UDK 726.54(497.11:495.02)“13/14”

Ivan Stevovi}

ARHITEKTURA MORAVSKE SRBIJE: LOKALNAGRADITEQSKA [KOLA ILI EPILOG VODE]IH TOKOVA

POZNOVIZANTIJSKOG GRADITEQSKOG STVARAWA

U radu se razmatraju metodolo{ki problemi prou~avawa poznovizantijskearhitekture i uticaj koji su wena dosada{wa tuma~ewa imala na predstavu o cr-kvenom graditeqstvu Moravske Srbije. Posebna pa`wa posve}ena je pitawima ooriginalnosti i poimawu celine graditeqskog stvarawa u posledwem razdobqutrajawa Carstva, sa zakqu~kom da se poznosredwovekovna srpska arhitektura mo-ra posmatrati kao integralni deo wegovih vode}ih tokova.

Na samom po~etku rada va`no je naglasiti da naslovu treba dodati œpass-

wordŒ koji }e jasnijim u~initi pristup temi, a on glasi metodolo{ki ogled.Jer re~i }e upravo biti o onim najupadqivijim nestabilnim i uistinu œneu-ralgi~nimŒ ta~kama metodologije kojom je u istoriografiji naj~e{}e bivao ar-tikulisan sadr`aj poznovizantijske arhitekture, {to je za zakonomernu posle-dicu imalo jednako neizdiferenciran, nedovoqno utemeqen ili u novije vre-me krajwe konfuzan stav u tuma~ewima istovremenog srpskog graditeqstva.Iskazano na jednostavniji na~in, kroz analizu pojedinih navoda iz literatureili podse}awe na one napise koji su kreirali do danas preovla|uju}u sliku omestu i vrednostima celokupnog korpusa ostvarewa posledweg razdobqa arhi-tekture Carstva, potrudi}emo se da iz metodolo{kog ugla poka`emo za{to ar-hitektura Moravske Srbije nije, niti sme biti posmatrana u uskim okvirimaodrednice date nakon dve ta~ke u naslovu, dok }e o svemu onome {to ta arhi-tektura zaista jeste unutar isto~nohri{}anskog graditeqskog stratuma epo-he, ovom prilikom uverqivije od re~i svedo~iti vizuelni materijal, za ~ijisu izbor i redosled zapravo zaslu`ni graditeqi tog vremena i wihova dela.

Napisan pre vi{e od tri decenije, prvi sintetski intoniran tekst po-sve}en arhitekturi Moravske Srbije sa puno razloga bio je zapo~et rezimira-wem dotada{weg stawa u prou~avawu poznog perioda vizantijskog graditeq-stva. Konstatovano je tada da œnovija istoriografija gradi suvi{e {iroke iuop{tene preglede istorije vizantijske arhitekture, {to se najvi{e odnosi na

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIIÇ, 2006

weno kasno razdobqe. U op{tim istorijama vizantijske umetnosti ili je jasnoiskazana ili je pre}utno prisutna misao da u vizantijskoj arhitekturi toga do-ba nema pravog razvitka, da se ona malo mewa, ostaju}i 'okamewena'. Ni {irepojave, ni skupine spomenika ni zna~ajniji spomenici pojedina~no nemaju pra-vo mesto u takvim pregledima. Nere{eni problemi vizantijske arhitekturepretvorili su se u za~arane krugove, koje mogu prevazi}i jedino savremena ar-heolo{ka istra`ivawa ili nova gledawa na wen razvitak. Reklo bi se da je po-sledwi vek vizantijske arhitekture, i u wegovom okviru moravska arhitektura,ponajmawe ocewen kako treba.Œ1

U vremenu od kasnih {ezdesetih godina pro{log stole}a do danas svaka-ko je mnogo u~iweno da se opisano stawe u pozitivnom smislu izmeni na svimspomenutim segmentima prou~avawa. U tri velika pregleda vizantijske arhi-tekture, bez obzira na wihove me|usobne konceptualne razli~itosti, gradi-teqstvo pozne epohe Carstva dobilo je zasebno mesto.2 Na mawe ili vi{e {i-rokom planu sprovedena analiti~ka ispitivawa odre|enih kategorija arhitek-ture, poput zidawa i ukrasa, rezultirala su zna~ajnim saznawima o tada{wojpraksi u gra|ewu,3 a u pojedinim pravcima pro{irene su teritorijalne i hro-nolo{ke granice rasprostirawa spomenika relevantnih u procesu konstitui-sawa poznovizantijske arhitekture;4 sa razli~itih aspekata razmatrana je sa-vremena carigradska produkcija,5 o mnogim spomenicima ili skupinama spo-menika napisane su posebne studije i monografije,6 raspravqalo se i o lokal-

232 Ivan Stevovi}

1 V. Kora}, Izvori Moravske arhitekture, Izme|u Vizantije i Zapada, Beograd 1987, 131.2 Cf. R. Krautheimer, Early Christian and Byzantine Architecture, Harmondsworth 19894,

413–450; C. Mango, Byzantine Architecture, London 19863, 141–167, 175–180; V. Kora} — M. [u-put, Arhitektura vizantijskog sveta (Architecture of the Byzantine World), Beograd 1998, 287–384.

3 Cf. E. Reusche, Polychromes Sichtmauerwerk byzantinischer und von Byzanz beeinflusster Ba-uten Sudosteuropas, Koln 1971; G. Velenis, Ermhneia tou ezwterikou diakosmou sth buzantinh arci-tektonikh, Solun 1984; A. Passadeos, O keramoplastikoj diakosmoj twn buzantinwn kthriwn thjKwnstantinoupolewj, Atina 1973; Ch. Tsouris, O keramoplastikoj diakosmoj twn usterobuzan-tinwn mnhmeiwn thj Boreiodutikhj Elladoj, Kavala 1988.

4 Cf. H. Buchwald, Lascarid Architecture, JOB 28 (1979) 261–296; idem, Western Asia Minor asa Generator of Architectural Forms in the Byzantine Period: Provincial Back — Wash or Dynamic Centerof Production, JOB 34 (1984) 200–234.

5 Cf. Th. F. Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey, UniversityPark PA 1976; W. Muller — Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tubingen 1977; P. Vocoto-poulos, The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Period, XVI. Internatio-naler Byzantinistenkongress, Akten I/2, JOB 31–2 (1981) 551–573; R. Ousterhout, Constantinople,Bithynia, and Regional Developments in Later Palaeologian Architecture, ed.by S. ]ur~i} and D. Mouri-ki, The Twilight of Byzantium, Princeton 1991, 75–91; A.- M. Talbot, The Restoration of Constantinopleunder Michael VIII, DOP 47 (1993) 243–261; V. Kidonopoulos, Bauten in Konstantinopel 1204–1328.Verfall und Zerstorung. Restaurierung, Umbau und Neumbau von Profan- und Sakralbauten, Wiesbaden1994; R. Ousterhout, Contextualizing the Later Churches of Constantinople: Suggested Methodologiesand a Few Examples, DOP 54 (2000) 241–250. Za arhitektonsku plastiku carigradskih crkava: K.Wessel, Byzantinische Plastik der palailogischen Periode, Byzantion 36 (1966) 217–259; H. Belting, ZurSkulptur aus der zeit um 1300. in Konstantinopel, MJK 23 (1972) 63–100; Passadeos, op. cit; Ä. Hjort,The Sculpture of the Kariye Camii, DOP 33 (1979) 201–289.

6 Za tekstove i kwige posve}ene pojedina~nim spomenicima ili skupinama spomenikaovog razdobqa up. napomene u odgovaraju}em poglavqu u Kora}–[uput, nav. delo, kao i biblio-grafiju koju donosi R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton 1999, 296–308, ~emu tre-

nim {kolama tog doba,7 a sasvim nedavno objavqeni su pregledi sekularne ar-hitekture na tlu Balkana od 1300. do 1500. godine, poznovizantijske i postvi-zantijske arhitekture u Gr~koj, kao i obimno istra`ivawe graditeqstva sred-weg i poznog razdobqa, sprovedeno sa namerom da se jasnijim u~ini rad vizan-tijskih majstora u mati~nim provincijama Carstva.8 Kada se ovom, najovla-{nije skiciranom, preseku istoriografije dodaju prou~avawa arhitekture ze-maqa œvizantijskog komonveltaŒ, Srbije i Bugarske u prvom redu,9 na osobenna~in zapravo postaje jasno u kojoj je meri, daleko od svake stati~nosti ili œo-kamewenostiŒ, graditeqstvo pozne epohe Vizantije i wenih balkanskih susedapredstavqalo `iv i retko dinami~an umetni~ki organizam.

No, i pored impozantnog istoriografskog salda ostvarenog tokom po-sledwih decenija, te{ko je odupreti se utisku da je izu~avawe ove, tako velikei vi{eslojne teme, ostalo optere}eno nizom specifi~nih pote{ko}a proiste-klih iz, po svojoj prirodi, sasvim razli~itih razloga. Pojedine me|u wimasvakako pripadaju sferi takozvanih œobjektivnih okolnostiŒ ili boqe re}i,realnosti tada{weg sveta i onoga {to se od tog sveta o~uvalo do modernih vre-mena; takve kakve jesu one }e pred istra`iva~ima zauvek stajati kao odre|eniograni~avaju}i faktor. Svima poznat, osnovni objektivni problem koncentri-san je, naime, u ~iwenici da se unutar poretka vizantijske arhitekture, a zarazliku od wenog prethodnog perioda, graditeqska produkcija Carigrada kaosredi{ta spram kojeg se sagledavaju i tuma~e sva glavna zbivawa i ostvarewa uovoj delatnosti, u poznom razdobqu ni pribli`no ne mo`e pratiti u kontinu-

Arhitektura Moravske Srbije 233

ba dodati kasnije objavqene radove: P. Vocotopoulos, Church Architecture in the Despotate of Epirus:The Problem of Influences, Zograf 27 (1998–1999) 79–92; G. Velenis, L'eglise Panagia Olympiotissa etla chapelle de Pammacaristos, ibid, 103–112; G. Velenis, H buzantinh arcitektonikh thj Qessalo-nikhj. Aisqhtikh proseggish, AFIERWMA STH MNHMN TOU SOTHRH KISSA, Solun 2001, 1–25;K–P. Matschke, Builders and Building in Late Byzantine Constantinople, ed. N. Necipoglu, ByzantineConstantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, Leiden — Boston — Koln 2001, 315–328;A.-M. Talbot, Building Activity in Constantinople Under Andronikos II: the Role of Women Patrons inthe Construction and Restoration of Monasteries, ibid, 329–343; G. Marinou, Agioj Dhmhtrioj, hmhtropolh tou Mistra, Atina 2002; Ch. Bouras, Master Craftsmen, Craftsmen and Building Activitiesin Byzantium, ed. A. E. Laiou, The Economic History of Byzantium, DOS XXXIX, WashingtonD.C.2002, 539–554.

7 Cf. G. Velenis, Thirteenth-Century Architecture in the Despotate of Epirus: The Origins of the

School, ured. V. Kora}, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988,279–285; S. ]ur~i}, The Significance and Sources of “Morava School” Architecture, XVIIIth Internatio-

nal Congress of Byzantine Studies, Summaries of Communications I, Moscow 1991, 258; Local Schools

in the Middle and Late Byzantine Architecture (Round Table L, moderator P. L. Vocotopoulos), XIXth

International Congress of Byzantine Studies, Major Papers, Copenhagen 1996, 500–505.8 Secular Medieval Architecture in the Balkans 1300–1500 and its Preservation, ed. by S. ]ur~i}

and E. Hadjitryphonos, Thessaloniki 1997; Ch. Bouras, H Buzantinh kai Metabuzantinh Arcitekto-nikh sthn Ellada, Atina 2001 ; Ousterhout, Master Builders.

9 Za srpsku arhitekturu XIII–XV stole}a up. Kora}–[uput, nav. delo, 276–284, 328–354,357–372 (sa starijom literaturom); za Bugarsku: A. Ra{enovâ, Mesemvrièski cârkvi, Sofià 1932;N. ^aneva — De~evska, Cãrkovnata arhitektura v Bãlgarià prez XI–XIV vek, Sofià 1988; ista,Prostranstveni, dekorativni i konstruktivni osobenosti na bãlgarskata kultova arhitekturaprez XIII–XIV vek, Drevnerusskoe iskusstvo (Balkaná. Rusâ), S.-Peterburg 1995, 183–196; Ko-

ra}–[uput, nav. delo, 298–307 (sa starijom literaturom).

itetu. Prazno poqe u stvarnim i dokumentovanim znawima o kretawima u arhi-tekturi prestonice zapo~iwe prakti~no krsta{kim osvajawem grada, nastavqase tokom vladavine Mihaila VIII i, sa prekidom od svega par decenija u kojimasu podignuti sa~uvani spomenici, traje jo{ najmawe stotinu godina pre œzva-ni~nogŒ svr{etka posledwe epohe vizantijske istorije i umetnosti.10 To nepo-stojawe centra u tako dugom vremenu nesporno i neminovno unosi jednu, reklobi se sistemsku nesigurnost u svaki poku{aj rasu|ivawa o genezi i tokovima po-znovizantijske arhitekture. Konkretnije iskazano, kada se i posle svih obavqe-nih prou~avawa pogled ponovo usmeri ka carigradskim crkvama i palatama tograzdobqa, pred istra`iva~em ostaje nedoumica jesu li ta zdawa u svom vremenu

predstavqala superiorni odjek novog po~etka u graditeqskom stratumu unutarsveop{te obnove vizantijskog kulturnog horizonta, jesu li ona bila proizvodstvoren onda kada su temeqni postulati tog kreativnog procesa ve} bili usta-novqeni, u decenijama posle 1261. godine, ili je wihov nastanak, zapravo, ozna-~io u pone~emu ekstravagantno izveden, ali ipak svr{etak posledweg akorda ak-tivnog bavqewa arhitekturom. Sva ta pitawa, samo po sebi proizlazi, mogu se imoraju postavqati i pred svakim pojedina~nim carigradskim spomenikom, bezobzira na to {to su hronolo{ke odrednice wihovog podizawa odavno srazmernoprecizno poznate. One, me|utim, ne govore mnogo o kretawima, kontinuitetu iprekidima u œumetni~komŒ ili œarhitektonskomŒ vremenu.11

Sasvim je drugo pitawe metodolo{kih postupaka, koncepta odnosno mo-dela posmatrawa spomenika ponaosob, wihovih skupina i ukupne problemati-ke, kojima se istoriografija slu`ila u te`wi da uprkos kardinalno velikimrazmerama spomenutih nepoznanica ipak stvori {to je mogu}e vi{e pouzdanu,verodostojnu i pojedinostima bogatu sliku raznolikih tokova u graditeqstvu,objediwenih prelomnim datumima epohe. Upu}ena na neveliki broj gra|evinaopstalih u prestonici i na vanredno bogat repertoar modifikacija tradicio-nalne œtemeŒ, hrama upisanog krsta sa kupolom, u drugim sredi{tima i obla-stima Carstva i wegovih suseda, prva nastojawa u tom pravcu prolazila sukroz periode svojstvene istra`iva~koj disciplini koja je tragala za sopstve-nim metodom. U kratkoj rekapitulaciji na~ina na koji se o temi razmi{qalona wih je pa`wu skrenuo R. Krauthajmer, pokazuju}i kako je nimalo jednostavnastrukturalna ravan poznovizantijske arhitekture u o~ima istra`iva~a dobija-la ili gubila na vrednosti u skladu sa duhom odnosno œvizuelnim navikamaŒistoriografskih vremena i wima savremenog arhitektonskog stvarawa. Tako sedogodilo da je poznovizantijska arhitektura, œwhich is colourful, richly silhouet-

234 Ivan Stevovi}

10 Iako se prakti~no u potpunosti zasniva samo na podacima iz pisanih izvora, slika oarhitekturi prestonice u ovom razdobqu zna~ajno je upotpuwena istra`ivawima A. Meri Tal-bot, V. Kidonopulosa i R. Osterhuta, up. u nap. 5 i 6.

11 Sli~ne nedoumice i pitawa naslu}uju se u zakqu~nim razmatrawima u monografiji oarhitekturi crkve Hrista Hore, cf. R. Ousterhout, The Architecture of the Karyie Camii in Istanbul,DOS XXV, Washington D.C. 1987, 142–144. Ne{to pre toga, slo`enost problema carigradske ar-hitekture i wenog odnosa prema œregionalnim varijacijamaŒ povodom solunskog hrama Sv. Apo-stola ukratko je izlo`io M. Rautman, The Church of Holy Apostles in Thessaloniki. A Study in EarlyPaleologian Architecture, Ph.D. University of Indiana 1984 (UMI), 319.

ted and complicatedŒ, krajem XIX i u prve tri decenije XX veka bila ocewivanau superlativima, a da su ne{to kasnije œthese qualities had less meaning to a gen-

eration which grew up with Le Corbusier and the Bauhaus or their followersŒ, {toje za posledicu imalo œmarked underrating of Late Byzantine architectural de-

signŒ,12 odnosno postepeno uvre`ewe kvalifikacija navedenih u citatu s po-~etka ovog rada. Onda kada je, drugim re~ima, ustanovqeno da se graditeqskadelatnost poznog doba, uzeta u naj{irem smislu, su{tinski oslawa na praksu ire{ewa prethodnog perioda, i da u svom nukleusu nema vlastiti tip crkve, du-go vremena jedini, tipolo{ki pristup vizantijskoj arhitekturi œwhich empha-

sized what is static rather than what is dynamicŒ, uporedo sa neodgovaraju}om, li-nearnom perspektivom wene evolucije, œmarked by new structural achievements

and ever — bigger buildingsŒ, preuzetom iz sistema poimawa zapadnoevropskesredwovekovne arhitekture,13 u istoriografiju su uveli pitawe originalno-

sti poznovizantijske arhitekture, pitawe koje je, po definiciji nose}i u se-bi potrebu za normirawem, bilo koliko uop{teno toliko i œneistori~arskoŒjer je sui generis u razmatrawima moglo da korespondira iskqu~ivo sa najrepre-zentativnijim ostvarewima, i tako zapravo gu{i œsu{tinu stare umetnosti,stvarni tok `ivota sa svim visinama i padovima, lutawima i proma{aji-ma…Œ14 I mada su upravo u velikom Krauthajmerovom delu, tada u najkrupni-jim potezima, bila sagledana i na po~etku odgovaraju}eg poglavqa taksativnopobele`ena osnovna obele`ja poznovizantijske arhitekture, povu~ene ma-we-vi{e jasne granice izme|u starog i novog, tradicije i inovacije u gradi-teqskom korpusu razdobqa, i tako preciznije definisani mnogi parametriwene œsurprising vitalityŒ, koja je u vode}im centrima stvorila osobeni organi-zam œpoznovizantijske crkvene gra|evineŒ,15 prizvuk, reklo bi se, isuvi{e jed-nostavno saop{tene œoceneŒ epohe, kao neo~ekivan ali konceptu zapravo sa-svim konsekventan {um, ostao je prisutan upravo u samom vrhu istoriografi-je, u ne{to kasnijoj antologiji vizantijske graditeqske umetnosti.16 Usvajaju-}i stvarni istorijski pristup kao jedno od na~ela, tek je posledwi veliki pre-gled pokazao sve bogatstvo, ali i svu slo`enost problematike arhitektonskog

Arhitektura Moravske Srbije 235

12 Krautheimer, op. cit., 416.13 Cf. R. Ousterhout, Beyond Hagia Sophia: Originality in Byzantine Architecture, ed. A. Little-

wood, Originality in Byzantine Literature, Art and Music, Oxford 1995, 167–168; cf. H. Buchwald, TheConcept of Style in Byzantine Architecture, Form, Style, and Meaning in Byzantine Church Architecture,Variorum Coll. Studies Series, Aldershot 1999, 2 (sq.); za najnovija razmatrawa originalnosti vizan-tijske arhitekture, kojima se dopuwuju stavovi R. Osterhuta cf. Ch. Bouras, Originality in Byzanti-ne Architecture, TM 15 (2005), 99–108.

14 S. Radoj~i}, Problem celine u staroj srpskoj umetnosti, Odabrani ~lanci i studije1933–1978, Beograd — Novi Sad 1982, 77.

15 Krautheimer, op. cit, 415.16 œThe house of Palaeologi has given its name to the last phase of Byzantine history and art. The

’Palaeologian Renaissance’ is a term that has often been used and may have some justification in the do-main of painting; it is hardly applicable to architecture. In the relatively short period between 1261 andabout 1330… some attractive structures were erected at Constantinople and Thessalonica, but they perpe-tuated the traditions of the Middle Byzantine period without any attempt at reviving Early Christian, letalone antique, forms.Œ Mango, op. cit, 148.

stvarala{tva u posledwem razdobqu Carstva, stvarala{tva ~iji su impulsini{ta mawe intenzivno i uporedo trajali i van wegovih, sve u`ih i nestalni-jih granica.17

Parafraziraju}i naslov briqantne metodolo{ke minijature S. Radoj~i-}a moglo bi se konstatovati da je, ~vrsto povezan sa nedoumicom o originalno-sti, trajni pratilac prou~avawa ostao i problem poznovizantijske arhitektu-re kao celine, ispoqen ~ak i na planu elementarnog identifikovawa skupinaspomenika koji zadovoqavaju posebne, arhitektonske u u`em smislu re~i, kri-terijume pripadnosti wenim glavnim tokovima. Krauthajmerov tekst o ovomrazdobqu, veoma je va`no podsetiti, ve} u prvim svojim redovima nosi konsta-taciju da œat this late stage the term Byzantine needs to be understood in terms far

broader than the political confines of the Empire — in terms not only of the Paleolo-

gues and their predecessors, but also of the reigns of Milutin and Du{an and their fa-

milies in Serbia, and of the rule of Ivan Asen II and of Ivan Alexander in Bulga-

ria.Œ18 Ta~nost ovog na~elnog œuputstvaŒ, proisteklog iz uvida u specifi~no-sti epohe, nepotrebno je dokazivati: ako se kao nedovoqno istra`eni ili neo-~uvani jo{ uvek izuzmu krug gra|evina podignutih u Maloj Aziji u vreme dina-stije Laskarisa, kao i samo po izvorima poznat graditeqski odjek restauracijevizantijske vlasti nad prestonicom sprovedene pod Mihailom VIII,19 u okvireodrednice œpoznovizantijska arhitekturaŒ osim crkava i palata Carigrada,Soluna, Epira i Mistre s pravom se upisuju i hramovi Mesemvrije i VelikogTrnova, kao i ostvarewa intenzivne graditeqske delatnosti u Srbiji tokomprvih decenija XIV stole}a.20 œOn this everyone agreesŒ, stoji pri po~etku Kra-uthajmerovog poglavqa, no ve} u narednoj re~enici spomenuti problem nagove-{ten je napomenom da œexcepting Constantinople and Salonica in the early fourte-

enth century, the architectural production seems to us rich, varied, often interesting

— but not always of high quality.Œ21 Razlo`nu reakciju predstavqaju dva pitawa:{ta bi se moglo odrediti kao konstanta ili dowa granica kvaliteta u poznovi-zantijskoj arhitekturi, i je li opisano stawe uistinu nekakva diferentia specifi-

ca ovog u odnosu na prethodna razdobqa vizantijskog graditeqstva?22 Te{ko jeodoleti utisku da je model posmatrawa ukupne problematike, i to onaj modelkoji u svom sredi{tu ima pojam stila kao norme, i ovde stekao prevagu nadstvarnom, istorijskom situacijom, koja pokazuje da se re{ewa u pone~emu œne

236 Ivan Stevovi}

17 Kora} — [uput, nav. delo, 287–385.18 Krautheimer, op. cit, 415.19 Cf. H. Buchwald, Sardis Church E — A Preliminary Report, JOB 26 (1977), 265–299; idem,

Lascarid Architecture; A.-M. Talbot, The Restoration of Constantinople.20 Kora} — [uput, nav.delo, nav.mesto; za razliku od ovakvog sagledavawa situacije Man-

go, op. cit, 168–180 savremenu arhitekturu u Bugarskoj i Srbiji izdvaja u posebno poglavqe podnaslovom œThe Diffusion of Byzantine Architecture in Eastern EuropeŒ. O Krauthajmerovom pristupuup. u narednom tekstu.

21 Krautheimer, op. cit, 416.22 O ograni~ewima koncepta œvisokog kvalitetaŒ kao rakursa posmatrawa vizantijske

umetnosti cf. A. Cutler, Art in Byzantine Society. Motive Forces of Byzantine Patronage, XVI. Interna-tionaler Byzantinistenkongress, Akten I/2, 759–787.

uvek visokog kvalitetaŒ tako|e mogu na}i i na zdawima podignutim u dva vode-}a vizantijska grada. Iz tog modela jedan pravac razmi{qawa vodio je me|u-tim, i to zakonomerno, prema razli~ito postavqenim ali jednako uop{tavaju-}im podelama korpusa poznovizantijskih gra|evina na œranuŒ i œvisokuŒ arhi-tekturu Paleologa, {to terminolo{ki, isuvi{e ubedqivo da bi bilo slu~ajnoasocira na œranuŒ i œvisokuŒ Gotiku, a potom i na spomenike zapadnih i se-vernih oblasti (Solun, Makedonija, Srbija) spram onih u isto~nim centrima(Carigrad, Bugarska), unutar potoweg navedenog perioda.23 No problem se dokrajnosti zao{trava u okvirima drugog plana rasu|ivawa gde je, za razliku odnavedenog karakteristi~nog poku{aja œsre|ivawa situacijeŒ u arhitekturi,do{lo do gotovo nedvosmislenog eliminisawa ~itave skupine spomenika izwenog poznovizantijskog poretka. Nimalo slu~ajno, to se de{ava kako epohaide svom kraju i prakti~no do potpunog nestanka opada broj postoje}ih gra|e-vina ili podataka o graditeqskoj delatnosti u prestonici, ali to, me|utim,nije slu~aj i sa Moravskom Srbijom, u kojoj se u posledwim decenijama XIV ipo~etkom XV veka preduzimaju veliki poduhvati ove vrste. Druga~ije, sasvimprecizno iskazano, ako se kao nesporna usvoji citirana Krauthajmerova napo-mena o geografskom a zapravo istorijskom rasprostirawu poznovizantijske ar-hitekture, jednako kao i ona o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama ugraditeqstvu vi{e no ikada ispoqavanim u to vreme, i ako se upravo delat-nost i ostvarewa regionalnih radionica prepoznaju kao onaj kreativni poten-cijal iz kojeg je i proizi{la œsurprising vitalityŒ celine,24 sa razlogom se mo`epostaviti pitawe kriterijuma ili jo{ pre œmernih instrumenataŒ kojima sedo{lo do konstatacije, odnosno ocene, da su œ Morava churches… within the his-

tory of Byzantine architecture properly speaking… of purely local interest.Œ25 Ako jere~ o parametrima œvisokog kvalitetaŒ, odnosno obele`jima carigradskih spo-menika, pitawe tek tada dobija na te`ini budu}i da je jo{ G. Mije u svom i da-nas na strani a po inerciji naj~e{}e navo|enom delu o srpskoj sredwovekovnojarhitekturi, u ~itavom nizu svojstava crkava Moravske Srbije prepoznao upra-vo, i to treba jo{ jednom ponoviti, œles formes de ConstantinopleŒ.26 œLokalnoŒse, dakle, u izlo`enom kontekstu ne da shvatiti nikako druga~ije do kao jednavarijanta provincijalnog odnosno œinferiornogŒ, spram onog œsuperiornogŒkoje se ostvaruje u centru odnosno prestonici.27 Ali na osnovu koje se gradi-teqske prakse u Carigradu krajem XIV i po~etkom XV veka o istovremenoj srp-skoj arhitekturi mo`e govoriti kao o lokalnoj? Na kom dometu umetni~kogstvarawa, drugim re~ima, prestaje da va`i odrednica œregionalnoŒ, œimplying

Arhitektura Moravske Srbije 237

23 Cf. Krautheimer, op. cit, 416–450.24 Ibid, 416, 428.25 Ibid, 440.26 G. Millet, L'ancien art serbe. Les eglises, Paris 1919, 159; V. Kora}, Izvori Moravske arhi-

tekture, 136.27 Pitawima koja se postavqaju razmatrawem umetni~kih odnosno arhitektonskih ostva-

rewa unutar œsistemaŒ koji neminovno name}u spomenuti termini nedavno je, na primeru kipar-skih crkava, pa`wu posvetio S. ]ur~i}, Middle Byzantine Architecture on Cyprus: Provincial or Regi-onal?, Nicosia 2000, 7–9, 34–35.

a positive aspect of the creative processŒ, i odakle zapo~iwe da va`i kvalifika-cija œprovincijalnoŒ, œimplying in a negative mode extreme conservastivism, or

even total absence of creative thoughtŒ?28

Kontradiktorna pozicija arhitekture Moravske Srbije, ~ak i unutar su-{tinski potpuno verodostojnog Krauthajmerovog vi|ewa fundamentalnih po-kreta~kih snaga i procesa koji su profilisali graditeqstvo posledweg razdo-bqa Carstva, zapravo je instruktivan pokazateq generalne neprijem~ivostilinearno — normativnog rakursa u istra`ivawima vizantijske arhitektureuop{te, a osobito wenog poznog razdobqa. Razlozi za tu neprijem~ivost nalazese ponajpre u specifi~nostima graditeqstva epohe, koje se svojom prirodom isvojim intenzitetom opiru bilo kakvom jednodimenzionalnom, pre svega stil-skom ustrojavawu œu kolonu po jedanŒ u koju bi bile svrstavane ili iz koje bibile eliminisane pojedine œregionalneŒ ili œlokalneŒ skupine spomenika.Bez mnogo rezerve moglo bi se ~ak re}i da celokupni korpus poznovizantijskearhitekture, kao œmaterijalŒ za istra`ivawe, najdirektnije negira, kako godon bio preimenovan, svrsishodnost pojma stil kao jednog od temeqnih pojmovaistorije umetnosti œkojim se obiqe`ava istovrsnost umjetni~kih kakvo}a… uumjetni~koj djelatnosti nekog razdobqa odnosno podru~jaŒ.29 Najpre par re~io specifi~nostima koje se ti~u œpodru~jaŒ. Ma koliko predstavqala proizvodkasnijih istorijskih okolnosti i samim tim ne odra`avala celinu nekada-{weg stawa, dana{wa karta rasprostirawa poznovizantijskih spomenika sa-svim pouzdano svedo~i o tome da je graditeqsko delovawe bilo najte{we pove-zano sa urbanim sredi{tima, odnosno gradovima, bez obzira da li je wihovotrajawe sezalo u davnu pro{lost (Carigrad, Solun) ili su se ubrzano razvijaliupravo u to doba (Arta, Mistra). U spomenutim centrima kroz praksu se obra-zuju i iz wih emituju, uslovno ih tako nazovimo, svojevrsni œmikro-stiloviŒkoji su, me|utim, jednoobrazni iskqu~ivo po svojoj unutra{woj heterogenostiodnosno, reklo bi se, po kompozitnom karakteru ispoqenom u svakom od eleme-nata arhitekture pojedina~nog ostvarewa ili skupine spomenika. Vlastita

tradicija i na~in na koji se ona do`ivqava i prilago|ava aktuelnim shvata-wima i potrebama, uticaji prido{li iz drugih sredina i na~in na koji se oniusvajaju, i raznovrsno ume}e majstora su{tinski su ~inioci svakog od ovihgraditeqskih idioma ponaosob: repertoar prostora carigradskih crkava osla-wa se na re{ewa iz sopstvenog prethodnog razdobqa ali se œin the early monu-

ments of Paleologue ConstantinopleŒ sa razlogom prepoznaje i œthe impetus of

forms developed or conserved in Lascarid Asia MinorŒ.30 Solunski hramovi nasta-ju na spoju savremenog tuma~ewa koncepta drevne gradske katedrale i carigrad-skog upliva,31 u Mistri se u kratkom vremenu jedna za drugom podi`u crkve

238 Ivan Stevovi}

28 Ibid, 9.29 J. Bialostocki, Povijest umjetnosti i humanisti~ke znanosti, Zagreb 1986, 43. O svrsishodnosti i

mogu}nostima kori{}ewa pojma stil u vizantijskoj arhitekturi cf. Buchwald, The Concept of Style.30 Buchwald, Lascarid Architecture, 261.31 Cf. M. L. Rautman, Patrons and Buildings in Late Byzantine Thessaloniki, JOB 39 (1989),

295–315; Kora}–[uput, nav. delo, 311–316.

Sv. Teodora, po tradicionalnom re{ewu hrama sa ugaonim trompama, i Bogoro-dice Odigitrije, koja gotovo izvesno sledi ne mnogo starije prestoni~ke uzo-re,32 na istovetnim osnovama formira se i savremena arhitektura u Epiru.33

Prisutni prakti~no na svakom spomeniku u ovim centrima, ali uvek razli~i-tog intenziteta i u razli~itom rasporedu i me|usobnom odnosu, ~inioci œmi-

kro-stilovaŒ, sa druge strane, iznova bivaju modifikovani i prevrednovani uwihovom prihvatawu izvan mati~nih sredi{ta, odnosno u dodiru sa program-skim htewima tamo{wih naru~ilaca i œlokalnimŒ graditeqskim tradicijama,i upravo u tom vi{eslojnom su~eqavawu nastaju gra|evine u Mesemvriji i Sr-biji Milutinovog doba: prve, iako je sve na wima carigradsko, ipak nisu cari-gradske, druge, iako obele`ene œsvim onim {to je karakteristi~no za renesan-su PaleologaŒ ipak predstavqaju celinu osobenu do te mere da se o œvizantij-skomŒ u i na wima znalo da govori sa neskrivenom rezervom.34 Pretrajavaju}i usredini koja je uprkos svojoj izrazito ambivalentnoj graditeqskoj tradiciji,tokom narednih decenija majstorima i radionicama mogla da ponudi praksu ivelikih i sasvim skromnih gradili{ta, komplikovan i dugotrajan, taj procesœduple ekspozicijeŒ arhitekture odredio je profil i celokupnoj potowoj gra-diteqskoj delatnosti u Srbiji, pa i onoj iz vremena kneza Lazara i wegovihnaslednika.

Unutra{wa protivre~nost svojstvena posebnim, u u`em smislu re~i ar-hitektonskim obele`jima poznovizantijskog graditeqstva, proizvodi drugispektar razloga zbog kojih se svaki neistorijski vid klasifikovawa spomeni-ka epohe trenutno pojavquje kao œdistorting mirrorŒ stvarnog stawa. Posledwerazdobqe vizantijske arhitekture uistinu nije stvorilo sopstveni tip crkveali jeste stvorilo vanredno slo`ene i dinami~ne organizme zasnovane na te-`wi za grupisawem razli~itih prostorno-funkcionalnih jedinica u jedin-stvenu celinu, ili za spajawem prostornih i konstruktivnih obele`ja poseb-nih, samostalnih tipova hramova. Kao odraz takvih re{ewa, u elevaciji gra|e-vina se, opet na stole}ima unatrag proku{anoj zbirci zahvata u izgradwi raz-li~itih tipova svodova i kupole, obrazuju karakteristi~ne, ~vrsto strukturi-rane siluete primarnih masa, u eksterijeru dodatno nagla{ene elementima ho-rizontalnog i vertikalnog modelovawa. Kona~no, tretman odnosno shvatawefasade posebna je, bez sumwe sredi{wa tema poznovizantijske arhitekture: po-negde fasada predstavqa svojevrsno platno ili podlogu komplikovanom, rit-mi~no raspore|enom, geometrijskom ukrasu, ponegde je ona va`an ~inilac uukupnom trodimenzionalnom oblikovawu celine, neretko, na istom zdawu, i

Arhitektura Moravske Srbije 239

32 Cf. H. Hallensleben, Untersuchungen zur Genesis und Typologie des œMistratypusŒ, Marb.J.K. 18 (1969), 105–118; M. Chatzidakis, Mystras. The Medieval City and the Castle, Athens 1985, 47–57;Kora} — [uput, nav. delo, 372–385.

33 Cf. Velenis, Thirteenth-Century Architecture in the Despotate of Epirus; Vocotopoulos,Church Architecture in the Despotate of Epirus; Kora}–[uput, nav.delo, 318–328.

34 œWhile Prizren and Staro Nagori~ino could have been the work of Byzantine builders, thiscannot be said of Milutin's last foundation, Gra~anica… where the Byzantine forms have been put to anentirely new useŒ, Mango, op. cit, 178.

jedno i drugo. Osnovni crte` po kome spoqa{we lice zida biva strukturiranotako|e proizlazi iz ugledawa na starije, u krajwoj liniji anti~ke uzore; ustvarnosti on je, me|utim, tek skelet koji nosi ~ak i na jednoj gra|evini te{kosaglediv repertoar vizuelnih œakcenataŒ ostvarivanih varirawem wegovihformi, zidawem, ukrasom, bojom, toliko slo`en da se identi~an raspored, od-nosno obrazac, ne mo`e na}i na dva ma kako ina~e bliska spomenika.35 Previ-|aju}i da su œbuildings… works of art, the result of a creative processŒ,36 tra`e}izajedni~ko ili œistovrsnostŒ samo na povr{ini autenti~no umetni~ke, po se-bi jedinstvene prakse poznovizantijskog graditeqstva, koja je upravo na sva-kom spomeniku te`ila posebnosti u nekom vidu, potreba za uop{tavawem pro-nalazi i kao najva`nije promovi{e ono {to je u tom stvarala~kom procesu za-pravo bilo ili nasle|eno ili programsko, zadato, a to u su{tini, na jedan sa-svim odre|en na~in, zna~i — sekundarno. Predstava o arhitekturi epohe takone samo da biva zna~ajno osiroma{ena, ve} postaje iskrivqena upravo onakokako se mo`e videti na primeru posledwih tuma~ewa graditeqstva MoravskeSrbije.37

Rezimiraju}i izre~eno i jo{ jednom se podse}aju}i Krauthajmerovih sta-vova o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama, umesnim se ~ini postavitipitawe je li poznovizantijsko doba stvorilo jednu jedinstvenu arhitekturu,ili tek niz u pone~emu isprepletanih ali zapravo me|usobno nezavisnih, œma-wihŒ arhitektura, ~vrsto objediwenih samo najop{tijim, hronolo{kim okvi-rima razdobqa u kojem su nastajale. Stvarni odgovor na to pitawe mo`e se do-biti samo kroz istorijsku perspektivu op{tih kretawa u ovoj delatnosti, ikoliko god uvid u zbir skupina pojedina~nih ostvarewa nagove{tavao hetero-genost celine, on ipak te`i prvoj predlo`enoj mogu}nosti. œOdavno pro{av-{i kroz muke stvarawa i progresaŒ, nemaju}i pred sobom imperative primere-ne prethodnoj epohi, graditeqstvo Carstva u posledwim wegovim stole}imabez sumwe je svoju œiznena|uju}u vitalnostŒ crplo sa izda{nog vrela tradici-je, ali œto vra}awe unatrag, ~esto ponavqani pokret u vizantijskoj umetnosti,nije bilo ni znak ni uzrok propastiŒ,38 ve} podsticaj rafiniranoj kreativno-sti jo{ uvek i te kako sposobnoj da se upusti u eksperimentisawe prostorom,oblicima, povr{inama, detaqima, bojom, eksperimentisawe proisteklo iz re-

cepcije i usmereno prema simbiozi i sintezi kao kqu~nim zajedni~kim imeni-teqima i pokreta~kim snagama ove arhitekture. ^iwenica da je ~ak i danas ve-oma te{ko pouzdano prepoznati rad jedne iste radionice na vi{e od jednogzdawa sama po sebi ilustruje potrebu graditeqa za dosezawem originalnog de-

240 Ivan Stevovi}

35 Cf. S. ]ur~i}, Articulation of Church Faüades During the First Half of the Fourteenth Century,ured. S. Petkovi}, Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 1–27; M. [uput, No-va slika vizantijske arhitekture u doba wene posledwe obnove, Saop{tewa XXIX (1997), 81–88.

36 Ousterhout, Originality, 167.37 Up. V. Risti}, Moravska arhitektura, Kru{evac 1996. Opse`na kritika celokupnog

autorovog koncepta tuma~ewa arhitekture Moravske Srbije izlo`ena je u I. Stevovi}, Kaleni}.Bogorodi~ina crkva u arhitekturi poznovizantijskog sveta (u {tampi).

38 S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz druge polovine XV veka. Prilog istoriji hri-{}anske umetnosti pod Turcima, Odabrani ~lanci i studije, 279.

la, bez obzira na stvarni stepen wihovog ume}a, mogu}nosti naru~ioca i œkva-litativniŒ domet izvedenog. Ta potreba koja, uprkos prilikama, kroz vreme iprostor pulsira od Carigrada krajem XIII i po~etkom XIV veka, preko Soluna,Mistre, Epira do Srbije po~etkom XV stole}a, poznovizantijskoj arhitekturidala je duboki beleg samosvojnog, autenti~no umetni~kog stvarawa.

Ivan Stevovi}

SERBIAN ARCHITECTURE OF THE MORAVA PERIOD: A LOCAL

SCHOOL OR AN EPILOGUE TO THE LEADING TRENDS IN LATE

BYZANTINE ARCHITECTURE. A STUDY IN METHODOLOGY

In the openining chapters of this paper a new reading of the texts which shaped

our still valid and dominant ideas on the character and values of the last phase of

Byzantine architecture (Krautheimer 1989, Mango 1986) defines the least stable and

indeed most strikingly neuralgic points of a methodology employed most often in

historiography to articulate and interpret the contents of the subject (last phase of

Byzantine architecture), thus consequently resulting in equally undifferentiated and

inadequately established view-points for observing and interpreting Serbian architec-

tural practice of the same era (third quarter of the XIV century — mid XV century).

Within that given framework, it was firstly determined that the key “objective”

impediment to the study of the matter lies in the fact that the architectural production

of Constantinople of the times can not by far be observed in continuity which, in

turn, results in an inability to offer the right answer to the question whether the pre-

served churches of the capital represented in their times a superior resounding of a

new beginning in architecture as a part of a general renovation of the Byzantine cul-

tural horizon, were they created when the fundamental principles of that process had

already been established, in the decades after 1261, or did their construction actually

mark the somewhat extravagant but nevertheless final notes of the closing accord of

architectural practice in the Byzantine world. In other words, although the chrono-

logical framework of production of these churches has been established relatively

precisely, it still does not speak much of the currents, continuity or ceasures of an

“artistic” i.e. “architectural” timeline.

The question of methodological approaches emloyed in historiography in the

process of observing both the individual monuments and the problem in general for

the purpose of putting together as reliable and well documented a picture of the vari-

ous currents in building practices interconnected by the key dates of the epoch as

possible, despite the mentioned lacunae in factography, is, on the other hand, an

entirelly different matter. In a brief recapitulation of the different approaches in dis-

Arhitektura Moravske Srbije 241

cussing the subject they were pointed out by R. Krautheimer who indicated that, in

the eyes of its scholars, the by no means simple structural level of late Byzantine ar-

chitecture was either gaining or losing in positive evaluation depending on the "vi-

sual habits" of historiographic times and their corresponding architectural practices

(Krautheimer 1989, p. 416). At the point when it was established that the architec-

tural practice of the late Byzantine period, in the broadest sense of the phenomenon,is dependent on solutions from the previous era and that it does not have its own typeof church building, the typological approach “which emphasized what is static rather

than what is dynamic”, for long the only approach taken, together with an inadequate

linear perspective of its evolution “marked by new structural achievements and

ever-bigger buildings” (Ousterhout 1995, p. 167–168), introduced the artificially

motivated question of originality to historiography focusing on late Byzantine archi-

tecture. That question, inherently burdened by the need to introduce a system of

norms, was as much general as it was “non-historical”, because its discourse could

correspond exclusively with the most representative exemplars of artistic production

and thus actually stifle “the very essence of ancient art, the real flow of life with its

peaks and lows, wanderings and blunders” (Radoj~i} 1982, p. 77).

Parallel and closely connected to the artificially constructed uncertaintly re-

garding the question of originality stands the problem of totality of late Byzantine

architecture, a constant satellite of research focusing on the matter, displayed even

on the level of elementary identification of groups of monuments which meet the

specific, architectonic in the narrow sense of the word, criteria of belonging to its

main currents. Thus, if Kautheimers views on the geographic, in effect historical dif-

fusion of late Byzantine architecture are taken as irrefutable, (Krautheimer 1989, p.415), along with those on the regional variations and idiosyncracies typical of that

and more so than of any other era, therefore on elements which gave the entirety of

architectural creation its “surprising vitality”, it is with good reason that we must

raise the question of “measurement instruments” by the gauge of which it was con-

cluded that “Morava churches… within the history of Byzantine architecture prop-

erly speaking… are of purely local interest.” (Krautheimer 1989, p. 440), all the

more so because it was already G. Millet who recognized “les formes de Constanti-

nople” (Millet 1919, p. 159) in a whole line of qualities of churches of Morava Ser-

bia. In other words, based on which building activity in Constantinople at the close

of the XIV and the beginning of the XV century can we speak of contemporary Ser-

bian architecture as “local”, i.e “provincial”, “implying in a negative mode extreme

conservativism, or even total absence of creative thought” (]ur~i} 2000, p. 9)?

The contradictory position of Morava architecture in Serbia even within the es-

sentially entirelly valid definition offered by Krautheimer of the fundamental driving

forces and processes which shaped the building practice of the late Byzantine era, is

in fact an instructive indication of the general inadequacy of the whole linear — nor-

mative method in studies of Byzantine architecture in general and in particular of its

last phase. Ouside the restraint of those standards, its entire corpus was actually the

result of complex interaction of the idiosyncratic tradition of each center in which it

was created, and the modes of reception of that tradition and its adapting to the cur-

242 Ivan Stevovi}

rent concepts and requirements, of inf luences coming from other milieus and of the

various creative potentials of the masters employed in its production. Although, at

first sight, it may appear heterogenous and entirely dependent on the creation of pre-

ceding centuries, the basic and often overlooked, entirely new quality of late

Byzantine architecture is a striking visual intensity of its facades as a reflection of a

striving to “establish equal values of the interior and exterior” (Kora} — [upit

1998, p. 364). It is precisely that quality in church buildings and that intention of its

builders, recognised, regardless of all circumstances and differences in time and

space, in both the building practice of Constantinople at the close of the XIII and the

beginning of the XIV century and that of Thessaloniki, Mystra, Epirus and Serbia of

the early XV century, that gives late Byzantine, and accordingly Serbian late medi-

eval architecture, a deep imprint of particular, ultimately original artistic creation.

Arhitektura Moravske Srbije 243

244 Ivan Stevovi}

Sl. 1. Manastir Konstantina Lipsa, ju`na crkva, izgled sa istoka

Arhitektura Moravske Srbije 245

Sl. 2. Kapela Bogorodice Pamakaristos, izgled sa jugozapada

246 Ivan Stevovi}

Sl. 3. Manastir Hrista Hore, paraklis, izgled sa istoka

Arhitektura Moravske Srbije 247

Sl. 4. Ravanica, izgled sa juga

248 Ivan Stevovi}

Sl. 5. Kru{evac, crkva sv. Stefana, izgled sa jugoistoka

Arhitektura Moravske Srbije 249

Sl. 6. Kaleni}, izgled sa jugoistoka

250 Ivan Stevovi}

Sl. 7. Kapela Bogorodice Pamakaristos, detaq zapadne fasade

Arhitektura Moravske Srbije 251

Sl. 8. Ravanica, zapadna fasada

252 Ivan Stevovi}

Sl. 9. Manastir Hrista Hore, detaq portala naosa

Arhitektura Moravske Srbije 253

Sl. 10. Kaleni}, isto~ni deo ju`ne fasade