Argjope

F'dll-harga ... Editorjal 2 In-Natura fl"'arti 3 Kompetizzjoni 45 3 Mid-Dinja 4 tt::-Cikonja Bajda 5 DinjaWahda 6 Huttafatas'"'Sena 6 Attivita 6 illri 6 Kun<Berdwocer 5 7 SpotNatura: 11-Qabru 8

8 9

10 11 11 11 12

llcHuttafa 46 • Setterj

rtbieb ffuttaf,

Allura x'talisbu li hu Hktar annimali li jbei:i:a' 11-Great White Shark! Leqq, izgnar minn hekk! L-iljun? Lanqas, izg!iar hekk ukoll!

Lanqas, izg!iar minn hekk ukoll! fta ngnidilkom jien: il-brimba! Gnal xi raguni, il-brimba gnandna 1-

unur tgf1id li hija 1-annimalli ikexkex lill-bniedem! Gf1al min majibzax mill-brimb, dan huwa kollu zejjed.lmma

glial min jibza' minnhom, mhijiex cajta, u bis-serjeta kollha jgliidulek li jippreferu minn fuq milli jliallu brimba fuqhom. Hawn nies li ddannlu 1-isptar b'flass nazin fuqhom gflax brimba fettlilha tieliu passiggata minn fuq il-komma tal-flokk, u din xi brimba daqs dubbiena- mur gibhom tinzlilhom xi wanda minn dawk li jgnixu fil-foresti tropikali, li jattakkaw u jieklu 1-gnasatar!!

Min jaf gnaliex dat-terrur hux? Veru li hawn ftit brimb li jekk jigdmuk jistghu jibaghtuk gnand Alia, imma 1-bii:a' ssibu anke f'pajjizi fejn dan il­brimb lanqas biss jei:isti. Malta wahda minn dawn il-pajjii:L

F'Malta gnandna forsi xi 500 speCi ta' brimb - ghadna ma nafux ei:att kemm, gnax ghadu ma sarx studju komplet.Forsi xi nadd minnkom in­naturalisti 11uttaf jitnajjar xi darba jienu das-suggett bis-serjeta.

L -ikbar brimba li ghandna Malta hija 1-Argjope (jew imsomma Brimba Kbira tai-Widien ghal min jaqta' nifsu biex jgnidha!), li qed tarawha fuq il-faccata ta' dil-harga. Tagnmel gnanqbut b'sahhtu, li fih taqbad anke gurati kbar u mazzarelli - darba anke jien inqbadt ghax bqajt diehei f'waMa u mmollajt lura!

11-brimb interessanti immens. Per ezempju 1-Amerikani qed jonfqu 1-miljuni biex jistudjaw il-narir li jagnmel il-brimb, li huwa iktar b'sanntu, nxuna bi nxuna, minn kull kejbil ta' 1-azzar li vvinta 1-bniedem!

Jien iHavoriti tiegni huma 1-brimb qabbezin, dawk li jaqbzu wara 1-priza tagnhom. Jekk taraw wahda, araw tersqux lejha b'lenti bla ma tgerrxuha u arawlha wanda gnajnejha!

U ggibu ghajnejkom wara widnejkom!

Materjal minn 1/-Huttafa jista' jigi kkupjat dment li mhux gf1al skopijiet kummercjali, dment li jissemma' isem il-magazin u dment li tintbagliat liii-Birdlife Malta kopja tal-materjal fejn gie kkupjat. Pubblikazzjoni: Birdlife Malta Produzzjoni: Victor Falzon Faccata ta' quddiem: Argjope (ritratt ta' Victor Falzon) Starnpat: Poulton's Print Shop, Ottubru 2001

------------------------------------------------- --- - ------------

Il~Hutta[;1 46 • Scttembru - Oitubru 2001

bee hummer

L-izgf1ar gnasfur tad-dinja huwa !-hummingbird, ezattament il-bee hummer, b'gisem xi i .256m twil, jigifieri f'kuccarina joqgnod ixxamplat!

U 1-ikbar stampa ta' gnasfur fid­dinja hija stampa ta' ... humming­bird!! Din li qed taraw fir-ritratt hija stampa kbira (proprjament mhix impingija imma speci ta' migrufa fi-art) li hija itwal minn 100 metru u li qiegflda fpost til-Peru jismu Nazca. Bnal din hemm stampi onrajn, fosthom ta' xadina, brimba, baliena u gremxula, kollha enormi! Dawn 1-istampi tant huma kbar li mill-art ma tindunax x'inhuma, u trid tkun fl-ajru biex tifhimhom u tapprezzahom! U dan huwa misteru kbir, gnax 1-istampi saru eluf ta' snin ilu minn nies antlki tal-Peru, u dak iz-zmien min jaf fejn kienu gfladhom 1-ajruplani! Mela allura gnalfejn saru Hstampi ta' Nazca? Min kien se jgawdihom? Boqq, kulnadd ifajjar iHeoriji (anke 1-aljeni ssemmew), imma nadd ma jaf!

Clu

NORMAN CHETCUTI Toad of Toad Hall

! · luff! Clu ' .. Wielied tai-BirdLite nareg fuq dgflajsa jagnmel ftit

berdwocing, imma xxabbat wisq u nqaleb! Huwa ma gralu xejn, kieku, hlief li na qatgna u sar gliasra, lmma tilef iHromba, il-barzakka u 2:-zewg imqadef!

Agnmlulu pjacir, miskin, ara ssibuhomlux - qegfldin kollha monbijin tl-istampa!

Ftudu fotokopja ta' 1-istampa, immarkaw 1-affarijiet u ibagntuhieina (indirizz pag2). Jew inke!ia immarkawhom fuq il-magazin, skenjaw 1-istampa u ibaglituhielna jpeg bl-email (pag2). Cool hekk, hux! Tinsewx isimkom u 1-indirizz! Tqasqsux il-magai:in gliax titilfu!

Cans gnandkom sa 10 Novembru 2001. Min jirbali jingfmta sett kartolini godda ta' 1-gnasafar (ara pag12), kollha differenti!

lr-rebbiefla ta Kompetizzjoni 45 kienet Bernice Schembri minn San Gwann, li sabet il-firien kollha! Lil Bernice nitolbuha tikkuntattja 6-Centru ta' Bird life Malta flalli tkun tista' tmur tigbor il-premju tagnha. Prosit Bernice!

4

llj f 11-Botswana, paJJIZ fi-Afrika,

qiegflda tagnti 300 ilju liii-Angola, pajjiz ienor Afrikan, dan ukoll popolazzjoni ta' iljunfanti.

Fl-imghoddi !-Angola kellha liafna iljunfanti, imma kwazi kollha nqat!u jew minn kaccaturi jew bil-gwerra li ilha s­snin gnaddejja f'dal-pajjiz.

lssa qed jerggnu jirrangaw xi parks nazzjonali b'annimali kbar li jigbdu lejhom it-turisti. lt-turizmu jnalli Hius fil-pajjiz. B'hekk 1-iljunfanti na jkunu qed jgninu liii-Angola biex torsi tibda ssir pajjiz sinjur!

L-ewwel zewg gruppi ta' 8 iljunfanti twasslu b'ajruplan ggantesk, u ttiehdu fi Quicama National Park.

Tidher aflbar sabina, imma li jinkwetana huwa li 1-gwerra fi-Angola gfladha gnaddejja, u fil-gwerra 1-annimali wkoll ilaqqtuha!

1!1!1

I il 1!1!!

I

Nisimgnu nafna bil-konsegwenzi tal-global warming. Studji ricenti qed juru konsegwenzi nziena gflal nies li ghandhom 1-allergiji. Effett tal-global warming huwa li jizdied il-carbon dioxide (C02) fl-arja. !!-problema hi li iktar ma jizdied dan il-gass, iktar tizdied il-produzzjoni ta' polin. Saru testijiet fejn qabblu 1-livelli ta' C02 ta' sekiu ilu rna' dawk t'issa u dawk progettati gnall-futur. Fil-livelli gnall-

1-arnmont ta' polin wera iktar minn erba' darbiet dak sekiu ilu. U

i 1-n-1!<at1t:a ta' 1-iljunfanti gfiall-avorju hija diga

serja ambjentali. 11-pmblema tiggi'ava meta 1-kaccaturi 1-iljunfanti x-xjul'l tal-merll!a.

L-iljunfant jgl'lix aktar mirm 50 sena, u generalment jgflix fi gruppi zgnar immexxijin mimi wal'lda (u 1-ikbar) nisa. 11-grupp jiddependi nafna mm-memorja tal-leader biex

decizjonijiet ta' ku!jum, per ezempju ghandhomx iljunfanti mirm gruppi olira, jew fejn se jmorru.

li 1-ixjel'l iljunfanti jkoiihom nejbiet itwal u ta' 1-ol'lrajn, i!-kaccaturi spiss jimmiraw fuqhom!

joqUu Headers, mhux flajja waflda jkunu il-grupp kolh.1 il-grupp

livelli bnal dawn diga huma f'xi bliet!

An bar nazina gnal hay fever.

l!--fi11Uafa '* Seticl_nbru - 2001

Malta, u cempil!i Niftakarqbadt it-tromba

proprju fuq il-naxix bejn ir-kien 6ikonji bojod. 10 min uti qgfladt nissaflflar

bid-dehra ta' dawn 1-gflasafar kbar u majestuii- imbagflad ittajru, gflolew t'arja u lejn in-nofsinhar. Minn dakinhar m'ergajtx

6/konja bajda f'Malta!

bajda hija rari f'pajjizna. tidher waqt il~pases tar-

rebbiegna u tal-narifa, xi walidiet qtajja' zgnar fis-sajf.

lc-cikonja facli taghrafha gnax kbira nafna, bajda silg bit-truf tal­gwienan suwed u munqar u saqajn an mar skur. Meta iz±omm ghonqha stirat 'il barra, mhux bflall-irsieset li jzommuh imgezzez 'I gewwa. Gnandha titjira kajmana, u tnobb ukoll tisseqqer, specjalment meta ssib kurrenti slian (thermals). F'Malta genera!ment narawha f!-gholi u nafna tinzel (u mn'AIIa, gnax kaccaturi m'gf1andhomx fil­kollezzjoni!). Waqt il-berdwoCing gnat·· tajr tal-priza li r fii-Buskett f'Settembru kwazi kull sena tidher xi cikonja jew tnejn.

lc-cikonja adattat runha gfmll-ambjent mibni. Thobb tibni 1-bejta fuq il-bjut fl-irnula u anke bliet kbar. Kuli min siefer lejn 1-Ewropa

Cikonja sewda

sajf zgur li ra bejtiet kbar cmieni u Cikonji jittajru Meta tkun bil-bejta tagnmel ness qawwi billi tfaqqa' 1-munqar clapping). Par Cikonji jibqgnu flimkien najjithom kollha u jbejtu flimkien minn sena gnal sena. Darbtejn fis-sena c­Cikonji jpassu, lejn 1-Afrika fil-harifa u lura lejn iHramuntana fir-rebbiegna. ls-soltu jpassu fi qtajja' kbar li jsegwu 1-istess rotot sena wara sena. Rotot importanti Gibilta u 1-Bosfru eluf

jisseqqru fl-gnoli. Minnabba li jgnix qrib il-bniedem

hemm nafna stejjer u drawwiet marbutin ma' dan 1-gliasfur. ezempju storja nelwa u antika tgnid li hi c-cikonja li ggib it-trabi lin-nies. u nanseb kulhadd qara 1-hrafa ta' Esopu tal-volpi u c-cikonja. Ilium qed issir flafna ricerka fuq ic-cikonja, u dan biex jigi mnares alijar ta' 1-gnageb. Fl-iSvizzera per ezempju qed isir studju dettaijat il-passa tac­cikonji. Ricerkaturi qed isegwu cikonji kollha Afrika biex x'inhuma

il-passa u kif jistgnu mnaqqsa. Daqshekk manbub u apprezzat , li tant

lill-ibliet u 1-irnula. Minbarra c-cikonja f'Malta

gie!i tidher ukoll ic-cikonja sewda li wkol! hija rari u fil-harifa.

5

Tintgnaraf mill-bajda gnax hi kemm izgnar u gnandha gnonqha Tantx tittamaw li taraw gzuz,

- jien iii ma nara wanda mill-1987!

Mark Anthony Falzon

6

Primarja: din is-sena 1-BirdUfe qed terga' tniedi Dinja Wanda fi­iskejjel primarji.

Dinja Wanda hija skoss attivitajiet li ghandhom x'jaqsmu man~natura u rna' 1-ambjent. Gha!hekk qisu !i ggennu lill-ghalliema tagnkom biex 1-iskola tagnkom tiel'iu sehem fiha!

B'Dinja Wahda titghallmu dwar in-natura, tghinu lin­natura, taghtu ezempju tajjeb m naddiehor dwar kif igib ruhu lejn in~natura, u barra minn hekk 1-iskola tagnkom ittella' 1-punti u fl-ahf'lar tas-sena tista' tirbah trofew!

Ghatita Bernice,

llcHutlafa 46 " Setlembru - Ottubru 2001 Gin •.•.....

Dawn il-membri qegndin fuq quddiem nett tai-Muttafa tas-Sena 2001

Ji.irgen Pavanello 224 Paul Calleja 123 Kyra Vassallo 1 03 Juan Ellul Pirotta 085 Emanuel J Falzon 078 Cliff Sacco Decelis 076 Damian Micallef 063 Clayton Borg 060 Eric Pace 057 Christopher Attard 054

Fid-darba li jmiss tof1rog il-lista ta' 1-annar. Min gnandu jistinka ma jistax jistenna wisq aktar! Good luck!

Editur,

· · ~ .. feri Maltin!

ll f'Malta m'gnandniex kbar bhal iljuni u

rinoceronti. lmma xorta wahda qalb il-fawna ta' pajjizna ghandna numru ta' mammiferi interessanti.

Ghalhekk se naghmh.1 serata slides li fiha se jigi jkellimna 1-nabib tagnna John J Borg. Ul John iiafna minn nafuh bnala Batman - le, mhux gnax jilbes maskla u mantel!, imma ghax ilu s-snin jistudja 1-friefet il-lejl!

Gnalhekk titilfuhiex.

Jiena 11-il sena u f1aga li ddejjaqni I~

ta' 1-annimaL naraha kbira dak li jsir fi Spanja: il-

qtil f'xi arena mimlija nies jie11du pjacir jaraw il· matador jariqru il-povru barri jigi b'nafna skieken qabel jigi Lanqas temmen li anna li rriduha ta' moderni. Qed ngllixu fis-sena 2001 u gliad hawn terti nies li jehdew 1-annimali. Anjar li kieku dawn nies jippruvaw x'ikun qed ilioss i-annimal.

Dawn in-nies li ghandhom xi proi)lema! Bernice Schembri

San Gwann

Naqbel mieghek li hija monqrija, u ngnidlek li fi!-qalb ta' qalbu kulhadd jaqbel, anke stess jagnmel dawn 1-affarijiet. !Hragedja hija li ghalkemm kuil1add jaf li dan huwa naiin, xorta wanda 1-awtoritajiet ma jagflmlu xejn. Kull1add jaf li /­bullfighting huwa kiefer, imma 1-Gvem Spanjol m'gnandux i!-kuragg jghid Stop! gnax jiiJia' min-nies li jnobbu dan 1-i"sport". 1-mohqrija tibqa' ssir u 1-annimali jibqgnujsofru, ghax m'gnandhomx

1-istess eiatt,

Ild-luttafa 46 • Setlembru - Ottubm 2001

lssa li tafu x'gl'lasafar jgnaddu minn Malta, naturalment tridu ssiru tafu 1-postijiet fejn tarawhom; gnax certi postijiet jigbdu certi tipi ta' gliasafar, u onrajn le. Peress li 1-postijiet ivarjaw minn stagun gnall-ienor, na nqassmuhom f'erba' gruppi skond 1-istaguni.

L-istagun ta' 1-gnasafar f'Malta mhumiex indaqs. Meta nitkellmu dwar ir-rebbiegna jigifieri minn Marzu sa Mejju, is-sajf jigifieri Gunju u Lulju, il­narifa hija minn Awvvissu sa Novembru u x-xitwa hija minn Dicembru sa

F'dil-narga ser naraw il-postijiet fir­rebbiegna u fis-sajf. L-ohrajn insemmuhom darb'onra.

lr-rebbiegna tajba ghall-ghasafar tal-passa, ii telgnin Afrika gnaii­Ewropa biex imorru jbidu. Hemm diversi postijiet fejn tista' tmur tosserva 1-gnasafar f'dan iz-zmien. F'Marzu, 1-aqwa post huwa 1-fliegu Malta u Ghawdex, specjalment gliall-borok u 1-irsieset. Tajjeb li jkollok teleskopju

glial dat-tip ta' berdwocing (anna nsejhulu seawatching) ghax gieli Hajr jgnaddi 'I bog nod. L -iktar li jidhru tajr huwa meta jkun qamar kwinta fejn borok u rsiesetjgnaddu fi qtajja' kultant kbar mhux liazin.

Biex tara Hajr tal-priza f'daz­zmien, mur i-ajruport ta' Mal luqa.

F'Marzu u April gliandek cans kbir tara 1-bgliadan nomor gliaddejjin baxx fuq ir-ranwej. L-aqwa rill glialihom dan iz-zmien huwa 1-majjistral.

Bejn nofs April u nofs Mejju ikun hemm ir-ringing f'Kemmuna. Kemmuna hija post verament tajjeb dan iz-i:mien. Hemmhekk tara diversi tipi ta' gnasafar fuq il-gzira jistriellu u jtiru fil-baxx - dan minhabba li Kemmuna hija riserva naturali u fuqha ma jsirux kacca u nsib. Jekk tkun fuq Kemmuna, qis li zzur ir-ringing station ta'

Birdlife Malta f'Wied L-Anmar lialli tara kif nistudjaw 1-gnasafar b'dan il-mod. Sir-ringing nitgnallmu minn fejn 1-gnasafar ikunu gejjin u kemm ikol!hom zmien.lr-ringers jaqbdu diversi tipi ta' tajr bnall-kaccamendul, daqquq, vjolini, zanzarelii u bucaqq tas-silia (natura!ment kollha jerggnu jintelqu wara Hit minuti ta' studju).

Hemm ukoll iz-zewg riservi naturali li tmexxi BirdLife Maita - i~

Gtladira u sESimar. verament dan 7-7m•c•n

numru sabill ta' gflasafar tax-xtut (waders), kif ukoll irsieset, specjalment 1-agrett abjad. ls-Simar huwa wkoll tajjeb daz-i:mien specjalment gl'lall­irsieset nomor, ir-russett tas-sigar u

tajr zgnir bflal bagnal tas-simar, baghal tal-qasab u baglial prim.

Tajbin ukoll il-widien li dan iz­zmien ikollhom nafna gnasafar fihom, ez. zanzarelli, buful, vjolini, tajr isfar, nuttaf u nawwief. 11-problema hawnhekk hija 1-kaccaturi li tista' tiltaqa' maglihom jekk tmur berdwoCing f'dawn il-postijiet. 1-lasra!

Fis-sajf ukoll ikollna 1-gliasafar gliax ikun hawn dawk l-isped li jbejtu f'pajjizna. Wiened mil!-aqwa postijiet fis-sajf huwa Ta' Cenc f'Giiawdex fejn tbejjet kolonja kbira ta' cief. Fl-gnaxija mad-dlam tismagnhom resqin lejn il­bejtiet tagnhom til-blat, u hija

esperjenza tal-germ, kif jafu hafna taghna. Post ienor tajjeb biex

huwa Ghar i'tasan. Hemm imbagnad ir-riservi naturali.

LmGhadira fis-sajf tara 1-monakella, li qed jbejtu sena, u 1-gallozz iswed. Fl-innawi tar-riserva ta' 1-Gnadira jbejtu d-durrajsa, il-merill u 1-bufula liamra. Mis~Simar tista' tara r-russett tas-sigar, il-bagnal tal-qasab u 1-

iswed. fejn tista' tara

gamiem, zanzarell tat-tikki, sponsuni iz-zminijiet

li

fuq tf"munita tal-5c huwa specjali eW11Nel waflda gnaliex filw,aqt II jgnix fJuilma nelu ... F'Maita u t'r.:::i'llo:at118rllov

qobru) jinstab biss f'xi erb(;l' ~idien fejn 1-ilma gi.eri fis-sajf. Xi da.rba. i(ien iktar imfer,rex. i~~~ nafn~

permanenti nixfu minnabba 1-ippumpJ~rta' f.-Uma gnat· ·.· ta' i-gnelieqi. U magnhom gneb ukoll il-qabru.

Matul iHum il-qabru jistaflba f'flofor fondi II jhaffer huwa stess fit-tajn. F'dawn il-nofor jingabar ftit ta' 1-ilma. B'hekk huwa jibqa' mxarrab, gflaliex jekk jinxfulu 1-gargi jmut. Bil-lejl imbagnad joflrog ifluf biex jikkaccja u jiekol hlejjaq zghar li jiltaqa' maghhom, bhal bebbux u mriezep.

Minhabba n-nuqqas ta' 1-ilma gieri, il-qabru qatt rna kien f'pajjizna. B'xorti nazina, il-qbid ta' dawn il-grancijiet minn xi wfu.id u t-tniggis tal-widien u ta' 1-ilma qed jagnmluh iktar u ildar rari, tant li ilum jinstab fil-periklu li jinqered. Fll-fatt kemm hawn minnkom li qatt raw qabru?

lt-tieni raguni tafu x'inhi? Xi snin ih.1 nstab li r-razza ta' qabru li gnandna f'Malta hija unika u rna tinstab imkien aktar, u gnalhekk insejhulu endemiku:jigifieri jekk il-qabru jinqered minn pajjizna jkun gneb ukoll minn wicc id-dinja!

Gawwi Shanel Sciriha

Monak:ella Jonathan Gafffarena ( 11)

Dawn iz-zewg qabri, li jg11ixu f'Wied ii-Lunzjata (Gnawdex), aed iisfidaw Iii xulxin ahall-alied. Fil-fatt, ttit wara li ttiefled ir-ritratt attakkaw Iii xulxin u dardru 1-ilma kollu!

r M~ tal-Qabru! l

Bagfldan Aflmar Arthur Caruana (11)

Il~Huttnfa 46 • Settembm - Ottubm 2001 p

Hawn nbieb!

BnaHssa tard bil-lejl u gnandi n-nghas imma rrid nispi66a dil-kitba qabel nidliol norqod ...

Fil-fatt nanseb diga bdejt nonglios, gnax qisni f'liolma qed ingib quddiem gnajnejja 1-attivitajiet li gnamilna das-sajf: il-flargiet 1-Gfladira (tlieta b'koilox tafux!), iHejl u gurnata Gflawdex gfla6-6ief u gha!l­gnawm, il-kamp ta' Kemmuna u 1-kamp tat-tajrtal-priza: bejn wiened u ienor zewg attivitajiet fix-xahar, u dawn barra d­darbtejn li marna 1-lmax u !­bowling! U tiskanta, xorta kien hemm min ried iktar attivitajiet!

lrrid ngnid grazzi Iii xi nies, fosthom Iii Simon Sultana li minn jeddu gie jgnin fii-kamp tal-barrariin. Tistaqsu dawn il­barranin x'gew jagnmlu? Ghal dawn 1-anhar tliet snin Birdlife Malta qed nistiednu nies minn pajjizi onrajn biex jigu Malta jgawdu 1-passa tat-tajr tal­priza. Dis-sena gew b'kollox 28 miii-Germanja, 1-ltalja, 1-lngilterra, ii-Belgjum u 1-Finlandja. U kif tistgliu talisbu

Grazzi wkoiiiH Joanna Etlul li qagfldet tgflinna mid-dar. Hadet f'idejha x-xogriol II ccempel Iii kulhadd kull meta jkollna xi attivita (xi kultant bl­gnajnuna ta' Simon). U jkoiH ngnid gnamlitu sew xognofha, gliax qatt rna konna inqas minn gliaxra. Prosit Jo :-)

Kif indunajtu mill-isem ta' dil-pagna, ii-Falko uffi6jalment reggliet tezisti u dan koltu bis­sanna tagflkom li tattendu. Tgliiduli imma bla logo, bla kumitat u bla newsletter, din x'Falko hi? Aglitu cans! Niftakarfiz-zmien meta 1-Falko kienet attiva tant li anke tolirog 1-istqarrijiet fil-gazzetti kienet -imma tinkwetawx, it-triq hemm gliad twassalna. L -importanti huwa !i rna taljenawx raskom fi limerijiet, u 1-aktar importanti: ibqgnu ejjew gliall-attivitajiet nalli nibqgllu magllqudin. Zommu djarju u tliallux attivitajiet olirajn jidhlulkom fejn hemm 1-attivitajiet tagnna!

ls-sena d-dielila sena . spe6jaii gllai Birdlife Malta -ara taqtgnux gnaliex (hint: Birdlife Malta twaqqfet fl-1962). Jien irridha tkun sena specjali gnalina 1-Falko wkoll.

Mela qisu li rna tonqsux mill-attivitajiet. Graziella Grech u jien bhas-so!tu nkunu hemm, u lssa .anke Saviour Spiteri weghedni li ser jibda jattendi 1-attivitajiet koiiha. Meia

tgllidx kemm ikoUna xogflof narakom : .. ) bihom dawn, indawruhom 'I hawn u 'I llemm biex naraw aktar ghasafar. Xi minn Justin Vassallo daqqiet kwazi Alia nares;-) rna kienx hemm Simon jgliin tafux!

Daqquqa Luke Caruana (11)

Harga s-Simar .. "" Iva, wara xi sentejn titolbuni sejrin sar-riserva naturali tas­Simar! L-ewwel nagntu titwila tajba lejn x'gflasafar ikun hemm, u wara mmiddu idejna gnax-xogliol, li fir-riservi qatt majonqos. Niltaqgnu: !1-Madd 4 Novembru 2001 Rin u post fis-7.30am Bieb ii-Belt jew

fit-8.15am fil-carpark hdejn is-Simar.

...... u mixja mhix iebsa! Gila! dawk li ma jflobbux jaqilgflu idejhom jalidmu jew saqajhom jimxu, gnandna mixja qasira imma sabina immens. Nibdew minn lldejn il-knisja tax-Xemxija u nimxu max-xatt sa Selmun. Dil-flabta gflajnejna jkunu kemm fuq il-banar ghal xi tajr ipassi (graw, per ezempju) kif ukoll fuq 1-art, li tkun tnaddar kuli fejn tara malli tlioss ix-xita (jekk tagflmel). Niltaqgnu: l=!in u post:

II~Hadd 2 Dicembru 2001 fis~7.30am Bieb ii-Belt jew fiHU5am hdejn il-knisja tax-Xemxija

F'dawn l~annar 50 sena nholqu iktar minn 75,000 kimika gdida, fosthom hafna li huma tossici sew, jigifieri velenuii.

Periklu mifrux ... Dawn jinkludu diversi kimici

sintetici, jigifieri li ma ssibhomx fin­natura imma li vvintahom il-bniedem. Flafna kimici sintetici huma wkoll tossici. Minkejja 1-valur ta' dawn il­kimici, huma wkoll theddida kbira gnall-ambjent u gflalina.

Kimici differenti gnandhom effetti differenti. Hemm kimici li jfixklu 1-izviiupp ta' organizmi. Hemm ukoll i­hekk imsej!ia POPs (Persistent Or­ganic Pollutants), tossici immens u jagfimlu nsara serja anke f'dozi zgliar. Perikoluzi wkoll huma 1-pesticidi li juzaw il-bdiewa u 1-gardinara: dawn inallu effett mhux biss fuq ir-raba', imma jinxterdu facilment fl-ambjent u jniggsu 1-art u 1-ilma.

Effetti koroheu L-effetti ta' kimici tossici fuq 1-

annimali u 1-pjanti huma serji immens. L -ispeci li jintlaqtu jistgnu jkunu balieni u jistgnu jkunu nemel!

flafna kimi6i tossiti jassorbihom gisem 1-annimali u jikkoncentraw f'xi speci bil-process ii jissejjan bioaccumulation. Per ezempju, jekk kull nuta jkollha tant kimici fiha, u nghidu anna arpa tiekol 20 huta mniggsa: dak 1-gnasfur se jigbor fih il­kimika ta' go dawk il-hut kollha. Sabu belugi (tip ta' baliena bajda) li kellhom kimika fihom fuq livell ta' "hazardous

waste" - hazardous waste huwa dak 1-iskart velenuz li tant huwa perikoluz li s-soltu jissigillawh f'tankijiet apposta!

U 1-istess jigri fin-nies - wara kollox anna wkoll (hlief il-vegetarjani) nieklu annimali onrajn, ghal!lekk immaginaw kemm tizdied il-koncentrazzjoni ta' kimiCi sakemm tasal fin-nies! Dawn il­kimici jistghu jmarrduna u anke joqtluna. Jistgnu wkoll jikkawzaw problemi ta' zvilupp fHfal.

Problema kbi ra ... Bizzejjed innarsu lejn xi fatti biex

nifhmu kemm hi kbira !-problema. Madwar 3 miijun tunneilata pesticidi, insettiCidi u bioC!di onrajn jixxerrdu f!­ambjent kull sena. Kull sena, ma' !-20,000 run, 1-iktar f'pajjizi inqas zviluppati, imutu bl-ivvelenar

pesticidi. Mas-60 gnasfur imut kull sena fl-lstati Uniti biss minhabba 1-uzu legali ta' pesticidi.

lmma s-sitwazzjoni ftit tirranga. Hafna pajjiii qeghdinfl­annar jagflmlu serji biex jikkontrollaw kemm u x'tipi ta' kimici jiiviluppaw.

U anna? Anna wkoll nistgnu

uzu ta' prodotti li tossici, per ezempju: • batteriji li fihom

merkurju • bleaches li fihom e plastik li fih ii-PVC ~ corrector fluids !i

solvent ~~-~---~---~---~--~~-----~-- --~-~----~----

Fil-gonna f!ok nuzaw pesticidi nuzaw insect-traps u flytraps. Flok nixtru sprej gnad-dubbien u n­nemus, narmaw 1-insect screens mat­twieqi u purtieri xibka mal-bibien Flok nixtru sprej ghall-wirdien jew velenu ghan-nemel, inkal'lnlu 1-hofor u 1-irkejjen kollha tad-dar, inzommu 1-art pinna u ma nhallux ikel mikxuf!

Gnat kollox hemm soluzzjoni mingnajr m'hemm bionn li noqogfidu ndanntu 1-veleni li fl­ahhar mill-anhar jistgfiu joqtlu anke lilna.

Elisabeth Conrad

il-pest

Ild-luttafa 46 • Settembru - Ottubru 2001 \::~ 11 ------------------------------------~ ~lli&l ~QQ~ "GhaZiZa bear D. . '' lllJ3 ... Miktub u mpengi minn tfal minn madwar id~dinja Migbur minn Lann Temple (The Bodley Head 1994)

F'dan i!-ktieb insibu gabra nelwa ta' ittri u tpengijiet gejjin mill-qalb ta' tfal mid-dinja kollha, li l-eta tagnhom tvarja minn 5 snin sa 15-il sena. Huma jnarsu lejn id-dinja tagnna bnala 1-habiba taghhom u permezz tal-kitba u t­

__________ __. tpengija, jifthu qalbhom maghha dwar il-bizghat u x-xewqat

----------

lndiri:zz ---

li ghandhom ghan-natura. Lannis Temple telaq kollox biex seta' jdur id-dinja jigbor

dawn il-nsibijiet. Huwa jemmen fl-gnerf li ghandhom it-tfal u bis-sanna ta' dan il-ktieb, qed iwassal il-messagg tagnhom Iii kulnadd.

U inti x'tixtieq tgnidilha lid-dinja taghna? Janet Gerardi

Dal-ktieb issibuh uko/1 gnas-self mii-Librerija Pubblika tai-F"urjana

postcode ----'----- -------------------

1e(efon el\lai( --------------------- ---------------- ----------

---------------------

t>oftcode ------------------ ---- --- ~-----------

e~ai(