aristoteles ve sokratesten oncekiler - joachim ritter-libre

8/11/2019 Aristoteles Ve Sokratesten Oncekiler - Joachim Ritter-libre

1/15

A RST O TEL ES ve SO KRA TES' TEN N C EKLER 1

Joachim Ritter, istanbul

1. D i e1s'ten buyana genel olarak isa'dan nce 6. ve 5. ci yzyllarda Kkasyada yonyada, sonra aa Italyada yaam filozoflara''Sokrates'ten ncekiler" demek det olmutur. Ancak ierii bakmndan bu szn asl mnasn, yani bu ilk filozoflarn biryol klsik attikafelsefesinin ncleri olduklarn, sonra klsik felsefenin lyonyallarla birlikte tarih sahnesinde gzken dnn btnlenmesi demek olduunubelki son olarak Hegel (en son 1829/ 30da Berlinde verdii) "Felsefe Tarihi zerine dersler" inde tarih yorumlann dayand zl ilke diye kullanmtr. Geri Hegel bu"Sokrates'ten ncekiler" deyimini kullanm deildir, ama ona gre Platon'la Aristoteles'infelsefesi genel olarak Yu

nan felsefesinin btnlenmesi, onun klsik formu demek olduu iin, bufelsefenin lyonyadaki kaynan ve balangcn onunla olan i-balant-smdan kavrar. Onca daha ok Aristoteles felsefesi btn o zamana ka-darki gelimeyi iine alr; Hegel bu felsefeye bu gelimenin "btnlenipbilimlemesi" der; baka bir deyimle o "imdiye kadarkinin birlemesi,kaynamas" dr. Aristoteles iin de kendi dncesi daha nceki retilerin "zaruret ve hakikati" tarafndan belirlenmitir. Onun dncesi deilk filozoflarlabirlikte ortaya kan problemleri ele alp zmeye alr.

Bununla gili ikinci bir mesele daha var. Hegel Sokrates'ten ncekifilozoflar anlatrken onlardan kalan paralardan bo l bo l faydalanr. Daha

sonraki aratrclar Doxographie geleneiyle doxographe'larn yorumlamasndan kurtulmaya altklar halde, Hegel iin asl dayanak doxo-graphie'dir. Bu gelenei kuran Aristoteles'tir; Aristoteles i lkin eskileri"bile bile, hem de esasl bir ekilde incelemitir". Mesele kendimizi "onabrakabilmekte": "Yunan felsefesi iin Metafiziinin ilk kitabn alp in-

Bu yaznn dip notlar iin, almanca metne bavurulmas rica olunur.


2/15

2

celemekten daha akllca bir ey olamaz". Grld gibi, Hegel Sok-rates'ten ncekileri yorumlarken Aristoteles'in otoritesine bile bile balkalyor. Ayrca Hegel Aristoteles'in, (o derin, o kkl zeknn) "doru

anlamam" olduunu iddia eden, stelik "bilgi geinen baz keskin-g-rllere" kar cephe alr. Grlyor ki,HegeTe gre Aristoteles'in otoritesi su gtrmez; onun bu otoriteden amamas, felsefenin i-birliine,Platonla Aristoteles tarafndan btnlenmi olan birliine inanmasmdan-dr. Hegel felsefe tarihini bir tarihi olarak okutmamtr; onun btnkaygusu, (anayurdu Yunanistan olan) bir-felsefe dncesini, bu bir-fel-sefeyi feda edip0onuniki bin yl aan geleneiyle olan balar koparp atmaa hazrlanan birdevirde yeniden canlandrmaktr. Aristoteles'e karevrilen tenkiti keskin-gr, Hegel'e gre, bu balar koparn belirtisidir. Byle bir gr felsefenin tarih birliini kavrayamaz artk, nkonun iin bu birlii kuran manev ilkenin bir mnas kalmamtr. kikuak sonra Wilhelm Dilthey felsefe tarihisinin gemiin sistemlerinebir yknt ynna bakar gibi baktn syler. Hege'in kalkt "Geistbirlii" dalm bulunuyor.

2. Bylece Sokrates'ten ncekiler de tarih ve felsef bir mesele haline gelmitir. Bu alanda yaplan aratrmalarn d bakmdan erei, elimize geen paralardan kalkarak, gerek Aristoteles'in,gerekseondan sonra gelenlerin reti gelenei karsnda tenkiti bir bamszlkla Sokrates'ten ncekilerin retilerindeki kkel mnay yeniden meydana karmaktr. Yalnz ne var, bu alandaki tarih aratrmay kmldatan hareket

klsik gelenein dalmasdr; bat felsefesinin kaynaktaki znn ne olduu sorusu da bu zlmeden kmaktadr. Eer Platon'la Aristotelesretilerinde felsef dncenin o zamana kadarki gelimesini toplaypbtnleyen klsik Yunan filozoflar saylamazlarsa, Yunan felsefesininYunanl olan yn nedir? 1873 de ("Tragedya'nn Douu" ile birlikte)Friedrich Nietzsche'nin "Yunanllarn Tragedya anda Felsefe" adleseri ortaya kar. Nietzsche henz bir filolog olarak yazmaktadr. Maksad tenkiti bir tavrla kt (klsik) gelenei amaktr; Thales'ten De-mokritos'a kadarki filozof tipi bu gelenekte tannmaz hale gelmitir, onubiraz daha belirtmek gerek. Bunun gerisinde klsik gelenee, onunla bir

likte A ristoteles' in otoritesine kar gelme var: "Hele Aristoteles' in bukimseler (eski tip filozoflarn) karsnda gzleri banda yok sanrsnz;hani bu esiz filozoflar bouna yaam gibi gelir insana". Aristoteles'le

balayan Doxographie gelenei eskilerin retilerini muhafaza etmemi,

onlar rtm, gizlemitir. Tarih filolojik tenkit formu altnda Nietzsche-

ni'n kkel felsef ynsemesi dile gelmektedir.Onun istedii, klsik "sok^


3/15

3

ratik" felsefeyle onun geleneini ykp Yunan felsefesinin gml kalmolan kkel zn meydana karmak, bylece onu dnce hayat imknolarak yeniden gnmze maletmektir.

Nietzsche'de grld gibi, Hegel'in lmn takip eden drt onyliinde klsik miras etrafnda yaplan tartmayla birlikte "Sokrates'tenncekiler" meselesi yunan felsefesinin, hatt bat felsefesinin kkel zmeselesi haline gelmitir. "Sokrates'ten ncekiler" kavram Sokrates'ci-lerin, Platon'la Aristoteles'in Yunan felsefesinin btnleyicileri olduklarn gsterir. Yalnz Nietzsche iin bu grn tutar taraf kalmamtrartk. Nietzsche'nin "Sokrates'cilere" kar, onlarn ilkbelirtilerine Elea-llarda rastladmz "varlk felsefesine" kar at ve delirmesine kadardevam eden savata kulland ne kadar nefret ve deer-bozma ifadesivarsa hepsi daha bu eserde yer alm bulunmaktadr. Varlk uyduruuy-

la (fiktion) birlikte felsefenin kkel mnas da yozlar; onunyerine "birabstraktion kadar kansz" bir hakikat kar ortaya. Bundan tr, Yunan ruhunun o bozulmu, attik formunun bat kltrnn manev temelihaline gelmi olmas gibi bir mutsuzluu gidermek iin, kaynaa dnmekgerek. Onun iin Nietzsche eskileri, hele Herakleitos'u, birer yenilik veyenidendou peygamberi diye anar. rtl kalm ne varsa bir imknolarak yeniden meydana karlmaldr: "Altnc ve beinci yzyllar kendi ortaya koyduklarndan daha ok ve daha yksek eyler vadediyor g ibidir; ama vaadetmekten, haber vermekten teye gidememilerdir. Genede bir tipin kayb, o gnedek kefedilmemi yeni bir stn felsef yaay

imknnn kayb kadar ac bir kayp pek azdr". . Gerek yonya gerekseaa talya filozoflarnn retilerini yorumlama iinde Nietzsche yenisonular elde etmi deildir. lk filozoflarn zn tasvire alrken kulland kavramlar alnlarnda yeniliklerinin, romantiklerden alnma olduklarnn damgasn tarlar. Tarih bakmdan mhim olan,Nietzsche vastasyla Yunan felsefesinin de yeni bir f ik i r akmna katlm olmasdr;bu akm, kk Herder'e, Rousseau'ya, romantiklere (Schlegel, Novalis)dayanan bir hareket olup, amac imdiki hayatn elden giden zn kaynaa ve kaynakta olana dnmekle tekrar kazanmaktr. Bylece Sokrates'ten ncekiler de felsefi bakmdan klsik felsefenin feda ettii, yitirdii

ilk felsef hakikat definesinibulup meydana karmak amacyla kaz yaplan bir alan haline gelir. Bunun etkileri gnmze kadar sregelmitir; Heidegger iin de bir yandan insan varlk iine yerletirmi olan

Yunan metafizii br yandan bu varl rtp gizlemitir; "varl unutma"nm tarihi de bu metafizikle balar. Sonraki "nihism" batanberimetafiziin tarihinde nve halinde mevcuttur. Onun iin metafizik tari-


4/15

4

hini, metafizik geleneini ykp felsefenin kaynana, balangcna dnmek, bylece yitirilmi olan yeniden gnmze maletmek bahis konusudur.

3. Bu durum karsnda bu derece kkten soru konusu haline getirilmi olan Doxographie geleneinin dayand temelleri incelemek faydal (belki de hayrl) grnyor. Bu gelenei kuran Aristoteles'tir.Aristoteles'i "eskilerin" retilerini toplamaa gtren sebep nedir? Onlarnasl anlamtr? "ilk felsefe yapanlar", "batakileri" ve "eskileri" incelerken yonyada doan felsefenin zn nasl kavryor?

Meseleyi bu ekilde ortaya koyduumuz zaman hemen grrz ki, gelenekle yaplan hararetli tartmada gelenein kendisi pek dikkate aluvmad gibi ne dediine de kulakverilmemektedir.

n

4. Aristoteles'in eskilerin unutulup gitmi olan retilerini toplamasn bir ilk felsefe tarihi aratrmasnn balangc gibi grmek, bununarkasnda da itici olarak bir "belge toplama", bir "eletirme" ihtiyacsezinlemek det olmutur. Bu, Doxographie,biyo grafi ve okul-tarihini bamsz birer bilimsel aratrma dal sayan Theophrastos ile daha sonrakiler iin doru olabilir. Aristoteles'de ise baka bir ey, hem de bizimpek yadrgadmz, ama gene de pek zl bir tarzda Aristoteles felse

fesinin, hatt Yunan felsefesinin zyle ilgili gibi grnen bir ey bahiskonusudur^

Biryol Aristoteles ilk filozoflarn retilerini Metafiziin ilk kitabnda, yani metafiziin temellendirilmesi ile birlikte gzden geirir. Temel-lendirmeye Aristoteles, temellendirilecek olan bilimin "aratrlmas" der.Biraz ilerde de, kendi "methodos" unu belirlemenin bahis konusu olduunu syler. "Methodos" un tam karl metod deildir. Aristoteles'debu kelimenin bsbtn konkret bir mnas vardr: onca methodos "yol"demektir. Felsefe Jir "yoldur", insan bu yoldan gitmekle hem felsefeninbize tantt hakikate katlr, hem de bu hakikateuygun felsef bir mrsrer. Aristoteles'deki bu yol tasavvuru batanberi felsefede yer etmi birtasavvurdur; Xenophanes ona "yolun gsterilmesi" der. Parmenides "hakikatten kan" yolu, "kamn yolunu", yoklua gtren aranamaz yoldanayrdeder. zerinde herey iin aksi yolun da bulunduu bir yolda aknlar, ne yapacam bilmiyenler, hem kr hem sar, do lap dururlar.Metod sznden Aristoteles btn, bunlar anlar; mesele yolu bulup do-


5/15

rultusunu tespit etmektir. Bunun iin de ilkin erein belirlenmesi gerekir ; teorik bilginin erei bilenin ve arayann katlaca (pay alaca) konudur. Bilginin byk bir nem tad yerde insan ilknce tpk bir oku gibi gzlerini hedefe evirmelidir; varlacak hedefe ancak byleliklevarlabir.

Eskilere dn ite bu eree yneli (hedefe nian al) la ilgilidir.Aristoteles'in eskileri incelemekten kasd Metafizii temellendirirken araya "tarih" bir blm sokmak deildir; onun eskilere bavurmas, onlarnklavuzluu altnda konuyu, konuyla birlikte felsefenin yolunubelirlemekistemesindendir. Aristoteles'inkendisi bu hususta iki ey demitir: "Bizden nce varlklar inceleme iine girimi ve hakikat zerine felsefe yapm olanlarn dncelerine bavuracaz". Bu birincisi, ikincisinde Aristoteles niin eskilere dantm aklar. Biryol bu danma imdiki aratrmamz iin istifadeli olacak, sonra da elimizdekine, imdiki methodos'-umuza olan gvenimizi arttracaktr. Yalnz aratrmann yrtlmesi bakmndan ikinci dereceyahut da ait bir ey deil bu. "Ruh zerine" (DeAnima) adl eserinde Aristoteles aka der ki, "her bakmdan asl glk, aratrmaya gven kazanabilmektir".

Meselene? Mesele insann kendi yolunu gvenilebilir, amaz bir yolyapabilmesinde; bunun iin de yolumuzun eski filozoflarn etrafnda toplanm olduklar hakikata gtrmesini salamak gerek. Metafiziin XII.ci kitabnn 1. ci blmnde Aristoteles ayni anlamda ilk filozoflar "tanklar" diye anar. Ona gre, eskiler eserleriyle kendi felsefesinin (Arist.

felsefesinin) de onlarn gittii yoldan gittiine, onlarn balam olduklarn alp devam ettirdiine tanklk ederler. Bugnn bilim ve felsefekavram iinde n-dayana olmamak (gelenee dayanmamak) ilkesi deyer alr. Gelenee dayanmadan dnmek, daha batan her trl n-yar-gdan, her eit eskiden kalma grten syrlarak dnmek demektir;nitekim Descartes kesin bilginin metodunu elde etmek iin, nce ve bataherhangi bir yanlmaya maruz koyumlarla (Setzung) birlikte "opiniovetus" dedii eskiden kalma, vaktiyle geerlikleri olan retilerle kamlar da bir yana brakr. Aristoteles ise bunun tam tersi yoldan gider.Geri o da gvenilebilir (salam) bir temel bulmaya alr, ama o kendiyolunu salamlatrmak iin tam da "opinio vetus" a, eskiden kalma retilere bavurur. Aristoteles'in ilk filozoflara "eskiler", yahut "eskiden-kiler" demesi bundandr. Descartes'a gre, eski gr salt eskiden kalma,artk gemie malolmu (gnn doldurmu), gvenilemez hale gelmi bireydir; byle bir ey hem dnceyi bulandrr, hem de onu doutan sahip olduu (doru) yoldan sapmak tehlikesine maruz brakr. Aristoteles-


6/15

6

de ise eskiler "atalar" (babalar) dr; onlar gelenein, eskiden geer olaneylerin, muhafaza edilmesi, canl tutulmas gereken eylerin canl sembolleridir.Bu szn( Atalar sznn),temelini ata-kanunu geleneinde, lsn atalar tresinin muhafazasnda bulan hayat dzenlerinde yeri var

dr. Ne zaman Platon Sokrates'ebir temelhakikat, kkl birbilgelik sy-letse, ousu bunu yaparken Sokrates eski, kutsal geleneklere bavurur;ortayakoyduu retiyi kendibulmu deildir, onu eskibilgiyevakf kimselerden renmitir; onu rahibelerden duyup alm olup eski zamanlarn bir deyi'sine bavurur. A y n i anlamda Aristoteles de Metafiziini te-mellendirirken eskilere bavurur. Eskiler dedii lyonyal filozoflar iin"tanrsal", "sayg-deer", "almaa-deer" sfatlarm kullamr. Bylecebu k filozoflara bavurulmasnda, sz geen temellendirmede onlaradanlmasnda klsik felsefenin temelini tek eden birbelirlenim dilegelmektedir; ancak bu zelliin yalnz Platon'la Aristoteles iin bir geerlii

olduu sanlmamaldr. Felsefe anlamnda bilme, eskiden beri, oldum olas insanda, insann hayat dzenlerinde yer etmi bir hakikati muhafazaetme demektir. Batanberi filozofun yeri (ota) kenttir, "polis" tir. One retse, ne gsterse, hep bukentin kanunlaryla, atalardan kalma dzeniyle ilgilidir. Thales'in Yunan dnyasna sald n, onun tabiat retisinden ok, bir yol gsterici olarakMilet kenti iin, bukentin siyas dzeniyle aln yazs iin oynam olduu role dayanr. "Devlet-adam" olarakThales yedi bilgeler'denbiriydi.Yalnz bir ey daha var. Filozof geri kentinin maldr, ama kentin mutlu gnlerinde deil, asl kt gnlerin gelipatt, eski dzenlerin dalmaya yztuttuu, (Platon'un deyimiyle) fe

lket nne geilemez bir hal alp ta bu felket karsnda "gzleri karard" gn kentin maldr. Neden "eskilere", "atalara" bavurulduunu anlamak iin Herakleitos'un, Xenophanes'in, Sokrates'in bana gelenleri,Pythagorasclar dernei'nin hikyesini, hele Platon'un diyaloglaryla 7. cimektubunu karanlk bir arka-pln olarak gznndebulundurmakgerekir.Burada bavurulan ey kmek tehlikesiyle kar karya bulunan, hattkmee yztutmu olan temel-dzendir; tarihte yokolan, pratik hayatta, politik hayatta feda edilen eyleri felsef retide, sonra ona dayananeitim (yetiim) de muhafaza edip canl tutmak grevi felsef teoriye der. Akademinin ilk bakta dnyaya uzak gibi gelen hayatn da Platonbu politik mnada anlamtr; oradaki eitim eski dzeni yeniden kurmaa hazrlanma, bunun iin "uygun an" beklemedir. Felsefe, polis'inkmesiyle birlikte yerini ve taycsn yitirmi olan temel ile olan balanty felsefe renenlerin eitimi sayesinde muhafaza eder.

6. Aristoteles' in "eskilere" bavurmasnn gerisinde btn bunlar var;bu bavurma genel olarak felsefenin bir gelenei olduunu gsterir. Aris-


7/15

7

toteles bu gelenek ilkesini aka belirtmitir. lk filozoflar demek olan"eskiler" de yeni bir konu, yeni bir hakikat bulmu yahut koymu deillerdir. Onlar da felsefelerinde oldum olas, eskidenberi insan hayatnda ve polis'te yer etmi olan bir hakikatin geleneini devam ettirmilerdir. Met. V II, I 1028 b4 de felsefenin urat so ru "Varo lan yahut varlk nedir?" sorusu eklinde belirlenir. Felsefenin konusunun eleal-platoncutarifi budur. Felsefe varln, yahut varolan olarak varolann bilgisidir.

Aristoteles'in eskilere bavurmasnn bir sebebi de onlarn varolan dorutemaa etmi olmalardr. Ne var ki, felsefenin varlk yahut varolan olarak kavramaa alt konu ilkin felsefe tarafndan bulunmu bir konudeildir. Aristoteles bu konuya "eskiden de, imdi ve her zaman aratrlan,daima soruturulan ey" der. Demek ki, felsefede kendinden daha eski birgelenee dayanmakta, onu devamettirmektedir. Bu her zaman aratrlaneye, bu felsefenin varlk olarak kavramaa alt eye Aristoteles

"kuatc tanrsal varlk" da der.GeneAristoteles' in aka belirttii gibi,felsefe "sonraki" bir dn formu olup o kendisine mistik bir klk altnda "en eskilerden" kalm olan bir gelenei, bu sz geen "tanrsalvarlk" la ilgili bilgi geleneini devam ettirir. "lk ve en eskilerden mythosklnda sonrakilere aktarlan bir gelenee gre... t a n r s a l (varlk)btn tabiat kuatr". "Eskiler" denilen ilkfilozoflar bile tanrsal bilgelikgeleneini "en eskilerden" devralan "sonrakilerdir". Aristotelesin "en eskiler"dedii - ki budeyim onda deimez bir deyimdir - "airlerdir"; bunlar kuatc tanrsal varl dile getirmi olmak bakmndan ilk tanr-bilim-ciler (theo log' lar) dir. u halde muhafaza ve devamn eskilerin (i lk f i

lozoflarn) zerine ald gelenek nce airlerin desteklik ettii tanrsaldzen geleneidir.

Buna benzerbir teebbse, yani felsefeyi eski bir gelenee, kk masal ve my thos'tan geip sonunda bir "ilk-alma" (Uro ffenbarung ), bir"tanr armaanna" kadar geri giden bir gelenee dayatma teebbsnePlaton'un "Philebos"unda da (16 c) rastlyoruz. Bir "Armaan" Prometheus vastasyla tanrlar tarafndan insanlara gnderildi. Bizden hem dahadeerli olan, hem de tanrlara daha yakn oturan eskiler bu armaan bir"masal" halinde, "varolan hereyin birden ve oktan kt" eklindenakletmilerdir. Biraz ilerde - busefer felsefe gznnde tutularak - yle

deniliyor: "Herey bu ekilde dzenlenmi olduundan, hereyde bir ideolduunu her zaman kabul etmeli ve bu ide'yi aramalyz; zira gerektende byle bir ide olduunu greceiz."

Eskilere bavurmakla Aristoteles, airlerin mythos'uyla felsefeyi iine alan gelenek-ban metafizii temellendirmeninilkesi yapm oluyor.


8/15

Aristoteles'in -geneMetafiziin birincikitabnda - felsef bilgiyi "theoria"yahut "teorik b i lg i " diye sunmas da bunu gsterir. Felsef bilgiye "theoria" denmesi ilkin bu bilgiyi pratik bilgiden, sonra sanatlarla ilgili bilgi-gilerden ayrmak iindir. Pratikbilgiler, sanatlarla ilgili bilgiler ihtiya ve

zaruretin hizmetinde olduklar, nesneleri srf faydal, ise yarar olmalarbakmndan ele aldklar halde, "theoria" pratik bir ama gtmeyen, zaruretin hizmetinde olmayan bir "temaa" (bak) dr. "Theo ria" nesnelerin "bizim-iin" ne olduklarn deil,"kendilerinde",varln btn iinde,kosmos iinde ne olduklarn,yani"varolan" olarak ne olduklarn aratrr. Onun iin Aristoteles "theoria" tun "hr" ve "zarur olmayan" bilgiolduunu syler. Fikir tarihi bakmndan bu kavramn etkisi pek bykolmutur; bugne kadar akademik yani felsef bilginin, sonra bu bgeriveren kurumlarn zleri gerei hr olduklar, hrriyeti art kotuklardncesi bu kavrama dayanr. Aristoteles iin de hr bilginin "theoria"

diye vasflandnlmas tanrsal varlk geleneinin felsefe tarafndan dev-ralnmasyla ilgilidir. Kkel anlamyla, ilk kavrammca "theoria" Tanrnn "tanrsal varla", yani hereyi kuatan ve Tanrya iaret edenkosmos'un btn iindeki varla evrilmesi demektir. Varolan olarakbu tanrsal varlk.felsef bilginin de konusunu tekil ettii, felsefe deTann "theoria" (bak) nn yneldii eye evrildii iin, ona da "theoria" denir,onuniin Aristoteles felsef bilgiye "en tanrsal, en yce bilgi"der. "Theoria" kelimesi balangta tanrlarn erefine yaplan bayram,enlik, trenle i lgiliydi. "Theoria" tanrlar erefine tertiplenen oyunlarseyretmek demektir. Zaten daha sonraki doxographe'lar "theoria" mn bu

anlamyla aka i lgi kurmular, ayrca kosmos'un trenli temaas anlamnda bu kavramn felsefeye aktarln Pythagoras'a atfetmilerd ir.Bylece Aristoteles'deki anlamyla bu kavram, varla evrilmekle felsefenin, felsefe-ncesi r geleneinin konusu olan tanrsal varlk'tan uzaklamadn gsterir. Onun iin felsefeye Aristoteles "theologi" yahut "theologik b i lg i " demitir. "Temellendirme" de Aristoteles i lkin msrl rahiplerin "theoria" yapm olduklarna iaret eder. Sonra ona gre, mythos'-la felsefenin kayna b irdir; felsef bilgeliin dostuylamythoslu iirin dostu bir soydandr.

Tarih bakmdan Xenophanes'le Herakleitos'tan Platon'un airleri

kovmasna kadar srp gitmi olan o (Platon'un deyimiyle) "uzun" iir(Mythos) -Felsefe kavgas btn bunlarla ilgilidir. Bu tartmada rasyoneldenen bir dnn mythoslu bir dnten syrlmas bahis konusudeildi. Bu tartmaya daha ok u tarih-siyas meselenin ortaya atlmas sebep oluyor: "iirle mythos bundan byle eitime temellik edebilecek,


9/15

sonra siyas dzenin temelleri, yani temeldeki tannsal kanun (Nomos)hakkndaki bilgiyi canl birforma, tayabilir birforma aktarabilecek durumda mdr?" Fozoflarn buna verdikleri cevap hayr'dr; ama byleolunca - k i bu nokta ok mhim - o gnedek "birounun retmenleri"(Herakleitos) olan airlerin retmi olduklar hakikatin aynn bundanbyle felsefenin retmesi, felsefenin bu hakikatin taycs ve koruyucusu olduunu ispat etmesi gerekir. Gerek tarih gerekse siyas yndenPlaton'un (o pek atp tutulmu, pek yanl anlalm olan) filozo f-krallarsznn gerisinde bunlar vardr. Ona gre, eskiden airin grm olduukanun koruyuculuu grevini artk filozof zerine almaldr. Hesiodos'taair kiraln yannda yer alr; kanunu air gsterir, kral da o kanunu hakgereince gzetir. Platon'da ise egemenlik yahut kralla air yerine f i lozof gemitir. Aristoteles iin bu tartma bir daha tazelenmemek zere kapanmtr. Felsefe biryo hereyi kuatan tanrsal Varlk geleneini

zerine aldktan sonra, Mythos'tan bilgi edinmee demez artk. Mythos-da sakl duran kkel hakikati felsefe mythos'un rtsnden syrm birkere. Yalnz "theologi" geleneini devam ettirmek iinin felsefeye geiini, sonra bunun mnasn Aristoteles belki Platon'dan daha derin, daha muhteem bir tarzda yorumlamtr. Mythos'un kendide daha kkel birhakikatin sonraki formudur; bu bakmdan mythos bugnedek saklanabilmi bir kalnt gibidir. Oysaki btn sanatlar vebilgelik muhtemel birokdefalar bulunup yeni batan yitirilmitir. Demek ki kendindevarolan hakikat ikide bir ortaya kp kendini insan anlayna sunuyor. Geleneinmythos'tan felsefeye geiindeki pozitif mna, zl mna Aristoteles'e

gre buradadr. airlerin iir ve hikyelerinde insan ve hayvan eklindecanlandrm olduklar eyi felsefe yeniden "hakikat" olarak, yani tek tekvarlklarda mevcut z-varlk olarak, varolan nesnelerde meydana kanve onlarn "z" diye anlalmas mmkn "btn" olarak dnr.

m

7. "Bizden nce varlklar inceleme iine girimi ve hakikat zerinefelsefe yapm olanlarn dncelerine bavuracaz". Bu danmadanmaksat ne? Bundan maksat, "kuatc tanrsal varln" ne olduu sorusunu artk mythos bakmndan deil, felsefe bakmndan sormak ne demektir, onu gsterip, bylece "eskiler" denilen i lk filozoflarn, "en eskiler"den devralp devam ettirdikleri gelenein srekliliini salamaktr. Burada felsefenin yolu, sonra ereini gzden karmamann gven altna alnmas bahis konusudur. Eskilere dn (bavurma) bir "bugnleme" (Ver-


10/15

10

gegenwaertigung) anlam tar; muhafazas gereken hakikat tarihe karm bir ey deildir. Bu hakikatin bilgisi imdi, gnmzde aratrlr.Bylece bir noktay daha anlamak mmkn oluyor. Felsefe (bugnn felsefesi) eskilerin retilerini amtr, bu nokta Aristoteles'e gre su g*

trmez. imdi felsefe yapanlar -Aristoteles'in deyimiyle "yeniler" - varl kavram biiminde "tmel" (niversel) olarak dnmeyi renmilerdir. Bu konudaeskilerin hi bir bilgileri yoktu; onlar bireysel ve duyusalolan aamamlar, onun iin de "btn" sadece "madde biiminde''^ her-eyin kt ilke olarak kavrayabilmilerdir. Bundan tr de eskilerinretileri tek tek noktalarda almtr. Bu retiler felsef dnceninil k uyan, ilk iekleni ana aittirler: "ilk zamanlarda felsefe, dahagen olduu, ilk admlarn att iin, hereyden kekeliyerek szeder gibidir".Onlarn bykl felsefeyi yola sokmu olmalarmdadr, ama gerisini dnmemilerdir. Onlardan sonra gelen tabiat filozoflar iin de ay

n ey sylenebilir. Onlar da kavramn aklna nfuz edememilerdir.Bu bakmdan onlar arada bir iy i bir vuru yapan acemi eskrimcilere benzerler, btn acemilerde olduu gibi bunu yaparken gerek bir bilgileriyoktur.

i lk olarak Herakleitos varlkla oluun birliini dnmtr; dorusu byk bir dnce. Aristoteles gene i lkin (Platon'dan farkl olarak)Herakleitos'un kkel retisini sonradan bu retinin-sofistler arasndaki - Herakleitos'cular elinde,hele Kratylos'un elinde ald ekilden ayrr.Felsefenin ortaya koyduu meseleyi hi kimse Herakleitos kadar derinbir ekilde kavramamtr, ama o bile bu meseleyi bir sonuca balamaz.

Varlkla oluun birlii yznden farklln pozitifliini feda eder ve bylece iin arl altnda ezilir. Onca herey birdir, yle ki nesneler arasndaki, rnein insanla at, iyiyle kt, varo lanla olmayan arasndakiba, giyim- kuam gibi anlamda kelimeler arasndaki baa benzer, aralarnda mhim bir fark kalmaz, i lk in Empedokles'in sevgi ve kavga retisinde bir temel ilke, klsik felsefe iin byk bir nem tayanform ilkesi kendini belli eder; ama bu ilkeyi de Empedokles birkavram eklinde dnememitir: "Bunu ak bir ekilde sylememit ir" . Anaxagoras nce akl ilkesinden bahseder; Aristoteles'e gre, buonu btn tekilerin stne ykseltir ve onu "sarholar arasndabir ayk" gibi gsterir. Ama bu kavram kullanr kullanmaz grlr ki,

Anaxagoras onu sadece yerlemi olu tasavvurlaryla iin iinden kamad yerde bir a r t i f i c e gibi kullanmaktadr. Bylece eskilerinfelsefesiyle bu felsefenin onlardan sonra gelen tabiat filozoflarndaki devam hakknda denebilir ki, bu felsefe kendisinin ortaya koyduu meselelerden henz gerek bir bilgisi olmadan szetmektedir. Yalmz Aristo-


11/15


12/15

12

ve kalan tabiattr. Aristoteles' in tabiat vasflandrmak'i in kullandkavramlarn balcalar eskilerin yazlarndan alnmolsa gerektir: tabiatmeydana gelmemitir, yokolamaz, lmszdr; kuatc bir btn olup birdmenci gibi hereyi ynetir. Ayrca o tanrsal olandr, Aristoteles ona

tanryla bir ad verir. Onun Sokrates'ten ncekileri incelerken kullandbelirlenimler (kavramlar) onlarda "tanrsal kanun" (Herakleitos), "hei-marmene" (Herakleitos),"Dike" (Parmenides), "zarur olan" (Anaximan-dros), "Tanr" (Xenophanes), "tanrlarla dolu olan" (Thales) gibi kavramlarlaolan balantya iareteder.Btn bunlari lkin fizikilerin (tabiatfilozoflarnn) onlardan nce airlerin rettii hakikatin aynn rettiklerini gsterir; onlar da Aristoteles'e gre 'theologlar'dr; nk onlarda tanrsaldan szediyorlar. O halde onlarn bu tannsal' "tabiat" diyeanlamalar ne demektir? Tabiat btn tabi olarak varolan eylerin tmdr. Tabi olarak varolan eyler ise hayvanlarla onlarn.ksmlar, bit-

ker, sonra rnein toprak, ate, su, hava gibi basit cisimlerdir. Tabi olarak varolan nesnelerin ortak vasf, "hareket ve sknetlerinin ilkesinikendi ilerinde bulundurmalardr"; bu gibi nesneler insann san'atylameydana getirdii nesnelerden kkek byle ayrlrlar (bir sandalye yahut bir elbise kendiliinden meydana gelemez). Sonra tabiat tabi olarakvarolan eylerin temelinde bulunan btndr, hereyin temelinde bulunmak bakmndan ayrca btn bu temele dayanan tabi varlklarn tmdr. Onun iin tabiat biryol kendisinden tabi varlklarn kt yahutmeydana geldii temel olarak anlalabilecei gibi, onlarn "z" olarakda anlalabilir. Ancak "temel" (kaynak, kk) olarak tabiatla, "z" olarak

tabiat arasnda ne gibi bir balant vardr? Eskiler bu soruyu cevaplandrmamlar, daha ok tabiat genel olarak ilk anlamda anlamlardr.Tabiat kavramnn bu eksik gelimesinde de gene genel olarak eskilerinteori kurmasna izilmi olan snrlar kendini gsterir. Pozitif olan ne?Pozitif olan, mythos'm tanrsal varhk anlaynn almas. Eskiler tanrsal varl tabiat olarak dnmekle, onu imdi ve burada mevcut oluponlarda bir temel, bir z olarak kendini gsteren "btn" olarak kavrarlar. Bylece tanrsal varln airce tasavvurundanonunbilgisine geilmioluyor; onu tabiat olarak kavramak, onukendisini heran dorudan doruyabildirdii ve gsterdii yerde aramak demektir. Eskilerin tabiat kav

ramn sonradan klsik felsefe "varlk olarak btn" teorisiyle amtr;Aristo teles de kendi tavrn belirlerken Sokrates'in "Phaidon" da tabiatfelsefesiyle yapt tartma'ya dayanr. Ama balang, felsefenin balangc yonyallarm tabiat zerine olan retileridir, nk o gnedekmythos biimi altnda tasarlanm olan "btn" hereyin temelinde bulu-


13/15

13

nan a r c h e olarak ilkin bu retilerde ortaya kar. Felsefenin asl dayana tabiat kavramnn kendisi deil, ondakia r c h e ilkesidir. Principium'-un ltince karl s u b s t a n t i a'dr. Bu kavram Aristoteles'ten bu

yana metafiziin ana kavram, temel kavramdr. Bu kavram eskilerin tabiat retileriyle birlikte tarihe gemitir. Aristoteles'in metafizii temel-lendirirken eskileri anmas, s u b s t a n t i a (tz, temel) olarak varlkkavramnda a r c h e f ikrinin sakl olduunu hatrlatmak istemesinden-dir ; nk varlk teorisi olarak felsefe bu f ikirle ve bu fikirden ortayakmtr:

"Zira btn varolanlarn kt, meydana gelilerinin ba ve yok-oularmm sonu olan ey onlarca varolan hereyin a r c h e (ilke) sidir;buarchehereyin temeli, zdr... Bu bir tabiat hep vardr:... Btn teki eyler ondan kar; ama o hep varolmakta devameder... Bu trl fel

sefenin ba ve nderi olanThales onun (arche'nin) su olduunu syler".A y ni anlamda Aristoteles Anaximandros'un "apeiron"unu, sonra onun"meydana gelmez, yokolmaz" dedii eyi de hereyi kuatan ve ynetena r c h e olarak yorumlayp ardndan bu kavramlabirlikte iir gelenein-deki tanrsal varlk kavramnn felsef bir kla brndne iaret eder:"Bu da,fizyologlardan birounun demesine baklrsa, tanrsal varlktr".Felsefe varl a r c h e olarak kavramaa alt gn gelenek tarafndanizilmi olan yolda yrmee devam ediyor demektir.

u yaknlarda felsefede a r c h e'den (temel'den, ilke'den) trenli birdille,yksek birdilleszetmek moda oldu.Oysaki aslmesele,, gerek yon-

ya felsefesinin gerekse klsik felsefenin a r c h e kavramyla tanrsalvarl "olaan", "gnlk" eylerle, yani tabi olarak varolan eylerle birletirip bylece "btn" insann i hayatyla, pratik hayatyla siyasdzenlerini de iine alan dnya olarak yorumladm grebilmektir. A r c he kavramm Aristoteles 5. ci kitabn banda ele alr. Bu felsefeninil k kavramdr. Bu 5. ci kitapla onun ana~kavramlar aklamas ou vakit "kavram katalou", kelime anlamlarnn salt biraraya getirilmesi g ibi anlalr. Oysaki felsefenin tayc kavramlarn Aristoteles kendi bulup koymu deildir. Felsefe onlar "hypolepsis" yoluyla mevcut dildenalr. Felsefenin urat eyler (kavramlar) zaten gnlk dilde, felsefe-

ncesi dilde kullanldklar ekliyle belli bir mna tarlar. 5. ci kitapta ennemli kavramlarn bu dilde yaayan mnalar aklanp gelitirilerek tadklar felsef mnamn snrlar belirtilir.Bylece felsef bir kavram olana r c h e de hypolepsis yoluyla temellendirilir. Ne zaman insan bir eyi,bir olay, bir olguyu "z" anlamyla (yahut bugn a r c h e kelimesininltince karl olan p r i n c i p i u m ' u kullanmak istersek) "kk" (te-


14/15

14

mel) anlamyla kavramaya aiisa, - gerek bilgi gerekse aksiyon bakmndan- hep bu a r c h e'yi aryordur. A r c h e yolda balang, evde temel, gemide omurga, ispatta hipotez, ouldababa, savata kltc sz

ler, toplumdabatakilerdir. Felsefede aratrld ekliyle bu "oldum olas aratrlan ey" (yani a r c h e ) ile tek tek varlklar arasndaki ba,baka alanlarda, sonra gnlk hayatta "temel" dediimiz eyin temeli o lduu eylerle olan balants gibidir. Burada artk o (arche) ancak airce tasarlamann ulaabilecei bi r u z a k gibi deil, gnlk hayatn duyu verileriyle insann hayatna, insann dnyasna ait olan b ir y a k nolarak anlalr. te Aristoteles Thales'in suyu a r c h e diye kabul edenve onca bir daha ortaya atlmasna imkn olmayan retisini byle yorumlamtr. Bu retide Aristoteles ilkin Thales'ten nce mythologlannsylemi olduklarn ele alr: "Kimisine gre, bizim zamanmzdan oknce yaam ve tanrsal eyleri ilk aratrm olan en eskiler Okeanos'la

Thetis'i meydana geliin kayna sayyorlard. Onlara gre Tanrlar suzerine yemin ederler. En saygya deer ey en eski olandr, ve en eskiey zerine yemin edilir". Ancak Thales'te Okeanos'un yerine su gemekle en nemli dn gereklemi oluyor. Bylece Thaies "a r c h e" ile g rnler (olaylar) arasnda balant kuruyor; o gnedek mythos halinde tasavvur edileni imdi -A ristoteles'in deyimiyle - "gzle", bakla kavryor. Gz duyularla grlebilen eyleri grr. Thales "en eskiyi" grlebilireylerde arar ve onu bugibi eylerde grnen a r c h e olarak kavrar. airlerin "tanrsal" dedikleri filozo flarn a r c h e'si haline gelmitir.

9. Aristoteles eskilerin retilerini bir araya toplad srada bu

retiler byk lde unutulmu, eski eserler kaybolmu bulunuyordu.Yalnz bu bir tesadf deil. Aristoteles gelenek tarihinde grup ayrr:"En eskiler"'dedii airler; 'eskiler' dedii yonyallar; ve "yeniler". "Yeniler" dedii Platon, Platoncular ve bunlarn dayand talyadaki Eleal-larla Pythagoras'clarn okullardr. Eskiler-yani yonyallar- "btn"duyusal nesnelerdegrnen a r c h e olarak ve bylece madd bir ey, rnein ate, su, hava, v.s. olarak anladklar halde, yeniler duyusal eylere gzlerini kapayp sadece salt kavramn, ancak salt dnceyle eldeedilebilen kavramn, bir de matematik balantnn duyusal olmayan gene!zn varlk (arche) diyebilirler. Gnmz iin felsefematematik haline

gelmitir; bu ise formelletirme tehlikesine yo l aar; varlk (z, arche)duyusal eylerden, olu halindeki tek tek nesnelerden ayrlm olur. Bu(Olu) varlk iin, varln formel balant-kavramlar iin nemsizdir, nitekim Eleallar salt dncenin tek-yanlhmdan tr bunu hakikat teorisinin dnda brakp varolmama (yokluk) ya irca etmilerdir. Bylece"eskilerin" gerekletirmi olduklar ekliyle felsefeye gei'in kkel m-


15/15

15

nas kaybolur gider. Geri Platon Varlkla Oluu uzlatrmak istemi vePythagoras'clarn "taklit" kavram yerine uzlatrc kavram olarak "katlma" (metexis) kavramn ortaya koymutur, ama "katlma" yoluyla

uzlatrma varlk-olu, kavram (ide) - tekvarlk ayrln aamaz. Onuniin Aristoteles Platon'la Pythagoras'clarn "katlma" ile "taklit" in neolduu sorusunu cevapsz braktklarm syler.

Bu zlmemi mesele tmelle tikelin birlii anlamnda varlkla oluun birlii meselesidir. Yalnz bu u mnaya da gelir: Aristoteles'e grebu problemin zlmesiyle felsefenin birliine kavumak, yani italyailkesiyle yonya ilkesini uzlatrmak mmkn olacaktr. Aristotelesfelsefesini temellendirirken eskilere bavurmakla onlarn duyusal varlklarda grdkleri a r c h e'yi kendisinin tmel ve form teorisine alr, bylece"eskilerle" yeni felsefenin yanllarn dzeltir. talya (felsefesi) ilke

siyle yonya ilkesini uzlatrr. Eleallar ve Pythago ras'clarla birliktelyonyahlarn klsik felsefenin ncleri olabilmeleri, gerek tarih gereksenesnel bakmdan, bu uzlatrmann eseridir; sonra ilk filozoflarn tmnebirden "Sokrates'ten ncekiler" denmesi de bundandr. Bu da ilkin Aristoteles sayesinde mmkn olmutur.

Bylece Aristoteles'in ilk felsefeyi kendi sistemine uyacak ekildeyorumlayp onu bozmu olduu iddiasnn gerekte olup bitenden ne kadar uzak olduu da meydana km oluyor. Thales'ten Sokrates'cilerekadarfelsefedegrlen i-birliiAristoteles'in Eleallarla Pytagoras'clar-dan kan salt dnce felsefesine lyonyahlarn a r c h e kavramn ka

tp, bylece felsef dnn btn o zamana kadarki gelimesini bir i-birliinde toplam olmasna dayanr.

10. Bu birliin gerisinde ilkel bir ihtiya, siyas dzenin alnyazsylailgili bir muhafaza, kurtarma, devam ettirme ihtiyac gizlidir. Attika felsefesi klsik olmusa, bu, undandr: Klsik felsefeyegre, birbilgi ancakoldum olas, eskiden beri binen doruyu doru diye kabul edip bir gelenek haline geldii gn felsef bilgi saylr.

eviren: Dr. Hseyin Batuhan

aristoteles ve sokratesten oncekiler - joachim ritter-libre

Documents