ARGUMENTI

časopisza društvena / politička pitanja

izlazi svaka četiri mjeseca

ARGUMENTIčasopis za društvena / politička pitanjaizlazi svaka četiri mjeseca

IzdavačSavez nezavisnih socijaldemokrata, Banja LukaPetra Kočića 5

Glavni urednikMilan Ljepojević

RedakcijaSlavko Mitrović, Rajko Vasić, Đorđe Latinović,Milan Tukić, Franc Sošnja, Danijela Injac,Krsto Grujić, prof. dr Filip Turčinović, prof. dr Nenad Suzić, prof. dr Tihomir Gligorić, Mr Vanja Malidžan

LektorTatjana Atlagić

Kompjuterska pripremaDragana Pupac

Oblikovanje i dizajnMilan Tukić

ŠtampaGrafidBanja Luka

Tiraž500

ARGUMENTIčasopis

za društvena / politička pitanja

Banja Lukaapril 2012.

5ARGUMENTI

Riječ urednika

„Argumenti“ rastu i stasavaju. Ušli su tako u šestu godinu izlaženja sa petnaestim, aprilskim brojem. Period od šest godina nije malo vremensko razdoblje, kao ni ukupno petnaest brojeva časopisa za društvena i politička pitanja. Spisak autora koji su do sada objavili svoje radove je jako dugačak, a njihova zastupljenost obuhvata ne samo Republiku Srpsku, BiH, region i Evropsku uniju, već i ostatak svijeta.

Interes autora je sve veći i veći, a časopis „Argumenti“ je sa svakim narednim brojem sadržajniji i kvalitetniji. Univerzalne vrijednosti ne treba mijenjati, pa tako ni uređivački koncept za koji možemo reći samo ono što iz broja u broj ponavljamo: „ista meta, isto odstojanje“. Orijentacija na primijenjenu naučnu misao ostaje, kao i poziv mladim autorima da objavljuju svoje autorske radove u časopisu.

Aprilske „Argumente“ započinjemo „elaboriranjem“ tema iz BiH gdje magistar Miloje Deletić analizira dobro poznatu „Islamsku deklaraciju“ Alije Izetbegovića, a magistrica Tanja Đaković Izborni sistem BiH. Profesor Milan Blagojević piše u svom autorskom radu o pravnoj enigmatici BiH, pod naslovom „kako nepravo može postati pravo“, a profesor Miroslav Vrhovšek o krivičnoj odgovornosti pravnih lica.

Mladi autor Danilo Petrović objavljuje rad pod naslovom „Bezbjednosni projekat zemalja Jjugoistočne Azije“, a magistar Saša Mićin o novim tehnološkim revolucijama i njihovom uticaju na društvena dešavanja. Dragana Pupac se „bavi“ aktuelnom temom „modeliranja javnosti“ a Srđan Rajčević vizionarski iznosi „deset pogleda na budućnost Republike Srpske“.

Milan Ljepojević

Sadržaj

Mr Miloje DeletićKORIJENI ISLAMSKE DEKLARAcIJE ............................................. 9

Mr Tanja ĐakovićIzBORNI SISTEm BOSNE I HERcEGOVINE ................................... 29

Prof. dr Milan BlagojevićKAKO NEPRAVO POSTAJE PRAVO ................................................ 47

Prof. dr Miroslav VrhovšekKRIVIčNA ODGOVORNOST PRAVNIH LIcA ................................... 79

Danilo PetrovićBEzBJEDNOSNI PROJEKAT zEMALJA ЈUGOISTOčNE АzIJE ........... 111

Mr Saša MićinNOVA TEHNOLOšKA REVOLUcIJA ............................................... 119

Dragana PupacmODELIRANJE JAVNOSTI ........................................................... 145

Srđan RajčevićDESET POGLEDA NA BUDUćNOST REPUBLIKE SRPSKE................. 163

9ARGUMENTI

Pravila ponašanja poje dinaca i društvenih grupa određivali su duhovi, vračevi, čarob njaci, totemi i na kraju bogovi preko njihovih, nazovi, izaslanika tipa Davida, Hrista ili Muhameda.

Korijeni Islamske deklaracije

Mr Miloje Deletić

Ljudski rod je sve do srednjeg vijeka, tačnije do razdoblja humanizma i renesanse i naglog razvoja naučne misli, živio u svijetu lažnih predstava o svemu što ga okružuje, uključujući i organizaciju društvenog života, počev od porodice, pa preko raznih drugih organizacija društvenog života do države i ostalih oblika savremene kontinentalne, regionalne i međunarodne organizacije. Pravila ponašanja poje dinaca i društvenih grupa određivali su duhovi, vračevi, čarobnjaci, totemi i na kraju bogovi preko njihovih, nazovi, izaslanika tipa Davida, Hrista ili Muhameda, koji su bili oličenje pravde, poštenja i dobrote ali samo za muški dio svojih sledbenika, dok su za sve ostale pripadnike ljudskog roda bili dželatski nastrojeni. Pod devizom uništenja jeretika svi su se fanatično upuštali u sulude ratne avanture koje su se završavale razočarenjem i opštom tragedijom svih učesnika u tim „svetim ratovima”. Nerealna je bila sama ambicija jedne male društvene grupe da

UDK 327.88::323.28

10 časopis za društvena/politička pitanja

Neko zbog koga i jedno dijete na svijetu zaplače nije bog, već užasni monstrum, oliče nje zla i nepravde i zaslužuje isključivo najdublji prezir svakog normalnog čovjeka na svijetu, a ne ljudsko poštovanje i divljenje.

Tako je pod zastavom uništenje svih nevjernika, od nos no nemuslima na, započeo veliki osvajački pohod islamskih vjernika, Muhamedovih slje dbenika, na ostatak svijeta, uključujući i prostore savremene Evrope.

pokori uništi i opljačka ostatak svijeta u ime svojih, kao bajagi dobrih bogova, i opšte krivice svih ostalih ljudi na svijetu, jer eto ne priznaju pravo tih „dobrih” bogova da njima vladaju i da ih u ime tih „dobrih” bogova neko omalovažava, zlostavlja, pljačka i iskorištava. Danas bi to značilo da jedna religijska grupa ubije ili prevede u svoj religijski sistem i stavi pod svoju vlast preko pet milijardi ljudi. Sjetimo se samo raznih Cezara, Napoleona, Aleksandara Makedonskih, Sulejmana Veličanstvenih, Džingiskanova, Hitlera i njima sličnih avanturista, koji su uvijek, uništavajući druge narode, najviše zla nanosili svom narodu i svojim bogovima.

Neko zbog koga i jedno dijete na svijetu zaplače nije bog, već užasni monstrum, oličenje zla i nepravde i zaslužuje isključivo najdublji prezir svakog normalnog čovjeka na svijetu, a ne ljudsko poštovanje i divljenje. šta da kažemo za bogove i njihove sljedbenike, koji svrstani u bojne redove i zaslijepljeni do besmisla mržnjom prema svemu što ne pripada njihovom religijskom sistemu kidišu na sve ljude drugih religijskih sistema i ateiste, kasapeći, paleći, pljačkajući, rušeći i otimajući sve vrijedno što su ti ljudi stvarali, pod izgovorom da je to volja njihovog boga, a oni puki izvršioci te volje, pokorne božje sluge, oslobođeni svake moralne ili bilo kakve druge ljudske odgovornosti. Da li su to veliki bogovi i veliki heroji ili moralne nakaze koje hiljadama godina vuku ljudski rod u ponore propasti i bijede, pravdajući svoja nedjela višim božanskim ciljevima i proviđenjima i svojom mesijanskom misijom na ovom svijetu.

Tako je pod zastavom uništenje svih nevjernika, odnosno nemuslimana, započeo veliki osvajački pohod islamskih vjernika, Muhamedovih sljedbenika, na ostatak svijeta, uključujući i prostore savremene Evrope. Pod parolom pokoravanja svih stanovnika osvojenih prostora volji Alahovoj po principima šerijatskog prava došlo je do nazatka svega civilizacijskog u osvojenim zemljama sa dalekosežnim negativnim posljedicama po ljudski progres, koje će se osjećati milenijumima.

Hrišćanska Evropa je u trinaestom vijeku dočekala najezdu islamskih osvajača i vjerskih fanatika, koji su na

11ARGUMENTI

Protjerivanjem osman lija sa Balkana u balkanskim ratovi ma i nakon Prvog svjetskog rata, u BiH je ostala sjenka isla mske otomanske imperije u liku islamizovanih pripadnika uglav nom srpskog na roda, čija je jedina že lja bila i ostala restauracija to ga carstva po svaku cije nu.

Turska kao islamska zemlja vla dala je svijetom. Turska kao evropski plagijat predstavlja trećerazrednu zemlju.

prostorima BiH suvereno vladali od 1463. do 1878. godine, kada je u BiH uspostavljena „nevjernička” austrougarska državna vlast, a 1918. godine došlo je i do ukidanjem begluka, čime je učinjen kraj njihovom feudalnom – spahijskom sistemu na ovim prostorima.

Protjerivanjem osmanlija sa Balkana u balkanskim ratovima i nakon Prvog svjetskog rata, u BiH je ostala sjenka islamske otomanske imperije u liku islamizovanih pripadnika uglavnom srpskog naroda, čija je jedina želja bila i ostala restauracija toga carstva po svaku cijenu. Tu neizmjernu ljubav prema Turskoj, Preporod opisuje ovako: „Turska je otišla iz Sandžaka uz balkanske ratove, ali je poput zvijezde na nebu kad poleti, ostao trag, bljesak od njene svjetlosti. Tako je iza Turske ostao njen duh, njena etika, humanizam islamskih kvaliteta”1. U svom zanosu iz tih razloga Alija Izetbegović tvrdi: „Turska kao islamska zemlja vladala je svijetom. Turska kao evropski plagijat predstavlja trećerazrednu zemlju”2. To znači da tajna nje ne moći leži u islamskim principima organizacije države, u radikalizaciji i politizaciji islama, ne samo Turske, već i bilo koje države na svijetu. Čudno da primjena tog pravila ima suprotno dejstvo na Iran, koji je trenutno jedina vjerska država na svijetu.

Iz tih pobuda oni su ostali vjerni saradnici svim okupatorskim silama i neprijateljima oslobodilačkih pokreta na prostorima BiH, Srbije i crne Gore tokom dvadesetog vijeka, vjerujući da će na taj način odbraniti svoje muslimansko pravo da budu gospodari hrišćanima i sprati sramotu sa svojih islamskih gospodara koji su izgubili vlast na tim prostorima. Posebno su bili okrutni prema svojim bliskim rođacima, hrišćanima, koji nisu prihvatili islam i skliznuli u izdaju neislamskih pripadnika, kao što su to učinili oni (samo zloglasna Handžar divizija u Drugom svjetskom ratu na prostorima Jugoslavije brojala je oko milion i trista hiljada pripadnika! Primjedba M. D.).

1 Preporod, 15.05.1990. godine, str. 13.2 Alija Izetbegović, Islamska deklaracija, Sarajevo, 1990. godine, str.

4.

12 časopis za društvena/politička pitanja

Kako je cilj stvaranja islamske države pro gla šen za jednu od glavnih vjerskih oba veza muslimana, onda oni to moraju či niti bez obzira na druge okolnosti, jer u protivnom gube sta tus vjernika–muslimana, a odricanje od islamske vjere prema šerijatu i islamskom pravu povlači osudu na smrt bez prava sahrane na groblju.

Srednjevjekovnu bosan sku državu nisu srušili Turci, već Srbi muslimanske vjeroispovijesti, odnosno potu rice, preci današnjih Bošnjaka.

Slijepo su slijedili zapovijest iz svete knjige muslimana – Kurana3, koja glasi: „Kad Alah i Poslanik Njegov nešto odrede, onda ni vjernik ni vjernica nemaju pravo da po svom nahođenju postupaju. Ako Alaha i Njegovog Poslanika ne posluša, taj je sigurno skrenuo sa pravog puta.”4

Kako je cilj stvaranja islamske države proglašen za jednu od glavnih vjerskih obaveza muslimana, onda oni to moraju činiti bez obzira na druge okolnosti, jer u protivnom gube status vjernika–muslimana, a odricanje od islamske vjere prema šerijatu i islamskom pravu povlači osudu na smrt bez prava sahrane na groblju.5 U tom svom zanosu zaboravili su da su prihvatili islam ne zbog ubjeđenja da je to bolji religijski sistem, već da pripadništvo njemu donosi materijalnu korist: veću livadu, plodniju njivu, manji porez i sl., kao da im pripadnici drugog religijskog sistema nisu izrekli smrtnu kaznu zbog napuštanja tog sistema i prelaska u islam.

Mada, istini za volju, Crna Gora je jedina evropska država koja je vršila istragu poturica, što je bio jedan od ključnih razloga njene viševjekovne slobodarske tradicije na porobljenom Balkanu. Nasuprot tome, srednjevjekovnu bosansku državu nisu srušili Turci, već Srbi muslimanske vjeroispovijesti, odnosno

3 Sama istorija pisanja Kurana je jako kontroverzna. Prema mišljenju mnogih uglednih evropskih analitičara islama, Kuran se sastoji od 114 glava ili sura, u koje su svrstane sve Muhamedove poruke saopštene savremenicima u periodu od 610. do 632. godine, kada je umro. Neki analitičari tvrde da je bio nepismeni trgovac, a drugi jako obrazovana ličnost ali je sigurno bio izuzetno inteligentan. Kuranski tekstovi sređeni su 633. godine, a Kuran je standardizovan 653. godine, dakle poslije smrti njegove supruge Ajšei i njegovih prijatelja Ibn Kaba, Utmana i drugih. Islamski teolozi tvrde da je borba za standardizaciju Kurana potrajala do devetog vijeka, jer je do tada u upotrebi bilo čak četrnaest njegovih verzija. Mnogi tekstovi su nestali, izmijenjeni ili naknadno dodati prema potrebama pisaca. Sama riječ „Kuran” je arapski književni izraz, a Muhamed je govorio dijalektom svog plemena Kurijaši. Prema: The Originѕof Koran, edited by Ibn Warren, summarused by Sharon Moran, Leeds, Prometheus Books: Amherst, New York, 1998.

4 Kuran, poglavlje XXXIII, cjelovita misao o Kuranu ili arapski ajet br. 36.

5 Kuran sa prevodom Besima Korkuta, IV izdanje, Sarajevo, 1984, str. 617, napomena 33.

13ARGUMENTI

Prema hidžri, insti tutu šerijatskog pra va, kada u jednoj zemlji zavlada nemuslimanska vlast, prip adnici islam ske vjeroispovijesti se moraju iseliti u najbližu zemlju pod muslimanskom vlašću i tamo se organizova ti za povratak na iz gubljenu teritoriju osvajačkim ratom, od nosno svetim ra tom.

Dijelovi Balkana, špa nije, Portugalije i bivšeg SSSRa su pr ve teritorije koji mu slimani moraju vratiti pod svoju vlast. U Jugoslaviji prvo treba povratiti Kosovo, Makedoniju, Sandžak i naravno BiH, a u drugoj fazi ostale djelove Jugoslavije.

potu rice, preci današnjih Bošnjaka. Njihove vojske od po nekoliko stotina hiljada vojnika predvodili su slavni vojskovođe islamizovanih Srba tipa Mehmutpaše Bušatlije, Huseinkapetana Gradašćevića, Alipaše Rizvanbegovića, Muje Hrnjice i druge paše i begovi, koji su se borile da sačuvaju ropski položaja Bosne prema Carigradu.

Osim toga oni su podržavali i osmanlijska osvajanja drugih država i naroda u Evropi. Bosanski namjesnik, Mostarac Dervišpaša, poginuo je pod Bu dimom 1603. godine, ratujući protiv Mađara na čelu vojske bosanskih muslimana.6 Sulejmanpaša Džozak je 1633. godine sa 20.000 bosanskih muslimana, učestvovao u napadu na Poljsku7, a veliki muslimanski junak GaziHusrefbeg je posebno zaslužan za uništenje mađarske nezavisnosti, jer je sa svojim bosanskim „Turcima” odigrao odlučujuću ulogu u Mohačkoj bici 1526. godine8. Bećirpaša je opsjedao grad Očakov u Rusiji, Alipaša Čengić je predvodio osmanlijske pohode protiv Zrinskih i sa svojom vojskom žario i palio sve do Zadra i sl.9

Prema hidžri, institutu šerijatskog prava, kada u jednoj zemlji zavlada nemuslimanska vlast, pripadnici islamske vjeroispovijesti se moraju iseliti u najbližu zemlju pod muslimanskom vlašću i tamo se organizovati za povratak na izgubljenu teritoriju osvajačkim ratom, odnosno svetim ratom. Na taj način muslimanska vlast bi se prvo proširila na teritorije kojima su nekada vladali muslimani, a tek nakon toga na cio svijet. Prema tome, dijelovi Balkana, španije, Portugalije i bivšeg SSSRa su prve teritorije koji muslimani moraju vratiti pod svoju vlast. U Jugoslaviji prvo treba povratiti Kosovo, Makedoniju, Sandžak i naravno BiH, a u drugoj fazi ostale djelove Jugoslavije. Ovakva doktrina je jako raširena i prihvaćena u islamskom svijetu, pa čak i od modernih

6 Fus (Bosanski pogledi, br. 1819, avgust–septembar, 1962. godine, str. 16).

7 Ibid.8 Bosanski pogledi, br. 8/1961, marta, 1961. godine, str. 16.9 Ibid.

14 časopis za društvena/politička pitanja

Religijska mržnja i netrpeljivost među pri padnicima religijskih sistema je inače naj jača tamo gdje se ti sistemi međusobno dodiruju i prožimaju i čiji su vjerski pripadnici svakodnevno upućeni jedni na druge.

Nema mira ni koegzistencije između ’is lam ske vjere’ i ne muslimanskih društve nih i političkih in stitucija.

političkih partija u muslimanskim zemljama10. Osmanlijskim osvajanjem Bosna i Hercegovina je postala razmeđe dva najveća religijska sistema na svijetu – hrišćanstva i islama ali i katolicizma i pravoslavlja, kao dodatno opterećenje te linije nepomirljivog neprijateljstva i mržnje među pri padnicima tih religijskih sistema i podsistema. Religijska mržnja i netrpeljivost među pripadnicima religijskih sistema je inače najjača tamo gdje se ti sistemi međusobno dodiruju i prožimaju i čiji su vjerski pripadnici svakodnevno upućeni jedni na druge.

Vjerska tolerancija u BiH pod takvim okolnostima bila je samo dio podle taktike pripadnika islamskog religijskog sistema koja je trebalo da očuva pripadnike tog sistema do ostvarenja brojčane nadmoći nad pripadnicima drugih religijskih sistema (hrišćanima, Jevrejima i dr.), kao i ateistima, koja je naišla na naivno razumijevanje i prihvatanje od strane pripadnika neislamskih vjernika i ateista. Tek početkom devedesetih godina dvadesetog vijeka, projekat Alije Izetbegovića o stvaranju islamske države na prostorima BiH pod firmom suverene Bosne i Hercegovine, odnosno „islamske revolucije” na „bosanski način”, dozvao je pameti sve njene neislamske građane i islamologe. Svima je postalo jasno da su decenijama pod plaštom vjerske i međunacionalne tolerancije radili protiv sebe i u korist svojih krvnih neprijatelja.

U tom pogledu Alija Izetbegović je konkretan i izričit: „Prvi i najvažniji takav zaključak je svakako zaključak o nespojivost islama i neislamskih sistema. Nema mira ni koegzistencije između ’islamske vjere’ i nemuslimanskih društvenih i političkih institucija.”11 Nema mira ni koegzistencije ni među šiitskim muhamedancima, koji smatraju da šerijat nije konačan zakon i da se može dograđivati na praktičnim iskustvima društvenog života sve do dolaska dvanaestog imama – Velikog

10 Tako, na primjer, Salah abu Ismail, predsjednik egipatske liberalne partije, kaže: „zemlja koja je jednom bila u vlasništvu islamske dr žave mora to i ostati do kraja trajanja vremena”, prema: „Po litika”, Beograd, 03.11.1986. god., str. 2.

11 Alija Izetbegović, Islamska deklaracija, „Bosna”, Sarajevo, 1990. godine, str. 22.

15ARGUMENTI

Politika islamskog fun damentalizma sa svojim netole ran tnim odnosom pre ma sve mu neislam skom, po držana od milijardu i po pri pad nika islamskog svijeta i izmanipulisanom podrškom međunarodne zajednice, i nije mogla do vesti ni do čega drugog osim krvavog oružanog sukoba u BiH, koji se završio Dej tonskim mirovnim sporazumom.

Stvaranje islamske dr žave na prostorima BiH sa jas nim ideološkim ciljevima i primarnim ciljem „svje tske islamske re volucije” morala je izazvati otpor kod ne islamskih građana BiH, pogotovo Srba pravoslavne vjeroispovijesti.

Mahdija, i sunita koji smatraju da je to nedopustivo i nespojivo sa islamskom vjerom, jer se na taj način Muhamedu mogu pripisati neučinjeni postupci i osobine koje on nije imao.

Politika islamskog fundamentalizma sa svojim netolerantnim odnosom prema svemu neislamskom, podržana od milijardu i po pripadnika islamskog svijeta i izmanipulisanom podrškom međunarodne zajednice, i nije mogla dovesti ni do čega drugog osim krvavog oružanog sukoba u BiH, koji se završio Dejtonskim mirovnim sporazumom, priznavanjem Republike Srpske i konačnim porazom svih zagovornika i boraca za suverenu BiH12. Alija nije obaviješten da je „oblikovanje narida” kao etničkih zajednica istorijski davno za vršen proces i da je početkom devetnaestog vijeka započet proces diferencijacije naroda na nacije, a da je kraj dvadesetog vijeka period integracije nacija i stvaranja globalne društvene zajednice.

Stvaranje islamske države na prostorima BiH sa jas nim ideološkim ciljevima i primarnim ciljem „svjetske islamske revolucije” morala je izazvati otpor kod neislamskih građana BiH, pogotovo Srba pravoslavne vjeroispovijesti, jer ih je prihvatanje jedne fašistoidne tvorevine u liku NDH u Drugom svjetskom ratu užasno skupo koštala. Srp sku lojalnost NDH platilo je životom preko 700.000 pripadnika srpskog narod, bez šanse da se suprotstave politici prevare državnog vrha, dok je u ovom ratu stradalo oko 30.000 srba ali i oko 66.000 Bošnjaka, što je daleko bolji rezultat, na primjer, od poraznog rezultata od 500.000 : 0 samo u Jasenovcu u korist NDH!

Ideja stvaranja islamske države na prostorima današnje BiH nije napuštana među pripadnicima islamske vjeroispovijesti na prostorima BiH ni u doba Kraljevine SHS, iako su sve islamske zemlje u tom periodu bile kolonijalno potčinjene13, Osmansko

12 Sam Alija Izetbegović je isticao tu činjenicu: „najvjerovatnije se ovaj rat nije mogao preskočiti...; da bi se oblikovao još jedan narod, on mora proći kroz ovo. To je nekakva sudbina, usud, istorijska istina”, citirano prema: Borba, 23–24.05.1992, str. 3.

13 Esad Bej, Alah je veliki, Beograd, 1937. god. Isti autor, Mu

16 časopis za društvena/politička pitanja

Muslimanski političari su se borili za realizaciju panislamske ide je i posebno protiv interesa pravoslavnih stanovnika BiH, lukavo se deklarišući čak i kao Srbi.

Аko se neki nemusliman oženi muslimankom, pripadnici islam ske zajednice su ga, prema Kuranu, du žni ubiti, pa čak i nju, jer je to po njima poremećaj sličan umo bolništvu.

carstvo svedeno u granice Republike Turske, a islam ski sunitski kalifat u Carigradu ukinut14. Ulema (islamsko sveštenstvo) ju je propovijedala kao daleki ideal, a pojedinci i grupe, tipa Jusufa Mehiljića, fanatično su se borile za njeno ostvarenje ubijajući i maltretirajući nemuslimansko stanovništvo. Muslimanski političari su se borili za realizaciju panislamske ideje i posebno protiv interesa pravoslavnih stanovnika BiH, lukavo se deklarišući čak i kao Srbi15, kao što je bio slučaj i sa „ocem” Jugoslovenske muslimanske organizacije, Mehmedom Spahom.

Ali to im nije smetalo da neprekidno podstiču međuvjersku mržnju u BiH, koja je povremeno do bijala karakter vjerskih ratova, da bi 1941. godine sve buknulo u pravi vjerski rat uz podršku okupatora i NDH politike, a Islamska zajednica je otvoreno pripremala teren za uključivanje u Halifat, tj. jedinstvenu islamsku državu svih muslimana na svijetu, posmatrajući narode Jugoslavije i BiH kao svoje najveće neprijatelje pri ostvarivanju tog cilja. To je logična posledica personalnog karak tera islamskog prava koje se odnosi na sve muslimane, ma gdje oni živjeli16 i drži ih u stalnom neprijateljskom odnosu sa svim sekularno uređenim državnim sistemima na svijetu, jer oni čine prepreku sprovođenju porodičnopravnih, nasljednopravnih i drugih islamskih propisa17.

Primjera radi, ako se neki nemusliman oženi muslimankom, pripadnici islamske zajednice su ga, prema Kuranu, dužni ubiti, pa čak i nju, jer je to po njima poremećaj sličan umobolništvu, što je i pravno dopustivo po važećim propisima Irana i Saudijske Arabije. Ali kako to učiniti nekažnjeno u sekularnoj

hamed, Beograd, 1940. god.14 Fus (Kramer M., Islam assembled, Njujork, 1986. god.).15 Alija Izetbegović, „Nekad sam se pisao kao Srbin”, Intervju,

07.04.1991. godine, str. 12.16 Vidi: Raymond Ch., Le droit Musulman, Pariz, 1965. 17 Begović, M., šerijatsko bračno pravo sa kratkim uvodom u izučavanju

šerijatskog prava, Beograd, 1936. god.

17ARGUMENTI

Аko se neki nemusliman oženi muslimankom, pripadnici is lam ske zajednice su ga, prema Kuranu, duž ni ubiti, pa čak i nju, jer je to po njima po remećaj sličan umo bolništvu.

Panislamski pokret za stvaranje autonomne islamske Bosne i Hercegovine na principima šerijatskog prava formiran je u martu 1941. godine pod nazivom „Mladi muslimani” po ugledu na pokret „Muslimanska braća”, koji je osnovan u Egiptu 1928. godine.

državi gdje je ubistvo zeta iz vjerskih pobuda teško krivično djelo i povlači krivičnu odgovornost? Ili nasljednici ženskog roda, po Kuranu, nemaju pravo ravnopravnog dijela nasljedstva sa muškim nasljednicima, ali šta učiniti ako neko muslimansko žensko dijete naslijedi imovinu po važećim sekularnim propisima neislamske države? Takođe, musli mani po islamskom pravu ne bi smjeli služiti ne muslimansku vojsku, a po zakonu sekularnih država u kojima žive moraju. Zaista nepodnošljivo stanje.

Iz ovakvih protivurječnosti islamskog pra va sa pravnim sistemima nemuslimanskih i sekular nih država muslimani izvlače zaključak da su njiho va prava ugrožena i da se svi moraju boriti za uspostavljanje islamske države – Islamistana, koja bi im garantovala život po principima šerijatskog prava na čitavoj planeti pod vlašću jednog kalife tj. jednog vjerskog i duhovnog vladara. Za sada on bi mogao obuhvatiti sve islamske države od Tunisa i Jadranskog mora, pa do Indonezije.

Panislamski pokret Šiptara, Turaka i Sr ba mu slimanske vjeroispovijesti na Kosovu i Makedoniji18 je već 1919. godine, u okviru političke partije Džemijet, koja je u Drugom svjetskom ratu evo luirala u Prizrensku ligu na čelu sa Džaferom Devom, jasno isticao da je njihov glavi politički cilj stvaranje Velike Albanije, kao islamske države, koja bi činila dio islamskog svijeta i branu komunizmu i Slovenstvu19. Daleko otvoreniji panislamski pokret za stvaranje autonomne islamske Bosne i Hercegovine na principima šerijatskog prava formiran je u martu 1941. godine pod nazivom „Mladi muslimani” po ugledu na pokret „Muslimanska braća”, koji je osnovan u Egiptu 1928. godine pod vođstvom Hasa

18 Vidi: Hasani, S., Kosovo istine i zablude, Zagreb, 1986. 19 Ibid, str. 113; Đaković, S., Sukobi na Kosovu, Beograd, 1984. godine;

Todorovski, G., Okupacija zapadne Makedonije 1941–1944, Skopje, 1982. godine.

18 časopis za društvena/politička pitanja

Od početka okupa cije Jugoslavije „Mla di mu slimani” su podržali okupaciju BiH, ubije đeni da će uz po moć njemačkog oru žja ostvariti svoj pani slamistički san ali ih je slom nje mačkih saveznika, unu trašnje razmirice i pro tivrječnosti doveo do rasula.

Personalni sastav naj viših partijskih i dr žavnih institucija či nilo je nekoliko Sr ba muslimanske v j e r o i s pov i j e s t i : Ham dija Pozderac, Dže mal Bijedić, Raif Diz darević, Nijaz Dura ković sa mnogim sli č nim „Srbima”.

na al Bane, inspiratora svih modernih islamskih političkih pokreta u svijetu20.

Od početka okupacije Jugoslavije „Mladi muslimani” su podržali okupaciju BiH, ubijeđeni da će uz pomoć njemačkog oružja ostvariti svoj panislamistički san ali ih je slom njemačkih saveznika, unutrašnje razmirice i protivrječnosti doveo do rasula. Preživio je samo najradikalniji dio pod nazivom Grupa A, koja se 1946. godine infiltrirala u novoformirano društvo „Preporod” i nastavila da djeluje među muslimanskom omladinom. Među nji ma su bili Omer Behmen i Alija Izetbegović, idejni tvorac i veliki lider SDA. Zbog svoje neprijateljske djelatnosti svi pripadnici ove grupe su do 1949. godine bili pohapšeni i nekoliko stotina njih je osuđeno na višegodišnje zatvorske kazne, a četvorici je izrečena smrtna kazna. I sam Alija Izetbegović je izdržao tro godišnju zatvorsku kaznu u periodu od 1946. do 1949. godine, ali se nije odrekao panislamističkih ideja.

Tako je i SFRJ ostala okvir za dalju afirmaciju panislamskih ideja u BiH, gdje su se marksističke ideje zloupotrebljavale za promociju islamskog fundamentalizma, a zatim osuđivale kao glavni krivci za sve negativne posljedice takve licemjerne politike „sekularne vlasti” BiH. Personalni sastav najviših partijskih i državnih institucija činilo je nekoliko Srba muslimanske vjeroispovijesti: Hamdija Pozderac, Džemal Bijedić, Raif Dizdarević, Nijaz Duraković sa mnogim sličnim „Srbima” koji su činili široku partijsku i državnu bazu ove panislamski raspoložene elite, sa dubokim smislom za fundamentalističke ideje Islamske zajednice, pojedinaca i grupa koji su činili idejnu prethodnicu Alije Izetbegovića i političkog programa SDA.

Oni čak osvajanje Bosne od strane Osmanlija smatraju korisnim i pravednim, a međureligijske odnose u njoj tolerantnim. U tom smislu Nijaz Dura

20 Mitchell R., The society of Muslim brothers, London, 1969.

19ARGUMENTI

Hrvati i Srbi u vrijeme osmanske imperije živjeli gore nego robovi u najmračnijim vremenima, prepušteni na milost i nemilost muslimanskim vlasnicima zemlje.

Turci su u Kosovskoj bici ubili Kneza Lazara da bi spasili srpski narod od njegovog tlačenja, a posljednji bosanski kralj, Stefan Tomašević, ljubazno ih je zamolio da mu nježno odrube glavu u ime spasa, i povratka na tekovine svjetske kulture i civilizacije svojih podanika, hrišća na.

ković kaže: „Ako je unazad petsto i više godina moglo da bude takve tolerancije i njegovanja, ne samo onoga što se u Bosni zove dobrim komšilukom, nego i uvažavanja drugih kultura i običaja, religijskih obreda i načina života...21”. Zanimljivo da ovu divotu u Bosni engleski arheolog Evans Artur nije zapazio, već tvrdi „da su Hrvati i Srbi u vrijeme osmanske imperije živjeli gore nego robovi u najmračnijim vremenima, prepušteni na milost i nemilost muslimanskim vlasnicima zemlje”.22

Sličnu ocjenu o karakteru turske okupacije Balkana dao je i Centar za istraživanje islamske istorije, kulture i umjetnosti iz Istanbula u svom listu, kad tvrdi da je: „Osvajanje Balkana od strane Turaka Osmanlija u XIV vijeku donijelo pravdu i civilizaciju u regionu i spasilo je njegove stanovnike od vlasti koje su ih tlačile”.23 Indirektno, Turci su u Kosovskoj bici ubili Kneza Lazara da bi spasili srpski narod od njegovog tlačenja, a posljednji bosanski kralj, Stefan Tomašević, ljubazno ih je zamolio da mu nježno odrube glavu u ime spasa, i povratka na tekovine svjetske kulture i civilizacije svojih podanika, hrišćana. To je logična posljedica, jer su valjda hrišćanski narodi Bosne 1463. i Hercegovine 1482. godine na svoju molbu i uz veliku blagonaklonost i samilost turskih sultana ušli u sastav Otomanske imperije, kako bi uživali u pravdi i modernim civilizacijskim dostignućima i ujedno sačuvali državnopravni kontinuitet bosanske države!

Po istom scenariju Turci su oslobodili Grčku od Grka, Albaniju od Albanaca, Mađarsku od Mađara, Hrvatsku od Hrvata i uspostavili u svim tim zemljama idilično pravedne međureligijske i međuljudske odnose uz buran procvat privrede i kulture!

21 Nijaz Duraković, „Bitka za Bosnu”, Danas, 25. VII 1989, str. 14, Zagreb.

22 Citat prema: Dedijer, Vladimir, Sarajevo 1914, Sarajevo, Beograd, Ljubljana, 1966. godine, str. 63.

23 AFRICA Bulletin d’information, br. 21/1989, Istanbul, str. 21.

20 časopis za društvena/politička pitanja

Svi nemuslimani ko ji su pokušali da uka žu na opasnosti od nadolazećeg islamskog fundamen talizma u BiH pro gla šavani su neprijateljima „brat stva i jedinstva”, „nacionalne ravnopravnosti”, „te ko vina socijalističke revolucije” i najčešće su završavali kao iz gnanici u druge republike SFRJ ili inostranstvo, etiketirani kao državni neprijatelji i disidenti.

Impresioniran takvim stanjem, i sam nobelovac, Ivo Andrić, opisuje stvarnost međure ligijskih i međunacionalnih odnose u Bosni sljedećim riječima: „Bosna je zemlja mržnje... I ti se instinktivno tr zaš i buniš kada čuješ tu riječ, kao što se svaki od vas opire da to čuje, shvati i uvidi... Jer fatalna karakteristika te mržnje i jeste u tome što bosanski čovjek nije svjestan mržnje koja živi u njemu, što zazire od njenog analiziranja, i – mrzi svakoga ko pokuša da to učini... Oni koji vjeruju i vole – smrtno mrze one koji ne vjeruju i one koji drugačije vjeruju i druge vole. I, nažalost, često se glavni dio njihove vjere i njihove ljubavi troši u toj mržnji.”24 Dakle, jednostavno rečeno, bosanski čovjek najviše voli da mrzi.

Svi nemuslimani koji su pokušali da uka žu na opasnosti od nadolazećeg islamskog fundamentalizma u BiH proglašavani su neprijateljima „bratstva i jedinstva”, „nacionalne ravnopravnosti”, „te ko vina socijalističke revolucije” i najčešće su završavali kao izgnanici u druge republike SFRJ ili inostranstvo, etiketirani kao državni neprijatelji i disidenti.

Takav stil borbe prenio se na sve oblasti društvenog života i stvaralaštva u BiH i dobio svoje fanatične jurišnike, koji su povremeno dobijali i donkihotovski dizajn. Tako, na primjer, Muhamed Filipović u svom djelu „Bosanski duh u književnosti, šta je to” tvrdi da su Kočić, Ćorović i najviše Ivo Andrić više dijelili Bosnu „nego mnoge vojske koje su preko nje marširale i u njoj krv prolijevale”25. Vrlo slično zvuči kritičko razmišljanje Adila Zulfikarpašića o djelu Ive Andrića u „Bosanskim pogledima”, gdje piše: „Andrićev stil... nema duboke vrijednosti, nema životne snage, nema duhovnosti i jake individualnosti velikog pisca...”26

24 Ivo Andrić, Pisma iz 1920, zbirka Deca, Beograd, Zagreb, Sarajevo, Ljubljana, 1967, str. 174 i 176.

25 Filipović, Muhamed, „Bosanski duh u književnosti – šta je to”, Život, br. 3/1967, Sarajevo.

26 Bosanski pogledi, broj: 28/29, za 1963. godinu, str. 16.

21ARGUMENTI

Konačno 1971. godine muslimani postaju relativna većina u BiH, što će postati glavno oružje Aliji Izetbegoviću u borbi za njenu buduću političku organizaciju u formi islamske republike, što je naišlo na puno razumijevanje i podršku cK SK BiH.

Plašeći se da ide ja islamske revolu cije ne naškodi ide ji bošnjaštva, njeni ideolozi, na čelu sa Adilom zulfikarpašićem i Smailom Balićem, vješto su se čuvali da se na nju pozivaju.

Dakle, dobronamjerni nemuslimanskim stvaraoci koji su objektivnim umjetničkim djelima pokušali da dosegnu korijene bosanske tragedije proglašeni su velikim zlotvorima i nesposobnim neznalicama, jer to stvaralaštvo nije afirmisalo kalifatski islamski duh u BiH. Tako su prošli i Rajko Petrov Nogo, Lubarda, pa i sam Njegoš sa svojim „Gorskim vijencem”, koji slavi herijsku borbu crnogorskog naroda protiv osmanlijskih osvajača i istrebljenje poturica u Crnoj Gori, odnosno, opšteprihvaćeni univerzalni model borbe bilo kojeg naroda protiv bilo kakvog osvajača i tirjanina.

Konačno 1971. godine muslimani postaju relativna većina u BiH, što će postati glavno oružje Aliji Izetbegoviću u borbi za njenu buduću političku organizaciju u formi islamske republike, što je naišlo na puno razumijevanje i podršku CK SK BiH na čelu sa Nijazom Durakovićem. U svom borbenom zanosu on se ispiriše kuranskim načelima i radi na stvaranju političkog pokreta koji će doprinijeti ostvarenju islamskih ideala u BiH, vjerujući da čini samo ono što mu vjerska obaveza nalaže. Međutim, njegova djelatnost je bila politički profilisana, o čemu i sam tvrdi: „Povijest ne pozna nijedan istinski islamski pokret koji nije bio istovremeno i politički pokret”27. Zbog takve svoje djelatnosti i on i njegovi sljedbenici našli su se u zatvoru 1983. godine.

Plašeći se da ideja islamske revolucije ne naškodi ideji bošnjaštva, njeni ideolozi, na čelu sa Adilom Zulfikarpašićem i Smailom Balićem, vješto su se čuvali da se na nju pozivaju. To se vidi i iz intervjua Adila Zulfikarpašića islamskom listu „Arabija”, gdje on kaže:”da je optužba njihovog pokreta za pretvaranje BiH u islamsku državu smiješna”.28 Ili još konkretnije, izjava za slovenački emigrantski list „Klič Triglava” koja glasi: „O nekoj specifičnoj

27 Alija Izetbegović, Islamska deklaracija, Sarajevo 1990. godina, str. 19.

28 The Islamic declaration,”Arabija”, br. 32. Aprila 1984., str. 3031. London.

22 časopis za društvena/politička pitanja

U cilju prevazilaženja takvog nepod nošlji vog položaja musli mana predlažu: slo bodu vjeronauke u školama, povratak še rijatskih sudova i zabranu brakova između muslimanki i nemuslimana.

Želeći da bude ugledan musliman, Adil zulfikarpašić se ože nio hrišćankom, Ta tjanom Nikšić.

muslimanskoj državi ne može biti govora, ideja o tome je među muslimanima potpuno nepoznata.”29

Ovakva retorika ideologa muslimanskog pokreta želi da prikaže da je islamski sistem nevjerski, kako bi sebi pribavili veći kredibilitet i prikrili svoje namjere pred BiH javnošću. To posebno treba posmatrati u svjetlu činjenice da je Adil Zulfikarpašić u to vrijeme bio predsjednik emigrantske organizacije Liberalnodemokratskog saveza Bošnjaka muslimana u čijim je redovima bilo jako mnogo ljudi, bivših članova „Mladih muslimana”, osuđenih na višegodišnje kazne zatvora zbog forsiranja panislamskih i bošnjačkih ideja u BiH sa konačnim ciljem stvaranja islamske republike BiH i njenog uklapanja u Islamistan – državnu zajednicu svih muslimana na svijeta30.

Ipak, istinu je teško sakriti. U «Bosanskim pogledima” objavljeno je pismo bosanske uleme (znalaca šerijatskog prava) upućeno vjernicima, potpisano od strane više uglednih muslimanskih intelektualaca iz BiH, gdje stoji: «Današnje stanje muslimana u Jugoslaviji razlikuje se, po svem sudeći, samo imenom od otvorenog progonstva i zabrane islama”31.

U cilju prevazilaženja takvog nepodnošljivog položaja muslimana predlažu: slobodu vjeronauke u školama, povratak šerijatskih sudova i zabranu brakova između muslimanki i nemuslimana. Nasuprot tome, brak između muslimana i nemuslimanki je jako poželjan, čak i preporučljiv za muslimane, jer smanjuje nemuslimansku zajednicu za jednog člana, a za toliko povećava muslimansku zajednicu i doprinosi njenom širenju rađanjem djece muslimana. Želeći da bude ugledan musliman, Adil Zulfikarpašić se oženio hrišćankom, Tatjanom Nikšić32.

29 Bosanski pogledi, zbirka objavljena povodom 50godišnjice Adila Zulfikarpašića, Beč, 1971, str. 56.

30 Bosanski pogledi, br. 35, jun 1964. godine, str. 4.31 Bosanski pogledi, br. 20–21/1962, oktobar–novembar 1962. godine,

str. 19.32 Prorok Muhamed se oženio prvi put 595. godine Kadijom,

23ARGUMENTI

za muslimane je ponižavajuće da žive u ravnopravnoj zajednici sa hrišćanima i drugim nemuslimanima, koji po Kuranu moraju biti njihovi robovi.

Jugoslavija je bila sekularna država, čiji je političkopravni sistem počivao na naučno uteme ljenoj dru štve noj misli, ali nije proganjala vjernike nijedne konfesije, ni ti zatirala bilo koju vjeru.

Dakle, zalažu se za vjersko državno uređenje, čega se hrišćanska (koptska) crkva počela odricati još u petom vijeku nove ere i konačno se odrekla u ime sekularizma i opšteg progresa čovječanstva prije nekoliko vijekova, mada nažalost, i danas ima hrišćanskih vjernika, pa čak i političkih partija, koje se zalažu za slične principe državnopravnog uređenja BiH. Za muslimane je ponižavajuće da žive u ravnopravnoj zajednici sa hrišćanima i drugim nemuslimanima, koji po Kuranu moraju biti njihovi robovi. Zar da njihovo islamsko veličanstvo samo sebi zarađuje hljeb, umjesto da otima od drugih u ime Alaha?

Jugoslavija je bila sekularna država, čiji je političkopravni sistem počivao na naučno utemeljenoj društvenoj misli, ali nije proganjala vjernike nijedne konfesije, niti zatirala bilo koju vjeru, pogotovo ne islamsku, kako to ovi muslimanski „mislioci” predstavljaju svojim vjernicima i pozivaju ih na vjerski rat.

Religijska svijest je normalan i nezaobilazan stadijum razvitka ljudske svijesti na putu do naučne svijesti, isto tako kao što je drvena ralica logičan i nezaobilazan stadijum transformacije kamene motike u savremeni traktor, ali bi bilo krajnje suludo pozivati čovječanstvo da se lati unapređenja poljoprivrede obaveznim uvođenjem drvene ralice u poljoprivrednu proizvodnju! Čast i religiji i drvenoj ralici ali svako normalan će se okrenuti nauci, tj. sekularnoj državi i traktoru ako iskreno želi napredak i blagostanje za sebe i svoje potomstvo. Međutim, dok su srednjevjekovni intelektualci, poput Erazma Roterdamskog, pod uticajem nadolazeće naučne

bogatom vlasnicom karavana iz Meke, za koju je i sam radio. Ona ga je zaprosila kada je imala 40 godina života, a on 25. Rodila mu je dva sina, koji su u djetinjstvu umrli, kao i šest kćeri, od kojih je bila najpoznatija Fatima. Nakon njene smrti oženio se hrišćankom Ajšom iz koptske porodice, kada je imala svega šest godina, a osamnaest kada je on umro. Po Draganu Veselinovu, Muhamed na Isusovom krstu, Čigoja, Beograd, 2009, str. 28 i 39.

24 časopis za društvena/politička pitanja

Тreba istaći da iole ozbilj ni intelektualci i naučni stvaraoci islamske vjero ispovijesti ne podržavaju panislamističke ideje ili bar ne podržavaju nasilno uspostavljanje islamskog poretka.

Islamski poredak mo že se ostvariti sa mo u zemljama u kojima muslimani pre d stavljaju većinu sta novništva...

misli odbacivali religijski način razmišljanja i prelazili na ateizam, mnogi savremeni naučni stvaraoci i intelektualci u BiH u ime ličnog konformizma bestidno kleče pred svojim bogovima u svojoj religioznosti indukovanoj islamskim fundamentalizmom na BiH način.

Ovdje posebno treba istaći da iole ozbiljni intelektualci i naučni stvaraoci islamske vjeroispovijesti ne podržavaju panislamističke ideje ili bar ne podržavaju nasilno uspostavljanje islamskog poretka, što i sam Alija Izetbegović ističe izražavajući svoje nepovjerenje prema njima u borbi za uspostavljanje islamskog poretka na sljedeći način: „Ne postoje nikakvi izgledi da bi se muslimanske mase i njihovo sadašnje intelektualno i političko rukovodstvo mogli sporazumjeti da netko od njih odbaci svoje ideal...”33 Međutim, i sam Alija uviđa da ključ progresa društvene zajednice leži u nauci: „Ono što je u istinu neminovno, to je neprekidno kretanje privrede, zasnovano na stalnom napretku nauke i tehnike”34. Njemu ne smeta što ovakvim izjavama zapada u kontradikciju sa svojim osnovnom fundamentalističkim panislamskim opredeljenjem i negativnim stavom prema intelektualcima i naučnicima. On hoće naučnika vjerskog fanatika!? To je gotovo nemoguće ili je moguće kao i Minotaur, satiri, sirene i njima slične kombinacije.

Sa takvom novokomponovanom inteligencijom on nastoji da stvori uslove za realizaciju svoje doktrine u praksi. Međutim, analizirajući BiH stvarnost uviđa da nema apsolutnu većinu stanovništva i zato mora da pravi kompromise sa Srbima, Hrvatima i ostalima. Zato i on kaže: „Islamski poredak može se ostvariti samo u zemljama u kojima muslimani predstavljaju većinu stanovništva...”35

33 Alija Izetbegović, Islamska deklaracija, „Bosna”, Sarajevo 1990. godine, str. 18.

34 Ibid. str. 58.35 Le messages de l, Islam, Teheran, br. 50/1980, str. 37.

25ARGUMENTI

Alija Izetbegović nudi muslimanima u BiH i svijetu rješenje svih problema tvrdeći da „za islamski svijet postoji samo jedan izlaz: okrenuti se vla stitim duhovnim i materijalnim izvorima, što znači islamu i muslimanima.

Nemus l imanskom svi je tu, takođe, osta je samo jedan iz laz: boriti se svim sredstvima za svoj dio svijeta, kao što je to činio srpski na rod u BiH tokom otadžbinskog rata devedesetih godina prošlog vijeka.

Zato su i SDA i Islamska zajednica u BiH početkom devedesetih godina dvadesetog vijeka zaključili da je zalaganje za islamsku republiku ne realno i da se moraju zadovoljiti građanskom republikom, pa i sam Alija kaže: „Ne! Naša se partija ne zalaže za stvaranje islamske republike..., mi uslo va za to nemamo. Imamo samo mogućnost da ostvarimo ideal građanske republike ili građanski rat”.36 I zaista, po ovom scenariju dobili smo vjerski rat i „građansku republiku”, a borba za islamsku republiku BiH nastavlja se u miru drugim sredstvima i treba očekivati da će se ispuniti taj prvi famozni uslov od 51% muslimanskog stanovništva u BiH, pa da se i taj ideal Islamske zajednice i SDA ostvari.

Alija Izetbegović nudi muslimanima u BiH i svijetu rješenje svih problema tvrdeći da „za islamski svijet postoji samo jedan izlaz: okrenuti se vlastitim duhovnim i materijalnim izvorima, što znači islamu i muslimanima.”37 To bi bilo u redu da islam ne podrazumijeva da čitav svijet mora pripasti samo muslimanima, i da nemuslimani neće prepustiti svij dio svijeta muslimanima samo zato što to nalaže Kuran. Nemuslimanskom svijetu, takođe, ostaje samo jedan izlaz: boriti se svim sredstvima za svoj dio svijeta, kao što je to činio srpski narod u BiH tokom otadžbinskog rata devedesetih godina prošlog vijeka, i to sve dok se islam ne odrekne svoje za sada vladajuće interpretacije, što će se jednog dana neminovno dogoditi.

Ovdje se treba podsjetiti da je vojna premoć Vojske Republike Srpske u BiH tokom ratnih godina bila apsolutna i da je bio moguć u svakom trenutku scenario Srebrenice u svakom gradu u BiH ali se to nije desilo zbog samilosti državnog i vojnog vrha Republike Srpske prema muslimanskom stanov ništvu u tim gradovima. To najbolje pokazuju događaji

36 Građanska republika ili građanski rat, Oslobođenje, Sarajevo, 28.09.1990. godine, str. 3.

37 Alija Izetbegović, Islamska deklaracija, Sarajevo, 1990. godina, str. 59.

26 časopis za društvena/politička pitanja

Primjer cazinske kra jine i uloga Fi hreta Abdića u tim događajima pokazuju da ni svi muslimani u BiH nisu bili spremni da se bore za realizaciju iracionalnih ciljeva Islamske deklaracije i političkog programa SDA.

Prema tome, moglo bi se reći da je lider SDA, Alija Izetbegović, po veo vjerski rat za „građansku suvere nu Bosnu” i sa an tikomunističkom maskom na licu.

oko Goražda, Sarajeva, koridora, Bihaća i na kraju žalostan primjer Srebrenice.

Primjer Cazinske krajine i uloga Fihreta Abdića u tim događajima pokazuju da ni svi muslimani u BiH nisu bili spremni da se bore za realizaciju iracionalnih ciljeva Islamske deklaracije i političkog programa SDA. I Bina Ladena su se odricali mnogi muslimani, članovi njegove porodice, pa čak i rođeni brat, šeik Mohamed Bin Laden, koji je ujedno i osnivač fonda za stipendiranje studenata prava i dizajna na Harvardu, u Bostonu, u SADu.

Ipak, rat u BiH tokom devedesetih godina pro šlog vijeka ostavio je za sobom oko sto hiljada poginulih građana, nekoliko stotina hiljada invalida, na desetine hiljada beskućnika, razorenu privre du i stopu nezaposlenosti vratio na nivo pedesetih godina prošlog vijeka, odnosno, gledano re lativno za sedamdeset godina unazad, stopu siromaštva i bijede popeo na rizičan nivo, a jednu od najbezbjednijih zemalja svijeta pretvorio u poligon za obuku islamskih terorista i terorističko dje lovanje u cijelom svijetu. Od srednje razvijene evropske zemlje BiH se pretvorila u jednu od dvije najnerazvijenije zemlje na svijetu sa perspektivom još većeg zaostajanja u svakom pogledu. Samo su džamije i crkve procvjetale, kao spomenici jednog bezumnog i bezdušnog perioda svoje „spasiteljske” misije na grobnici svega humanog u BiH. Još jednom je stara, dobra bosanska međuvjerska mržnja progutala životnu energiju miliona BiH građana i njihovih potomaka pod plaštom antikomunističke borbe, što je još jedna teška obmana, jer da je to bila antikomunistička borba u Sarajevu bi prva žrtva SDA bio CK BiH na čelu sa Nijazom Durakovićem, a ne pravoslavni pop, Gardović, na čelu kolone srpskih svatova.

Prema tome, moglo bi se reći da je lider SDA, Alija Izetbegović, poveo vjerski rat za „građansku suverenu Bosnu” i sa antikomunističkom maskom na licu, pridobio brojne saveznike, od islamskih zemalja,

27ARGUMENTI

Islamska deklaracija Alije Izet bego vića, pisana u drugoj polovini šezdesetih godina i konačno objavljena 1970. godine, samo je još jedan prilog bogatoj islamskoj literaturi koja promoviše integralne islamske principe u organizaciji društva i države.

Samo sveti rat – džihad može spasiti Bos nu.

preko Evropske unije i Amerike do Ujedinjenih nacija, u cilju svođenja računa sa nemuslimanima i neislamskim državnim institucijama u BiH, prije svega Republike Srpske. Dejtonski mirovni sporazum je priznanje vojnog poraza tih saveznika, ali su oni tim sporazumom zadržali za sebe pravo da sude pobjednicima, Srbima i Republici Srpskoj, što je presedan u istoriji ratova, kako bi u miru nastavili da vode rat drugim sredstvima protiv njih i pripremili uslove za konačnu pobjedu u nekom budućem ratnom sukobu.

Prema tome, Islamska deklaracija Alije Izetbego vića, pisana u drugoj polovini šezdesetih godina i konačno objavljena 1970. godine, samo je još jedan prilog bogatoj islamskoj literaturi koja promoviše integralne islamske principe u organizaciji društva i države i individualnom životu pojedinaca, da bi svoju primjenu potražila kroz praktično djelovanje SDA u saradnji sa Islamskom zajednicom i drugim islamskim organizacijama posvećenim tom idealu: Organizacije islamske konferencije, Rabite, Svjetskog islamskog kongresa, Islamskog savjeta i mnoge druge. Njihov primarni cilj djelovanja u BiH je stvaranje islamske države na tom prostoru, kao nukleusa buduće islamske države u Evropi, kroz osvajanje vlasti od strane političkih partija sa islamskim programom, pripremanja duhovne klime za uspostavljanje islamskog političkog sistema i naravno svetim ratom „džihadom”. Zato je i jedan od zaključaka islamske konferencije, održane u Zagrebu 1992. godine, bio: „Samo sveti rat – džihad može spasiti Bosnu”38. Zaista previše žalostan zaključak jednog međunarodnog vjerskog skupa, gotovo morbidan, na pragu dvadeset i prvog vijeka.

38 Dnevni list Borba, 21.09.1992. godine, str. 5, i Politika, 01.09.1992. godine, str. 8.

29ARGUMENTI

Veliki broj teoretičara u oblasti političkih na uka smatra da je izborni sistem naj važniji segment kon stitucionalnog in že njeringa.

Izborni sistem Bosne i Hercegovine

Mr Tanja Đaković

Uvod

Veliki broj teoretičara u oblasti političkih nauka smatra da je izborni sistem najvažniji segment konstitucionalnog inženjeringa. Prema Aredu Lajphartu: „Dva osnovna izbora sa kojima se suočavaju tvorci novih demokratskih usta va su izbor između većinskog izbornog sistema i izbornog sistema proporcionalne reprezentacije, i između parlamentarnog i predsjedničkog oblika vlasti“.1 S obzirom na to da je opredjeljenje za određeni izborni sistem jedno od najmoćnijih sredstava u oblikovanju političkog sistema, naročito u podijeljenim društvima, veoma je važno analizirati političke konsekvence izbornih sistema. Namjera ovog rada je da analizira uticaj koji postojeći izborni sistem u Bosni i

1 Arend Lajphart, „constitutional choises for New Democracies“, u Patrick O’ Neil & Ronald Rogowski, Essential Readings in comparative Politics, W.W Norton & company, New York, London (preuzeto iz Slaviša Orlović, Politički život Srbije, između partokratije i demokratije, Službeni glasnik, Beograd, 2008, str. 80

UDK 324(497.6)

30 časopis za društvena/politička pitanja

U savremenoj političkoj nauci postoji ne ko liko stotina definicija izbornih sistema.

Izborni sistem, u osno vi predstavlja „institu cionalni modus unutar kojeg birači izražavaju svoje političke preferencije u obliku glasova i unutar kojega se glasovi birača pretvaraju u mandate“.

Hercegovini ima na proces demokratizacije koji u ovoj zemlji još uvijek nije završen. S obzirom na činjenicu da se BiH prema različitim mjerenjima stepena konsolidovanosti demokratije nalazi u kategoriji defektnih demokratija, postavlja se pitanje kakav je odnos izbornog sistema i ukupnog političkog sistema ove, nesumnjivo duboko podijeljene države. Analiza izbornog sistema BiH pokazaće da je njegova specifičnost umnogome uslovljena osobenom ustavnom arhitekturom Bosne i Hercegovine. Kompleksnost političkog sistema koja je uslovljena dubokim društvenim rascjepima zahtijeva da se, prilikom svakog pokušaja političkih aktera da pomoću promjene izbornih zakona učestvuju u aktivnom izbornom inženjeringu, uzmu u obzir političke posljedice redizajniranja izbornog sistema.

Pojam, klasifikacija i elementi izbornih sistema

Izborni sistem može se definisati u užem i širem smislu. U širem smislu, pod ovim pojmom podrazumijeva se skup svih mjera i radnji koje su regulisane pravnim propisima jedne zemlje, a odnose se na izbore i na izborno pravo. U užem smislu, pod pojmom izbornog sistema podrazumijeva se jedan njegov element, a to je izborna formula, odnosno način raspodjele mandata.2 Osnovna uloga i cilj izbornog sistema u nekoj, demokratski organizovanoj državi, jeste kreiranje institucionalnog okvira unutar kojeg će se poboljšati i osnažiti demokratski poredak, transparentnost izbornog procesa i održavanje slobodnih i poštenih izbora u čitavoj zemlji. U savremenoj političkoj nauci postoji neko liko stotina definicija izbornih sistema. Izborni sistem, u osnovi predstavlja „institucionalni modus unutar kojeg birači izražavaju svoje političke preferencije u obliku glasova i unutar kojega se glasovi birača pretvaraju u mandate“.3 Izborni sistem je, dakle, dio šireg izbornog prava, koji u sebi uključuje izborni obrazac (većinski ili proporcionalni), izborne

2 Pravni leksikon, 1970. 3 Mirjana Kasapović, Izborni leksikon, Politička kultura, zagreb, 2003,

str. 160–161.

31ARGUMENTI

Visok stepen saglasnosti koji postoji me đu teore ti čarima kad je u pitanju opšti značaj izbora nije praćen saglasnošću oko toga koji je sistem bolji, odnosno koji sistem više doprinosi demokratizaciji društva.

Izborni sistemi ne samo da su najmanipulativniji instrument po litike, već i obliku ju stranački sistem i uti ču na određivanje predstavništva.

jedinice, izborno takmičenje, glasanje, metode pretvaranja glasova u mandate i izborni cenzus.4

Visok stepen saglasnosti koji postoji među teoreti čarima kad je u pitanju opšti značaj izbora nije praćen saglasnošću oko toga koji je sistem bolji, odnosno koji sistem više doprinosi demokratizaciji društva. Ono što izbore čini posebno interesantnim jeste činjenica da iako su u jednu ruku upravo oni osnovni instrument demokratije, u isto vrijeme mogu biti i osnovni instrument njenog kvarenja. Jedan od vodećih autoriteta savremene politikologije koji se posebno bavio konstitucionalnim inženjeringom, Đovani Sartori, rekao je: „Izborni sistemi ne samo da su najmanipulativniji instrument politike, već i oblikuju stranački sistem i utiču na određivanje predstavništva.“5 U odnosu na izborni obrazac, izborni sistemi se dijele na većinske i proporcionalne, ali postoji i veliki broj tzv. mješovitih izbornih sistema.

Osnovna karakteristika većinskih sistema je da „pobjednik uzima sve“, bez obzira na to da li se radi o apsolutnoj većini (50,01 procenata) ili o relativnoj većini, ili pak o jednokružnim ili dvokružnim izborima. Sa druge strane, proporcionalni izborni sistemi počivaju na preračunavanju glasova u mandate na osnovu procenta osvojenih glasova. Pored formula putem kojih se glasovi preračunavaju u mandate, proporcionalnost zavisi i od veličine izborne jedinice (da li su jednočlane ili višečlane). Prema Sartoriju, „faktor koji najviše određuje proporcionalnost ili disproporcionalnost proporcionalnih sistema jeste veličina jedinice, gde se ‘veličina’ meri brojem raspoloživih mandata“.6 Dakle, što su izborne jedinice veće veća je šansa da i male partije budu reprezentovane i viši je očekivani stepen proporcionalnosti.

zemlje koje koriste većinski izborni metod uglavnom imaju dvostranačke sisteme. Nasuprot tome, proporcionalni metod više je vezan za višestranačke sisteme i koalicione vlade. Većina teoretičara se slaže da proporcionalni sistem ima za cilj da obezbijedi predstavljanje manjina i na taj način osujeti potencijalne prijetnje političkoj stabilnosti i bude

4 Isto, str. 160.5 Đovani Sartori, Uporedni ustavni inženjering, Filip Višnjić, Beograd,

2003, str. 14.6 Isto, str. 25.

32 časopis za društvena/politička pitanja

Glasanje, odnosno izražavanje volje bi ra ča na izbo rima za kandidate ili stranačke liste, predstavlja jedan od ključnih elemenata iz bornog sistema.

Veoma važan element izbornog sistema je i me tod koji se koristi za pretvaranje glasova birača u man da te.

pozitivan za dinamiku procesa demokratizacije društva, te da ima sposobnost održavanja mira u podijeljenom društvu. Na sličan način, zagovornici većinskih sistema daju pred nost jednostranačkim vladama, ne samo zbog njihove demokratske odgovornosti već i zbog čvrstog vođstva i efikasnog kreiranja politike koje, kako tvrde, taj sistem omo gućava. “Proporcionalisti”, dakle, pridaju veći značaj reprezentativnosti vlade, dok zagovornici većinskog sistema smatraju da je značajniji aspekt sposobnost vladanja. Rijetko je gdje u primjeni izborni sistem u čistom obliku, od nosno većina savremenih demokratija koristi neku vrstu mje šovitog izbornog sistema. To su, pak, oni izborni sistemi koji počivaju na kombinaciji proporcionalnih i većinskih kriterijuma.

Glasanje, odnosno izražavanje volje birača na izborima za kandidate ili stranačke liste, predstavlja jedan od ključnih elemenata izbornog sistema. Ono se može organizovati na nekoliko načina. Jedan od načina je da se obav lja putem zatvorenih ili otvorenih listi. zatvorene liste podrazumijevaju da svaki glasač može da izabere isključivo jednog kandidata, odnosno listu koja je prethodno utvrđena od strane političkog subjekta – političke stranke ili koalicije. Sartori razlikuje „blokirane“ i „otvorene“ stranačke liste. Blo kirane stranačke liste podrazumijevaju da se kandidati biraju redoslijedom koji je utvrdila stranka. Sa druge strane, kod zatvorenih neblokiranih stranačkih lista nema unaprijed utvrđenog redoslijeda tako da birači mogu, unutar ponuđene liste, da glasaju za pojedine kandidate, te na taj način utiču na raspored mandata pojedine političke stranke ili koalicije. Dakle, kod ovakvih lista, stranačko rukovodstvo utvrđuje samo spisak kandidata, dok odluku o tome koji kandidat će dobiti mandat donose građani na izborima. Pored glasanja za određenu stranačku listu (blokiranu ili neblokiranu), postoje i otvorene liste koje ostavljaju mogućnost biračima da u toku izbora izražavaju određene preferencije i to tako što mogu glasati za više kandidata sa različitih stranačkih lista.

Veoma važan element izbornog sistema je i metod koji se koristi za pretvaranje glasova birača u man date. Prema Sartoriju, „najčistiji sistem od svih jeste pojedinačno prenosiv glas (single transferable vote: STV) u

33ARGUMENTI

Metod najvećeg prosjeka (D’Ontov metod) je, u odnosu na druge metode, nešto povoljniji za velike stran ke.

Mandat dobija ona politička stranka koja ima najveći količnik.

višemandatnim jedinicama.“7 On podrazumijeva da birači poredaju kandidate u redoslijedu sopstvenih preferencija. Svaki glas koji prelazi dostizanje kvote ponovo se dodjeljuje drugim preferencijama, dok se kandidati sa najmanje glasova eliminišu a njihove preferencije redistribuiraju do ko načne dodjele mandata.

Pored STV, najpoznatije metode su: 1. Metod „najvećih ostataka“, 2. D’Ontov metod ili metod „najvećeg prosjeka“ i 3. SentLagijeva formula.

Metod najvećeg ostatka favorizuje manje stranke, a suština je u tome da se za svaki pun količnik dodijeli jedan mandat dok se svi preostali mandati daju strankama sa najvećim brojem preostalih glasova ili ostataka.

Metod najvećeg prosjeka (D’Ontov metod) je, u odnosu na druge metode, nešto povoljniji za velike stranke. Prvi put je primijenjen 1899. godine u Belgiji, dok se danas primjenjuje u većini evropskih zemalja (Austriji, Bel giji, Finskoj, Italiji do 1993. za Senat), ali i u brojnim latinoameričkim državama. Ovaj metod počiva na takvom rasporedu mandata koji podrazumijeva da se ukupan broj glasova, koje je osvojio kandidat ili lista, dijeli pravilnim nizom djelilaca, a u zavisnosti od broja učesnika u izbornom procesu. Mandat dobija ona politička stranka koja ima najveći količnik.

SentLegijev metod manje je proporcionalan od metoda najvećih ostataka, ali je proporcionalniji od metoda najvećeg prosjeka. Prema ovom metodu, ukupan broj glasova koje je osvojila pojedina lista ili kandidat, dijeli se neparnim nizom brojeva (npr. 1, 3, 5, 7, 9...), a u zavisnosti od broja učesnika u izbornom procesu. Količnici se redaju od najvećeg do najmanjeg. Mandati se dijele po redu počev od najvećeg količnika, dok se ne raspodijele svi mandati izborne jedinice za određeni organ. Tako dobijeni mandati su redovni mandati, za razliku od kompenzacionih. Od broja mandata koje je dobila lista političke stranke ili koalicije, primjenom prethodno opisanog postupka, oduzima se broj mandata koje je ta politička stranka ili koalicija osvojila. Preostali broj je broj kompenzacijskih mandata koji lista

7 Đovani Sartori, Uporedni ustavni inženjering, Filip Višnjić, Beograd, 2003, str. 24.

34 časopis za društvena/politička pitanja

Budući da čisto proporcionalni sistemi do puštaju previše po litičkih stranaka, je dan od načina da se onemogući umnožavanje stranaka jes te utvrđivanje cen zusa za učešće u pre d stavništvu.

Ići ispod nivoa od tričetiri procenta ne ma mnogo smisla, dok cenzus od deset procenata izgleda kao preterana prepreka.

dobija. Kompenzacijski mandati umanjuju potencijalni gubitak osvojenih glasova birača i „statističku devijaciju“. Danas je ova metoda zamijenjena, odnosno modifikovana, time što se umjesto početnog broja 1, koristi djelitelj 1,4. Na taj način učinjen je ustupak manjim političkim strankama, kojima povećanje djelitelja pomaže zbog dobijanja brojeva mandata sa manjim ostatkom.8

Budući da čisto proporcionalni sistemi dopuštaju previše političkih stranaka, jedan od načina da se onemogući umnožavanje stranaka jeste utvrđivanje cenzusa za učešće u predstavništvu. Ovo sredstvo koje se naziva i klauzula pre preke (naziv izveden iz njemačkog termina Sperrklausel) usvojile su mnoge zemlje, s tim da cenzusi variraju od zemlje do zemlje. Kad je riječ o visini izbornog praga ili cenzusa, mišljenja teoretičara su različita. „Lajphart smatra da, radi veće proporcionalnosti, nije preporučljivo uvoditi izborne pragove. Po njemu, cenzus ne bi trebalo da pređe 3%.“9 Sartori pak smatra da je nemoguće a priori i uopšteno utvrditi koji je cenzus pravi, budući da njegova primjenljivost i sprovodivost zavisi u svakoj državi od toga kako se raspodjeljuju glasovi. „Ići ispod nivoa od tričetiri procenta nema mnogo smisla, dok cenzus od deset procenata izgleda kao preterana prepreka.“10

Od toga kako će se složiti navedeni elementi u jednu cjelinu zavisi velikim dijelom karakter izbornog sistema.

Političke posljedice izbornog inženjeringa

Efekti izbornog sistema na politički sistem su višestruki. On može uticati na broj stranaka u parlamentu, predstavljanje pojedinih socijalnih kategorija (žene, nacionalne manjine, etničke grupe), može uticati na oblikovanje vlade (jednopartijska ili koaliciona), na prirodu parlamentarnog

8 Mirjana Kasapović, Izborni leksikon, Politička kultura, zagreb, 2003, str. 330–331.

9 Arend Lajphart, Modeli demokratije: oblici i učinak vlade u trideset šest zemalja, cID, Podgorica, 2003, str. 59.

10 Đovani Sartori, Uporedni ustavni inženjering, str. 27.

35ARGUMENTI

zemlje ko je koriste većinski izborni metod uglavnom imaju dvostra načke sisteme, jednostranačke vlade i egzekutive koje su dominantne u odnosu na legislative.

Đovani Sartori smatra da primjena proporcionalnog sistema do vodi do „svadljivih i blokiranih koalicionih vlada“ te da se njime podstiče dodatna frag mentacija društva i vodećih političkih par tija.

predstavništva, na način vođenja kampanje i na samu mo gućnost izbora koji se stavljaju na raspolaganje biračima.11 Dakle, definisanje okvira izbornog sistema suštinski determiniše i strukturiranje stranačkog sistema. zemlje koje koriste većinski izborni metod uglavnom imaju dvostranačke sisteme, jednostranačke vlade i egzekutive koje su dominantne u odnosu na legislative. Nasuprot tome, izborni sistem proporcionalnog predstavništva vezan je za višestranačke sisteme, koalicione vlade i ujednačenije odnose moći između egzekutive i legislative. Navedene razlike u izbornom sistemu Lajphartu su poslužile kao osnova za razgraničenje između većinskog (vestminsterskog) i kon sen zualnog modela demokratije. Po njemu, sistem proporcionalnog predstavništva bolji je od većinskog jer omogućava da se, posebno u sistemima konsenzualne demo kratije koja je karakteristična za duboko podijeljena društva, očuva puna reprezentativnost predstavničkih orga na vlasti. Sa druge strane, Đovani Sartori smatra da primjena proporcionalnog sistema dovodi do „svadljivih i blokiranih koalicionih vlada“12 te da se njime podstiče dodatna fragmentacija društva i vodećih političkih partija što može uticati i na nestabilnost cjelokupnog političkog sistema. Iako dopušta da „proporcionalni sistem može biti neophodan za naročito „teška“ društva, Sartori ipak smatra da ovaj sistem u svom čistom obliku uglavnom omane, „a u ‘ekstremističkom paketu’ koji preporučuje Lajphart njegovi nedostaci proizvode nepredviđena povratna dejstva koja daju poljubac smrti.“13

Glasanje za ličnost i glasanje za listu

Nakon što politički subjekti uđu u nadmetanje za osva janje glasova na izborima, jedna od ključnih razlika između pojedinih izbornih sistema je u načinu na koji neki

11 Slaviša Orlović, Politički život Srbije, između partokratije i demokratije, Službeni glasnik, Beograd, 2008, str. 82.

12 Đovani Sartori, Uporedni ustavni inženjering, Filip Višnjić, Beograd, 2003, str. 81.

13 Đovani Sartori, Uporedni ustavni inženjering, Filip Višnjić, Beograd, 2003, str. 95.

36 časopis za društvena/politička pitanja

Glasanje za ličnost karakteristično je za većinske siste me zasnovane na jednomandatnim izbornim jedinicama, uključujući i dvokružne.

Kod glasanja za listu, veoma je važno da li su kandidatske lis te zatvorene ili otvo rene.

kandidat biva izabran. Jedan broj izbornih sistema (STV – po je dinačno prenosiv glas) zasnovan je na glasanju za ličnost, dok drugi (sistemi PR) podrazumijeva glasanje za listu. Ova distinkcija umnogome opredjeljuje način vođenja kampanje, odnosno odluku o tome da li će kampanja biti više usmjerena na kandidata ili na političku stranku.

Glasanje za ličnost karakteristično je za većinske siste me zasnovane na jednomandatnim izbornim jedinicama, uključujući i dvokružne. Ipak, sama činjenica da ličnost kandidata kojeg stranka predloži na izborima izbija u prvi plan ne znači automatski da je kandidat važniji od same stranke. Ukoliko politička stranka u datoj izbornoj jedinici ima dobru stranačku organizaciju, odnosno, ukoliko se radi o sigurnoj izbornoj jedinici, ona nije primorana da pronađe „jakog kandidata“. Sa druge strane, ukoliko se radi o nesigurnoj izbornoj jedinici, stranačka aktivnost biće usmjerena na pronalaženje onog kandidata koji može da pobijedi. U tom slučaju kompletna kampanja biće usmjerena na ličnost za koju se procijeni da može osvojiti više glasova birača od same političke stranke.

Kod glasanja za listu, veoma je važno da li su kandidatske liste zatvorene ili otvorene. Kontrola stranke nad selekcijom kandidata je maksimalna kad su liste zatvorene. Sa druge strane, iako se može pretpostaviti da lista otvorena za preferencijalno glasanje omogućava biračima da sami prave selekciju, ne mora nužno biti tako. Jake stranke „mogu da neutrališu preferencijalno glasanje preferencijama koje su intenzivno koncentrisane na ljude iz njihovog aparata.“14

Uticaj izbornog sistema na stabilnost

Nesporna prednost proporcionalnih izbornih sistema je pravična predstavljenost. On, osim što daje mogućnost manjim strankama da imaju svoje predstavnike u parlamentu, istovremeno pruža biračima veću mogućnost izbora. Ipak, proporcionalni sistem je izložen dvjema glavnim kritikama:

14 Đovani Sartori, Uporedni ustavni inženjering, Filip Višnjić, Beograd, 2003, str. 34.

37ARGUMENTI

U proporcionalnim sis temima najveći broj vlada čine koalicione vlade.

Nasuprot proporcionalnim izbornim sis temima većinski sis temi ne teže par lamentu koji bi odra žavao raspodjelu gla sova.

prvo, da omogućava pretjeranu stranačku fragmentaciju, i, drugo, da zanemaruje potrebu za efikasnim i funkcionalnim vladama. Ova druga kritika često se tumači kao izbor između reprezentativnijeg parlamenta i vlade, na jednoj, i jake i stabilne vlade, na drugoj strani. U proporcionalnim sistemima najveći broj vlada čine koalicione vlade. Međutim, koalicione vlade ne moraju same po sebi biti nestabilne i nefunkcionalne. Njihova efikasnost i funkcionalnost zavisi od više faktora kao što je, na primjer, broj partnera u koaliciji (lakše je upravljati koalicijama između dvije stranke nego onim između pet stranaka). Takođe, veoma je važno da li su koalicije solidarne ili konfliktne. Na ovaj faktor odlučujuće utiče ukupna polarizacija političkog sistema. „U polarizovanom režimu birači i stranke su među sobom stranci, ‘daleko’ su jedni od drugih, a to povlači za sobom da je za njih teško – a takođe i izborno neunosno – da se o bilo čemu dogovore.“15 U ovakvim uslovima koalicije su sklone svađama i stagniranju. Obrnuto, u nepolarizovanim režimima koalicije su homogene i kooperativne. Nasuprot proporcionalnim izbornim sistemima većinski sistemi ne teže parlamentu koji bi odražavao raspodjelu glasova. Njihov cilj je da proizvedu jasnog pobjednika, odnosno da istovremeno bude izabran i parlament i vlada. Uprkos uvriježenom mišljenju da zemlje sa većinskim sistemom imaju stabilnije vlade (Velika Britanija) nego one sa PR sistemima, nije uvijek tako. „Austrija, švedska i Norveška sa visokoproporcionalnim sistemima i koalicionim kabinetima imaju visok stepen stabilnosti vlade (trajnost). Dok, suprotno, države sa neproporcionalnim sistemima, kao što su Japan, Indija ili Papua Nova Gvineja, imaju relativno nestabilne vlade.“16

Izborni sistem BiH kao posljedica specifičnosti političkog sistema

U samom početku uvođenja stranačkog pluralizma u većini zemalja nastalih raspadom bivše SFRJ, dominirao je većinski izborni sistem. To je u trenutku započinjanja

15 Isto, str. 81.16 Slaviša Orlović, Politički život Srbije, između partokratije i demokrati

je, Službeni glasnik, Beograd, 2008, str. 89.

38 časopis za društvena/politička pitanja

Specifična ustavna arhitektura BiH uslovila je uvo đe nje proporcionalnog izbornog sistema sa većim brojem višemandatnih je dinica.

Teorija političkih sis tema ne poznaje ovakvu političkopravnu strukturu, koja je faktički posljedica či nje nice da je BiH nastala kao rezultat građanskog rata te da je njen ustav sastavni dio međunarodnog do kumenta.

višepartizma odgovaralo vodećim političkim partijama, koje su svoju tadašnju natpolovičnu većinu u biračkom tijelu dodatno osnažile uvođenjem većinskog izbornog sistema.17 Međutim, kako je demokratizacija ovih država napredovala, uslijedio je postepen prelazak na proporcionalni izborni sistem. Danas je sistem PP zastupljen u svim južnoslovenskim državama, s tim da se pojedini elementi izbornih sistema razlikuju od zemlje do zemlje.

Specifična ustavna arhitektura BiH uslovila je uvođe nje proporcionalnog izbornog sistema sa većim brojem višemandatnih jedinica. Naime, najviše zbog dvoentitetskog modela, koji prate višečlane izborne jedinice, bilo je neophodno utvrđivanje istovremenog postojanja propor cionalnog i kompenzacionog izbornog sistema.18

Izborni sistem u Bosni i Hercegovini sadrži kombinaciju gotovo svih poznatih rješenja: većinski princip i jednočlane izborne jedinice za Predsjedništvo, proporcionalni princip i višečlane izborne jedinice za parlamente, izborni prag od 3%, preferencijalno glasanje, kompenzacioni mandate, a od 2008. godine i princip pozitivne diskriminacije za predstavnike nacionalnih manjina prilikom izbora za lokalne parlamente. Ovo sistem čini izuzetno složenim ali složenost ne garantuje da je sistem dobar i da omogućava sve ono što izborni sistem treba omogućiti.19

Naime, današnja Bosna i Hercegovina je po svom državnom uređenju sui generis – jedinstvena u svijetu. Država se sastoji iz dva entiteta (Republika Srpska i Federacija BiH) i Distrikta Brčko, pri čemu i entiteti i Distrikt imaju vlastitu administrativnopravnu konstituciju. Dakle, dr žava se sastoji iz jedne republike, jedne federacije i jedne distrikt teritorije. Teorija političkih sistema ne poznaje ovakvu političkopravnu strukturu, koja je faktički posljedica činjenice da je BiH nastala kao rezultat građanskog rata te da je njen ustav sastavni dio međunarodnog dokumenta.

17 Dragan Đukanović, Izborni sistemi u zemljama nastalim na području nekadašnje Jugoslavije, 2006.

18 Mirjana Kasapović, Izborni leksikon, Politička kultura, zagreb, 2003.19 zvonko Mijan, Volja birača ili algebra bez granica: Kakav izborni

sistem treba BiH? Preuzeto 15. avgusta 2010. godine sa http://www.pulsdemokratije.net

39ARGUMENTI

Paradoksalno zvuči i činjenica da „Ustav BiH ne sadrži načelan stav ni o prihvatanju principa podjele ni o principu jedinstva vlasti.

Analiza izbornog zako nodavstva Bosne i Hercegovine, kao specifične državne tvo revine, pokazuje da ona i dalje nema cjelovit i profilisan izborni sistem.

Paradoksalno zvuči i činjenica da „Ustav BiH ne sadrži načelan stav ni o prihvatanju principa podjele ni o principu jedinstva vlasti. Analiza ustavnih odredbi ne ostavlja nikakvu sumnju da je u pitanju jedan specifičan, do sada, u komparativnoj savremenoj ustavnosti nepoznat model podjele vlasti.“20 Način sprovođenja izbora u BiH propisan je Aneksom III Dejtonskog mirovnog sporazuma, pod naslovom „Sporazum o izborima“. Sve do 2002. godine izbori u BiH održavali su se svake dvije godine i to pod nadzorom OScEa i Privremene izborne komisije. „Međunarodna zajednica je imala iluziju da učestalim izbornim ciklusima za organe vlasti može ubrzati demokratsku konsolidaciju, oslabiti etničke stranke, a ojačati blok građanskih, multietničkih stranaka.“21 Održavanje izbora na svake dvije godine (naizmjenično: lokalni–opšti), smatrano je nužnim, budući da demokratski i tranzicioni procesi u BiH još uvijek traju, tako da su izbori trebalo da budu svojevrstan korektiv vladajućih i provjera raspoloženja biračkog tijela. Ovo stanovište ima svoje pristalice, ali je znatno veći broj onih koji smatraju da prečesti izbori nisu rješenje za probleme i izazove koje sobom nosi tranzicija i demokratizacija. Posmatrajući to sa ekonomskog stanovišta možemo zaključiti da je ovakav tempo održavanja iz bora preskup za državu poput BiH. Analiza izbornog zakonodavstva Bosne i Hercegovine, kao specifične državne tvorevine, pokazuje da ona i dalje nema cjelovit i profilisan izborni sistem kao izraz njene suverenosti, samostalnosti i državotvornosti, kao ni zajedničkog interesa njenih entiteta, konstitutivnih naroda i saglasnosti političkih stranaka koje u njoj djeluju. Izborni sistem je, u osnovi, “nametnut”, što govori o stepenu njene suverenosti i mogućnosti da se, u okvirima Ustava Bosne i Hercegovine i ustava entiteta, samostalno uređuje ova značajna djelatnost.22 Drugim

20 M. Dmičić, Federalni elementi ustavnopravnog uređenja BiH kao složene države, Godišnjak Pravnog fakulteta u Banjoj Luci, br. XXVII–XXVIII, Banja Luka, 2007, str. 150–151.

21 Mirko Pejanović, Geneza razvoja političkog pluralizma u Bosni i Hercegovini s posebnim osvrtom na mogućnost formiranja parlamentarne većine poslije izbora 2006. godine.

22 Mile Dmičić, Ustavnopravni osnov funkcionisanja Bosne i Hercegovine na osnovu slobodnih i demokratskih izbora, preuzeto 15. septembra 2010. godine sa www.soros.org.bа

40 časopis za društvena/politička pitanja

Izborni sistem time sadrži svu složenost pra vnopol i t ičkog sis tema, a pored toga, sadrži i vlastite instrumente u funkciji demo kratizacije i ravnopravnosti.

Izborni zakon BiH „uređuje iz bor članova i delegata Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine i članova Predsjedništva Bosne i Hercegovine, te utvr đuje principe koji va že na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini.

riječima, o rješenjima predviđenim u Izbornom zakonu nikad nije otvorena suštinska rasprava, niti su pravljene analize koje bi pokazale da predviđeni mehanizmi mogu eventualno biti iskorišćeni za izborni inženjering.

Ovako komplikovan politički sistem je izuzetno nagla šen određujući faktor ukupnih političkih odnosa. Izborni sistem time sadrži svu složenost pravnopolitičkog sistema, a pored toga, sadrži i vlastite instrumente u funkciji demokratizacije i ravnopravnosti, iako u nizu slučajeva nisu međusobno konzistentni i dodatno usložnjavaju sliku pravnopolitičkog poretka.23

Obilježja izbornog sistema BiH

S obzirom na izuzetnu složenost političkog sistema BiH, predstavnici međunarodne zajednice su uticali da se, uoči održavanja parlamentarnih izbora 2002. godine, usvoji jedinstveni izborni zakon. Izborni zakon BiH „uređuje izbor članova i delegata Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine i članova Predsjedništva Bosne i Hercegovine, te utvrđuje principe koji važe na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini.“24

Parlamentarna skupština BiH je dvodomno tijelo i sastoji se iz Predstavničkog doma i Doma naroda. Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH čini 15 poslanika, od kojih se deset bira u Domu naroda Federacije BiH (po pet Bošnjaka i Hrvata), a pet u Narodnoj skupštini Republike Srpske. Prilikom izbora poslanika u Predstavničkom domu Parlamentarne skupštine BiH, od ukupno 42 mjesta, Federaciji BiH pripada 28, a Republici Srpskoj 14 poslanika. Poslanici predstavničkog doma biraju se direktno, iako sa teritorije dva entiteta, što implicira da ovaj dom treba da odražava odnosno zastupa interese svih građana. Kod raspodjele mandata za Predstavnički dom učestvuju samo političke stranke i koalicije, ali ne i nezavisni kandidati,

23 Adis Arapović, Izborni sistem Bosne i Hercegovine: kritička analiza i kompilacija izbornog zakonodavstva, ccI, Tuzla, 2012, str. 22.

24 Izborni zakon Bosne i Hercegovine, Službene novine BiH, br. 20/2002 i 25/2002

41ARGUMENTI

Narodna skupština Republike Srpske sastoji se od 83 poslanika.

Treba napomenuti da entitetski parlamenti od 2002. godine imaju po dva doma.

jer se na ovaj način pokušava očuvati dogovoreno učešće svih etničkih grupa u najvišem predstavničkom tijelu BiH. Federacija BiH je podijeljena na pet, a Republika Srpska na tri izborne jedinice. U okviru izbora poslanika iz Federacije Bosne i Hercegovine svi članovi bh parlamenta biraju se u višemandatnim izbornim jedinicama, s tim što se 21 poslanik bira proporcionalnim izbornim sistemom i uz primjenu Sent–Legijeve metode preraspodjele mandata, te cenzusom od 3%. Preostalih sedam mandata su tzv. kompenzacioni mandati, a prilikom njihovog raspoređivanja se primjenjuje Sent–Legijeva metoda uz cenzus od 5%. Prema istom izbornom načelu raspoređuje se i 14 poslaničkih mandata iz Republike Srpske i to tako što se devet poslanika bira proporcionalnim izbornim sistemom, dok ostatak čine kompenzacioni mandati. Važno je napomenuti da su u posljednjih nekoliko izbornih ciklusa u Bosni i Hercegovini na snazi zatvorene neblokirane liste, odnosno izborne liste sa unaprijed utvrđenim rasporedom ali i mogućnošću biračke preferencije, kako za lokalne tako i za opšte izbore.

Narodna skupština Republike Srpske sastoji se od 83 poslanika. Veći dio mandata (62) biraju se u okviru šest višečlanih izbornih jedinica, dok preostalih 21 predstavlja kompenzacione mandate. Ukoliko političke stranke ne osvoje najmanje četiri mandata za pripadnike svakog od konstitutivnih naroda, formira se lista kompenzacionih mandata, koji se nakon toga raspoređuju tako što se ovaj minimalni broj mandata za pripadnike tri konstitutivna naroda raspoređuje između političkih stranaka i koalicija koje su učestvovale u izbornom procesu, bez obzira na osvojeni broj glasova.25 Gotovo istovjetna rješenja važe i prilikom izbora 98 poslanika u Predstavničkom domu Parlamenta Federacije BiH.

Treba napomenuti da entitetski parlamenti od 2002. godine imaju po dva doma. U Republici Srpskoj, pored Narodne skupštine, postoji i Vijeće naroda koje se sastoji od po osam članova iz svakog konstitutivnog naroda i četiri člana iz reda ostalih, koji se biraju iz reda klubova poslanika u Narodnoj skupštini. Takođe, u okviru Parlamenta Federacije

25 Izborni zakon Republike Srpske, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 34/2002

42 časopis za društvena/politička pitanja

Prema svojim ključnim obilježjima izborni sis tem BiH je složen, kom plikovan, u pojedinim aspektima ne dovršen, uz pojavu pra vnih praznina i su ko ba nadležnosti ra z li čitih pravnih instanci.

Izborni sistem Bosne i Hercegovine favorizuje etnič ku zastupljenost.

BiH postoji Dom naroda, koji čini jednak broj predstavnika tri konstitutivna naroda, s tim što njegove članove delegiraju skupštine deset kantona.

Izbor članova nekih izvršnih organa poput Predsjedništva BiH, predsjednika i dva potpredsjednika Republike Srpske, te načelnike opština, vrši se neposredno od strane birača glasanjem za konkretne kandidate. Predsjednik i dva potpredsjednika Federacije BiH biraju se posredno iz reda izabranih članova Predstavničkog doma Parlamenta FBiH.

Predsjedništvo BiH čine tri člana, iz tri konstitutivna naroda, pri čemu birači iz Federacije BiH biraju članove Predsjedništva izu reda bošnjačkog i hrvatskog naroda, a birači iz Republike Srpske biraju člana Predsjedništva iz reda srpskog naroda. za izbor članova Predsjedništva BiH kao i predsjednika i dva potpredsjednika Republike Srpske, primjenjuje se jednokružni većinski izborni princip.

Nedostaci izbornog sistema BiH

Prema svojim ključnim obilježjima izborni sistem BiH je složen, komplikovan, u pojedinim aspektima nedovršen, uz pojavu pravnih praznina i sukoba nadležnosti različitih pravnih instanci.

Izborni sistem Bosne i Hercegovine favorizuje etničku zastupljenost. Kod izbora poslanika, delegata i članova Predsjedništva BiH primjenjuje se dejtonski princip etnoteritorijalne podjele BiH. Dejtonski ustav pretpostavlja terito rijalno ustrojstvo BiH kao zajednice u kojoj postoje tri konstitutivna naroda: Bošnjaci, Srbi i Hrvati i „ostali građani“, gdje Srbi treba isključivo da žive (imaju prebivalište) na teritoriji Republike Srpske, a Bošnjaci i Hrvati da prebivaju na teritoriji Federacije BiH da bi ostvarili svoja politička prava.26 Nacionalne stranke oslanjaju se isključivo na glasove svojih pripadnika, na glasove “svoga naroda”. Tako etničke grupe glasaju za svoje stranke kao jedine svoje “zaštitnike”. U Ustavu Bosne i Hercegovine postoji nekonzistentnost

26 Uvod u politički sistem Bosne i Hercegovine, izabrani aspekti, više autora, Konrad Adenauer Stiftung, Sarajevo, 2009, str. 165.

43ARGUMENTI

Po sadašnjim ustavnim rješenjima, više od jedne četvrtine biračkog tijela u Bosni i Hercegovini isključeno je iz izbora za članove Predsjedništva i Dom naroda Parlamentar?ne skupštine Bosne i Hercegovine.

Izborni proces u Bo sni i Hercegovini je, u suštini, kao i kompletan proces demokratizacije dr ža ve, nametnut i uve zen od strane međunarodne zajednice, a građani „gurnuti“ u demokratske procese, pa tako i u proces izbora svojih predstavnika.

između njegovih principa i međunarodnih standarda koje prihvata sa rješenjima u izboru najznačajnijih državnih orga na. „Opšte i jednako pravo glasa u svijetu je neupitan demo kratski standard. To je potvrđeno i međunarodnim konven cijama kao što su Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda ili Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima. Ovi dokumenti su sastavni dio pravnog sistema Bosne i Hercegovine. Međutim, način izbora članova Predsjedništva Bosne i Hercegovine ili Doma na roda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine kakav je propisan Ustavom Bosne i Hercegovine u suprotnosti je sa navedenim međunarodnim standardima. Prema ovim rješenjima, Bošnjaci i Hrvati sa teritorije Republike Srpske i Srbi sa teritorije Federacije Bosne i Hercegovine lišeni su prava da budu birani i da biraju svoje predstavnike u pome nute dvije institucije Bosne i Hercegovine. Ova sistemska diskriminacija je prisutna i kod izbora za pojedine institucije u entitetima“27. Prema tome, po sadašnjim ustavnim rješenjima, više od jedne četvrtine biračkog tijela u Bosni i Hercegovini isključeno je iz izbora za članove Predsjedništva i Dom naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine.

Zaključak

Izborni proces u Bosni i Hercegovini je, u suštini, kao i kompletan proces demokratizacije države, nametnut i uvezen od strane međunarodne zajednice, a građani „gurnuti“ u demokratske procese, pa tako i u proces izbora svojih predstavnika. Iako je do danas izvršen veliki broj izmjena u izbornom sistemu28, posebno u izbornom zakonu Bosne i Hercegovine, još uvijek postoje ozbiljne prepreke koje usporavaju konsolidaciju demokratije i funkcionisanje izbornog sistema. Njegova ključna osobina je izuzetna komplikovanost koja je u suštini posljedica složene teritorijalnopolitičke organizacije zemlje. Tome u prilog govori i činjenica da je,

27 Isto, str. 13.28 za deset godina primjene aktuelnog Izbornog zakona BiH (2001–

2011) bilo je ukupno 16 njegovih izmjena i dopuna.

44 časopis za društvena/politička pitanja

Iako Aneks 3 Dejtonskog mirovnog sporazuma (Sporazum o izborima) definiše garantovana prava građana da biraju i da budu birani, postoje određeni nedostaci koji primarno osporavaju aktivno i pasivno biračko pravo.

Dejtonski mirovni sporazum je postignut nakon dugotrajnog pregovaranja i traženja rješenja koja će biti prihvatljiva za sva tri konstitutivna naroda.

osim Ustava BiH, entiteta i kantona, Statuta Brčko Distrikta, te zakona o Savjetu ministara BiH, izborni sistem uređen sa još najmanje 14 zakona na nivou BiH ili entiteta, što ga čini izuzetno dezintegrisanim i teško razumljivim ne samo biračima, već i političkim subjektima kao akterima izbornog procesa. činjenica je, takođe, da iako Aneks 3 Dejtonskog mirovnog sporazuma (Sporazum o izborima) definiše garantovana prava građana da biraju i da budu birani, postoje određeni nedostaci koji primarno osporavaju aktivno i pasivno biračko pravo. Ta činjenica potvrđena je i presudom Evropskog suda za ljudska prava u predmetu „Sejdić–Finci protiv Bosne i Hercegovine“ kojom je Ustav BiH (posredno i izborni sistem) proglašen nekompatibilnim sa Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i fundamentalnih sloboda. Presuda je, između ostalog, potaknula raspravu o potrebi provođenja ustavnih promjena, što podrazumijeva i promjenu izbornog sistema BiH. Međutim, treba imati na umu nekoliko bitnih činjenica. Prvo, Dejtonski mirovni sporazum je postignut nakon dugotrajnog pregovaranja i traženja rješenja koja će biti prihvatljiva za sva tri konstitutivna naroda. Rezultat tih pregovora su i institucionalna tijela bazirana na sistemu kontrole i balansa između tri etničke skupine. To važi i za instituciju izbora. Drugim riječima, dejtonska kon strukcija, ma koliko izgledala sl