminalne politike i njihova nuţna

povezanost čine nuţan preduslov za svaku društveno racionalnu i efikasnu

politiku suzbijanja kriminaliteta.9

Osnovna diferencijacija mjera politike suzbijanja (suprotstavljanja)10 kriminaliteta

na mjere preventivnog i mjere repsresivnog karaktera, ukazuje i na

diferencijaciju kategorija društva koje te mjere trebaju provoditi. Iako se u

savremenoj politici suzbijanja kriminaliteta ne moţe govoriti o isključivo

preventivnim ili isključivo represivnim mjerama11, ipak se za institucije kao što su

policija, tuţilaštva, sudovi i ustanove za izvršenje krivičnih sankcija, moţe reći da

se radi o osnovnim subjektima koji provode represivni set mjera. Ove institucije

se i nalaze u centralnom dijelu drţavnog aparata koji tvori lanac osnovnih

subjekata politike suzbijanja kriminaliteta.

S druge strane, kategorije društva koje u svom djelovanju ostvaruju više

preventivne zadatke, kao što su porodica, obrazovne institucije, ustanove

socijalnog rada itd, često se nazivaju vankrivičnim subjektima politike suzbijanja

8 Op.autora.

9 Lazarević, LJ., Kriviĉno zakonodavstvo kao osnova za konstituisanje politike suzbijanja kriminaliteta

10 O sadržajnom odreĊenju pojmova suzbijanje i suprotstavljanje, vidjeti više u Prevencija kriminaliteta, teorijsko-kriminalistiĉki

pristup, Krivokapić, V., Fakultet kriminalistiĉkih nauka, Sarajevo, 2006.

11 Ovo se naroĉito odnosi na mjere specijalne i generalne prevencije, kojima se realizuju preventivni ciljevi ali su u osnovi mjere

represivnog karaktera. Prije svega radi se o primjeni mjera kriviĉnopravne prinude, koje su osnova represivnog aparata države prema

kriviĉnoodgovornim uĉiniocima kriviĉnih djela, ali i uĉiniocima ostalih protivpravnih ponašanja propisanih u zakonima odreĊenih

država.

2010.

kriminaliteta. Ovom prilikom značajno je istači da se savremena politika

suzbijanja kriminaliteta, i u doktrinarnoj ali i u praktičnoj dimenziji, sve više

usmjerava na razvoj alternativnih društvenih mjera (i formalnog i neformalnog

karaktera) koje u konačnici trebaju, u suprotstavljanju kriminalitetu, pruţiti mnogo

bolje rezultate od tradicionalnih mjera, a koje će se takoĎer u narednim

izlaganjima obraditi.

Uz priznavanje apsolutnog primata preventivnih mjera u borbi protiv kriminaliteta

u odnosu na represivne mjere, a posebno kazne, savremena krivična teorija i

zakonodavstvo, odnosno, sudska praksa, ne osporavaju legitimnost

krivičnopravne prinude, pa ni u vidu primjene kazne. Slobodno se moţe reći da

se u se tom pogledu i u svijetu i kod nas iskristalisala dva osnovna shvatanja.

Prvo je da krivičnopravna prinuda ne treba da bude osnovni vid borbe protiv

kriminaliteta, niti nju treba prihvatiti kao najefikasniji način suzbijanja ove pojave.

Drugo, borba protiv kriminaliteta mora se ostvarivati prevashodno primjenom

jednog sinhronizovanog i sadrţajno raznovrsnog sistema preventivnih mjera, uz

punu koordinaciju organa koji ih primjenjuju.12

U ovom dijelu iznijet će se osnovne postavke o ciljevima, ulozi i strukturi

osnovnih subjekata politike suzbijanja kriminaliteta, koje po svom karakteru

ostvaruju ulogu pravne, dakle drţavno garantirane, intervencije u sprečavanju i

suzbijanju kriminaliteta, a kao što je već istaknuto radi se o policijskim

organizacijama, tuţilaštvima, sudovima te ustanovama za izvršenje krivičnih

sankcija. TakoĎer, bitno je istači da će se u odnosu na ciljeve predmeta Politka

suzbijanja kriminaliteta, u narednim izlaganjima manje paţnje posvetiti

organizacijskim i zakonskim pretpostavkama funkcionisanja ovih drţavnih

institucija dok će centralna paţnja biti usmjerena na funkcije i aktivnosti ovih

organa kojima oni doprinose suzbijanju (suprotstavljanju) kriminaliteta.

12 Lazarević, LJ.: Kriviĉno zakonodavstvo kao osnova za konstituisanje politike suzbijanja kriminaliteta

2010.

4.2. Policija

Policijske organizacije, odnosno organi unutrašnjih poslova, kao i druge

specijalizovane sluţbe, imaju obavezu da se prilagoĎavaju demokratskim

promjenama u društvu u skladu sa ustavnim i zakonskim obavezama na

unutrašnjem planu, kao i meĎunarodnim aktivnostima

čime bi ispunili i svoju kriminalno-političku ulogu.13

Teza da "efikasna policija vodi smanjenju kriminaliteta" potvrĎena je još u

najranijim analizama rada ove drţavne organizacije, a istovremeno oslikava

njenu ulogu u suprotstavljanju kriminalitetu, s jedne strane, odnosno ističe njenu

društvenu odgovornost po ovom pitanju, u smislu efikasne organizacije i rada, s

druge strane. S tim u vezi, bitno je kontinuirano analizirati sve one uslove koji

dovode do kvalitetnog funkcionisanja policije, te na temelju rezultata tih analiza

razvijati sve one elemente unutar policijske organizacije, ali i šire društvene

uticaje, koji dovode do efikasnijeg rada policije. Posebna paţnja bit će usmjerena

i na teškoće sa kojima se susreću policijske organizacije u svom radu ali i

najčešće zamjerke koje se stavljaju na teret policijskim strukturama. Na samom

kraju obradit će se neki od savremenih strategijskih pristupa u rješavanju

policijskih zadataka te naznake o perspektivama daljnjeg razvoja policije.

4.2.1. Preventivna aktivnost policije

Djelatnost policije koja je usmjerena na otklanjanje uslova i uzroka za pojavu

kriminalnog ponašanja označava se kao preventivna djeltnost, odnosno njena

ante deliktum funkcija. Dakle, radi se o skupu mjera koje se izvode prije

izvršenja delikta, a kojima se potencijalni izvršioci onemogućavaju u izvršenju

svojih protivpravnih i društveno-opasnih radnji.

13 Krivokapić, V., Fakultet kriminalistiĉkih nauka, Sarajevo, 2006., str . 255-260.

2010.

Moderna kriminalna politika je izgradila koncept funkcionalnog povezivanja

svojih programa prevencije sa rezultatima konkretnih etioloških istraţivanja. Taj

racionalni i praktični elemenat dominira u ovoj nauci jer programiranje

represivne, kao i preventivne politike i njihova uspješna realizacija zavise od

faktora koji prouzrokuju kriminalitet. Naučno suzbijanje kriminaliteta je

savremenog perioda. MeĎutim, naučno organizovanje borbe pretpostavlja i

svestrano naučno poznavanje kriminalnog fenomena, što je prevashodni

zadatak kriminalne etiologije.14

Dakle, za preventivno djelovanje neophodno je prethodno upoznavanje sa svim

okolnostima, koje se nakon provedenog istraţivanja, mogu proglasiti

kriminogenim faktorima pojedinih oblika protivpravnog ponašanja. Svakako, bilo

bi veoma nepoţeljno planirati ili čak izvoditi preventivne aktivnosti bez analitičnih

i na naučnim istraţivanjima zasnovanih podataka o uslovima i uzrocima

odreĎenog oblika kriminaliteta. Iz tog razloga se ova istraţivanja postavljaju kao

jedan od najznačajnijih uslova uspješnih preventivnih aktivnosti.15

Mjere koje policijske organizacije poduzimaju sa zadatkom preveniranja

kriminalnih aktivnosti raznovrsne su i brojne. Struktura i obim primjene ovih

mjera u velikoj mjeri je u zavisnosti i od specifičnosti širih društvenih okolnosti u

kojima se poduzimaju. Oblik društvene i drţavne organizacije, obim i struktura

kriminaliteta, ekonomski i socijalni uslovi ţivota samo su neki od elemenata koji

bitno odreĎuju sadrţaje policijskih aktivnosti usmjerenih na sprečavanju

kriminaliteta.

Kao najprimjenjivanije policijske aktivnosti koje imaju karakter preventivnih mjera

mogu se navesti:

Patrolna sluţba (kompjuterske analize);

14 MlaĊenović-Kupĉević, R.: Kriminologija, Svjetlost, Sarajevo, 1982., str. 121-122.

15 Budimlić, M., Aktuelnost kriminoloških istraživanja u prevenciji novih formi kriminalnog ponašanja, Kriminalistiĉke teme, ĉasopis

za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, broj 3-4, Fakultet kriminalistiĉkih nauka, Sarajevo, 2004., 213-226.

2010.

Nadziranje i obezbjeĎenje objekata;

Pozornička sluţba;

ObezbjeĎenje javnih skupova;

Kontradiverzione mjere;

Evidencije i dozvole;

Provjere identiteta;

Kontrola javnog saobraćaja;

Obrada podataka i analitičko-satatističko istraţivanje;

Informisanje graĎana i rad u zajednici;

Neformalno posredovanje u rješavanju konflikata;

Pojačan nadzor povratnika;

Saradnja unutar meĎunarodnih policijskih organizacija;16

Pored navedenih, brojne su i druge aktivnosti policijskih sluţbenika koje se

svakodnevno provode a koje imaju indirektan, ali značajan, uticaj na sprečavanje

kriminalnih aktivnosti. Iako se preventivna aktivnost danas označava kao

temeljnom perspektivom u suprotstavljanju svim vrstama i oblicima kriminalnih

aktivnosti, ipak su tradicionalno najzastupljenije aktivnosti policije usmjerene na

one mjere koje imaju represivni karakter, odnosno koje se izvode nakon

izvršenog protivpravnog ponašanja.

4.2.2. Represivna aktivnost policije

Temeljni zadatak policije, kada se radi o aktivnostima koje se poznate i kao post

delictum radnje, jeste obezbijediti ključne informacije i poduzeti odreĎenje radnje

nakon izvršenog delikta, a koje se odnose na:

Otkrivanje krivičnog (ili drugog protivpravnog) djela;

Otkrivanje učinioca tog djela;

16 Stojanović, Z.: Politika suzbijanja kriminaliteta, Novi Sad, 1991., str. 80.

2010.

ObezbjeĎenje prisutnosti učinioca;

Ukazivanje na dokaze od značaja za krivični postupak;

Osiguranje nekih od dokaza.17

Cjelokupna pretkrivična aktivnost koja se ispoljava u kriminalističko-pravnom

postupanju po odreĎenom izvršenom ili pripremanom krivičnom djelu ima kao

krajnji ishod prijavljivanje krivičnog djela radi pokretanja krivičnog postupka ili

njegovo sprečavanje. Ta djelatnost organa unutrašnjih poslova odvija se, po

pravilu, samoinicijativno, na osnvu sopstvene funkcije ozakonjene duţnostima i

ovlaštenjima iz ZKP-a18 i drugim propisima, ili po osnovu funkcija drugih drţavnih

organa, krivičnog suda, tuţilaštva itd.19

Da bi policija mogla koristiti pojedina sredstva represivnog karaktera (koja

ozbiljno zadiru u privatnu sferu prava i sloboda graĎana), neophodno je

postojanje:20

Zakonskih uslova (ZKP);

Realne procjene o njihovoj nuţnosti u konkretnom slučaju (odluka

nadleţnog suda).

Pored uloge koje ostvaruju po nalogu suda ili tuţilaštva, a koje su usmjerene na

dokazivanje u krivičnom/ kaznenom postupku, policijski sluţbenici mogu

učestvovati i u realizaciji tzv. posebnih istraţnih radnji, koje zauzimaju izuzetno

značajno mjesto u otkrivanju i rasvjetljavanju najteţih oblika krivičnih/kaznenih

17 Stojanović, Z.: Politika suzbijanja kriminaliteta, Novi Sad, 1991., str 81.

18 Zakona o kriviĉnom/ kaznenom postupku.



2010.

djela.21 U ostvarivanju represivnih zadataka naročito su značajna pitanja

korištenja agenta provokatora, elektronskog nadziranja, prisluškivanja telefonskih

razgovora, tonskog i drugog snimanja, pregleda poštanskih pošiljki itd.

U narednoj tabeli prikazan je hodogram aktivnosti policije kod izvršenog teškog

krivičnog djela22:

4.2.3. Efikasnost policije

Na ovom mjestu značajno je potcrtati i neke od faktora koji dovode do povećanja

stepena efikasnosti djelovanja policijskih struktura uopšte, a koji u najveoćoj mjeri

utiču na efektivnije izvoĎenje preventivnih aktivnosti ove organizacije. Najbitniji

faktori koji se mogu dovesti u vezu sa efikasnošću preventivnog rada policije

jesu:23

21 O znaĉaju posebnih istražnih radnji u suprostavljanju najtežim oblicima kriviĉnih djela, primjerice organiziranom kriminalitetu,

vidjeti više u: Komentari zakona o kriviĉnom/ kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, Sijerĉić-Ĉolić, H., i ostali, Vijeće Evrope/

Evropska komisija, Sarajevo, 2005., str. 348-361.

22 Siegel, J.L., Criminology, Thomson Learning, London, 2006., str. 498.

23 Stojanović, Z.: Politika suzbijanja kriminaliteta, Novi Sad, 1991., str 82-83.

KRIVIČNI

DOGAĐAJ

INICIJALNI

KONTAKT

LIŠAVANJE

SLOBODE

ISTRAGA

PRITVOR

Patrola, prikriveni rad, informatori,

priznanje, žrtve, svjedoci

2010.

Podrška graĎana;

Kadrovska osposobljenost;

Tehnička opremljenost;

Stepen unutrašnje korupcije;

Kontinuirana edukacija i specijalizacija;

Sistamtizacija organizacionih jedinica;

MeĎunarodna saradnja;

Saradnja sa privatnim sektorom sigurnosti (privatne sigurnosne agencije)

4.2.4. Savremene strategije policijskog djelovanja

U odnosu na dinamične promjene uslova ţivota, naročito u posljednjih pedeset

godina, i policijske strukture prolaze kroz stalni proces reformi zajedno sa svojim

okruţenjem. Najvaţniji dio tih reformi odnosi se na iznalaţenje novih oblika

reagovanja na tradicionalne ali svakako i na nove oblike kriminalnog ponašanja.

Kada se govori o preventivnim aktivnostima policijskih organizacija najčešće se

pominju nove razvijene metode djelovanja, koje se često nazivaju strategijama

policijskog djelovanja. Ovom prilikom osvnut ćemo se na one koje se najčešće

pominju u policijskim planovima i izvještajima, ali i u literaturi iz ove oblasti.

Jedna od zajedničkih karakteristika svih tih strategija policijskog djelovanja je

insistiranje na povezivanju sa lokalnom sredinom. Zato će kao manje-više

zajednički okvir za proučavanje ovih stilova policijskog rada biti izloţeno

djelovanje uz saradnju lokalne zajednice (e. community policing), a zatim će biti

analizirani strategija "razbijenih prozora" (e. broken windows), pristup nulte

tolerancije (e. zero tolerance), i "strategija rješavanja problema" (e. problem

oriented policing).24

24 Ignjatović, Đ., Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str 344.

2010.

4.2.4.1. Djelovanje uz saradnju lokalne zajednice

Ovaj oblik policijskog djelovanja u literaturi je poznat pod izvornim naslovom na

engleskom jeziku "Community Policing", a najviše se njeguje i primjenjuje u

Sjedinjenim američkim drţavama, dok su poznati slični modeli i u zemljama

zapadne Evrope. Čak i u policijama bivših socijalističkih zemalja razvijale su se

odreĎene metode koje su upućivale na blisku saradnju graĎana i policije u

sprečavanju društveno-opasnih oblika ponašanja. Ipak, najviše izvora o

iskustvima u primjeni ove policijske strategije obraĎuje praksu policijskih

organizacija SAD-a.

MeĎu aktivnostima koje policija provodi u izvoĎenju ove strategije najčešće se

pominju:

hvatanje u koštac sa uzrocima kriminaliteta (inicijativa za pomoć porodici,

programi sa djecom, razvojni programi lokalne zajednice i njihove

inicijative, predškolski programi preventivne šeme za one koji

zloupotrebljavaju droge i alkohol, obrazovanje i naškoli zasnovani

programi, rad sa prijestupnicima i njihovim porodicima, zapošljavanje i

programi obuke i savjeti duţnicima);

smanjenje prilike da se izvrši zločin (poboljšanje sigurnosti kuća, javnih

zgrada i parkirališta, poboljšanje uličnog svjetla i javnih površina,

povećanje sigurnosti i dizajniranje stambenih četvrti, gradskih jezgara i

parkinga, uzimanje u obzir bezbjedonosnih zahtjeva pri planiranju javnog

transporta i davanju dozvola uopšte, dobar menadţment u obavljanju

lokalnih servisa i adekvatni nivoi preventivnog patroliranja);

bavljenje specifičnim problemima zločina (provale u stanovima, nasilje u

porodici, kriminalitet vezan za automobile, zločini na rasnoj osnovi, zločini

protiv djece starih osoba);

2010.

pomoć žrtvama zločina i smanjenje straha od kriminaliteta (šeme za

pomoć ţrtvama, inicijative za samozaštitu, obezbjeĎenje pozitivnog

publiciteta za uspješne inicijative).25

4.2.4.2. Strategija razbijenih prozora

Ova strategija je takoĎer razvijena u zemljama sa anglosaksonskom tradicijom, i

poznata je kao "Broken Windows" strategija. Ovaj oblik policijskog djelovanja

dobio je naziv prema specifičnim uslovima u kojima djeluju policijske strukture, a

odnosi se na dio lokalne zajednice opterećen čitavim nizom socijalnih,

ekonomskih, infrastruktrnih problema, koji za posljedicu imaju često izrazito viši

stepen delinkvencije i kriminaliteta nego drugi djelovi zajednice. Kao što se i iz

naslova nazire, radi se o zapuštenim urbanim područjima u kojima su vidljive

negativne posljedice navedenih faktora. Okruţenje koje obiluje napuštenim ili

oštećenim objektima, nesreĎenim i neurednim javnim prostorima, nerazvijenom

infrasrukturom i na kraju čestim "razbijenim prozorima", jeste okruţenje koje kao

takvo značajno utiče i na iniciranje i razvijanje negativnih oblika ponašanja

njegovih stanovnika.

Policija je uvidjela da u takvim uslovima mora razvijati nove i specifične oblike

djelovanja, naročito ako ima namjeru i preventivno uticatu na pojavu

kriminaliteta.

Mnogi istraţivači pitali su se često zašto graĎani toliko vjeruju (inače sasvim bez

osnova) u patroliranje policajaca kao metod neposredne kontrole kriminaliteta.

Odgovor je vrlo jednostavan – zbog toga što ono jača kod graĎana osječaj

zajedničke sigurnosti i impresiju očuvanog društvenog poretka. Takvi policajci

uţivaju povjerenje i podršku lokalne zajednice zato što svojim djelovanjem

snaţno utiči na kvalitet ţivota stanovnika sa kojima bukvalno svakodnevno

25 Morgan, R., Newburn, T.: The Future of Policing, Oxford, 1997., preuzeto iz Ignjatović, Đ., Kriminologija, J.P. Službeni glasnik,

Beograd, 2005., str. 344-345.

2010.

komuniciraju. Tako se smanjuje mogućnost da neko nekaţnjeno naruši ustaljeni

poredak stvari.26

4.2.4.3. Pristup nulte tolerancije

Zajednice koje su izašle iz različitih društvenih kriza (ekonomskih, političkih,

ekoloških pa i ratnih), često su opterećene izrazito visokim stepenom

kriminaliteta, pri čemu se sve društvene poluge odgovorne za uspostavljanje i

odrţavanje pravnog poretka suočavaju sa izazovom uspostave sistema

zakonitosti i stabiliziranjem narušenog sistema vrijednosti.

Policijske organizacije koje djeluju u ovakvim uslovima razvile su posebnu

strategiju reagovanja, poznatu pod nazivom djelovanja pod principom "Zero

Tolerance". Dakle radi se o takvim postupcima policije da se vrši reagovanje (i

sankcionisanje) na sve oblike protivpravnih ponašanja i izvršilaca iz svih

kategorija društva. Ova metoda mogla bi se nazvati i "kaţnjavanje svakog za

svaki prijestup". Svakako, ovaj pristup bi bio osuĎen na neuspjeh ukoliko isti

princip ne bi primjenjiali i ostali segmenti društva sa dozvolom za prinudno

djelovanje prema nosiocima protivpravnih odnosno kriminalnih ponašanja. Ovaj

pristup će dakle dati rezultazte jedino ako ga uz policiju, prije svih, primjenjuju i

tuţilaštva i sudovi odreĎene zajednice.

4.2.4.4. Strategija rješavanja problema

OdreĎene zajednice u odreĎenim vremenskim intervalima mogu biti opterećene

specifičnim problemima. Uzroci za intenzivnu pojavu odreĎenih i istovrsnih

problema mogu biti različiti, i svakako predstavljaju poseban izazov za policijske

organizacije. Ova strategija takoĎer je poznata pod nazivom na engleskom

jeziku "Problem Oriented Policing", jer je ovaj oblik policijskog djelovanja najviše

primjene ima u tzv. zapadnim zemljama.


2010.

U ovom slučaju policija djeluje reaktivno, odgovara na pozive za pomoć. Policija

treba igrati aktivnu ulogu u identifikaciji specifičnih problema zajednice: ulična

prodaja droga, krugovi prostitucije, sastajališta bandi, te razvijati strategije za

neutralizaciju ovih problema. Upravo zbog ovoga ovaj oblik se karakteriše kao

agresivna strategija.27

4.2.5. Teškoće i zamjerke na rad policije

Kao i sve organizacije i policija se u svom djelovanju suočava sa ozbiljnim i

specifičnim problemima. Osjetljivost policijske funkcije, koja se ogleda u njenim

ovlaštenjima za izvjesna ograničenja i oduzimanja garantovanih prava i sloboda

graĎana, ovu organizaciju postavlja u poseban poloţaj zainteresovanosti

javnosti za njen rad. Ovom prilikom izdvojit ćemo neke od najčešćih problema i

zamjerki na rad policije, koje ukoliko se kvalitetni i sistematski ne rješavaju

svakako imaju negativan uticaj na efikasnost u njenom djelovanju.

Prije svega, policija dosta košta u svim drţavama, a povećana ulaganja u nju

često izgledaju uzaludna, jer ne dovode do pada kriminaliteta. Objašnjenje neki

autori traţe u birokratizaciji i politizaciji policijskih organa. Najzad, pojavljuju se i

osjetljivi problemi prekoračenja ovlaštenja u djelovanju i slučajevi korumpiranja

zaposlenih.28

Izdvajanja za policiju premašuju većinu ostalih javnih rashoda u mnogim

savremenim drţavama. DovoĎenje u vezu uloţenih sredstava u ovu drţavnu

organizaciju i rezultate koje ona postiţe u obavljanju svojih poslova, naročito

aktivnosti na suprotstavljanju kriminalitetu, postala je stalna tema predstavničkih

i drugih nadleţnih drţavnih organa velikog broja drţava. IzvoĎenje korelacija

procenata materijalnih sredstava koji se ulaţu u policiju i procenata koji prikazuju

27 Siegel, L., J., Criminology, Thomson Learning, London, 2006., str. 525-526.

28 Ignjatović, Đ., Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str 353-361.

2010.

efikasnost policije jeste realnost sa kojom se suočavaju savremene policijske

organizacije. U posljednje vrijeme ovom se segmentu funkcionisanja policije

posvećuje sve više paţnje kako kroz različite oblike statističkih evidencija i tako i

policijske izvještaje koji tretiraju ovu problematiku.

Birokratizacija. Ova pojava karakterizira se javljanjem niza novih poslova u

policiji, koje nisu u vezi sa osnovnom djelatnošću, pri čemu se veoma često u

vezi ovih poslova pojavljuje insistiranje za tajnovitošću rada ovog dijela

"organizma" policijske organizacje.

Politizacija. Policijski organi dio su sistema represije koji bi trebalo da sluţi svim

graĎanima, jer ga oni kao poreski obveznici izdrţavaju. Dominantnim društvenim

grupama, meĎutim, veoma je stalo da ih stave pod svoju kontrolu jer ih

(najoperativniji i najelastičniji vid monopolisanja sile) smatraju najpogodnijim

sredstvom za odrţavanje stabilnosti i poretka. Zbog toga postoji opasnost da ovi

organi postanu simbol autoriteta vlasti i da se (umjesto proklamovane zaštite

svih članova društva) pretvore u zaštitnike onih koji posjeduju moć.

Prekoračenje i zloupotrebe ovlaštenja. Kada se govori o nepravilnostima u

radu policijskih organa, potrebno je razlikovati situacije prekoračenja i

zloupotrebe ovlaštenja. U prvom slučaju odreĎena sredstva i postupci nisu

upotrebljeni u skladu sa pravilima kojima je regulisana njihova primjena, dok se

u drugom koriste svrhe koje nisu povezane sa sluţbom. Naravno, u ovim

situacijama ni teţina povrede sluţbene duţnosti ni odgovornost policajaca nisu

postavljene na isti način.

Korumpiranje policije. Korupcija je jedna od kriminalnih pojava koja u naše

vrijeme sve intenzivnije ruinira institucije vlasti. Ta pojava nije, kako govore

iskustva u svijetu zaobišla ni policiju, koja je - da apsurd bude veći - upravo

zaduţena za efikasan progon onih koji ţele da iz poloţaja i ovlašćenja koja

posjeduju izvuku korist.

2010.

Korupcija kao fenomen koji razara, ne samo moralne, nego i pravne i

ekonomske vrijednosti savremenog društva, potkopava demokraciju. Ona je

njezina suprotnost, jer demokratsko okruţje znači slobodu, jednakost i vladavinu

prava, a korupcija znači kriminal, nejednakost, društvenu ekskluziju, nedostatak

povjerenja u institucije. Stoga je korupcija prepreka zdravom i odrţivom

društvenom i ekonomskom napretku. Osim toga, korupcija je vrlo česta

sastavnica organiziranog kriminaliteta koja, pored ostalog, onemogućava

uspostavu vladavine prava i time posredno negativno utiče na stabilnost i

socijalnu sigurnost u drţavi. Posljednja dva navedena negativna efekta korupcije

naročito dolaze do izraţaja kada se tafenomen "uvuče u redove" pravosuĎa i

policije. Činjenica da je i policija izloţena tom socijalno patološkom zlu,

dovedena u vezu sa izrazito negativnim stavom graĎana prema policiji, mora

izazvati odgovarajuću paţnju.29

Rezultati rijetkih istraţivanja pojave korupcije u policiji često daju kontraverzne

rezultate, ipak u provedenom istraţivanju Otvoreno u policji i korupciji, prema

sluţbenim statističkim pokazateljima o korupciji u Bosni i Hercegovini (u periodu

2000. – 20004. godina), navodi se da od ukupnog broja prijavljenih korupcijskih

krivičnih djela (534)30, 27,2% (ili 145) su počinili izvršioci koji su pripadnici

policije, dok su izvršioci graĎani počinili 72,8% (ili 389) koruptivnih krivičnih

djela.31

29 Maljević, A., i ostali: Otvoreno o policiji i korupciji, Udruženje diplomiranih kriminalista, Sarajevo, 2006., str 3-4.

30 Podaci se odnose na registrovane oblike koruptivnih kriviĉnih djela u 13, od 15 organizacija sa policijskim ovlaštenjima u Bosni i

Hercegovini. Nedostaju podaci od MUP-a Republike Srpske i MUP-a Tuzlanskog kantona.

31 Vidjeti više u: Otvoreno o policiji i korupciji, Maljević, A., i ostali, Udruženje diplomiranih kriminalista, Sarajevo, 2006.

2010.

4.2.6. Daljnji razvoj policije

Prethodna iskustva (pozitivna i negativna), problemi u radu, zahtjevi javnosti te

rezultati analiza korištenih metoda, s jedne strane, kao i dinamičan razvoj svih

segmenata društvenog ţivota današnje civilizacije, s druge strane, potiču

policijske organizacije na nove forme djelovanja i nove oblike organizovanja. Kao

savremene tendencije koje se pojavljuju kao zadaci policijskih organizacija ističu

se saradnja policijskih organizacija sa novoformiranim privatnim nosiocima

poslova sigurnosti u zajednici i primjena rješenja savremenih sigurnosnih izazova

koja se dobivaju temeljem rezultata provedenih naučnih istraţivanja o policiji.

4.2.7. Privatizacija poslova sigurnosti

Brojni su faktori koji su uticali na pojavu i razvoj ideje o privatizaciji poslova

sigurnusti. Postojanje i uspješno funkcionisanje privatnih agencija, koje se bave

različitim segmentima zaštite individualnih i zajedničkih vrijednosti, u većini

razvijenih zemalja nisu već odavno nikakva novost. Rasterećenje od dijela

sigurnosne odgovornosti drţavnih agencija, prije svega policije, koje je potaknuto

izmeĎu ostalog i smanjenjem resursa koji se odvajaju iz javnih sredstava za

policijske organizacije, jedan je od primarnih uslova koji su potaknuli ovu pojavu.

Prepuštanje odreĎenih poslova privatnim sigurnosnim agencijama, svakako uz

stroge profesionalne i moralne uslove, kao i efikasan drţavni nadzor nad radom

ovih agencija, u brojnim primjerima daju izuzetno pozitivne rezultate.

Najčešći poslovi kojima se bave ove agnecije odnose se na danonoćni nadzor

prostorija i prostora, patroliranje, transport ljudi, roba, novca i drugih vrijednosti,

izvoz sigurnosnih usluga, stalni video-tehnički nadzor, tjelesno obezbjeĎenje

ličnosti.

Najbrojniji korisnici usluga privatnih sigurnosnih agencija su banke,

osiguravajuće kuće, privredni objekti, trgovački centri, privatne stambene zgrade,

2010.

restorani i hoteli, a nerijetko usluge ovih agencija koriste i diplomatsko-

konzularna predstavništva pa čak i zvanične drţavne organizacije (skupštine,

vlade, obrazovne institucije itd.).

4.2.8. Naučna istraživanja o policiji

Jedna od najsavremenijih disciplina koja za predmet izučavanja ima policijsku

organizaciju i poslove policije uopšte, jeste "Sociologija policije"32. Ova grana

nauke o policiji istraţuje različite segmente policijske strukture, funkcionisanja,

rezultata rada itd., a u današnjem vremenu najčešće se bavi istraţivanjima

odnosa radnih i uloga van posla policijskih sluţbenika, njihovim odnosom sa

radnim kolegama, pretpostavljenima, porodicom te susjedima. Oblasti koje se

obuhvataju ovim istraţivanjima jesu organizacija policije, ciljevi i ponašanje njenih

pripadnika, odgovornost policajaca za prekoračenja ovlaštenja, policijske

strategije, stavovi graĎana o policijskom radu, krivična djela i prkršaji izvršeni od

strane policijskih sluţbenika itd.

Rezultati do kojih se došlo kriminološkim i drugim istraţivanjima o korupciji u

policiji33 pokazuju da je od neprocijenjivog značaja provoditi naučna isrtaţivanja o

policiji i aktivnostima policije, ne samo u odnosu na fenomen korupcije, jer jedino

permanentnim istraţivanjima moţemo doći do sadrţajnijih i obimnijih spoznaja o

ovoj organizaciji, kako bi se na temelju njih podigao nivo efikasnosti

funkcionisanja ovog drţavnog organa.


33 O korupciji u policiji, kao predmetu kriminoloških i inih istraživanja, vidjeti više u: Otvoreno o policiji i korupciji, Maljević, A., i

ostali, Udruženje diplomiranih kriminalista, Sarajevo, 2006., str 5-10.

2010.

4.3. Tuţilaštvo

Tuţilaštvo jeste drţavni organ koji zajedno sa sudom čini osnovnu polugu

pravosudnog sistema svake zemlje. Tuţilaštvo je i drţavni organ koji je zakonom

nominiran za suprotstavljanje kriminalitetu, jer pored funkcije zaštite ustavnosti i

zakonitosti tuţilaštvo je odgovorno i za krivično gonjenje fizičkih i pravnih osoba

osumnjičenih za izvršenje krivičnih djela. Upravo u ovoj funkciji ogleda se

represivni karakter djelovanja ovog pravosudnog organa.

Tuţitelj, u krivičnom postupku, nastupa u dvostrukoj ulozi. Prvo, tuţitelj nastupa

kao drţavni organ za otkrivanje i gonjenje učinitelja krivičnih djela. U drugom

slučaju, tuţitelj ima funkciju stranke u postupku i ima ista ovlaštenja u postupku

kao i suprotna stranka (osumnjičeni i optuţeni), što je u skladu sa zakonskim

rješenjima o jednakom poloţaju strana u postupku.34 Za nas je ovom prikom

inetersantnija prva uloga, te ćemo u narednim izlaganjima ovoj funkciji posvetiti

značajniju paţnju.

Kao i ostali pravosudni organi i tuţilaštvo uţiva pravo i obavezu diskrecionog

ocjenjivanja u svom postupanju, dakle odlučuje koji krivični predmeti imaju

dovoljno elemenata za prelazak u narednu fazu krivičnog postupka, odnosno

proces pred sudom. U kojoj mjeri je značajo diskreciona ocjena tuţitelja pokazuje

i poseban propis zakona o krivičnom postupku, nastao temeljem primjene načela

oportuniteta krivičnog gonjenja. Naime, tuţitelj u skladu sa svojim ovlaštenjima,

moţe odlučiti da ne zahtijeva pokretanje krivičnog postupka u odreĎenim

slučajevima, iako postoje dokazi o osnovima sumnje da je počinjeno krivično

djelo. Ovaj propis se često veţe za nizak stepen štetnih posledica krivičnog djela

ili za starost osumnjičenog učinioca krivičnog djela, tj. slučaj maloljetnih izvršilaca

34 Sijerĉić-Ĉolić, H., i ostali, Komentari zakona o kriviĉnom/ kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, Vijeće Evrope/ Evropska

komisija, Sarajevo, 2005.

2010.

krivičnih djela.35 Primjena načela oportuniteta krivičnog gonjenja u posljednje

vrijeme sve više potiskuje značaj i primjenu instituta materijalnog krivičnog

zakonodavstva "neznatne društvene opasnosti".

Tuţilaštvo je duţno da prati i analizira pojave od interesa za ostvarivanje svojih

funkcija, odnosno da daje prijedloge za sprječavanje društveno opasnih pojava i

onih koje nisu inkriminisane, ali predstavljaju povredu ili ugroţavanje pojedinih

društvenih dobara i interesa.36 Ova funkcija nije isključivo u nadleţnosti tuţilaštva

već je aktivnost koja se treba odnositi na sve ostale pravosudne organe.

Iako se ne moţe govoriti o primarnom i sekundarnom karakteru funkcija koje

obavljaju pravosudni oragni, za tuţikaštvo se moţe reći da većinu aktivnosti

provodi u u vidu represivnog djelovanja. Iz tog razloga će prvo biti obraĎena

represivna funkcija tuţilaštva, te nakon toga preventivni elemnti u rado ovog

organa.

4.3.1. Represivna funkcija tužilaštva

Javni (drţavni) tuţilac za svoju funkciju ima krivično gonjenje, koje ima veliki

kriminalno-politički značaj, jer predstavlja garanciju čuvanja javnog i privatnog

interesa u slučaju njegove povrede ili ugroţavanja. 37 U ovoj funkciji se oslikava

temeljna uloga tuţitelja u represivnom dejstvu na kriminalna ponašanja.

Krivično gonjenje predstavlja inicijativu tuţioca za pkretanje krivičnog postupka,

kada postoji "osnovana sumnja" da je osumničeni izvršio krivično djelo koje se

goni po sluţbenoj duţnosti.

35 O oportunitetu kriviĉnog gonjenja vidjeti više u: Komentar zakona o kaznenom postupku, II izdanje, Pavišić, B., i suradnici, Pravni

fakultet Sveuĉilišta u Rijeci, Rijeka, 2001., str.284-290; i Komentari zakona o kriviĉnom/ kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini,

Sijerĉić-Ĉolić, H., i ostali, Vijeće Evrope/ Evropska komisija, Sarajevo, 2005., str. 875-880.


37 Krivokapić, V., Fakultet kriminalistiĉkih nauka, Sarajevo, 2006., str . 238.

2010.

Za politiku krivičnog gonjenja tuţilaštva, uz kaznenu politiku zakonodavca i

kaznenu politiku sudova, moţe se reći da predstavljaju osnovu politike

suzbijanja kriminaliteta u uţem smislu, odnosno one njene elemente koji imaju

prevashodno represivni karakter. Te tri "politike" trebaju imati kvalitetnu i

neprekidnu saradnju, ukoliko se računa na bilo kakve rezultate u suprotstavljanju

kriminalitetu.

4.3.2. Preventivna funkcija tužilaštva

Pored osnovne funkcije tuţitelja, ovaj drţavni organ je ovlašten i u izvjesnoj mjeri

i duţan obavljati i druge funkcije u suprotstavljanju kriminalitetu. Iako su glavni

potencijali tuţilaštva usmjereni na njegovu osnovnu funkciju, ne bi se smjelo

desiti zanemarivanje poslova koji u osnovi imaju preventivni karakter. Povod za

ovakve tvrdnje leţi u činjenici da je upravo tuţilštvo organ koji raspolaţe

najkvalitetnijim podacima o kriminalitetu u jednoj zajednici, što ga čini obaveznim

da te podatke koristi i u aktivnostima kojima je cilj sprečavanje izvršenja krivičnih

djela.

Funkcije tuţilaštva, za koje se moţe tvrditi da imaju preventivne elemente,

izmeĎu ostalog, jesu:

a) praćenje i analiziranje odreĎenih pojava u društvu (kriminogenih), koje svojim

manifestacijama prijete da ugroze društvena dobra i vrijednosti, odnosno da

dovedu do kriminalnog ispoljavanja;

b) takve analitičke sadrţaje kao i tendencije koje ga prate usmjeri prema

pojedinim subjektima kriminalne politike (prijedlozi i sugestije radi suzbijanja

odreĎenih kriminalnih trendova i kriminogenih faktora).38

38 Krivokapić, V., Fakultet kriminalistiĉkih nauka, Sarajevo, 2006., str . 240.

2010.

4.4. Sud

Sudovi su samostalni drţavni organi kojima pripada sudska vlast. Sudovi štite

slobode i prava graĎana, zakonom utvrĎena prava i interese pravnih subjekata i

obezbjeĎuju ustavnost i zakonitost.39 Dakle, pored nosioca zakonodavne i

izvršne vlasti, sudovima pripada treća temeljna funkcija savremene, na pravnom

poretku, zasnovane demokratske drţave. Sudovi, s jedne strane, ostvaruju

zaštinu ulogu prema zakonom garantovanim pravima, interesima i slobodama

graĎana, odnosno, s druge strane, ispunjavaju ulogu osiguranja ustavnosti i

zakonitosti, kao temelja vladavine prava.

Norme krivičnog zakonodavstva predstavljaju neophodno sredstvo funkcionisanja

krivičnog pravosuĎa, koje realizuje svoje zadatke postupajući po tim normama.40

U velikom broju drţava osnovni pravni propisi prema čijim odredbama sudovi

postupaju jesu Krivični/kazneni (materijalni) zakon i Zakon o krivičnom/

kaznenom postupku. Prvim su inkriminisana sva ona ponašanja koja odreĎena

zajednica smatra krivičnim djelima, najteţim oblicima protivpravnih i društveno-

opasnih ponašanja, zatim odredbe o krivici te opšte odredbe o krivičnim

sankcijama koje se mogu izreči učiniocima tih djela. Drugi zakon se odnosi na

sve elemente krivičnog/ kaznenog postupka proceduralnog karaktera.

Doprinos suda u utvrĎivanju istine u krivičnom postupku je nezamjenjiv.

Kontradiktorni postupak ove dvije strane (tuţitelj i branitelj) u sporu odvija se pred

sudom kao arbitrom. Kada naĎe da je činjenično stanje dovoljno utvrĎeno i da se

moţe izjasniti da li konkretni dogaĎaj moţe biti podveden pod opštu normu na

koju je tuţitelj ukazao, sud pristupa donošenju odluke u kojoj se izjašnjava o

postojanju krivičnog djela, krivici optuţenoga i opredjeljuje se za sankciju koju

prema ovome treba primjeniti.41


40 Milutinović, M.: Kriminalna politika, Savremena administracija, Beograd, 1984., str. 197-208.


2010.

Upravo ova odluka, u kojoj se sud odlučuje o sankciji koju će primjeniti prema

osuĎenom učiniocu krivičnog djela, odraţava temeljni instrument kojim se ovaj

drţavni organ postavlja u poziciju jednog od ključnih nosilaca politike suzbijanja

kriminaliteta. OsuĎujuća presuda, kojom se u odreĎenoj mjeri osuĎenom

oduzimaju neka od garantiranih prava i sloboda, odraţava represivnu funkciju

koju ostvaruje sud. Ipak, ova represivna mjera ima i preventivni karakter, jer

svaka izrečena krivična sankcija mora biti u skladu sa propisanom svrhom, kako

prema učinitelju, tako i prema uţem i širem okruţenju. Naime, izrečene

krivičnopravne sankcije trebaju ostvariti dvije dimenzije uticaja. Jedna se odnosi

na učinitelja, prema kojoj se izrečenom sankcijom učinitelj sprječava od daljnjeg

vršenja krivičnih djela i kojom se podstiče njegov preodgoj, a druga se odnosi na

zajednicu, prema kojoj bi ta ista izrečena sankcija trebala imati uticaj na druge da

poštuju pravni sistem i ne učine krivična djela. U krivičnopravnoj i kriminološkoj

terminologiji prva se naziva specijalnom prevencijom a druga generalnom

prevencijom.

U izricanju mjera krivičnopravne prinude treba maksimalno nastojati da se

primjenjuje i načelo legitimnosti, odnosno da se izriče ona krivična sankcija koja

je po vrsti i mjeri neophodna, čime se ostvaruje jedan od osnovnih principa

politike suzbijanja kriminaliteta – individualizacija krivične sankcije.42 Dakle, ističe

se izuzetn kriminalnoplitički značaj krivičnih sankcija, kao primarnih instrumenat

suda kojim ovaj ostvaruje svoju ulogu u kaznenoj politici, odnosno u politici

suzbijanja kriminaliteta.

42 Lazarević, LJ.: Kriviĉno zakonodavstvo kao osnova za konstituisanje politike suzbijanja kriminaliteta

2010.

4.4.1. Pojave koje umanjuju efekte i udio sudova u suzbijanju

kriminaliteta

Kao što je već istaknuto, odluke koje donose sudovi proteţu svoj uticaj ne samo

na protagoniste sudskog krivičnog postupka, već imaju i širi društveni,

prvenstveno kriminalnopolitički značaj. Osjetljivost pitanja o kojima sudovi

odlučuju, prije svega se misili na ograničavanje ili oduzimanje pojedinih ustavom

garantovanih ljudskih prava, bude interes šire zajednice u kojoj djeluju. Na

efikasnost ali i efekitivnost rada sudova djeluju brojni činioci i okolnosti, meĎu

kojima izdvajamo preopterećenost, trajanje sudskog postupka, samostalnost u

obavljanju sudske vlasti te efekte koji proizilaze iz blagih odnosno strgih izrečenih

kazni.

Preopterećenost predstavlja jednu od negativnih pojava koja znatno umanjuje

efekte i edio sudova u suzbijanju kriminaliteta. Preopterećenost sudova je jedna

skoro univerzalna pojava, jer se javlja u svim savremenim pravosudnim

sistemima. Rješenje ovog problema teško da se moţe vidjeti u stalnom

povećanju broja sudija i ostalog personala, već ga treba traţiti u selekciji krivičnih

predmeta (što treba postići kako smanjivanjem broja inkriminacija odnosno

suţavanjem kriminalne zone koju one obuhvataju, kao i propisivanjem zakonskih

kriterijuma za selekciju u primjeni krivičnog prava) kao i u boljoj organizaciji

sudova.43

Trajanje sudskog postupka, odnosno dugo trajanje prvostepenog postupka

jedna je od osnovnih zamjerki radu sudova. I sami pravosudni organi svjesni su

da je za pravilno obavljanje sudske funkcije od velikog značaja da se duţina

postupka svede na razumne granice.44

43 Stojanović, Z: Politika suzbijanja kriminaliteta, Novi Sad, 1991., str 85.

44 Ignjatović, Đ.: Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str 365.

2010.

Samostalnost u obavljanju sudske vlasti – nezavisnost. Sud mora do kraja

biti nezavistan i samostalan, osloboĎen od raznih "dnevno političkih i

prakticističkih direktiva" i pritisaka, koji mogu dovesti u pitanje ispravno vršenje

sudske funkcije i srozati ugled suda u narodu. Sud se ne smije nalaziti i suditi

pod pritiskom.45 Odnosno, očekuje se da sud u konkretnoj krivičnoj stvari donese

odluku na osnovu zakona i svog sudijskog ubijeĎenja, nezavisno od bilo kakvog

uticaja sa strane.46

Odnos propisanih i izrečenih sankcija (blaga/stroga kaznena politika

sudova ) posmatra se u kontkstu ciljeva politike suzbijanja kriminaliteta, odnosno

uţe posmarano svrhe kaţnjavanja. Naime, od sudova se očekuje da kroz svoje

djelovanje u značajnoj mjeri utiču i na odluke potencijalnih izvršilaca krivičnih

djela o budućim kriminalnim ponašanjima. Ovo je teza tradicionalne teorije o

generalnoj prevenciji, prema kojoj sudovi kroz izrečene sankcije treba da ostvare

poseban vid psihološke prinude na širu zajednicu čime pokazuju u kojoj mjeri se

vršenje krivičnih djela (ne)isplati. Blagom kaznenom politikom se smatra situacija

u kojoj sudovi u odreĎenom periodu preteţno izriču kazne koje su bliţe

propisanim minimumima, odnosno stroga kaznena politika bi bila ona u kojoj se

sudovi pri izricanju kazni preteţno opredjeljuju za teţe vrste kazne, odnosno za

mjere kazni koje su bliţe propisanim maksimalnim iznosima kazni.

Savremena kaznena politika, kako se često naziva politika suzbijanja

kriminaliteta od strane suda47, treba prije svega da se pozabavi sljedećim

pitanjem: "Problem izrečenih kazni nije u tome da li su one blage ili stroge, već

da li odgovaraju strukturi i karaktersitikama kriminaliteta u toj sredini"48.

45 Milutinović, M.: Kriminalna politika, Savremena administracija, Beograd, 1984., str. 170.


47 U literatri je poznat i pojam kaznene politike zakonodavca, ali prema većini autora ovaj segment kaznene politike ima daleko manji

stepen uticaja na obim, strukturu i dinamiku kriminaliteta u odnosu na kaznenu politiku koju provodi sud. Vidjeti više u: Lazarević,

LJ., Kriviĉno zakonodavstvo kao osnova za konstituisanje politike suzbijanja kriminaliteta


2010.

4.4.2. Izbor sudija

Paţnja koju trebaju nadleţne i mjerodavne drţavne institucije posvetiti izboru i

imenovanju sudija igra jednu od ključnih uloga u kauzalnom lancu politike

suzbijanja kriminaliteta. Pojedinci koji pretendiraju da se uključe u vršenje sudske

funkcije moraju ispuniti, ne samo stručne i profesionalne, već i stroge moralne i

humanističke kriterije. Poziv koji uključuje zakonom opravdano odlučivanje o

ograničavanju i/ili oduzimanju izvjesnih prava i sloboda mora biti objektiviziran do

krajnjih mogućih granica.

Za izbor sudija treba da budu odlučni nečiji profesionalni i stručni kvaliteti i

moralni integritet, a ne smije da se vrši nikakva diskriminacija na osnvu

nacionalnosti, vjere, rase spola, socijalnog porijekla ili statusa, političkog ili

drugog mišljenja, odnosno ubjeĎenja (predloţeno i u Osnovnim principima

nezavisnosti sudova, VII kongres UN-a za prevenciju i postupanje sa učiniocima

krivičnih djela, 1985.).Samo sudija koji ima jedan širi uvid u kriminalno ponašanje

i specijalne disciplind u vezi s tim ponašanjem (kriminologija, politika suzbijanja

kriminaliteta, kriminalistika, penologija, psihologija, sociologija i dr.).49

4.5. Ustanove za izvršenje krivičnih sankcija

Posmatrajaći statističke podatke koji se odnose na broj registrovanih-prijavljenih

krivičnih djela, broj optuţnica te broj pravosnaţnih osuĎujućih presuda, moţe se

s pravom konstatovati da ustavnove koje se bave izvršenjem krivičnih sankcija

tretiraju najmanji broj predmeta, odnosno osoba koje prolaze kroz ovu završnu

fazu formalne reakcije na kriminalno ponašanje. Kroz sve radnje krivičnog

postupka, od neformalnih operativnih radnji organa unutrašnjih poslova, do

izricanja krivičnih sankcija, veliki broj predmeta zbog neispunjenja neophodnih

49 Stojanović, Z: Politika suzbijanja kriminaliteta, Novi Sad, 1991., str 84-86.

2010.

zakonskih uslova ne proĎe sve ove faze.50 Dakle, ustanove za izvršenje krivičnih

sankcija primjenjuju najteţe mjere formalne društvene reakcije samo na onaj broj

učinilaca krivičnih djela kojima je pravsnaţnom presudom utvrĎena krivnja,

odnosno krivična odgovornost51, te istom presudom izrečena krivična sankcija.

Svi ostali slučajevi, koji zbog raličitih razloga ne doĎu u ovu fazu, u stvari

predstavljaju nerasvjetljene slučajeve.

U lancu institucija odgovornih za subijanje kriminalitetu, ustanove za izvršenje

krivičnih sankcija se nalaze na samom kraju, ali izazov koji se nalazi pred njima52

postavlja ih u ulogu koja se odnosi na vjerovatno najosjetljiviji dio reagovanja na

kriminalno ponašanje. U predstavljanju funkcionisanja ustanova za izvršenje

krivičnih sankcika, kao jednog od osnovnih subjekata politike suzbijanja

kriminaliteta, obradit ćemo pitanja koja se odnose na načela za izvršenje krivičnih

sankcija, historijski razvoj ovih institucija, te dati prikaz nekih od savremenih

sistema za izvršenje krivičnih sankcija.

4.5.1. Načela izvršenja krivičnih sankcija

Kriteriji koji se moraju ispuniti kako bi se pristupilo izvršenju krivičnih sankcija,

naročito onih najteţih oblika kao što je zatvor, danas su uglavnom proisani u

multilateralnim meĎunarodnim dokumentima53, koji se primjenjuju kroz

50 Na primjer: ako se u sudskom postupku utvrdi da tretirano djelo nije kriviĉno djelo, ili ukoliko postoji neki od osnova koji

iskljuĉuju postojanje kriviĉnog djela, takoĊer brojni su sluĉajevi ne postojanja mogućnosti utvrĊivanja krivnje osumnjiĉenog izvršioca

kriviĉno djela, ili pak postoji neki od osnova za neizricanje kriviĉne sankcije. Pored ovih okolnosti, veoma su ĉesti i formalni propusti

sudionika kriviĉnog postupka, koji takoĊer za posljedicu mogu imati prekidanje ovog postupka.

51 Jedini izuzetak za izvršenje kriviĉne sankcije i pored neutvrĊivanja kriviĉne odgovornosti, jeste sluĉaj ako se za uĉinioca kriviĉnog

djela u kriviĉnom postupku utvrdi da je neuraĉunljiva osoba odnosno bitno smanjeno uraĉunljiva osoba, u kojem sluĉaju se može

izreći neka od mjera bezbjednosti propisana kriviĉnim zakonom.

52 Taj izazov se odnosi na ostvarenje tzv. svrhe izvršenja kriviĉnih sankcija, ili uže posmatrano svrhe kažnjavanja, prema kojoj ove

institucije moraju ispuniti ciljeve specijalne prevencije prema uĉiniocu kriviĉnog djela, što je i njihov primarni zadataka, ali i ciljeve

generalne prevencije, koja se odnosi na uticaj koji izvršenje pojedinaĉnih kriviĉnih sankcija ostavlja na cjelokupnu zajednicu.

53 O meĊunarodnim aktima koji su osnova za uspostavljanje savremenih sistema za izvršenja kriviĉnih sankcija vidjeti više u: Izvršno

kriviĉno/ kazneno pravo, Petrović, B., Jovašević, D., Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006., str.69-71.

2010.

materijalno i izvršno krivično zakonodavstvo zemalja potpisnica. Naredna

izlaganja obuhvatiti će pojedina načela čija primjena u procesu izvršenja

krivičnih sankcija imaju najvaţniji kriminalnopolitički značaj.

To su prije svega teţnja da se kroz izvršenje krivične sankcije postigne

resocijalizacija osuđenog, zatim zakonitost, humanost u postupanju sa osuđenim

licima, poštovanje njihove ličnosti i dostojanstva, kao i svoĎenje represivnosti i

retribucije u izvršenju krivičnih sankcija na najnužniju mjeru. Osim

resocijalizacije, sva ova načela i ciljevi nisu sporni (...). I pored svih načelnih i

praktičnih prigovora resocijalizaciji, ona nesumnjivo u jednom umjerenom obliku i

pod odreĎenim uslovima predstavlja trajnu tekovinu krivičnog prava, politike

suzbijanja kriminaliteta i penologije. Ti uslovi bi prije svega trebali biti sljedeći:54

Resocijalizacija ne moţe i ne smije biti glavna svrha kazne;

Moţe se preduzimati pod samo uz pristanak osuĎenog;

Institucionalizacija (naročito kod primjene kazne zatvora).

4.5.2. Historijski razvoj krivičnih sankcija i sistema njihovog izvršenja

Jedna od najznačajnijih karakteristika Starog i Srednjeg vijeka bila je

prvenstveno oslanjanje na tjelesne kazne i smrtnu. Tada čak ni samo lišavanje

slobode nije bilo smatrano dovoljnim odgovorom društva zločincu zbog

izvršenog djela, pa su bili izmišljeni takvi (kvalifikovani) načini izvršenja smrtne

kazne koji su osuĎenom nanosili dodatne patnje.(...) Osnovna svrha – smanjenje

zločina izricanje i izvršenjem takvih kazni nij postignuta. Kriminalitet je rastao i

postalo je jasno da je jedan brutalan vid kaznene reakcije doţivio krizu –

izgledalo je kao da je pomoću njega samo proširena spirala nasilja. Ni mjera

protjerivanja (deportacije) koje su uvele tadašnje kolonijalne sile (Engleska i

Francuska) i Rusija da bi se oslobodile kriminalaca nije se pokazala

uspješnijom.55

54 Stojanović, Z.: Politika suzbijanja kriminaliteta, Novi Sad, 1991., str 86-87.


2010.

Duga historija razvoja krivičnog prava nudi široku lepezu različitih vrsta kazni

koje su primjenjivane prema učiniteljima krivičnih djela i koje su trebale, s jedne

strane, da utiču na sprječavanje ovakvih osoba da ponovo učine krivično djelo, a

s druge strane, da javnim i surovim izvršenjem "vaspitno" utiču na ostale

graĎane kako bi ih strahom od kazne odvratili od činjenja krivičnih djela. To je

period široke primjene sljedećih vrsta kazni: 1) eliminatorne kazne; 2) tjelesne

kazne, kazne teškog fizičkog rada; 3) bezčasteće (difamne) kazne); 5) imovinske

kazne; 6) kazne lišenja slobode (kazne zatvora).56

Iako su u razvoju sistema izvršenja mjera krivičnopravne prinude postojale

brojne sankcije, kazna lišenja slobode, ili kazna zatvora, je sankcija koja u

posljednjem vijeku ostavila najdublji trag u sistemu suzbijanja kriminaliteta. Od

njene prve pojave, krajem 18. vijeka57, pa sve do danas, kazna zatvora, propisna

za najteţe oblike protivpravnih ponašanja, predstavlja osnovnu polugu na

krivičnopravnoj prinudi zasnovanog pravnog poretka.

4.5.3. Razvoj kazne zatvora

Kazna zatora predstavlja takvu krivičnu sankciju, kojom se kroz zakonom

propisani postupak krivičnoodgovornim učiniocima krivičnih djela sudskom

presudom oduzima sloboda u precizno iskazanom vremenskom peridu. U svom

razvoju, ova kazna je bila poznata u različitim oblicima, kako po načinu izvršenja

tako i po vremenskom periodu u kojem se mogla izreći i izvršiti.

56 Petrović, B., Jovašević, D.: Izvršno kriviĉno/ kazneno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006., str.27.

57 Neki od razloga za intenzivno ugraĊivanje ove kazne u kriviĉnopravne sisteme razvijenijih zemalja Evrope tokom 19. vijeka,

izdvajaju se: potpuno ukidanje ili sužavanje pravnog okvira primjene smrtnih kazni, telesnih kazni i kazni deportacija, ĉime se kazna

zatvora uspostavlja kao osnovna kriviĉna sankcija za uĉinioce težih kriviĉnih djela. Pored toga, isticanje principa (graĊanske) slobode,

kao jednog od temeljnih prava uspostavljenih novih buržoaskih država toga doba, kazna kojom se to dobro ograniĉava odnosno

oduzima dobiva i specifiĉnu kriminalnopolitiĉku vrijednost.

2010.

Današnji zatvori potiču od ustanova u kojima se krajem srednjeg vijeka bila

smještena lica koja je trebalo popaviti. U Engleskoj krajem 17. vijeka nastaju

radni domovi (workhouses) u kojima je boravila masa skitnica, bivših seoskih

radnika otjeranih sa zemlje, ali i druga lica o kojima niko nije htio da se stara

(tjelesno i duševno bolesni, stari i dr.). U tim ustanovama, dobijali su da jedu, ali

ih nisu smjeli napuštati i morali su naporno da rade. Slično stanje karakterisalo

je u to vrijeme i druge evropske zemlje.58

Kazne lišenja slobode su uvedene u krivično pravo na prijedlog Bekarije59. Njih

je najprije uveo Krivični zakonik iz 1791. godine, od koga ih je preuzeo i Code

Penal iz 1810. godine odakle su prodrle i u druga zakonodavstva. Zatvaranje

koje je do tada primjenjivano imalo je karakter osiguranja prisustva učinitelja

krivičnog djela da bi se nad njim izvršila smrtna ili neka druga kazna. U

poreĎenju sa thjelesnim ili difamnim kaznama koje su se sastojale u mučenju i

sakaćenju, što je ostavljalo trajne posljedice invalideta, uvoĎenje kazne lišenja

slobode predstavlja veliki progres. O svog pojavljivanja u kaznenom sistemu,

kazna lišenja slobode je zaokupljala paţnju naučne i srušne javnosti. U vezi s

njenom primjenom i mogučnošću ostvarenja cilja ili funkcije koji je pred nju

postavljen, naročito su isticani sljedeći brojni prigovori koji su se upućivali

primjeni ove kazne uopće, a posebno efikasnosti dugtrajne (doţivotne) kazne

zatvora, odnosno kratkotrajnog zatvaranja:60

Opravdanost primjene kazne zatvora (naročito u slučaju višestrukih

povratnika, nije pogodna za resocijalizaciju jer posvojoj prirodi je negacija

društvenog ţivota, proizvodi štetne psihičke, fizičke i socijalne posljedice

kod zatvorenika, itd.);


59 Jedan od utemeljitelja Klasiĉne škole, pionir savremenog kriviĉnog prava i kriminologije, Cesare Beccaria (1738-1794),

najpoznatije djelo Dei Deliti Dele Penne (1764., Milan), O zloĉinima i kaznama, Beccaria, C., ( prevod Antum Cvitanović), Zagreb,

1988.;

60 Petrović, B., Jovašević, D.: Izvršno kriviĉno/ kazneno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006., str. 37-48.

2010.

Problem unifikacije kazne zatvora (javlja se usljed pojave brojnih različitih

oblika ove kazne u odnosu na način izvršenja ili duţine trajanja, čak i unutar

krivičnopravnog sistema iste zemlje);

Sistemi izvršenja kazni zatvora (koji se razvijaju još od prve pojave ove

kazne, a do danas niti teorija niti praksa izvršenja kazne zatvora nije došla

do odgovora koji je to najefikasniji sistem, od brojnih poznatih, za ispunjenje

ciljeva koji se postavljaju pred ovu krivičnu sankciju);

Principi izvršenja kazne zatvora (postavljaju se brojne primjedbe kada se

govorio uspješnosti ove kazne u ostvarenju principa koji su postavljeni kao

njeni ciljevi, naročito kada se radi o resocijalizaciji);

Problem dugotrajnog zatvora (nehumanost ove kazne i neefikasnost njenog

generalnopreventivnog ali i specijalnopreventivnog uticaja);

Problemi kratkih kazni zatvora ("kriminalna zaraza" kojoj su u zatvorskom

okruţenju podloţni osuĎenici krivičnih djela iz grupe tzv. bagatelnog

kriminaliteta ili maloljetni učinioci, zatim neekonomičnost ovih kazni itd.).

Ipak, i pored brojnih primjedbi koje se upućuju primjeni kazne zatvora, ova

krivičnopravna sankcija zadrţava ulogu ključne represivne mjere politike

suzbijanja kriminaliteta u današnjem vremenu. Ne isključujući dokazani značaj

preventivnih aktivnosti, ključno pitanje koje se postavlja savremenoj politici

suzbijanja kriminaliteta jeste koje mjere represivnog karaktera, osim oduzimanja

slobode, primjenjivati prema učiniocima teških krivičnih djela, posebno kada se

uzme u obzir ograničeni i neispitani domet alternativnih mjera koje se razvijaju u

posljednje vrijeme.

4.5.4. Sistemi izvršenja kazne zatvora

Podjela na klasični i moderni jeste jedna od najčešćih klasifikacija poznatih

sistema izvršenja kazne zatvora. Klasični sistemi se karakterišu izdvajanjem

osuĎenika po ćelijama tokom izdrţavanja kazne ili u tzv. progresivnoj varijanti, u

kojoj su osuĎenici dio vremena izdrţavanja kazne boravili i u zajedničkim

2010.

aktivnostima ili zajedničkom provoĎenju slobodnog vremena. Moderni sistem, s

druge strane, jeste takav sistem kod kojeg se strogo insistira na primjeni njegova

tri osnovna postulata: resocijalizacija, individualizacija i humano postupanje sa

osuĎenicima.

a) Klasični sistem izvršenja kazne zatvora pojavljivao se u više oblika, a

najpoznatija sistematizacija je na Sistem ćelijskog osamljivanja i

Kombinovani – "progresivni" sistem.

U sistemu ćelijskog osamljivanja osuĎenici kaznu lišenja slobode izdrţavaju

odvojeno – u ćelijama, čime se ţeljelo izbjeći osnovni nedostatak ranijeg

zajedničkog izdrţavanja kazne – kriminalna zaraza. Pod uticajem ideja

reformatora i po ugledu na neke ranije ustanove koje nastaju u SAD, a

kasnije i u nekim evropskim drţavama zatvori koji se realizaciji navedenog

modela ne pridrţavaju sa sitom dosljednošću osnovne ideje. Zato se pravi

razlika izmeĎu strogog i ublaţenog reţima, odn. izmeĎu sistema samica i

sistema ćutanja61.62

Kombinovani ili progresivni sistem nastao je kao kompromis izmeĎu

zajedničkog i ćelijskog našina idrţavanja kazne, te je zbog toga i nazvan

kombinovani. Ovaj sistem se nazivao i progresivnim, jer je bio zasnovan na

svojevrsnom sistemu nagraĎivanja za dobro ponašanje osuĎenika tokom

izdrţavanja kazni, čime su i oni sami uticali, ne samo na pogodnosti koje su

mogli uţivati u kaznionicama, već i na prijevremeno otpuštanje sa

izdrţavanja kazni.

61 Ćelijski sistem poznat je i kao "Pensilvnaijski sistem", prema mjestu djelovanja društva za zatvore koje je najzaslužnije za

izgrdanju jedne takve kaznionice u tom dijelu svijeta. Sistem ćutanja je poznat i kao "Oburnski sistem", koji je dobio ime prema

kaznionici u Oburnu (Auburnu), u kojoj se primjenjivo sistem u kojem je u rijetkim sluĉajevima zajedniĉkog provoĊenja vremena

osuĊenicima bio zabranjen svaki oblik govorne komunikacije.

62 Ignjatović, Đ.: Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str. 377.

2010.

Prije uvoĎenja novog modela zatvaranja u Engleskoj (i Irskoj), nastao je

poznati "sistem bodova" koji je 1840. na australijskom ostrvu Norfolk uveo

jedan engleski mornarički kapetan63. Progresivni sistem je razvio se u dvije

varijante koje se u literaturi tradicionalno označavaju kao engleska i irska.

Engleska varijanta nastala je u 1853. poslije ukidanja mjere deportacije u

Engleskoj.osuĎenici na duţe kazne robije prolazili su u toku njihovog

izvršenja kroz tri faze: -ćelijskog zatvora; -zajedničkog zatvora; -i uslovnog

otpusta, pri čemu se prelaz iz jedne u drugu vršio ili na osnovu zakonskih

propisa ili po ocjeni zatvorske administracije. Irsku varijantu karakteriše još

jedan stupanj koji prethodi probaciji. Kao treća faza javlja se ovdje odjeljenje

za slobodnjake ili "posredni zatvor" čiji je cilj da pomogne prilagoĎavanju i

pripremanju zatvorenika za ţivot na slobodi.64

b) Moderni sistem. Poslije Drugog svjetskog rata, 1949. predloţena je njihova

revizija65 i do koje je došlo na Prvom kngresu Ujedinjenih nacija za suzbijanje

zločina i postupanje sa prestupnicima (1955. u Ţenevi) predlaganjem

Standardnih minimalnih pravila za postupanje sa osuĎenicima.66 Ova pravila

sadrţe minimalne uslove koje treba obezbijediti u postupanju sa osuĎenim

licima i zamišljena su da, u svakoj zemlji koja ih prihvata, posluţe kao osnova

za izgradnju sistema za izvršenja kazne zatvora. Bilo je zamišljeno da taj

"moderni sistem" počiva na nekoliko osnovnih postulata: resocijalizacija

kao svrha kaţnjavanja, individualizacija u izvršenju kazni lišenja slobode i

humano postupanje sa osuđenim licima.67

63 Alexander Maconochie, prema kojem je ovaj sistem nazvan Makonikejv sistem.

64 Ignjatović, Đ.: Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str. 380-383.

65 Tzv. "Minimalna pravila za postupanje sa osuĊenicima", koja su izraĊena u skladu sa pozitivistiĉkom orjentacijom u kriviĉnim

naukama u tom vremenu i djelovanju Pokreta nove društvene odbrane.

66 Ona su usvojena Rezolucijom 663 (XXIV) Generalne skupštine od 31.07.1957. i izmjenjena Rezolucijom 2076 (LXII) od

13.05.1977.

67 Srzentić, N.: Prvi kongres UN za suzbijanje zloĉina i postupanje sa prestupnicima, Arhiv 1956/4 pp.475-485, preuzeto iz

Ignjatović, Đ.: Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str. 383.

2010.

Resocijalizacija kao svrha kaţnjavanja predstavlja ideju da je cilj kazne

prevaspitanje prestupnika i njegovo osposobljavanje da poštoju društvene

norme, kako bi se na toj osnovi ponovo uključio u zajednicu i postao njen

koristan član. Individualizacija u izvršenju kazni lišenja slobode obuhvata

aktivnosti koje su usmjerene na opservaciju ličnosti osuĎenika (primjena

naučnih metoda kriminološkog proučavanja ličnosti osuĎenog u cilju

odreĎivanja adekvatnog tretmana), klasifikaciju osuĎenih lica (horizontalno-

objektivno i vertikalno-subjektivno razvrstavanje) te kategorizaciju

penitensijarnih ustanova (prema spolu, uzrastu, statusu, duţini kazne,

zdravstvenom stanju, povratu, stepnu obezbjeĎenja). Humano postupanje sa

osuĎenicima pretpostavlja pravo na čovječno postupanje, pravo na religiju,

grupni i odvojeni tretman pritvorenika i zatvorenika, pravo na informisanje,

pravo na zdravtsvenu zaštitu, pravo na osnovne uslove ţivota, pravo na

komunikaciju i prituţbu, pravo na obrazovanje, pravo na rad i prava po

osnovu rada.68 Savremenim sistemima izvršenja krivičnih sankcija, koji

počivaju na temeljima predloţenog modernog sistema, posvetit ćemo paţnju

u narednim izlaganjima.

Kao jednu od savremenih tendencija na planu izvršavanja krivičnih sankcija treba

spomenuti privatizaciju. Naime, u nekim zemljama pod odreĎenim uslovima

izvršenje odreĎenih krivičnih sankcija, pa i kazne lišenja slobode, povjerena je

odreĎenim privatnim agencijama. Za sada se još ne moţe odgovoriti na pitanje

da li te agencije bolje vrše zadatke drţave u vezi sa resocijalizacijom, odnosno

zatvaranjem i onemogućavanjem učinilaca da vrše nova krivična djela.69

68 Ignjatović, Đ.: Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str. 383- 387.

69 Lab, S.: Crime Prevention, 1988., str 194, preuzeto iz: Stojanović, Z.: Politika suzbijanja kriminaliteta, Novi Sad, 1991., str. 87.

2010.

4.5.5. Savremeni pristup u postupanju sa prestupnicima

Kraj prošlog i početak 21. vijeka, u krivičnopravnoj i kriminalnopolitičkoj nauci,

obiljeţen je, izmeĎu ostalog, čestim i kontraverznim diskusijama o efikasnosti

tradicionalnog kaznenog sistema i uspostavljanja novih oblika reagovanja na

prestupnike, a naročito one koji su izvršili takva djela za koja se s pravom

postavljaju dileme za primjenu kazne zatvora. Rasprave o alternativnim

mjerama, koje bi bile propisane zakonima i bile izricane od strane suda, bile bi u

najvećoj mjeri nezatvorskog karaktera. Ovaj pravac razvoja politike suzbijanja

kriminaliteta podrţava se i kroz aktivnosti nadleţnih tijela Ujedinjenih nacija, o

čemu govore zaključci V i VIII kongresa ove najmasovnije svjetske političke

organizacije.

Kako navodi Norman Bishop, u literaturi i u dokumentima UN izraz alternative

zatvorakoristi se da označi nekoliko vrsta mjera:

I) one kojima se prije suĎenja pokušava spriječiti izvoĎenje prestupnika

pred sud;

II) posebne mjere nezatvorskog karaktera izrečene od suda;

III) sredstva kojima za vrijeme trajanja zatvaranja nastoje otkloniti negativne

posljedice lišavanja slobode.

Ovaj autor (pravim) alternativama smatra samo drugu vrstu. Zbog toga u

izlaganju posebnu paţnju posvećujemo nezatvorskim mjerama koje se djele na:

a) alternativne mjere uz kontrolu ili nadzor nad prestupnikom (uslovna osuda

(sa zaštitnim nadzorom), rad u korist zajednice i prinudni rad, protjerivanje

iz određenog mjesta, oduzimanje određenih prava, dozvola ili

profesionalnog statusa);

b) alternativne mjere koje ne uključuju kontrolu ili nadzor nad prestupnikom

(sudska opomena, novčana kazna, naknada štete, konfiskacija, naknada

izgubljenog);

2010.

c) kombinovane mjere (kombinacija bezuslovnog zatvora i nezatvorske

mjere).70

Kao savremene sankcije, koje se sve više ističu kao alternativa kazni zatvora,

pored navedenih poznate su još i: novčane kazne, konfiskacija imovine, kućni

zatvor, elektronsko nadziranje, intenzivni nadzor uslovnog otpusta, nadoknada

štete, ustanove za izdrţavanje kazni u zajednici i kampovi za prestupnike sa

vojnom disciplinom.71

70 Ignjatović, Đ.: Kriminologija, J.P. Službeni glasnik, Beograd, 2005., str. 403.

71 Siegel, J., L.: Criminology, Thomson Learning, London, 2006., str. 599-605.

2010.

5. Ţrtve, kriminologija i suprotstavljanje kriminalitetu

Definicija kriminalnog fenomena, koja u izvjesnom smislu pojašnjava predmet

proučavanja kriminologije, prema kojoj ova pojava predstavlja zajednički naziv koji

obuhvata djelo i njegovog učinioca, ţrtvu, kriminalitet i reakciju do koje takva ponašanja

dovode (Ignjatović, 2005: 20), oslikava značaj koji za kriminologiju ima proučavanje

ţrtve i viktimizacije uopšte. Značaj istraţivanja problematike vezane za ţrtve krivičnih

djela oslikava podatak dobiven multinacionalnim istraţivanjem koje se svake godine

provodi u SAD, prema kojem se 325.000 djece svake godine naĎe u ulozi ţrtve

seksualnog iskorištavanja, pod koja se podvode seksualne zloupotrebe, prostitucija,

korištenje pornografskih sadrţaja te spolnog uznemiravanja od strane odraslih (Siegel,

2006:68). Cilj ovog poglavlja jeste osvijetliti značaj istraţivanja problematike vezane za

viktimizaciju i ulogu ţrtve u kriminalnom fenomenu, ne samo za kriminologiju već i za

oblast suprotstavljanja kriminaliteta uopšte.

5.1. Ţrtve i kriminalni fenomen

U savremenim kriminološkim istraţivanjima ţrtvama krivičnih djela, kao i prestupa

uopšte, posvećuje sve značajnija paţnja nego što je to bilo slučaj u istraţivanjima u

vrijeme afirmacije ove nauke. Moţe se reći da je takva situacija značajno uticala na

pojavu i razvoj posebne načne discipline, viktimologije koja se upravo bavi

proučavanjem kriminaliteta sa aspekta ţrtve (Petrović, Meško, 2004: 141). Ţrtva zločina

je osoba, organizacija ili pravni poredak koji su ugroţeni, povrijeĎeni ili uništeni

krivičnom djelu (Ignjatović, 2005: 22). Krivična djela nerijetko nastaju upravo pod

uticajem ţrtve ili ţrtve utiču na oblik ispoljavanja prestupa. TakoĎer, ţrtva ima znakovitu

ulogu i krivičnom postupku, za čije je pokretanje često potrebna prijava krivičnog djela

od strane ţrtve ili čija završnica zavisi od odluke da učestvuje u postupku u ulozi

pštećenog odnosno svjedoka krivičnog djela. Posebna paţnja se takoĎer posvećuje

tretmanu prema ţrtvama krivičnih djela, koja zbog namjene ovog rada neće biti dijelom

njegovog sadrţaja.

2010.

Iako se problematika vezana za ţrtve krivičnih djela spominjala i u radovima pionira

kriminologije i krivičnog prava72, ozbiljnije rasprave o ţrtvama i različitim aspektima

putem kojih su ţrtve povezane sa krivičnim djelima i kriminalitetom uopšte pojavile se

sredinom prošloga vijeka. Najnazačajnijim djelom toga doba smatra se rad Hansa von

Hentiga, pod naslovom Zločinac i njegova žrtva, koje je objavljeno u New Haven-u

1948. godine. Djelo predstavlja studiju o ţrtvama krivičnih djela kojom se na izvjestan

način potvrĎuje da ţrtva na poseban način utiče na ponašanje učinitelja krivičnog djela.

Hentig se posebno interesovao za vezu izmeĎu ţrtava i učinilaca ubistava, te je na

temelju podataka dobivenih istraţivanjima utvrdio da je kod brojnih slučajeva izmeĎu

ove dvije kategorije prije izvršenja zločina postojao njihov meĎusobni odnos. Pored

ubistava, Hentig je istraţivao osobine ţrtava pojedinih krivičnih djela, te kakvu vezu sa

drugim krivičnim djelima imaju te osobine.

Sa intenziviranjem teorijskih rasprava, kao i istraţivanja problemtike odnosa ţrtvi i

učinalaca krivičnih djela, uporedno se vode rasprave o karakteru i poziciji ove discipline.

U tom procesu diferenciraju se dva stajališta, gdje prema jednom viktimologija treba

dobiti status samostalne naučne discipline, dok prema drugom viktimologija treba da se

gradi kao posebna grana kriminologije, u skladu sa karakterom nerazdvojivosti

„kriminalnog para―, učinitelja krivičnog djela i njegove ţrtve.

U kriminološkim radovima često se respravlja o fenomenologiji ţrtava, ili podjeli ţrtava

prema zajedničkim karakteristikama. MeĎu prvim podjelama takve vrste nalazimo

podjelu Benjamina Mendelsona, koji ţrtve dijeli u odnosu na njihovo učešće u samom

djelu. Tako, Ignjatović navodi (2005), da Mendelson ţrtve dijeli na pet grupa, i to:

a) Potpuno neduţne ţrtve/ djeca ili duševni bolesnici;

b) Ţrtve sa smanjenom krivicom/ žena koja izazove pobačaj od čijih posljedica

izgubi život;

c) Ţrtve sa istom krivicom kao prestupnik/ žrtve eutanazije;

72

Poloţaj ţrtve u genezi zločina se u literaturi pojavljuje čak i u radovima Lombrosa, a kao rodonačelnik takvih ideja spominje se i Feuerbach- v. Ignjatović (2005.)

2010.

d) Ţrtve koje su za djelo krive više nego njegov izvršioc/ osoba koja izazove drugu

osobu da izvrši djelo;

e) Ţrtve koje su jedini krivci/ napadač koji je ubijen u samoodbrani/, ili umišljena ili

simulirana žrtva.

Podjelu na prave i laţne ţrtve pravi Gulotta (Ignjatović, 2005: 307), koji ţrtve dijeli na

sljedeći način:

Lažne žrtve:

a) Ţrtve simulanti (zbog osvete, ucjene, izbjegavanja lične odgovornosti, neko ko se

izdaje za ţrtvu, itd);

b) Umišljene (imaginarne) ţrtve (ubjeĎene u taj svoj status, obično lica koje pate od

paranoje ili histerije);

Stvarne žrtve:

a) Slučajne i nebitne ţrtve. Slučajne ţrtve predstavljaju sve one osobe protiv kojih

učinilac djela nije djelovao, ali je vršeći radnju izvršenja pristao na njihovu

povredu ili ugroţavanje (eventualni umišljaj). Nebitne ţrtve su ţrtve kod kojih ne

postoji odnos autor djela-ţrtva (kao primjeri se navode krivična djela terorizma,

organiziranog kriminaliteta posebno tzv „bijelog okovratnika―, krivotvorenja

prehrambenih proizvoda, ekološkog kriminaliteta itd.

b) Ţrtve saučesnici. Ova kategorija dijeli se na nekoliko podgrupa i to: a) ţrtve zbog

neopreznosti (saobraćaj, zabave); b) alternativne ţrtve (kod duela, svaki učesnik

pristaje na moguće povrede); c) ţrtve provokatori (bivaju viktimizovane zbog

svoje početne agresivnosti); d) nemarne ţrtve (prilikom eutanazije, uz zahtjev da

budu lišene ţivota).

Fenomenologija koja se odnosi na krivična djela poznaje kategorizaciju djela prema

vrsti, odnosno karakteru zaštićenog dobra koje je povrijeĎeno ili ugroţeno tim djelom.

Tako, krivična djela se mogu podijeliti na krivična djela usmjerena na neko individualno

zaštićeno dobro, a isto tako postoje djela koji za posljedicu imaju povredu ili

2010.

ugroţavanje nekog zajedničkog, kolektivnog dobra, prava ili interesa. Ova

kategorizacija prenosi se i na teren proučavanja ţrtvi, pri čemu se postavlja pitanje da li

se pri raspravamao o ţrtvama misli samo na ţrtve- individue, odnosno fizičke osobe

pogoĎene posljedicama izvršenog krivičnog djela, ili se krivičnim djelom mogu

viktimizovati i grupe ljudi. Ovu vrstu viktimizacije Ignjatović (2005) naziva kolektivnom

viktimizacijom, pri čemu misli da je ovo fenomen za koji se moţe reći da prati djela kod

kojih se radi o različitim oblicima zloupotrebe moći. Autor postavlja pitanje. Da li je

moguće da žrtva neposredno uopšte ne bude personifikovana u ljudskom obliku?

Odgovoru na ovo pitanje, kroz otumačenje pojma „delikti bez ţrtve―, autor u svom radu

posvećuje poseban dio, kojeg ćemo u narednim izlaganjima prikazati (Ignjatović,

2005:308).

O djelima nazvanim mala prohibita nalazimo napise još u radovima poznatih

predstavnika talijanskog pozitivizma73, koji djela kategiriziraju prema obliku ugroţenog ili

povrijeĎenog dobra. Ignjatović (2005) navodi, da u se posljednje vrijeme ističe podjela

koju pravi Edwin Schur, koji skreće paţnju na brojna krivična djela čija je zajednička

osobina da nemaju ţrtvu u tradicionalnom smsilu. Kod ovih djela postoji povreda ili

ugroţavanje zaštićenog dobra, ali je te posljedice odnosno ta djela u cjelosti teško

identifikovati. Ova krivična djela se u anglosaksonskoj literaturi uobičajeno nazivaju

„djelima bez žrtve“74, i predstavljaju krivična djela koja su to postala prvenstveno voljom

zakonodavca. Ističe se da su to obično djela protiv javnog reda, koja uglavnom

pogaĎaju moral i imaju u sebi elemente „grijeha― i „poroka―. Kao drugi značajan autor

koji raspravlja na ovu temu, navodi se Hugo Bedau djelima bez ţrtve smatra ona koja

posjeduju sljedeće osobine:

o Lica koja su akteri djela djeluju suglasnošću volja, kod pobačaja (ako se začetak

ne smatra licem);

73

Tako, Enrico Ferri (1856-1929), kroz poznatu klasifikaciju prestupnika izlaţe i podjelu krivičnih djela na ona koja su to sama po sebi (mala in se), i koja su karekteristična za cjelokupno čovječanstvo, jer manje više ugroţavaju ili povrijeĎuju dobra koja su zaštićena u gotovo u cjelukupnom čovječanstvu. Druga grupa krivičnih djela su ona koja su kao takva odreĎena pojedinim krivičnim zakonima (mala prohibita), koja su karekteristična za pojedina društva u odreĎenim vremenskim intervalima. 74

e. Victimless Crimes.

2010.

o Akteri djela ne prijavljuju ga policiji, mada to mogu učiniti drugi. Odsustvo

obraćanja od strane neposredno umješanih lica oteţava primjenu zakona;

o Sami akteri djela ne smatraju da su njime oštećeni, iako drugi tako misle;

o Ova djela sadrţe saglasnost volja odraslih, pri čemu su ţeljena dobra i usluge

zakonom zabranjeni (što pak ne vaţi za javno opijanje i intoksikaciju).

Navodi se da su karakteristična ponašanja iz ove grupe opijanje i zloupotreba droga,

skitnja i prosjačenje, kockanje, prostitucija i ostala dobrovoljna seksualna djela odraslih

lica te delikti maloljetničkog doba, kao naprimjer bjeţanje od kuće ili besposličaranje. Na

početku je istaknuto da ova ponašanja bivaju inkriminirana gotovo isključivo voljom

zakonodavca, što znači da nisu uobičajena u svim zajednicama i u istom vremenu. U

tom kontekstu, Donald Dcikson (1968.) navodi da su ovo ponašanja koja ugroţavaju

moralna osječanja ili ekonomske interese grupa koje posjeduju političku moć, zbog

čega utiču na zakonodavca da ih inkriminiše. Problemi i dileme na koji su u vezi sa ovim

ponašanjima (npr. u SAD) ukasuje se na ogroman broja ljudi uključen je u ovakve

aktivnosti, a samo manji njhov dio biva i kaţnjen. Postupanje sa tim malim djelom

ukupne populacije krivaca, veoma zaokuplja rad organa pravosuĎa, zbog čega oni

rasipaju energiju na njih, umjesto da traţe prestupnike „teţih― krivičnih djela.

Moţe se reći da proučavanje ţrtava ima posebnu dimenziju značaja kako za

preventivno tako i za represivno djelovanje. Naime, rezultati istraţivanja o ţrtvama

pokazuju kakvim ponašanjima ţrtve doprinose ili izazivjau krivična djela, pa se s toga

nameće racionalan zaključak da ukoliko se neka krivična djela (koja se često dešavaju

pod uticajem ponašanja ţrtava) ţele spriječiti, da onda treba izbjegavati one oblike

ponašanja koji ta djela mogu i prouzrokovati. S druge strane, podaci dobiveni iz

rezultata istraţivanja odnosa učinilaca krivičnih djela i ţrtava mogu dati doprinos i na

represivnom planu djelovanja. Tako, veoma često se nakon sudskih postopuka moţe

tvrditi da je odgovornost učinilaca krivičnih djela veća ukoliko je doprinos ţrtve djelo bio

manji. Svakako vrijedi i obrnuta situacija. Ovi podaci predstavljaju značajnu pomoć

2010.

sudijama prilikom utvrĎivanja krivnje odnosno odlučivanja o sankciji prema učiniocu

krivičnog djela, jer se ova, socijalno-etička dimenzija, nameće kao bitna u procesu

rasvjetljavanja svih okolnosti vezeanih za učinjeno djelo.

5.2. Viktimizacija i mjerenje kriminaliteta

Viktimizacija odn. viktimogeneza (lat. victima- ţrtva) je proces u kome neko ili nešto

postaje ţrtva. Viktimitet je ukupnost kriminalnih viktimizacija u odreĎenom vremenu i

prostoru (Ignjatović, 2005:22). Benjamin Mendelson, autor pionirske studije o vezi

učinitelja i ţrtve, takoĎer upotrebljava izraz „krivični par―. Rezultati studije, kojom su

ispitani brojni slučajevi kroz više od tristotine postavljenih pitanja o ţrtvama i

učiniteljima, upućuju da postoji povezanost izmeĎu biopsihosocijalnih karaktersitika ove

dvije kategorije. Studijom je utvrĎeno da postoji izvjesna „potencijalna viktimalna

receptivnost“, kojom se upravo mjeri sklonost ka viktimizaciji. O viktimizaciji, ili tačnije

„viktimalnim predispozicijama“ raspravljao je i Henry Ellenberger, koji tvrdi da je moguće

sklonost viktimizaciji dovesti u kontekst klasifikacije i tiplogije ljudi (Petrović, Meško,

2004:142). Današnje zanimanje kriminologa za viktimizaciju naročito je značajno u

aplikaciji metoda koje su usmjerene ka aproksimaciji tamne brojke kriminaliteta. Naime,

smatra se da se najrespektabilniji podaci o neregitriranom kriminalitetu, pored studija

„samoprijavljivanja― i mjerenja „straha od kriminaliteta―, dobivaju studijama koje mjere

stepen viktimiziranosti pripadnika odreĎenog društva u odreĎenom vremenu. Ovi podaci

dopunjuju zvanične statističke podatke o registrovanom kriminalitetu, čime se ostvaruje

relanija slika o stanju kriminalieteta u odreĎenoj zajednici u datom vremenskom periodu

koja predstavlja pouzdaniju osnovu za planiranje kako preventivnih tako i represivnih

mjera u cilju suprotstavljanja kriminalitetu.

Rezultati istraţivanja stepena viktimizacije pokazuju da rizik viktimizacije nije na isti

način rasporeĎen meĎu graĎanima promatranog društva. Tako, utvrĎeno je da postoje

specifične crte ličnosti koje su u korelaciji sa odreĎenim vrstama zločina, i često se u

litertauri mogu pronaći pod nazivom viktimogene predispozcije, o čemu je raspravlja i

pomenuti Ellenberger. Ističe se da se ove predispozicije mogu podijeliti na različite

2010.

načine. Tako, italijanski naučnik Tranchina, smatra da se mogu klasificirati u nekoliko

grupa, i to: 1) po nastanku: uroĎene i stečene; 2) po trajnosti: stalne i trenutne. Poznata

je i podjela Ezzata Fataha, koji osobine ţrtava dijeli na biofiziološke, socijalne i psihičke.

Tako u prvu grupu smješta: 1) uzrast; 2) spol; 3) fizičko stanje lica. Pod socijalne faktore

ubraja 1) profesiju; 2) status; 3) bogatstvo; 4) način ţivota. Na kraju, navode se psihičke

predispozicije kao što su snaţan spolni nagon, seksualne devijacije, psihopatološka

stanja, nesmotrenost, preveliko povjerenje, pohlepa, gramzivost, škrtost i sl. (Ignjatović,

2005:306). Pored ovih podataka smatramo značajnim prikazati i rezultate Nacionalne

viktimizacijske studije75, prema kojima broj od 24 miliona predstavlja ukupni broj ljudi

koji se smatraju viktimiziranim. (Siegel, 2006:70). Svakako o vitkimizacijskim, ali i o

ostalim studijama koje su usmjerene na istraţivanje zone neregistrovanih kriminalnih

djela bit će više govora u posljednjem poglavlju ovoga rada.

5.3. Viktimizacijske teorije

Kako ističe Siegel (2006.), većina kriminoloških teorija usmjerena je na ponašanja

učinilaca krivičnih djela, dok je uloga ţrtava uglavnom zanemarivana. Ipak, prije nešto

oko 50 godina naučnici su počeli da shvataju da ţrtva nije samo pasivni subjekt

krivičnog djela, nego neko čije ponašanje moţe uticati na njegovu vlastitu sudbinu,

odnosno neko ko „oblikuje― zločin. Upravo najraniji radovi iz ove oblasti pomaţu

skretanju paţnje na ulogu ţrtve u sveukupnom problemu kriminaliteta, odnosno

usmjeravaju buduća istraţivanja ka stvaranju jasnije slike o ţrtvi zločina. U današnjem

vremenu postoje brojne teorije koje nastoje da objasne uzroke viktimizacije, a u

narednom izlaganju prikazat ćemo najznačajnije pristupe. Tako, teorije koje se često

pominju u kontekstu objašnjenja navedenih pitanja o ţrtvama krivičnih djela jesu teorija

pospješenja ţrtve, teorija ţivotnog stila, teorija devijantnog mjesta, teorija rutinskih

aktivnosti (Siegel, 2006:83)

75

e. National Crime Victimization Survey (NCVS).

2010.

Osnovna postavka teorije pospješenja ţrtve76 jeste da ţrtva svojim provokativnim

ponašanjem izaziva zločin. Kroz teoriju se razvija aktivna i pasivna uloga ţrtve u

izazivanju krivičnog djela, pri čemu aktivnu predstavljaju agresivane i napadne riječi

odnosno grimase i pokreti. S druge strane, pasivno ponašanje predstavlja čin nesvjesne

prijetnje od strane ţrtve usmjerena na učinoca djela. Značaj ove teorije ogleda se u

njenom objašnjenju višestruke viktimizacije. Naime, ako ljudi potspješuju zločin,

zaključuje se da će se oni ponovno naći u ulozi ţrtve ukoliko učestalo ponavljaju svoje

ponašanje koje ih je i dovelu u poziciju da postanu ţrtvom. Istraţivanja temeljena ovom

teorijom se usmjeravaju na ulogu ţrtve, čin provokacije ţrtve i odnosa izmeĎu ţrtvi i

učinilaca.

Osnovna postavka teorije o ţivotnom stilu77 jeste da viktimizacijski rizik raste kod ljudi

koji imaju visoko-rizičan ţivotni stil (način ţivota). Stavljanjem sebe u rizičan poloţaj,

npr. izlazeći na opasna mjesta, kod takve osobe raste mogućnost viktimizacije. Značaj

ove teorije ogleda se u tome da se njom objašnjavaju oblici viktimizacije kroz socijalnu

strukturu. Muškarci, mladi i siromašni imaju viši nivo „viktimiteta“ u poreĎenju sa

ţenama, starijim i materijalno situiranijim osobama, upravo zbog visoko-rizičnog

ţivotnog stila. U fokusu istraţivanja koja se provode na postavkama ove teorije su

personalne aktivnosti, relacije meĎu vršnjacima, mjesto zločina, vrsta i oblici zločina.

Osnovna postavka teorije o mjestima pogodnim za delinkvenciju78, jeste da ţrtva ne

izaziva (ohrabruje, potiče) na zločin, ali utiče na njega na taj način što odrasta u

socijalno dezorganizovanom i visoko-kriminaliziranom području, gdje postoji visok nivo

rizika da doĎe u kontakt sa kriminalitetom, neovisno o njihovom vlastitom ponašanju i

ţivotnom stilu. Značaj ove teorije ogleda se u tome što se kroz njene postavke ukazuje

na to da ljudi sa konvencionalnim ţivotnim stilom postaju ţrtve kriminaliteta. Istraţivanja

koja se oslanjaju na ovu teoriju fokusirana su na viktimizaciju u visoko-kriminaliziranom i

dezorganizovanom susjedstvu.

76

e. Precipitation (prenagljenje, pospješenje, ubrzanje) 77

e. Lifestyle Theory. 78

e. Deviant Place Theory.

2010.

Na kraju, teorija o rutinskim aktivnostima79, objašnjava da nivo kriminaliteta zavisi od

dostupnosti ciljanih dobara (pravno zaštićenih), nepostojanju adekvatne zaštite te

prisutnosti motiviranih izvršitelja. Značaj ove teorije ogleda se u njenom objašnjenju

stepena i trendova kriminaliteta, pokazujući kako ţrtvino ponašanje moţe uticati na

pojavu kriminaliteta. Ovom teorijom se sugerira da se rizik viktimizacije moţe reducirati i

ograničiti porastom saradnje segmenata zaštite, i/ili reduciranjam izloţenosti (dobara i

interesa). U fokusu istraţivanja ove teorije su uslovi i mogućnosti u kojima se vrše

krivična djela, rezultati rada policije i drugih segmenata zaštite, promjena u strukturi

stanovništva kao i stopama kriminaliteta.

79

e. Routine Activities Theory.

2010.

6. Analiza kriminaliteta i kriminologija

U poglavlju pod naslovom Primjenjena istraţivanja i strategija suprotstavljanja

kriminalitet govorili smo statističkim evidencijama kriminaliteta. Pored ove vrste

podataka, koji u većini slučajeva se dobivaju iz zvaničnih izvora organa formalne

socijalne kontrole, za strukturalnu analizu kriminaliteta koriste se i podaci o tamnoj brojci

kriminaliteta. Naime, kao šo je u pomenutom poglavlju istaknuto, ova vrsta podataka

treba da da posluţi u pokušaju otklanjanja nedostataka zvaničnih statsitičkih evidencija

a sve u cilju stvaranja što realnije slike o obimu, strukturi i dinamici kriminaliteta u

jednom društvu u posmatranom periodu.

Kako ističu Petrović i Meško (2004.), kriminalitet je nesporno dio svih savremenih

društava i raste bez obzira na to, da li za njegovo mjerenje upotrebljavamo sluţbene

policijske podatke ili podatke iz nacionalnih preglednih studija. Dalje se ističe, da je

društvo osnovalo institucije koje se bave kriminalitetom i pokušavaju rješevati probleme

kriminaliteta, koliko je u njihovoj moći. TakoĎer, autor naglašava ja potrebu

preventivnog uticaja institucija, kojima pripisujemo, prije svega, represivnu ulogu. Prvi

problem, kojeg se moramo ozbiljno prihvatiti, je mjerenje kriminaliteta i utvrĎivanje

obima kriminaliteta u društvu (Petrović, Meško., 2004:29). Prema Muratbegoviću

(2003.), kriminalitet spada u eklatantan primjer, kada se govori o njegovom reguliranju i

evidentiranju kao masovne pojave, kod koga postoji permanentna opasnost da jedan

dio stvarnosti izmakne kontroli i zvaničnom evidentiranju. Sama priroda statističkih

istraţivanja ukazuje na potrebu ispravnog zaključivanja i to primarno putem selektiranja

i uzorkovanja što većeg broja frekvencija (jedinica) pojave koju istraţujemo. Ako naše

interesovanje vratimo na konkretan problem kriminaliteta onda nije teško zaključiti da se

radi o velikoj šteti koja nastaje neregistriranjem pojave velike društvene opasnosti

(Muratbegović, 2003:149).

Prema Ignjatoviću (2005.), tradicionalno, značajnim izovorima sekundarnih podataka o

kriminalitetu smatraju se statističke evidencije koje vode zvanični organi zaduţeni za

njegovu kontrolu- pravosudne statistike. Mnogi kriminolozi, kao Kaiser, smatraju ih

2010.

„najvaţnijim sredstvom saznanja o zločinu―. Autor dalje navodi, da je kriminalitet u

statistikama organa pravosuĎa predstavljen nizom apsolutnih i relativnih brojeva. MeĎu

onima koji su izraţeni apsolutnim brojevima su podaci o:

o Ukupnom broju izvršenih djela na datom prostoru u toku odreĎenog vremenskog

perioda (obično godinu dana);

o Broju izvršenih djela odreĎene grupe i prema pojedinačnim inkriminacijama;

o Karaktersitikima djela (faza i mjesto izvršenja, oblik saučesništva);

o Učiniocu (godine ţivota, spol, zanimanje, školska sprema, ranija osuĎivanost,

drţavljanstvo i nacionalnost);

o Samom postupku (trajanje, pritvor);

o Vrstama sudske odluke (izrečene sankcije).

Na osnovu ovih apsolutnih pokazatelja, moguće je, njihovim dovoĎenjem u vezu sa

drugim podacima, utvrditi njihove odnose (izraţene relativnim brojevima) meĎu kojima

se posebno ističu:

o Trendovi kriminaliteta (dobijamo ih uporeĎivanjem apsolutnih pokazatelja

ukupnog ili kriminaliteta odreĎene vrste u različitim vremenskim periodima);

o Kvota (koeficijent, op.a.) kriminaliteta (utvrĎuje se tako što se ukupan broj

izvršenih krivičnih djela u jednoj godini podjeli sa 100.000 po formuli:

KK = broj krivičnih djela / broj stanovnika x 100.000

o Časovnik zločina (ukupan broj djela odreĎene vrste na jednom području izvršen

u godini dana podjeli sa vremenskim jedinicama i tako se doĎe do podatka na

koliko se sekundi, minuta ili sati izvrši pojedno takvo djelo);

o Kvota osuĎenih lica (odnos broja lica koja su, u odreĎenom razdoblju, u postupku

pred sudovima oglašena krivim za učinjena djela i 100.000 stanovnika istog

uzrasta).

Od podataka sadrţanih u statističkim evidencijama očekuje se prije svega da ukaţu

na rasprostranjenost kriminaliteta u datoj sredini. No, oni su od velikog značaja i za

razvoj kriminologije (Ignjatović, 2005: 116-117).

2010.

O značaju statističkih evidencija za istraţivanje kriminaliteta svoje stavove su davali

brojni pioniri kriminološke nauke. Tako Jeremy Bentham (1748-1832) iznosi tezu po

kojoj je “Frekvencija devijacija u jednom društvu je direktno mjerilo za moralno zdravlje

u njemu”. S druge strane, André Michel Guerry (1802-1866) i Adolphe Quételet

(1796-1874), u svojim radovima se bave „analizom distribucije kriminaliteta u vezi sa

spolom, uzrastom, zanimanjem, obrazovanjem, ekonomsko-socijalnim uslovima,

klimom, godišnjim dobom i rasom“. I poznati naučnik iz oblasti društvenih nauka Émile

Durkheim (1858 – 1917) u sociološkim istraţivanjima koristi zvanične (sekundarne)

podatke iz evidencije drţavnih organa pridajućim im značaj indikatora društvenih

promjena.

U svom radu Muratbegović (2003.) naglašava da se još u ranim istraţivanjima, unutar

kriminoloških teorija i pravaca koji su davali dijametralno suprotna objašnjenja

kriminalnih pojava, kako u etiološkom tako i u fenomenološkom pogledu, dolazi do

odreĎenih spoznaja vezanih za samu prirodu evidencija koje se zvanično vode o

navedenoj pojavi. Tako je jedan od protagonista pozitivističke orjentacije u kriminologiji i

krivičnim naukama uopšte, Enrico Ferri, u svijom djelima tvrdio da postoje tri vrste

evidencija kriminaliteta. On govori o sudsku registriranom kriminalitetu (delinquenza

legale), kriminalitetu koji registrira policija (delinquenza apparente) i kriminalitetu koji se

uistinu dogodio (delinquenza reale)80. Dalje se ističe, da iako su autori u svoojim djelima

obraĎivali problematiku statistike kriminaliteta u svrhu evidencija njegove pravilne

distribucije, te izrade različitih planova i programa, nedovoljna paţnja posvećena je

metodama kojima bi se proniklo u sferu stvarno-dogoĎenog ali zvanično neregistriranog

kriminaliteta. Istraţivanja tadašnjih autoriteta u ovoj oblasti (Bentham, Sellin, Hentig),

odnosila su se prvenstveno na domenu definiranja pojedinih vrsta evidencija, u sklopu

kojih se posebna paţnja posvećivala prirodi antisocijalnih-protivpravnih ponašanja koja

nisu evidentirana ali u stvarnosti su se dogodila u datom društvu. Ovakav nastup imao

je svoje varijacije ne samo u sadrţajnom već i u semantičkom smislu riječi, tako da je

ovaj problem uglavnom nazivan izrazom koji je zadrţan i do danas. Radi se naravno o

80

Vidjeti: Shema 2.

2010.

izrazu „tamna brojka―. Kriminološka istraţivanja koja su imala za predmet pronalazak

instrumentarija, evidentiranje i obradu neprijavljenih delikata su unutar različitih jezičkih

orjentacija zabiljeţila različite nazive za ovu pojavu (Muratbegović, 2003: 149-150).

Smatramo korisnim istači da pored pojma „tamna brojka― u literaturi i istraţivanjima se

pojavljuje i pojam „siva brojka―, koja za razliku od tamne brojke predstavlja ―sveukupan

broj prijavljenih krivičnih djela koja naknadno nisu rasvjetljena, odnosno kod kojih nije

identifikovan učinitelj―.

U narednoj shemi (2) prikazana je strutura registrovanog kriminaliteta, te mogući odnos

prema neregistrovanom kriminalitetu, odnosno „tamnoj brojci―.

Registrovani (Policija)

reg.-Optuženi (Tužilaštvo)

reg.-Presuđeni

(Sud)

reg.-Izvršenje kazne

Odnos TB-R

"Tamnabrojka"

"Registrovani"

2010.

U narednoj tabeli prikazani su pojmovi kojima se u različitim jezicima označava

fenomen koji mi nazivamo „tamnom brojkom― kriminaliteta.

Tamna brojka Chiffre noir Francuski jezik

Tamna brojka Numero oscuro Italijanski jezik

Tamno polje Dunkelfeld Njemački jezik

Tamni oblik, polje Dark figure, Dark field Engleski jezik

Latentni, skriveni

Kriminalitet

Hydden criminality Engleski jezik

Kako ističe i Krivokapić (2006.), jedna od najznačajnijih i vrlo opasnih karakteristika

kriminaliteta u svijetu i kod nas je njegova „tamna brojka― koja naglo raste, prvenstveno

u oblasti kriminaliteta u privredi. „Tamna brojka―- kao oblik meĎunarodnog i domaćeg

kriminaliteta- javlja se kako u odnosu na djelo tako i u odnosu na izvršioca. Autor dalje

iznosi, da su razlozi koji doprinose „tamnoj brojci― neprijavljivanje od strane oštećenih –

iz straha od osvete izvršilaca, nepovjerenja u pravosudne organe i drugo. Zvanični

statistički podaci o ovim krivičnim djelima iz navedinh razloga su nepouzdani i više

ukazuju na obim aktivnosti pojedinih organa po odreĎenoj vrsti krivičnih djela nego na

stvarno stanje kriminaliteta (Krivokapić, 2006: 16-17).

U ovom dijelu rada smatramo korisnim pomenuti i sistematizaciju faktora za koje se

smatra da utiču na stepen pojašnjenja tamne brojke (Ponti, 1980: 82-85). Ti faktori su:

1. Vrsta krivičnog djela (neka krivična djela je teško razjasniti (pa čak i otkriti) zbog

svoje prirode. Najčešće se radi o krivičnim djelima kod kojih ţrtva nije

konkretizovana (delikti bez ţrtve), kao i onim djelima za čije su izvršenje

upotrebljene specijalne vještine, znanja i sredstva);

2. Neprijavljivanje krivičnog djela (u nekim slučajevima se djela ne prijavljuju od

strane ţrtava);

3. Administrativna procedura organa formalne socijalne kontrole (ponekad otgani

formalne socijalne kontrole nisu u mogućnosti promptno reagirati na problem pa

2010.

se stoga stvara latentno (a nekada i stvarno) izbjegavanje prijavljivanja krivičnih

djela zbog nepovjerenja u efikasnost tih institucija).

4. Svojstva izvršioca krivičnog djela

Sadrţaji koji će biti razraĎeni u nastavku ovog poglavlja odnosit će se na osnovne

karakteristike metoda kojima se prikupljaju podaci na temelju kojih je moguće izvoditi

procjene o tamnoj brojci kriminaliteta, kako bi se ostavrile što bolje pretpostavke za

uspješan postupak analize podataka o kriminalitetu. Sadrţajima poglavlja bit će

obuhvaćeni metodi samoprijavljivanja, studija o strahu od kriminaliteta te studija o

viktimizacijskim iskustvima.

6.1. Studije samoprijavljivanja

Kao što je već naglašeno, metod „samoprijavljivanja―, pored viktimizacijskih studija i

mjerenja „straha― od kriminaliteta predstavlja u kriminologiji cijenjenu metodu za

procjenu tzv. „tamne brojke― kriminaliteta, odnosno procjenu o obimu i strukturi

prestupničkog ponašanja koje ostaju van zvaničnih registracija. Naime, procjene ove

vrste predstavljaju prvi i temeljni korak ka bilo kojem ozbiljnijem naporu u oblikovanju

društvenog regovanja na prestupnička ponašanja.

Kako iznosi Ignjatović (2005.), studije „samoptuţivanja― (ili „samoprijavljivanja―, op.a.)

primjenjuju se u svijetu već nekoliko decenija. Njima se manjim uzorcima respondenata,

obično maloljetnika, postavljaju pitanja o nerigostrovanim krivičnim djelima koja su

(često se odreĎuje i u kojem periodu) izvršili i koliko puta. Ove studije mogu se provesti

putem intrevjua ili anketiranjem (i jedna i druga tehnika imaju prednosti i mana). Autor

dalje navodi, da je upotrebom ovih metoda moguće utvrditi jedan broj krivičnih djela koja

ostaju nepoznata zvaničnim evidencijama: „zločini bez ţrtava―, „lična― krivična djela

(kojima se ugroţava sopstveni integritet i dobra- samopvrede npr.), krivična djela

ugorţavanja, delikti protiv djece. Ova saznanja imaju ogroman značaj za stvaranje

konkretne strategije suprotstavljanja kriminalitetu, jer se ona mora zasnivati na

podacima o stvarnoj raširenosti i distribuciji zločina kroz različite socijalne slojeve

2010.

(Ignjatović, 2005.: 125-127). Osnovni smisao ovog postupka sastoji se u sljedećem,

naime, unutar malog uzorka respondeneta postavljaju im se pitanja u pogledu

nerigostrovanih krivičnih djela. Respondenti se pitaju da li su ikada izvršili neko djelo a

da se za njega nikakada nije saznalo. Ponekad se ovaj princip koristi u srednjim

školama kako bi se evidentirala i preddelinkventna ponašanja maloljetnika. Inače

navedeni metod je najpodesniji za rad sa maloljetnicima i u praksi se u većini slučajeva

aplicira u toj populaciji (Jupp, 1989.: 16-18).

Kako naglašava Muratbegović (2003.), navedeni metod je novina u našoj (BiH ali i

Kosovu, op.a.) kriminološkoj i kriminalističkoj teoriji a potreba za njegovom aplikacijom

na terenu je zasigurno već izraţena. Za njega se sigurno moţe reći da u partnerstvu sa

kvalitetnijim podacima u pogledu kadroviranja policijaca, ovaj metod moţe sistemtski

pruţiti značajnije pomake u preveniranju pa i u suzbijanju maloljetničke delinkvencije

kao vrlo izraţene devijacije u BiH kao i u ostaim zemljama.

6.1.1. ISRD2 (BiH)

U ovom dijelu rada iznijet ćemo najbitnije karakteristike Međunarodne studije o

delinkvenicji metodom samoprijavljivanja- 2 (International Self-Reported Delinquency

Study 2-ISRD2). Prvi značajniji meĎunarodni naučno-istraţivački poduhvat ovom

metodom na prostoru Evrope desio se u periodu 1991.-1992. godina (studija poznata

kao ISRD1), a prvi rezultati studije objavljeni su 1994. godine. Projektom je bilo

obuhvćeno deset evropskih zemalja (Belgija, Njemačka, VB, Finska, Italija, Holandija,

Sjeverna Irska, Portugal, Španija, Švicarska) i SAD, a naknadno su se uključile Grčka i

Novi Zeland. Studija je ocijenjena kao neprocijenjiv izvor novih saznanja o etiologiji

delinkventnog ponašanja i izuzetna podloga za tvorce poltika (policy makers).

Pripreme i aktivnosti za drugi krug istraţivanja ovom metodom otpočele su u toku 2004.

godine, a u istraţivanje je uključeno 27 evropskih zemalja, Kanada i Venezuela i SAD.

Istraţivanje se provodi pod okriljem Evropskog kriminološkog društva81 a nadzorni

81e. European Society of Criminology.

2010.

odbor (ISRD2 Steering Committee) je prihvatilo da predstavnici iz BiH poduzmu

istraţivanje za svoju zemlju (pored BiH, jedina zemlja učesnica iz bivše SFRJ je bila

Slovenija). U narednim izlaganjima bit će prikazane osnovne karakteristike kao i neki od

preliminarnih rezultata studije provedene u Bosni i Hercegovini82.

Anketiranje učenika u BiH je provedeno u toku školske 2005/06 godine, a 2046 učenika,

koliki je bio uzorak83, anketirano je u 37 slučajno izabranih škola iz Federacije BiH,

Republike Srpske i Brčko Distrikta BiH. Pri tome obezbjeĎena je saglasnost svih

entitetskih, odnosno kantonalnoh resornih ministarstava, koji su uz izuzetnu saradnju

škola pokazali veliku zainteresovanost za studiju, a saglasnost je dobivena i od

odjeljenja za školstvo OSCE misije u BiH. Kao instrument za istraţivanje koristio se

upitnik (metod:papir-olovka) sa 67 pitanja, koji je preveden na bosanski, srpski i hrvatski

jezik (dva pisma). Period istraţivanja je bio od 22.11.2005. do 17.05. 2006 godine.

Nakon unosa i obrade, te preliminarne analize podataka, slanja nacionalnog izvještaja

za ESC, očekuje se objavljivanje studije tokom 2008. godine, uz organizovanje okruglih

stolova sa predstavnicima svih škola učesnika i predstavnicima resornih ministarstava.

Istraţivački tim za BiH sačinjavali su saradnici (viši asistenti) Fakulteta kriminalističkih

nauka Univerziteta u Sarajevu, a u fazu anketiranja uključeni su kao istraţivači i studenti

završne godine studija84.

Pitanja o delinkvenciji kategorisana su u tri grupe, i to: a) samoprijavljena

viktimizacija, b) prijavljivanje delinkventnog ponašanja prijatelja i c)

samoprijavljivanje vlastitog prestupničkog ponašanja. Neki od najznačajanijih

nalaza do kojih se došlo u do sada izvršenim analizama su:

82

Prikaz studije uraĎen na temelju dokumenta: International Self-reported Delinquency Study 2 (ISRD2), National report - Bosnia and Herzegovina, Budimlić, M., Maljević, A., Muratbegović, E., Sarajevo, 2007. 83

U finalnom Izvještaju je korišten uzorak N=1756, dok je ostali dio respondenata bio uključen u studiju kao preko-uzorak (Oversampling). 84

Uz učešće Fakulteta kriminalističkih nauka, najznačajniji dio finansiranja je posredstvom Univerziteta u

Lozani, odnosno Švicarske agencije za razvoj i saradnju (Swiss Agency for Development and Cooperation) obezbijedilo Ministarstvo vanjskih poslova Švicarske.

2010.

a) viktimizacija:

o 6,9% djece je prijavilo da je u posljednjih 12 mjeseci bilo ţrtvom razbojništva,

većinom dječaci, a indikativno je da je djelo policiji prijavilo svako peto djete-

ţrtva;

o Nešto manje od 5% (4,8%) djece je prijavilo da je bilo ţrtvom tjelesne povrede, a

prijavu policiji, kao i kod razbojništva, je prijavilo tek nešto manje od 20% te

djece;

o Najveći broj viktimizirane djece je kraĎom (knjige, novca, mobitela, sportske

opreme itd.), ili 17,8%, dakle gotovo svaki peti učenik, a u odnosu na

prijavljivanje policiji slično je kao sa razbojništvom i povredama (14,1%);

o Procenat djece koja su prijavila da su bile ţrtve omalovaţavanja-vrijeĎanje

(bullyng) iznosi 5,2%, a veoma mali procenat te djece (6,3%) je ove akte prijavilo

policiji.

b) prijavljivanje prijatelja- delinkvenata

U odnosu na prijavljivanje delinkventnog ponašanja prijatelja, 5,7% respondenata je

prijavilo da ima prijatelje koji koriste lake ili teške droge, a većina njih je prijavila da

imaju više od jednog takvog prijatelja; u odnosu na imovinske delikte, najviše

učenika ili 14,7% je prijavilo da ima prijatelje koji su izvršili kraĎu iz prodavnica, a

nešto manje 5,7% provalu ili 3,6% iznudu.Prijatelje koji su jednom ili više puta

pretukli (povrijedili) nekoga prijavilo je 7,1% anketiranih učenika (većina dječaci, i

većina 1-3 prijatelja).

c) samoprijavljena delinkvencija

Djeca su u sljedećim procentima prijavila vlastito delinkventno ili neprihvatljivo

ponašanje:

2010.

C1) korištenje alkohola i droga (godine 10 do 12,5; većinom dječaci 75-80% droge,

indikativno 73,1% marihuanu sa drugom djecom, a oko 40% alkohol sa odraslim;

otkrivenost upotrebe droga 64,3-80%, trgovina 62,5%; veoma mali procenat

kaţnjenih 5,6-9,1%, samo 25% za tgovinu i 50% za L/H/C)

o 39,4% konzumiranje piva ili vina

o 14,6% jakih alkoholnih pića

o 1,4% marihuana

o 0,7% XTC; 0,3% LSD,H,C; 0,5% trgovina drogom

C2) imovinski prijestupi

Najveći procenat iz grupe imovinskih prijestupa biljeţi se za kraĎe iz prodavnica, ili

6,6%, sa prosjekom godina od 10,68, a nešto stariji za ozbiljnije prijestupe (10,6

provale u auta i 11,8 za razbojništva), a sve znači da se dešava već u toku 5 i 6

razreda. Većina dječaci 60-85,7%, a indikativno sve više djevojčica 14,3-40%.

Uglavnom sami ili sa drugom djecom, a veoma rijetko sa odraslim. Procenat

otkrivenosti 16-50%, dakle neotkriveni 50-84%. Većina otkrivenih od strane roditelja

52,1%, a veoma malo 6,25% od policije i 10,4% od nastavnika (ostatak od nekog

drugog). Veoma mali procenti kaţnjenih, sa izuzetkom za kraĎe iz vozila i provale,

nešto oko 30% od otkrivenih. Oko 12,5% od svih iako otkriveni nisu kaţnjeni

(roditelji, policija, nastavnici...).

C3) nasilnička delinkvencija (vandalizam, nošenje oruţja, grupne tuče i tjelesne

povrede)

o Vandalizam (uništavanje javne ili privatne imovine, bus stajališta, auto, prozor)

8,7% da (1 od 10)- otkrivenost 22,1%, kaţnjeniod toga 59%

o Nošenje oruţja 5,5% da (1 od 20)- otkrivenost 26,2%, kaţnjeni od toga 62%

o Grupne tuče 15,9% (ili svaki 6), indikativno da su 3 od 4 koji su prijavili to u

zadnjih 12 mjeseci uradili više od jednog puta- otkrivenost 40,7%, kaţnjeni od

toga 74%

2010.

o Tjelesne povrede (tako teške da je povrijeĎeno dijete moralo ići doktoru) 2,2%,

u odnosu na gornje podatke malo, ali bi se moglo pretpostaviti da većina

povrijeĎenih nije traţila medicinsku pomoć, odnosno da se nikada ne otkrije

počinjenje- otkriveni 40%, kaţnjeni od toga 73%.

Godište (prosjek): vandalizam 11,29; nošenje oruţja 11,9; grupne tuče 12,02 i

tjelesne povrede 12,3 godina. Spol: većina dječaci, ipak iznenaĎujuće 22,39%

grupne tuče odnosno 29,65% vandalizam djevojčice, dok veoma rijetko nošenje

oruţja ili tjelesne povrede. Većina vandalizam sa drugom djecom (67,4%), zatim

sami 24,53% a rijetko sa odraslima, dok kod tjelesnih povreda od onih koji su se

samoprijavili 65,2% sa odraslima. Dakle, kao što se vidi iz prikazanog, moţemo reći

da se radi o veoma zabrinjavajućim podacima o nasilničkim prijestupima.

6.2. Studije o strahu od kriminaliteta

Podaci na temelju kojih se moţe izvršiti procjena broja neregistrovanih slučajeva

krivičnih djela, ali i „izmjeriti― nivo sigurnosti koji osječaju graĎani odreĎene zajednice u

odreĎenom vremenu, mogu se dobit i kroz studije o strahu od kriminaliteta. Kako ističu

Petrović i Meško (2004.), strah od kriminaliteta je faktor, koji je u tijesnoj vezi sa brigom

ljudi za vlastitu sigurnost. Strah od kriminaliteta je i pokazatelj viktimizacije, koji ne mora

da znači da je stvaran i neposredan. Strah od kriminaliteta često prati uvjerenje, da ljudi

ne mogu sami ništa učiniti, da bi spriječili vlastitu oštećenost od kriminaliteta, a na

drugoj strani strah utiče na njihovu izoliranost u društvu (Petrović, Meško, 2004: 33-34).

Za strah od kriminaliteta često se tvrdi da je posljedica nesigurnosti meĎu graĎanima,

ali i da je konstanta u razvoju svakog društva.

Jedna od osnovnih potreba, koja se početkom 21. vijeka postavlja i na sam vrh liste

prioriteta većine graĎana savremenih evropskih ali i ostalih zemalja, jeste zadovoljenje

osjećaja individualne i kolektivne sigurnosti. Brojni su faktori globalnog, regionalnog i

lokalnog nivoa koji utiču na izazivanje ili inteziviranje straha kod graĎana da će postati

ţrtvom nekog od oblika kriminalnog ponašanja. Na skali dobara, za koja su graĎani u

najvećoj mjeri zabrinuti, svakako se nalaze ţivot i tjelesni integrietet, zdravlje ali u

2010.

posljednje vrijeme naročito se ističe potreba očuvanja lične imovine. Ovaj strah naročito

je intenzivan kod graĎana tzv. tranzicijskih zemalja, koje su suočene sa brojnim

društvenim, ekonomskim i političkim promjenama, a čije se negativne posljedice u

najvećoj mjeri reflektuju na tešku materijalnu situaciju većine stanovnika. Poseban

negativan uticaj na ovom polju izaziva nedostatak stvarne solidarnosti meĎu graĎanima,

uglavnom urbanih dijelova zemlje, kod kojih je strah od kriminaliteta prisutan u većoj

mjeri, izmeĎu ostalog, i zbog slabih rezultata procesa društvene integracije85.

Strah od kriminaliteta danas je jedna od najčešće oslovljavanih tema u kriminološkoj i

kriminalnopolitičkoj literaturi. Ovo je tema koja se često naziva „čovjekov drugi strah―:

prvi je rat, a tek treći je bolest (Ignjatović, 2005). Iako se ovoj temi, kako u bivšoj

zajedničkoj drţavi, tako i u BiH nakon osamostaljenja pridavalo vrlo malo pozornosti,

ona je nezaobilazna tema, a nerijetko i osnova za donošenje političkih odluka u

zapadnoj Evropi i Americi u zadnjih tridesetak godina. Tako se u SAD-u već od sredine

šezdesetih provode viktimizacijske studije koje redovito oslovljavaju i strah od

kriminaliteta, jer se sâmo smanjenje stopa kriminaliteta smatra samo djelomičnim

uspjehom (Baumer, DuBow, 1976). Strah od kriminaliteta se u tom kontekstu doţivljava

kao jedan od indikatora kvalitete ţivota: u društvima gdje je strah manji, smatra se da je

kvalitet ţivota na višoj razini.

Šta je, zapravo, strah od kriminaliteta? Pod strahom od kriminaliteta se tradicionalno

smatra racionalno ili iracionalno stanje ili osjećaj nelagode i uznemirenosti pojedinca

izazvano vjerovanjem da je u opasnosti da postane ţrtvom krivičnog djela. Treba

razlikovati rizik od viktimizacije od straha od viktimizacije. Prvi je kognitivna kategorija, a

drugi uglavnom emocionalna i iracionalna. Tako se primjerice stariji ljudi više boje

viktimizacije iako se pojavljuju rjeĎe kao ţrtve delinkvencije nego mlaĎe osobe. No to ne

znači da se strah u potpunosti odriče racionalnosti: upravo je realno sagledavanje rizika

viktimizacije nezaobilazna komponenta straha, kojoj se pridruţuje i potencira ponekad

višestruko emocionalna. Strah od kriminaliteta ima reperkusije i na ţivot običnog

85

Iz izvještaja: Uloga građanskih odbora u općini Centar u prevenciji imovinskog kriminaliteta, Projekat za područje Općine Centar Sarajevo za 2007. godinu, Bojanić, N., Budimlić, M., Datzer, D., Mujanović, E., Udruţenje diplimiranih kriminalista BiH, Sarajevo, 2007.

2010.

graĎanina i na rad policije. Veći stupanj straha od kriminaliteta ima višestruk negativan

efekat na javnost. Ponajprije, graĎani se osjećaju fizički nesigurni, zabrinuti za vlastitu

tjelesnu sigurnost. To utječe da svoju lokalnu zajednicu ne doţivljavaju kao prijatno

mjesto za ţivot, nezadovoljni su i zabrinuti. Veći strah izaziva i finansijske efekte, pa

uplašeniji graĎani troše sredstva na vlastitu zaštitu (auto alarmi, protuprovalni ureĎaji u

kući, sigurnosna vrata, itd.). Strah sprječava graĎane da provode slobodno vrijeme na

ţeljeni način (boje se izaći vani), te se izbjegavaju „lošiji― dijelovi grada i time se

negativno utječe na socijalizaciju. Umjesto povjerenja i sigurnosti, ljudi postaju

podozrivi, nepovjerljivi i izolirani. U krajnjoj liniji, doţivljavaju vlast kao nekompetentnu i

neefikasnu86.

Pomenuti koncept ima itekakvu relevanciju i za rad policije. U New Yorku se od

devedesetih godina prošlog stoljeća razvio novi koncept rada policije, koji se upravo

veţe za kvalitet ţivota. Prema ovom pristupu, kvalitetan rad policije koja se nalazi prva

na stupu obrane društva od delinkvencije (i aberacija općenito) direktno je vezan za

osjećaj sigurnosti i kvalitete ţivota. Pri tomu se kvalitet cijeni ne samo kroz prizmu

prijavljenih i riješenih krivičnih djela, nego i kroz uočavanje i rješavanje problema koji

imaju sigurnosne dimenzije (tzv. rad policije orjentiran na probleme), ali i bolje odnose

sa lokalnom zajednicom, čijim se servisom policija smatra (tzv. rad policije u zajednici).

Što je bolja komunikacija sa lokalnom zajednicom, lakša je mogućnost registriranja i

eliminiranja pojava koji se nalaze u pozadini uočenih problema, tako da se rad policije

ne svodi samo na bavljenje simptomima, nego se radi na uklanjanju uzroka simptoma.

Što je policija u ovim naporima uspješnija, manji je strah. Manji strah, kako je kazano,

indikator je bolje kvalitete ţivota (Johnson , Golub, Taylor, Eterno, 2002).

Prema Muratbegoviću (2003.), brojni su izvori koji uzrokuju širenje straha od

kriminaliteta meĎu graĎanima. Kao prevalirajući faktor javljaju se sredstva javnog

informisanja, koja imaju dominantan uticaj na graĎane. Pored njih tu su i brojna

statistička istraţivanja koja ukazuju na visoku stopu kriminaliteta i na taj način doprinose

povećanju straha koji moţda i nije opravdan. Ono što je bitno jeste činjenica, šta policija

86

Ibid, str. 44.

2010.

moţe učiniti da se smanji taj strah i nesigurnost, s jedne strane, i šta sami graĎani mogu

pojedinačno učiniti za svoju sigurnost u cilju smanjenja straha od kriminaliteta s druge

strane. Posebno pitanje je šta mogu učiniti u zajedničkom djelovanju sa policijom. S tim

u vezi, vaţnu ulogu predstavlja saradnja izmeĎu policije i graĎana u zajedničkoj

prevenciji kriminaliteta. Autor dalje navodi, da su praktične implikacije straha od

kriminaliteta različite i najčešće se ispoljavaju narušavanjem konvencionalnih načina

ponašanja u društvu, pojedinaca i grupa. Naime, nepovjerenje u drţavna tijela i njihovu

sposobnost da na adekvatan način pruţe zaštitu graĎanima, moţe izazvati različita

devijantna ponašanja. Radi se prvenstveno o naoruţavanju u cilju samoodbrane,

zatvaranje u stanove, izoliranje iz društva, neformalno organiziranje i drugi tipovi

reakcije graĎana. Takva ponašanja (u najboljoj namjeri) mogu dovesti graĎane i u zonu

kaţnjivih ponašanja. Dakle teorijski promatrano, oni koji se plaše kriminaliteta i sami

postaju izvršioci krivičnog djela. Sociopsihološki model koji ispituje razinu i tip straha od

zločina prvobitno su kreirali i testirali Van der Wurf i saradnici 1989. godine u Holandiji.

Oni su razvili sociopsihološki model zasnovan na pretpostavci da je strah od

kriminaliteta povezan sa četiri socijalnopsihološka faktora. Radi se o faktorima koji se

definiraju kao privlačnost, zla namjera, snaga, prostor izvršenja delikta. Privlačnost se

odnosi prvenstveno na razinu do koje ljudi vide sebe ili svoje vlasništvo kao privlačnu

metu ili potencijalnu ţrtvu. Ovdje uključujemo opciju pripisivanja sebi i svojoj imovini

odreĎenih karakteristika ako za to postoje objektivni razlozi (npr. nosimo sa sobom

veliku sumu novca). Zla namjera se odnosi na ulogu delinkventa, tj ocjenjuje mjeru u

kojoj neka osoba pripisuje kriminalne namjere drugom pojedincu na osnovu nekih

irelevantnih zdravorazumskih pokazatelja (npr. Rom u gradeskom prevozu = dţeparoš).

Snaga najčešće podrazumijeva stepen samopuzdanja i osječaj kontrole koji osoba ima

u odnosu na moguću prijetnju ili napad od strane druge osobe. Prostor izvršenja delikta

kao faktor, direktno je vezan za potencijalnu situaciju u kojoj se moţe odigrati jedan

kriminalni akt. Naglasak je stavljen na karakteristike vremena, mjesta i prisustvo osoba

(npr. šetnja mračnim parkom ili sl.)

2010.

U narednom grafikonu prikazani su statistički podaci o tome koliko se sigurno osjećaju

graĎani Evrope (kada hodaju noću po ulici), odnosno u kojoj mjeri izraţavaju svoj strah

od ovog specifičnog oblika kriminalnog ponašanja (da budu napadnuti)87.

6.3. Studije o viktimizacijskim iskustvima

87

Izvor: Criminal Victimisation In Urban Europe. Key Findings of the 2000 International Crime Victim

Surveys (str.19).

2010.

Sadrţaji istraţivanja viktimizacijskih studija88 predstavljaju doţivljena iskustva

respondenata o tome da li su u odreĎenom periodu svoga ţivota bili ţrtve nekog

krivičnog djela. Poseban značaj imaju podaci iz istraţivanja kojima se mjeri koliko je

respondenata ta viktimizacijska iskustva i prijavilo policiji, ili nekoj drugoj nadleţnoj

drţavnoj instituciji, čime se dobija realnija slika koja moţe doprinijeti pouzadijoj procjeni

tamne brojke kriminaliteta.

Kako izdvaja Ignjatović (2005:127), pri vršenju ovakvih ispitivanja, pored odgovora da li

su respondenti bili ţrtve (i kojih) neregistrovanih krivičnih djela, ništa manje nije ni

interesovanja naučnika (za odgovor na pitanje): zašto žrtve ne prijavljuju djela kojima su

bile oštećene? Odluka o prijavljivanju djela policiji smatra se, kriminološki gledano,

najznačajnijom posebnom odlukom u čitavom procesu krivičnog pravosuĎa. Samo

prijavljena djela dostupna su zvaničnom praćenju. Trendovi, faktori i uticaj kriminaliteta

tradicionalno se izvode iz statistike poznatog kriminaliteta. Odsustvo prijave isključuje i

podršku ţrtvi, čini problematičnom evaluaciju inicijativa za prevenciju kriminaliteta, kao i

tačnu analizu njegove prostorne distribucije. Naravno, neprijavljivanje moţe imati i

pozitivne posljedice. Tako stepen uzdrţavanja od strane ţrtava moţe biti ograničenje za

(nepotrebno) angaţovanje pravosuĎa.

Petrović i Meško (2004: 32) navode da se ovaj način mjerenja kriminaliteta raširio u

šezdesetim godinama dvadesetog vijeka i u mnogim drţavama se odrţao i do danas.

Takve pregledne studije sadrţe podatke o viktimizacijskim iskustvima pojedinaca ili

člana domaćinstva u odreĎenom vremenskom periodu (uobičajeno u proteklih šest

mjeseci ili godinu dana). Takve pregledne studije mogle bi biti vaţeći i tačniji pokazatelji

kriminaliteta u društvu, jer prevazilaze domet sluţbene statistike i prikupljaju podatke i o

kriminalitetu koji nije bio prijavljen policiji.

88

e. Victim Surveys.

2010.

Istraţivanja viktimizacijskih iskustava provedena su prvo u SAD-u i to sredinom XX

vijeka89. Rezultati istraţivanja pokazuju da je broj prijavljenih krivičnih djela policiji

značajno manji od procijenjenog broja koji se dobije analizom podataka iz istraţivanja.

Istraţivanja koja se provode u SAD provode se ili na nacionalnom uzorku ili se u fokus

istraţivanja postavljaju graĎani velikih gradskih cjelina.

Istraţivanja u Evropi pokreću se nešto kasnije, odnosno 70-tih godina u Engleskoj, a

uzorak sačinjavaju slučajno izabrani graĎani Londona90. Podaci prvoprovedenih

istraţivanja pokazju značajnu razliku izmeĎu zvanično prijavljenih krivičnih djela i

viktimiziranih osoba, a procjenjuje se je da je taj odnos 11:1.

MeĎu najznačajnije istraţivačke poduhvate na meĎunarodnom planu spada

Međunarodna studija o viktimizaciji91, koja se prvobitno realizuje u zemljama Evrope92, a

uključivanjem Interregionalnog instituta UN za izučavanje kriminaliteta iz Rima

(UNICRI), u istraţivanje se uključuju odreĎene zemlje sa gotovo svih kontineneta

svijeta93. Ovim istraţivanjem su se ţeljeli prikupiti podaci o ţrtvama i neprijavljenom

kriminalitetu zemalja u razvoju, pri čemu je ovo istraţivanje trebalo biti podrška

reformama sistema krivičnog pravosuĎa u tim zemljama.

Kako navodi Muratbegović (2003: 153), respondentima su uglavnom postavljana pitanja

u pogledu njihovog stava o viktimizaciji u posljednjih nekoliko godina. Naime,

intervjuima je trebalo utvrditi da li su oni ili neko iz njihove porodice u posljednjih pet

godina bili ţrtve nekog krivičnog djela. Kod ovakvih pitanja prethodno su se grupirala

krivična djela u dvije primarne skupine radi lakše i vjeredostojnije obrade. Ova

diferencijacija pravi diobu izmeĎu krivičnih djela protiv imovine/porodice (kraĎa

89

Danas je poznata baza podataka koja objedinjeju podatke o viktimizacijskim iskustvmia graĎana SAD (e. National Crime Victimization Study-NCVS). 90

Po ugledu na SAD, i istraţivanje u Velikoj Britaniji prerasta u širu istraţivačku preglednu studiju koja se od početka 80-tih godina kontinuirano provodi (e. British Crime Survey- BCS). 91 e. Internationa Crime Victimization Study- ICVS. 92

Vidjeti više u: van Dijk J., Experiences of Crime across the World- Key findings of the 1989 ICVS, Deventer, 1991. 93

U periodu od 1992. Go 1994. Godine provedena je studija u pojedinim gradovima Azije, Afrike, sjeverne i juţne Amerike te Pacifičke regije. Vidjeti više u: Zvekić, U., Alvazzi del Frate, A.(eds.), Criminal Victimization in the Developing World, Rome, 1995.

2010.

automobila, kraĎa iz automobila, oštećenje vozila-vandalizam, kraĎa motocikla,

provalna kraĎa), te krivičnih djela protiv ličnosti (razbojništvo, dţepna kraĎa, napad na

spolnu čast- seksualno nasilje, ugroţavanje tjelesnog integriteta-napad ili prijetnja

napadom). Kod same operacionalizacije upitnika (pitanja) paţnja se posvećuje

respondentima koji odgovre pozitivno na pitanje: da li su bili ţrtve krivičnog djela?

Detaljnija pitanja predstavljaju logički algoritam koji ima za cilj da utvrdi neke relevantne

činjenice koje bi indirektno ukazale na aproksimaciju u vezi sa tamnom brojkom

kriminaliteta u datom društvu. Veliki značaj pridaje se i pitanju da li su osobe koje su bile

ţrtve nekog krivičnog djela, slučaj prijavile policiji. Obrada ovih rezultata daje odgovore

na vrlo sofisticirana pitanja koja se postavljaju u pogledu odnosa policije i graĎana, kao

njihovog meĎusobnog povjerenja uopšte.

Prilikom ocjenjivanja ovih studija moraju se uzeti u obzir ne samo pozitivni efekti, već i

problemi odnosno zamjerke koje se ističu ovakvom načinu prikupljanja i analiziranja

podataka odnosno zaključivanja o kriminalitetu. Kako ističu Petrović i Meško (2004: 33),

viktimizacijske studije nisu bez slabih tačaka. Najznačajniji problemi ovakvih studija su

nedovoljno poznavanje krivičnih djela, slabo pamćenje dogaĎaja (sječanje, zaborav) i

način postavljanja pitanja. Ovi problemi su se pokazali kod ocjene brojnih

viktimizacijskih studija po svijetu. Uprkos tome, viktimizacijske studije imaju veću snagu

kod utvrĎivanja (neprijavljenog) kriminaliteta i njegovog obima u društvu. Kako sluţbena

policijska statistika, tako i viktimizacijske studije nisu apsolutno mjerilo kriminaliteta u

društvu. Stvarni obim kriminaliteta u društvu će još i dalje ostati nepoznanica.

2010.

7. Literatura

Aebi, M., Aromaa K., et al., Eoropean Sourcebook of Crime and Criminal Justice

statistics,3e editie, WODC, Home Office, CESDIP, OFS BFS UST, The Hague, 2006;

http://www.europeansourcebook.org

Aromaa K., Why is it important to have crime statistics- and other information on

crime?, 11th Meeting of the Siena Group on Social Statistics, Helsinki, Finland, 2005.;

Bošković, M., Neki teorijski preaktični problemi novih metoda u suzbijanju

organizovanog kriminaliteta, Suzbijanje kriminaliteta- zbornik radova, Kragujevac, 2004.

Bojanić, N., Budimlić, M., Datzer, D., Mujanović, E., Uloga građanskih odbora u

općini Centar u prevenciji imovinskog kriminaliteta, Projekat za područje Općine Centar

Sarajevo za 2007. godinu, Udruţenje diplimiranih kriminalista BiH, Sarajevo, 2007.

Budimlić, M., Aktuelnost kriminoloških istraživanja u prevenciji novih formi kriminalnog

ponašanja, Kriminalističke teme, broj 3-4, Sarajevo, 2004.

Budimlić, M., Maljević, A., Muratbegović, E., International Self-reported Delinquency

Study 2 (ISRD2), National report - Bosnia and Herzegovina, Sarajevo, 2007.

Canton, R., Yates, J. In Stout, B., Yates, J., Williams, B., Applied Criminology, Sage

Publications Ltd., 2008

Fitzgerald J., Fox S., Metodolgija istraživanja u kriminalistčkim naukama, Fakultet

kriminalističkih nauka, Sarajevo, 2001.;

Horvatić, Ţ., Cvitanović, L., Politika suzbijanja kriminaliteta, Zagreb, 1999.

Hovatić, Ţ., Elementarna kriminologija, Školska knjiga, Zareb, 1993.

Ignjatović, Đ., Kriminologija, Sluţbeni glasnik, Beograd, 2005.

http://www.europeansourcebook.org/

2010.

Jašović, Ţ., Prevencija- Osnovno podučje suprotstavljanja kriminalitetu, Prevencija

krminaliteta- zbornik radova, Beograd, 1998.

Jupp, V., Methods of Criminolgical Research, London, 1989.

Kanduč, Z., O različitih aspektih prevencije v postmoderni družbi, Preprečevanje

kriminaliteta-teorija, praksa in dileme, Ljubljana, 2004.

Kanduč, Z., Razvoj kritične kriminologije: tostran ali onstran modernosti?, Vizije

slovenske kriminologije- zbornik radova, Ljubljana, 2002.

Krivokapić V., Prevencija kriminaliteta- teorijsko kriminalistički pristup, Fakultet

kriminalističkih nauka, Sarajevo, 2006.;

Krstić, O., Novi vidovi i oblici kriminaliteta i njihovo sprečavanje i suzbijanje, Prevencija

krminaliteta- zbornik radova, Beograd, 1998.

Maljević A., Legal and Actual Treatment of Juveniles Within the Criminal Justice

System of Bosnia and Herzegovina, u: Junger-Tass J., Decker S.H.: International

Handbook of Juvenile Justice, the Ntetherlands, 2006.;

Masleša, R., Teorije i sistemi sigurnosti, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo, 2001.

Meško, G., Nekatere strategije preprečevanja kriminalitete, Vizije slovenske

kriminologije- zbornik radova, Ljubljan, 2002.

Meško, G., Sodobni koncepti preprečevanja kriminalitete- analiza nacionalnih

programov s področja preprečevanja kriminalitete- primer Finske, Preprečevanje

kriminaliteta-teorija, praksa in dileme, Ljubljana, 2004.

Milutinović, M., Kriminalna politika, Beograd, 1984.

Milutinović, M., Kriminologija, Beograd, 1988.

Mlađenović, R., Kriminologija, Svjetlost, Sarajevo, 1982.

Modly, D., Korajlić, N., Kriminalistički riječnik, Tešanj, 2002.

2010.

Muratbegović, E., Policija u prevenciji kriminaliteta na razini lokalne zajednice- Kanton

Sarajevo, studija slučaja (magistarski rad), Sarajevo, 2003.

Petrović, B., Meško, G., Kriminologija, Pravni fakultet, Sarajevo, 2004.

Ponti, Criminologia, Milano, 1980.

Radulović Lj., Kriminalna politika (Politika suzbijanja kriminaliteta), Beograd, 1999.

Siegel, L., J., Criminology, Thomson Wadsworth, Belmont, USA, 2006.

Stout, B., Yates, J., Williams, B., Applied Criminology, Sage Publications Ltd., 2008

Šelih, A., (Možni)Vpliv kriminološkega raziskoanja na kriminalitetno politiko, Vizije

slovenske kriminologije- zbornik radova, Ljubljana, 2002.

Šelih, A., Preprečevanje kriminaliteta- razvoj in dileme, Preprečevanje kriminaliteta-

teorija, praksa in dileme, Ljubljana, 2004.

aplikativna kriminologija skripta fkkss 2012 - copy

Documents