arkeolojİ dergİsİ - aigaiaigai.info/pdf/antik_donemde_pergamon_aigai_iliskileri.pdf · eşref...

ARKEOLOJİ DERGİSİ

XVII (2012)

ISSN 1300 – 5685

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI

EGE ÜNİVERSİTESİEDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI

ARKEOLOJİ DERGİSİXVII (2012)

© 2012 İzmir/TürkiyeISSN 1300 – 5685

Sahibi: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi adına Dekan Prof. Dr. Ersin DoğerSorumlu Müdürü: E.Ü. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü adına Prof. Dr. Ersin Doğer

ARKEOLOJİ DERGİSİ hakemlidir ve yılda bir kez basılmaktadır.TÜBİTAK/ULAKBİM kriterlerine uygun olarak yayınlanmaktadır.

Published once a year.

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ’nin izni olmadan ARKEOLOJİ DERGİSİ’nin hiçbir bölümü kopya edilemez. Alıntı yapılması durumunda referans gösterilmelidir.

Yazıların yasal sorumluluğu yazarlara aittir.It is not allowed to copy any section of ARKEOLOJİ DERGİSİ without the permit of

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ

ARKEOLOJİ DERGİSİ’ne gönderilen makaleler aşağıdaki web adresinde bu cildin son sayfalarında belirtilen formatlara uygun olduğu takdirde yayınlanacaktır.

Articles should be written according to the guideline mentioned in the following web adress or on the last pages of this volume.

ARKEOLOJİ DERGİSİ’nin yeni sayılarında yayınlanması istenen makaleler için yazışma adresi:Correspondance addresses for following submissions for ARKEOLOJİ DERGİSİ

ARKEOLOJİ DERGİSİ Ege Üniversitesi

Edebiyat FakültesiArkeoloji Bölümü

Bornova 315110 İZMİR-TURKEY

Diğer İletişim AdresleriOther Correspondance Addresses:

Fax: 00.90.232.388 11 02web: [email protected]

BaskıMAS Matbaacılık A.Ş.

Hamidiye Mh. Soğuksu Cd. No: 3 Kağıthane - İstanbul/TürkiyeTel: +90 212 294 10 00 [email protected] Sertifika No: 12055

Dağıtım / DistributionZero Prod. Ltd.

Tel: +90.212.244 75 21 – 249 05 [email protected] – http://www.zerobooksonline.com

ARKEOLOJİ DERGİSİEGE ÜNİVERSİTESİ

EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI

YAYIN KURULU / EDITORIAL BOARD

M. Nezih AYTAÇLAR

Eşref ABAYFulya DEDEOĞLUAytekin ERDOĞAN

DANIŞMA KURULU / EDITORIAL ADVISORY BOARD

Güven Bakır

Tomris Bakır

Serra Durugönül

Mersin Üniversitesi

Hasan MalayTuran EfE

Şeyh Edebali Üniversitesi

Altan Çİlİngİroğlu Armağan Erkanal

Ersin Doğer

Ege Üniversitesi Coşkun özgünEl

Nuran Şahİn

Ege Üniversitesi Abdullah yaylalı

ISSN 1300 – 5685

İZMİR2012

Ege Yayınları2012 - İstanbul

ARKEOLOJİ DERGİSİ

Cilt/Volume XVII 2012

KAZI RAPORLARI/FIELD REPORTS

a.TuBa öksE: Salattepe Stratigraisi Işığında Yukarı Dicle Havzası Kronolojisi (The Chronolog y of Upper Tigris Region in the Light of Salattepe Stratigraphical Sequence).......................................1-29

MAKALELER / ARTICLES

Mehmet Özsait-Turan Efe: Isparta-Gelendost Yakınlarında Yer Alan Yaka-Köşk Höyük’ten Toplanan Neolitik ve Kalkolitik Dönem Çanak Çömleği (Neolithic and Chalcolithic Pottery from Yaka-Köşk Höyük in Isparta-Gelendos) .............................................................31-53

MehMet KaŞKa: Ein Spätschwarziguriger Augenschalen-Maler: Dionysoi-Maler(Bir Geç Siyah Figür Gözlü Kyliks Ressamı: Dionysoi Ressamı) ............................................................................................55-72

Elçin Doğan-Gürbüzer: Klaros Lyralı Apollon Figürinleri Üzerine Bir Tipoloji(A Typolog y on Appollon Figurines with Lyre) ............................................................................................................................................... 73-80

yusuf sEzgin: Antik Dönemde Pergamon-Aigai İlişkileri(The Relationships between Pergamon and Aigiai in Ancient Period)............................................................................................81-96

Gonca canKarDeŞ-Şenol: Aleksandria Shatby Nekropolisinde Ele Geçen Amphora Mühürleri (Stamped Amphora Handles from the Necropolis of Shatby in Alexandria) ........................................................................97-104

MuraT fıraT: Phokaia Roma Dönemi Seramikleri: Altlıklar(Ancient Roman Pottery from Phokaia: Pot Stands)............................................................................................................................................ 105-115

Yayın Kuralları / Rules of publication ..................................................................................................................................................117-120

81Arkeoloji Dergisi (2012)

Antik Dönemde Pergamon-Aigai İlişkileri[THE RELATIONSHIPS between PERGAMON and AIGIAI in ANCIENT PERIOD]

YUSUF SEZGİN

Anahtar Sözcükler

Aigai, Pergamon, Aiolis, Menestratos, Apollo Khresterios, Attalos Hanedanlığı

Keywords

Aigai, Bergama, Aeolis, Menestratos, Apollon Chresterios, Attalid Kingdom.

ÖZETHellenistik Dönem’in en önemli siyasi ve ekonomik güçlerinden olan Pergamon Krallığı ile Aigai antik kenti arasındaki yakın ilişkiler dikkat çekicidir. Pergamon Krallığı’nın ilk hükümdarı olan Philetairos Aigai kentine ve oradaki Apollon Khresterios Tapınağı’na yardımlarda bulunarak kent üzerinde gücünü ve etkisini göstermeye çalışmıştır. Fakat Aigai, özellikle İ.Ö. 3. yüzyılın ilk yarısında, Pergamon’dan çok Seleukos Krallığı’nın etkisinde kalmıştır. İ.Ö. 188 yılındaki Apamea Barış Antlaşması ardından kentteki Pergamon etkisi, özellikle şehir plancılığı ve mimari açıdan, güçlü bir şekilde görülmektedir. Aigai kazı-larında ele geçen seramik buluntular ve heykeltıraşlık eserleri Aigai ve Pergamon arasındaki doğrudan ilişkinin maddi kanıtlarıdır. Özellikle, Pergamonlu heykeltraş Menestratos imzası taşıyan iki heykel söz konusu ilişkinin en önemli kanıtları arasındadır.

ABSTRACTHellenistic kingdom of Pergamon is one of the most important political and economic forces and it has remarkable close relationships with the ancient city of Aigai. Philetairos the first ruler of the Kingdom of Pergamon have made donations to the Aigai and Temple of Apollo Chresterios and tried to show the impact on the city. However, especially in the first half of the third century, Aigai was inluenced by the Kingdom of Seleucid instead of Pergamon. After the peace treaty of Apamea in 188, Aigai, Pergamon effect is particularly strong in terms of architecture and urban planning. Ceramic findings and works of sculpture from the excavations at Aigai, tangible evidence of the direct relationship that exists with the Pergamon. In particular, the two statues bearing the signature of the sculptor Menestratos of Pergamon, the most important evidence of the relationship between these.

Attalos Hanedanlığı, yaklaşık 150 yıl süren hâkimiyetleri boyunca, Pergamon’u önemli bir siyasi güç yapmanın yanı sıra Hellen kültürünün ikinci Atina’sı durumuna getirmiştir.1 Pergamon

1 Aigai Kazısı buluntularını yayınlamama izin veren hocam Prof. Dr. Ersin Doğer’e teşekkür ederim. Bu konu tarafımdan ilk olarak 2011 yılında düzenlenen “Uluslararası Bergama Sempozyumu”nda bildiri olarak sunulmuştur. Söz konusu sempozyumun bildiri kitabı yayınlanmış olmakla birlikte, gerekli düzeltmeler yapılmadan ve resimler eklenmeden yayınlanmıştır. Makalenin editörsel birçok hata içermesinden dolayı söz konusu yayını geçersiz kabul etmek gerekmektedir. Söz konusu makale için bkz.: Y. Sezgin, “Antikçağda Pergamon-Aigai İlişkileri”, E. Önen – M. Mutluer – N. Çetin (Ed.), Uluslararası Bergama Sempozyumu 07-09 Nisan 2011, I. Cilt, İzmir, 2011, 75-86.

hükümdarları, Hellen dünyasındaki farklı kentlere ve kutsal merkezlere binalar ve başka adaklar vakfederek bilim ve sanatın koruyucusu olduklarını gösteren bir politika izlemişlerdir.2 Söz konusu politika kapsamında, Pergamon’un yaklaşık 40 km. güneyinde yer alan Aigai antik kentinin (Fig. 1) önemli bir yeri olduğu anlaşılmaktadır (Fig. 2). Tarihsel ve Epigrafik KanıtlarAigai ve Pergamon arasındaki ilişkileri, dönemin tarihsel olaylarından bağımsız ele almak mümkün değildir. Ancak iki merkez arasındaki Hellenistik

2 Hansen 1971: 284-298; Radt 2002: 275-277.

Yusuf Sezgin82 ADerg XVII

Dönem öncesi ilişkiyi gösteren izler bilinmemektedir. Büyük İskender’in İ.Ö. 323 yılında ölmesinin ardından, haleleri olan Diadokhoslar toprakların paylaşımı konusunda mücadele içine girerler. İ.Ö. 281 yılında Lysimakhos, Seleukos I ile yaptığı Kouroupedion Savaşı’nda ağır bir yenilgiye uğrayarak hayatını kaybeder. Kouroupedion Savaşı’ndan çok kısa bir süre sonra Seleukos I’in öldürülmesi ile doğan kargaşa ortamında Batı Anadolu’daki birçok kent özgürlüğüne kavuşur. Aigai kazılarında, 2004 yılında ele geçen bir dekret bu döneme ilişkin önemli bilgiler sunmaktadır.3 Dekrette, Seleukos kralları Seleukos I Nikator ile oğlu Antiokhos I Soter kentte tanrısal sıfatlarla onurlandırılmıştır. Kouroupedion Savaşı’nda (İ.Ö. 281) kazanılan zaferin hemen ardından dikilen bu yazıtta, Seleukos I ve Antiokhos I’in Aigai kentine yaptıkları iyiliklerden ve kentin özgürlüğe kavuştuğu gün’den söz edilmektedir.4Lysimakhos’un Antigonos’tan aldığı savaş ganimetini Pergamon’da korumak üzere görevlendirilen Philetairos, Seleukos I’in öldürülmesi ile oluşan kargaşa ortamı içinde Pergamon Krallığı’nın temellerini atmıştır. Pergamon ve Aigai arasındaki ilişkilere ait ilk izler de Philetairos dönemine (İ.Ö. 281-263) dek gitmektedir. Aigai yakınlarında yer alan Apollon Khresterios Tapınağı’nda (Figs. 3 ve 4) ele geçen bir yazıt Philetairos’un etki alanını Aigai’ye kadar genişlettiğini göstermektedir.5 Yazıttaki ifadeden hareketle tapınağın Philetairos tarafından yaptırıldığı ileri sürülmüştür.6

3 Doğer vd. 2008: 210-211.4 Malay ve Rıcl 2009: 43.5 OGIS 312; Fabrıcus 1885: 272-274; Hansen 1971: 18;

Allen 1983: 17, 183 No. 9.6 Απόλλονι Χρηστηρίωι Φιλέταιρος Αττάλου. H.

Malay ve M. Ricl, tapınağın yaygın olarak Attaloslar tarafından yapıldığının kabul edildiğini belirtmektedir. H.-J.Schalles yazıtın Apollon Khresterios Tapınağı’nın

Aigai’nin yaklaşık 7 km. kuzeyinde yer alan Danışman Tepe’den (Atçılar Köyü) gelen diğer bir yazıtta Philetairos’un Apollon Khresterios Tapınağı’na arazi bağışladığından söz edilmektedir.7 Bununla birlikte, Seleukos I ve onun oğlu Antiokhos I adına dikilen Aigai dekretinde “…Apollon (tapınağının) kutsal alanının yanında (onlar için) mükemmel bir tapınak inşa edilsin…” şeklinde bir ifade yer almaktadır.8 Dekretteki ifadeler Apollon Khresterios Tapınağı’nın, Seleukoslar ile her zaman iyi ilişkiler içinde olmak isteyen Philetairos tarafından Aigai halkı adına, Seleukos I ve Antiokhos I için yaptırılmış olabileceğini düşündürmektedir. Aigai üzerindeki güçlü Seleukos etkisi Antiokhos II döneminde de (İ.Ö. 261-246) devam etmiştir.9 Antiokhos II adına Ephesos, Kyme, Myrina ve Phokaia’nın yanı sıra Aigai’de de gümüş tetradrakhmiler basılmıştır.10

Seleukos Krallığı ile iyi ilişkiler kuran ve krallığını ilan etmeyen Philetairos döneminde de bölgede Seleukoslar’ın halen önemli bir güç olduğu açıktır.11 Pergamon

kapısının üstünde ya da propylonunda durması gerektiğini kaydetmektedir (Schalles 1985, 35-36). Philetairos tarafından yaptırılan Meter Theon Tapınağı’nın arşitrav blokları üzerinde yer alan adak yazıtı da Apollon Khresterios Tapınağı’ndaki Philetairos adağı ile aynı kalıpta yapılmıştır (Φιλέταιρος Αττάλου Μητρὶ Θεῶν. Conze ve Schazmann 1911, 10; Bringmann ve Steuben 1995, 293, K.Nr.: 256 [E]). Apollon Khresterios Tapınağı yazıtı ile ilgili detaylı tartışma için bkz.: Bringmann ve Steuben 1995, 285-286, K.Nr.: 251 [E].

7 Bean 1966: 525-528; Brıngmann ve Steuben 1995: 286, K.Nr.: 252 [E].

8 Malay ve Rıcl 2009: 54.9 Allen 1983: 17-18.10 Newell 1941: 287-292; Mc Shane 1964: 45; Houghton

1992; Aperghıs 2004: 215; Magıe 2007: 20, 109 (dipnot 27).

11 Aigai’nin 5 km. güneydoğusunda yer alan Maldan Köyü’nden gelen ve Antiokhos I dönemine tarihlenen bir yazıtta Seleukos Krallığı’nın bölgedeki vergilendirmesine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Bkz.: Malay 1983a; Malay 1984: 99-100; Aperghıs 2004: 149-150, 163. H.S. Lund yazıttaki vergilendirmenin

Antik Dönemde Pergamon- Aigai İlişkileri 832012

Krallığı Eumenes I döneminde (İ.Ö. 263-241), Seleukoslar ile sürdürdükleri iyi ilişkilere son vererek sınırlarını kuzey, doğu ve güneybatı yönlere doğru genişletmiştir.12

Eumenes I’in Apollon Khresterios Tapınağı’na arazi bağışladığını gösteren bir yazıt söz konusu genişlemeye ait en önemli kanıtlardan birisidir.13 Bu dönemde Aigai’nin kontrolü Pergamon Krallığı’na geçmiş olmalıdır. Kral unvanını ilk kez kullanan Attalos I Dönemi’nde, Galatların (İ.Ö. 238/237) ve ardından da Seleukos kralı Antiokhos Hieraks’ın yenilgiye uğratılması (İ.Ö. 229-227) ile Pergamon Batı Anadolu’nun en önemli gücü haline gelmiştir. Attalos I’in elde ettiği önemli başarılar çok uzun sürmemiş, Seleukos Krallığı’nın General Akhaios komutasında başlattığı saldırılar (İ.Ö. 223) sonucunda Aigai (Polybius, His. 5.77.2, 4.48.2)14 ve Aiolis kıyıları Pergamon Kralı Attalos I’in elinden alınmıştır. W. Radt, General Akhaios’un Pergamon çevresindeki kentleri ele geçirmesini anlatırken şöyle demektedir: “Akhaios adlı Seleukoslu bir general, iki yıl içinde bütün toprakları geri almayı başaracak ve hatta Attalos’un elinden, yakın çevredeki, ataları zamanından beri Pergamon’a ait olan kentleri bile (Aigai ve Myrina) koparacaktı”.15 Kısa bir süre sonra Antiokhos III’e karşı ayaklanan Akhaios’un öldürülmesi ile (İ.Ö. 216) Aigai ve çevresi yeniden Pergamon Krallığı’na katılmıştır.16

Aigai, İ.Ö. 218-197 yılları arasında Attalos

Attalos Hanedanlığı ile de ilişkili olabileceğini ileri sürmektedir (Lund 1992: 149).

12 Radt 2002: 27-28.13 Malay 1999: 22, no. 3.14 Magıe 2007: 122-124, dipnot 36.15 Radt 2002: 29. 16 Hansen 1971: 39; Allen 1983: 99; Magıe 2007: 29-

30. Polybius’un aktarımından anlaşıldığı üzere Aigai ele geçirilmeden önce, İ.Ö. 228 yılından itibaren, Attalos egemenliği altındaydı (Ma 2000: 46, dipnot 70).

Hanedanlığı’nın (Attalos I) egemenliği altında varlığını sürdürmüş olmalıdır.17

İ.Ö. 197 yılında, Antiokhos III’ün Batı Anadolu’da Seleukos egemenliğini tekrar kurmasıyla birlikte, Aigai’nin kontrolü Seleukosların eline geçmiş olmalıdır.18

İ.Ö. 188 yılında gerçekleşen Apamea Barış Antlaşması ile Seleukoslar, Toros Dağları’nın güneyine çekilerek bölgeyi terk etmeye zorlanmıştır. Apamea’nın ardından özgürlüğünü kazanan kentler arasında Aigai’nin de adı geçmektedir.19 Polybius’un aktarımına göre, Bithynia kralı Prusias II ile Attalos II arasında gerçekleşen bir savaşta Aigai ciddi bir şekilde tahrip edilmiştir (İ.Ö. 156-154) (Polybius, His. 33.13).20

İ.Ö. 133 yılına gelindiğinde Attalos III (İ.Ö. 138-133) ölümünden önce, akılcı bir politik karar ile Pergamon Krallığı’nı Roma İmparatorluğu’na bağışlamıştır. Bu tarihten sonra Aigai varlığını Roma hâkimiyeti altında sürdürmüştür. Hellenistik Dönem’in başlarından itibaren Pergamon ile sürdürülen yakın ilişki, Roma Dönemi’nde de devam etmiştir.Aigai’de Roma yönetimine ilişkin en erken bilgi İ.Ö. 1. yüzyıla aittir. Ceasar’ın güvenilir bir adamı ve yakın dostu olan Prokonsül Publius Servilius Isauricus, Asya Valisi olarak görev yaptığı sırada (İ.Ö. 46-44) kente ve buradaki Apollon Khresterios Tapınağı’na önemli yardımlarda bulunmuştur.21 Aigai’de ele geçen bir heykel kaidesinin üzerindeki yazıt, Publius Servilius Isauricus’un yardımları nedeniyle Aigai’de onurlandırıldığını

17 Allen 1983: 42.18 Magıe 2007: 35-36.19 Hansen 1971: 95-96; Magıe 2007: 161, dipnot 75.20 Hansen 1971: 134; Magıe 2007: 60.21 Kentteki Roma Dönemi’ne ait yapıların önemli

bir bölümü ve kentin genişlemesi Publius Servilius Isauricus yönetimi döneminde gerçekleşmiş olmalıdır (Clerc 1886: 292; Bohn ve Schuchhardt 1898: 66).


göstermektedir.22 Benzer şekilde, Publius Servilius Isauricus Pergamon’da geleneksel yasaları ve bağımsız demokrasiyi yeniden kurmuş ve bu nedenle de kentin “kurtarıcısı ve hayır sahibi” sıfatını kazanmıştır.23

Arkeolojik KanıtlarAigai antik kenti, kent planı, teraslamaları, mimarisi ve birçok ayrıntısı ile Pergamon’u anımsatmaktadır (Fig. 1).24 Engebeli bir arazide kurulan Aigai ve Pergamon’daki kamu yapılarının yerleştiriliş biçimleri arasındaki benzerlik, başka bir deyişle yelpazeyi andıran ortak “kent planlaması” göze çarpmaktadır (Fig. 5). İki kent arasında, hem kent planlamacılığı, hem de çağdaş yapıların mimari özellikleri açısından görülen yakın ilişki birçok bilim adamının dikkatini çekmiştir. Pergamon kazısı üyesi R. Bohn ve C. Schuchhardt 1886 yılının temmuz ayında Aigai’de kapsamlı çalışmalar gerçekleştirmiştir. Bohn ve Schuchhardt Aigai kalıntılarını ilk gördükleri andaki duygularını şu şekilde ifade etmektedir: “Yüzyıllar boyunca hiç el değmemiş kalıntıların muhteşemliği ve Pergamon yapılarıyla olan inanılmaz benzerlik bizi hayrete düşürmüş, adeta gözlerimizi kamaştırmıştı”.25 S. Reinach, R. Bohn ve E. Fabricus’un kendisine “Ne Nemrud Kalesi’ni görmeden Pergamon Akropolü’nü, ne de Pergamon‘u tanımadan Nemrud Kalesi’ni anlayabiliriz” dediklerini kaydetmiştir.26 Aigai, 19. yüzyılın sonlarından bu yana, Pergamon’un “taşrası”

22 Publius Servilius Isauricus ile ilişkili ele geçen yazıtlar için bkz.: Clerc 1886: 289; Bohn ve Schuchhardt

1898: 47, Abb. 60; 53, Abb. 69; 54, No. 5.23 Radt 2002: 41.24 Coulton 1976: 70; Mıerse 1999: 160-161.25 Bohn ve Schuchhardt 1898: 2. E.V. Hansen de,

Aigai’ye ilişkin anlatımlarında, kentin plan açısından şaşılacak derecede Pergamon’a benzediğini ifade etmektedir (Hansen 1971, 285).

26 Reınach 1891a: 222.

olarak kabul edilmektedir.27 W. Radt, Aigai antik kentini “Küçük Pergamon” olarak tanımlamakta ve Pergamon’un en önemli taşra kentleri arasında saymaktadır.28

R. Bohn ve C. Schuchhardt, Aigai antik kenti üzerine yazdıkları monografinin birçok farklı bölümünde, kenti Pergamon’daki Eumenes II dönemine ait mimari eserler ile karşılaştırmaktadırlar.29 W. Radt, Pergamon ve Aigai arasındaki mimari yakınlıktan yola çıkarak Pergamonlu kraliyet mimarlarının ve yapı ustalarının Aigai’de faaliyet göstermiş olduklarını ileri sürmüştür.30 D.G. Romano, Pergamon ile gösterdiği yakın benzerlikler nedeniyle Aigai’nin, Eumenes II tarafından tasarlanmış olduğunu ya da en azından, kentin mimarisinden etkilenmiş olduğunu belirtmektedir.31 E.V. Hansen, özellikle Aigai Agorası’nın zemin katı ile Pergamon’daki tiyatro terasında yer alan batı stoanın zemin katı arasındaki yakın benzerlikten hareketle, her iki yapının da aynı mimar tarafından tasarlandığını iddia etmiştir.32 A. Akarca da Aigai’nin, topografyası ve yapıları ile Pergamon’a çok benzediğini, Pergamon etkisinde kaldığını ve Hellenistik Dönem’de Pergamon tarzında büyük bir inşa faaliyetine giriştiğini kaydetmektedir.33 Aigai mimari yapılarının önemli bir bölümünde özellikle Dor düzenin tercih edilmesi, Attalos Hanedanlığı’nın mimari ideolojisi ile de bir

27 Pırson 2007: 497.28 Radt 2002: 18.29 Bohn ve Schuchhardt 1898: 10, 21.30 Radt 2002: 278.31 Romano 1982: 588, dipnot 15: “The Acropolis city of

Aigai, which may also have been designed by Eumenes II, or at least influenced by the architecture of his city, has some similarities with the layout of the Pergamene Acropolis”.

32 Hansen 1971: 286.33 Akarca 1972: 85. Benzer şekilde F.E. Winter de

Aigai’nin Pergamonlu karakterinden söz etmektedir (Wınter 1971: 419-420).


bütünlük sergilemektedir.Eumenes II Dönemi’nde (İ.Ö. 2. yüzyılın ikinci çeyreği) inşa edilen Pergamon’daki Yukarı Agora ile Aigai Agora’sı arasındaki yakın benzerlikler dikkati çekicidir.34

E.V. Hansen, Aigai’deki Agora dâhil birçok yapının, Prusias II’nin kenti tahrip etmesinin ardından (İ.Ö. 156-154), Attalos II Dönemi’ndeki imar faaliyetleri sırasında yapıldığını ileri sürmüştür.35 J.J. Coulton, mimari verilerin Hansen’in görüşünü desteklediğini belirtmiştir.36 F. Winter Aigai Agorası’nın Pergamon örneklerinden esinlenilerek yapıldığını, Eumenes II ya da Attalos II’nin desteğiyle yapılmış olabileceğini söylemektedir.37 J.J. Polit de, Aigai Agorası’nın Attalos Hanedanlığı tarafından yaptırılmış olduğunu kaydetmektedir.38

Aigai’nin konumlandığı tepenin güneyinde, iki farklı kademede tiyatro ve tapınak kompleksi yer almaktadır (Fig. 5). Üst düzlükte yer alan peripteros planlı tapınak, tiyatronun üstündeki konumu ve etrafındaki “L” formlu stoası ile Pergamon’daki Athena kutsal alanını anımsatmaktadır.39

Söz konusu stoa birçok mimari ayrıntısı ile Atina’daki Attalos II stoasına benzemektedir ve bu nedenle de her iki yapının da çağdaş olduğu ileri sürülmüştür.40 Aigai’deki

34 Pergamon ve Aigai agoraları arasındaki benzerlikler ilk kez detaylı şekilde Bohn ve Schuchhardt tarafından ele alınmıştır (Bohn ve Schuchhardt 1898: 27). Konuya ilişkin diğer tartışmalar için bkz.: Hoepfner 1997, 27-28, fig. 3c; W. Radt, Yukarı Agora’ya ilişkin anlatımlarında Yukarı Agora’nın, oldukça iyi korunmuş durumda günümüze kadar ulaşan Aigai Agorası gibi olması gerektiğini belirtmektedir (Radt 2002: 88).

35 Hansen 1971: 287.36 Coulton 1976: 70, 213-214.37 Wınter 1993: 277-278.38 Pollıtt 1986: 282.39 Akarca 1987: 887; Radt 2002: 278. Pergamon ve

Aigai’deki tiyatro-tapınak kompleksi ilişkileri ve teras düzenlemelerindeki benzerlikler için bkz.: Wınter 1971: 419; Mıerse 1999,: 160; Wınter 2006: 18.

40 Hansen 1971: 286.

tapınağın tanımlanmasına yönelik net veriler olmamakla birlikte, konumu itibariyle Pergamon Athena Tapınağı’nı anımsatması nedeniyle Athena Tapınağı olarak değerlendirilmiştir.41 Aigai Athena (?) Tapınağı 11.40x19.35 m. ölçüleri ile 12.27x21.77 m. ölçülerindeki Pergamon Athena Tapınağı’ndan biraz küçüktür. 1800’lü yıllarda Aigai etrafında yer alan köylerin iskân edilmesi döneminde, söz konusu tapınağa ve stoaya ait sütunların ve mimari elemanların tamamına yakını sökülmüştür. Aigai tiyatrosu ile nispeten iyi korunmuş durumdaki Pergamon tiyatrosu arasında da paralellikler mevcuttur.42 Her iki tiyatronun da oturma sıraları ana kaya üzerine yerleştirilmiştir. Aigai tiyatrosu, güney kısmı destekli bir teras duvarı ile sınırlandırılan bir alanda yer almaktadır (Fig. 6). Benzer bir teras sistemi Pergamon’da da karşımıza çıkmaktadır.43 Yaklaşık 250 m. uzunluğa sahip Pergamon tiyatro terasının kuzey ucunda, İ.Ö. 2. yüzyıla tarihlenen, Dionysos Tapınağı bulunmaktadır. Yaklaşık 220 m. uzunluğundaki Aigai tiyatro terasının doğu ucunda da bir tapınak yer almaktadır. Templum in antis planlı tapınak, Pergamon’dan farklı olarak tanrıça Demeter ve kızı Kore’ye adanmıştır (Fig. 5).44 Demeter-Kore Tapınağı, Mamurt Kale’de yer alan Meter Theon Tapınağı gibi güneydoğuya bakması ile de ana tanrıça kültü ile ilişkili gibi görünmektedir.45

41 Bohn ve Schuchhardt 1898: 35.42 Bohn ve Schuchhardt 1898: 44.43 Radt 2002: 255-256.44 Bohn ve Schuchhardt 1898: Abb. 49, 51, 41-43.45 Bölgenin yerel taşı olan trakhit’ten inşa edilen

Demeter-Kore ve Meter Theon tapınakları, templum in antis planları, basamaklı merdivenden oluşan alt yapıları, 1.60 m. genişliğindeki kapıları ve ortada iki sütün arasındaki mesafenin yanlarda anteler ile sütunlar arasındaki mesafeden daha geniş olması açısından da benzemektedir.


Bununla birlikte, tiyatronun hemen doğusunda yer alan templum in-antis planlı diğer bir tapınak ise Dionysos Tapınağı olarak değerlendirilebilir (Fig. 5). Aigai antik kentinde Tiyatro, Gymnasion ve Stoaların bulunduğu güney yamaçtaki ilk terasın hemen altında (güneyinde), ikinci bir teras bulunmaktadır. 220x18 m. boş alana sahip olan terasta kentin stadiumu yer almaktadır (Fig. 1). Ölçüleri itibariyle, hemen kuzeyinde yer alan tiyatro terası ve Pergamon tiyatro terası ile de uyum içerisindedir.46

Aigai, Pergamon’a doğrudan bir yol ile bağlı değildir ve Pergamon bölgesi içinde yer almasına rağmen, Pergamon’dan ziyade deniz ile bağlantılı gibi görünmektedir (Fig. 2).47 Aigai’de ele geçen yabancı kökenli sikkeler arasında en büyük grubu Elaia örnekleri oluşturmaktadır (Fig. 7).48

Antikçağda Pergamon’un limanı olan Elaia, Aigaililer tarafından da benzer bir amaç için kullanılmış olabilir. Deniz kıyısında yer alan ve Aiolis’in başkenti olarak anılan Kyme’nin sikkeleri, Pergamon ve Elaia örneklerine oranla, Aigai’de az sayıda temsil edilmektedir. Bu durum özellikle Hellenistik ve Roma dönemlerinde Aigai’nin Kyme’den ziyade Elaia ile ilişki içinde olduğunu düşündürmektedir. Yabancı kökenli Aigai buluntusu sikkeler arasında üçüncü sırada Pergamon örnekleri yer almaktadır (Fig. 7). Sayısal açıdan, ele geçen ithal sikkelerin yaklaşık % 32’sinin Elaia ve Pergamon kökenli olması, Aigai’nin söz konusu merkezlerle olan yakın ticari ilişkisinin bir kanıtı olarak değerlendirilmelidir.

46 Romano 1982: 588, dipnot 15.47 Radt 2002: 19.48 Aigai’de, 2004-2010 yılları arasında ele geçen ve tespit

edilebilmiş 21 farklı merkezden gelen sikkeler arasında en büyük grubu Elaia sikkeleri ile birlikte Myrina örnekleri oluşturmaktadır.

Aigai’de ele geçen heykeltıraşlık eserleri, Pergamon ile kurulan doğrudan ilişkinin en önemli kanıtları arasındadır. Bouleuterion’da ele geçen heykellerden iki tanesinin kaidesi üzerinde yer alan “Men°stratow Ipp¤ou PergamhnÚw §po¤ei” yazısı, her iki heykelin de Pergamonlu heykeltıraş, Hippias oğlu Menestratos tarafından yapıldığını kanıtlamaktadır. (Fig. 8).49 Attalos Hanedanlığı adına Pergamon’da çalışan bazı heykeltıraşların isimleri bilinmekle birlikte,50 Aigai’de eserler veren Menestratos’un adıyla ilk kez karşılaşmaktayız.51 Bouleuterion’da açığa çıkarılan heykeltıraşlık eserleri gerek teknikleri gerekse de stilleri açısından Pergamon etkileri göstermektedir. Aigai heykellerinde görülen baş, kol ve bacak gibi temel uzuvların yanı sıra elbise kıvrımları gibi küçük detayların bile ayrı parçalar halinde işlenerek eklenmesi Pergamon heykel okuluna ait detaylar olarak karşımıza çıkmaktadır.52

Aigai ile Pergamon arasında var olan ilişkinin önemli bir bölümünü seramikler oluşturmaktadır. Pergamon, Hellenistik Dönem’in önde gelen seramik üretim merkezleri arasında yer almaktadır.53

Aigai’de ele geçen az sayıdaki Hellenistik seramik ile Pergamon üretimleri arasında ilişki kurmak şu an için mümkün görünmemektedir. Pergamon, Roma Dönemi’nin de önemli seramik üretim

49 Doğer vd. 2008: 215.50 Smıth 2002: 104. Zeus Sunağı’nda çalışan

heykeltıraşların isimleri için bkz.: Smıth 2002: 163.51 Plinius’un aktarımından (Nat.His., 36.10) İ.Ö. 4.

yüzyılda Ephesos Artemis Tapınağı için eserler üreten heykeltıraş Menestratos’un adını bilmekteyiz. Aynı döneme ait Menestratos (Atinalı) isimli başka bir heykeltıraş daha bulunmaktadır (Coulson 1980). Aigai’de eserleri tespit edilen Pergamonlu Menestratos ise geç Hellenistik Dönem’de çalışmıştır.

52 Pergamon heykeltıraşlık ekolüne ilişkin bkz.: Schober 1951: 180 vd.; Bıeber 1961: 106-122.

53 Schäfer 1968; Hubner 1993.


merkezlerinden birisidir.54 Özellikle son yıllarda gerçekleştirilen laboratuar analizleri kentin üretimlerinin daha rahat bir şekilde tanımlanmasına olanak vermiştir.55

Aigai’de ele geçen ve özellikle İ.S. 1.-3. yüzyıllar arasına tarihlenen seramik buluntuların önemli bir bölümü Pergamon üretimi olarak tanımlanmıştır.56

Aigai’de sayıları yüzleri bulan sarnıçlardan biri 2006 yılı çalışmalarında kazılmıştır.57

Geç Hellenistik Dönem’de kullanılmaya başlayan ve Bizans Dönemi’ne kadar defalarca temizlenerek kullanılan sarnıç içinde İ.S. 12-13. yüzyıllara ait çok sayıda tam ve tama yakın günlük kullanım kabı ele geçmiştir. Sarnıç içinden gelen buluntuların yanı sıra kentin genelinde ele geçen Bizans seramiklerinin önemli bir bölümü Pergamon üretimi örneklerle uyum içerisindedir.58

Pergamon’un güneydoğusunda, bugünkü adı Yund Dağı olan Aspordenon Dağı’nda, Philetairos tarafından ana tanrıça için Meter Aspordene kutsal alanı yaptırılmıştır.59

Meter Aspordene kutsal alanı Pergamon ve Aigai arasındaki ilişkilerde önemli bir yere sahiptir. Aigai antik kenti Meter Aspordene

kutsal alanı gibi, Aspordenon Dağı’nda yer almaktadır ve Aspordenon’daki en büyük

54 Hayes 2008: 49-52.55 Japp 2009; Japp ve Mommsen 2009; Schneıder ve Japp

2009.56 Pergamon buluntusu örnekler için bkz.: Japp 2009:

Abb. 1, Perga 18-19, Perga 21-22; Abb. 3, Perga 25, 31; Abb. 7, Perga 64, 68-69.

57 Doğer vd. 2008, 219-221.58 Pergamon’da ele geçen üretim artıkları ve yapılan kil

analizi çalışmaları, Pergamon’un Bizans Dönemi’nde önemli bir seramik üretim merkezi olduğunu kanıtlamıştır (Spıeser 1996; Waksman ve Spıeser 1997; Japp 2009: 246-247).

59 Strabon, Pergamon çevresindeki kayalık ve çıplak Aspordenon Dağı’nda Tanrılar Anası “Asporene” ye ait bir tapınaktan söz etmektedir (Strabon, XIII.II.6). Kutsal alana ilişkin arkeolojik veriler için bkz.: Conze

ve Schazmann 1911; Rumscheıd 1994: 29, Res. 94, 1-2; Radt 2002: 27.

merkez konumundadır. Kutsal alan, Aigai antik kentine 30 km. Pergamon’a ise 35 km. mesafede yer almaktadır (Fig. 2).60 Kutsal alanda ele geçen sikkeler içinde, Pergamon örneklerinden sonra en büyük grubu Aigai sikkeleri oluşturmaktadır.61 Meter Aspordene’de ele geçen adak malzemeleri içinde, elinde tympanon tutan ana tanrıça (kybele) figürinleri ve plakaları önemli bir grubu oluşturmaktadır. Aynı tipteki figürin ve plakalar Aigai kazılarında da ele geçmektedir (Fig. 9). Ele aldığımız bu veriler kutsal alanın Aigailılar tarafından da aktif olarak kullanıldığını kanıtlamaktadır. Meter Aspordene kutsal alanı, İ.Ö. 3. yüzyılın ilk yarısında, Philetairos tarafından bereketli Magnesia Ovası’na hükmetmenin ve bölgedeki diğer siyasi aktörlere gücünü göstermenin bir yolu olarak kurulmuş olmalıdır.62 Aigai yakınlarında yer alan Apollon Khresterios Tapınağı’nın Philetairos tarafından, en azından bir bölümünün, yapımında ve arazi bağışlanmasında da benzer bir amaç hedelenmiş olmalıdır.63 W. Radt, Philetairos’un Aigai ile ilişkisine dair şunları aktarmaktadır: “… Aigai’nin Pergamon’un sömürgesi ve askeri üssü olarak, Philetairos tarafından, henüz çok sınırlı olan hükümranlık alanının güney kıyısında, stratejik gereklilikten ziyade “bayrak gösterme” niyetiyle “yeniden kurulmuş” bulunduğu bir olasılıktır.”.64

60 Meter Aspordene kutsal alanı Yund Dağı’nın en yüksek noktası olan 1066 m.de yer almaktadır. Yund Dağı üzerinde yer almayan Gambreion ve Apollonis gibi merkezler, Meter Aspordene kutsal alanına Aigai ile yaklaşık aynı uzaklıkta bulunmaktadır (Wıllıamson

2010).61 Conze ve Schazmann 1911: 42, No. 21-24. 62 Radt 2002: 278.63 Lund 1992: 137; Gruen 2000: 20.64 Radt 2002: 278.


SonuçAntik kaynakların aktarımları, arkeolojik ve epigrafik veriler Aigai’nin, özellikle İ.Ö. 3. yüzyılın ilk yarısında, Pergamon’dan çok Seleukos Krallığı’nın etkisinde olduğunu göstermektedir.65 İ.Ö. 188 yılında gerçekleşen Apamea Barış Antlaşması sonucunda Batı Anadolu’daki Seleukos egemenliği sona ermiştir. Bu tarihten sonra kentteki Pergamon etkisi, özellikle şehir plancılığı ve mimari açıdan, güçlü şekilde hissedilmektedir. Bununla birlikte Aigai’nin Apameia’nın ardından da özgür bir kent olarak tanımlandığını unutmamak gerekir.66 Ayrıca, İ.Ö. 2. yüzyıl’da Aigai’nin kendi adını taşıyan sikkeler basması da kentin bağımsızlığına işaret etmektedir.67

Birçok araştırmacı, Aigai antik kenti ile Pergamon’un farklı kralları arasında ilişkiler kurmaya çalışmıştır. İki kent arasındaki ilişkiler Philetairos döneminde başlamıştır, ancak Aigai’de Pergamon etkisi Eumenes I Dönemi ile birlikte (İ.Ö. 263-241) artmış olmalıdır. Fakat Eumenes I, aynı zamanda Trakya’dan Anadolu’ya gelen Galat kabilelerinin saldırıları ile uğraşmaktaydı. Aigai, Attalos I döneminde, 21 yıl kadar, Pergamon egemenliğinde kalmıştır. Bu dönem, Galat tehlikesinin bertaraf edildiği (İ.Ö. 238/237)68 ve Aigai’nin inşa faaliyetleri açısından Pergamon Krallığı’nca desteklenmesi için uygun bir dönem olarak görülebilir.69 Fakat Attalos I, İ.Ö. 227’de Antiokhos Hieraks’ın

65 Aigai ve bölgedeki diğer kentlerdeki Seleukos ege-menliği, İ.Ö. 3. yüzyılın ilk yarısı boyunca, Antiokhos II’nin (İ.Ö. 261-246) hükümdarlığı döneminde de devam etmiştir (Allen 1983: 17-18).

66 Hansen 1971: 95-96; Allen 1983: 99; Magıe 2007: 125, dipnot 36, 161, dipnot 75.

67 Allen 1983: 111.68 Allen 1983: 34; Arslan 2000: 81.69 R.E. Allen, Aigai ve Temnos’daki Pergamon egemen-

liğine ilişkin ilk somut izlerin Attalos I Dönemi’ne ait olduğunu ileri sürmektedir (Allen 1983: 18).

öldürülmesinin ardından Pergamon’da yeni imar faaliyetlerine girişmiştir. Eşzamanlı olarak Aigai’nin inşası için de destekte bulunduğunu söylemek için elimizde yeterli veri bulunmamaktadır.Bithynia kralı Prusias II’nin Aigai’yi tahrip etmesinin ardından (İ.Ö. 156-154), Attalos II kentin yeniden imar edilmesinde önemli katkılar sağlamış olmalıdır.70

Prusias II, savaş sonrasında yapılan barış antlaşması gereğince tahrip etiği kentlere 100 talent ödemek zorunda bırakılmıştır (Polybius, His. 33.13.8).71 Söz konusu meblağ Aigai’nin yeniden imar edilmesi için oldukça önemli görünmektedir. Attalos II dönemine ait ephebos listelerinden, Aigaili gençlerin eğitim için Pergamon’a

gönderildikleri anlaşılmaktadır.72 Eldeki veriler, Aigai kenti ile Attalos II yönetimi arasındaki yakın ilişkilerin varlığını kanıtlamaktadır.E.V. Hansen, Aigai gibi küçük, politik bir önemi olmayan ve önemli bir yol güzergâhını kontrol etmeyen bir kentin bu kadar büyük çaplı bir imar faaliyetine nasıl giriştiğini sorgulamıştır.73 W. Radt da, Aigai’yi tanımlarken “… ufak ve kendi başına hemen hiçbir önem taşımayan kırsal Aigai…” şeklinde bir ifade kullanmaktadır.74

Fakat Aigai’nin Hellenistik Dönem boyunca ekonomik açıdan güçlü bir kent olduğu anlaşılmaktadır. Kentin dokumacılıkta ve yün üretiminde bölgede tekel olduğu bilinmektedir.75 Diğer yandan Apollon Khresterios tapınağı tarafından kontrol edilen geniş arazilerden de önemli bir gelir

70 Bu görüş ilk kez E.V. Hansen tarafından ileri sürülmüş-tür (Hansen 1971: 287).

71 Hansen 1971: 135; Allen 1983: 99; Magıe 2007: 60. 72 Kolbe 1907: 422.73 Hansen 1971: 287. 74 Radt 2002: 278.75 Aigai’nin dokumacılıkta bölgede tekel olduğuna dair

bir yazıt için bkz.: Reınach 1891b; Hansen 1971: 213-214; Malay 1983b: 58.


elde edilmiş olmalıdır. İ.Ö. 2. yüzyılın 2. çeyreği içlerine tarihlenen gümüş Aigai tetradrakhmileri, kentin düşünüldüğü kadar önemsiz ve küçük bir kent olmadığının kanıtıdır.76 Hellenistik Dönem’e ait Aigai sikkeleri üzerinde görülen keçi tasvirleri ve uygun coğrafyası ile kentin keçi yetiştiriciliği açısından önemli bir merkez olduğu anlaşılmaktadır. Aigai ile Pergamon arasındaki ekonomik ilişkilerde parşömen’in önemli bir rolü olduğunu düşünmekteyiz.77

Mısır’ın Anadolu’ya papirüs ihracatını durdurmasının ardından, Sardesli Krates tarafından parşömen bulunmuştur.78

“Pergamon derisinden” anlamına gelen Yunanca “pergamene”, Latince “charta pergamena” sözcüklerinden türetilen parşömen’in ilk örnekleri keçi ya da koyun derisinden hazırlanmıştır.79 Pergamon’un ihtiyaç duyduğu büyük miktarlardaki parşömen, keçi yetiştirmek için uygun coğrafi koşullara sahip olan dost ve müttefik Aigai’den karşılanmış olmalıdır. Papyrus’e oranla oldukça pahalı bir ürün olan parşömenin satışından kentin önemli bir gelir sağlayacağı açıktır. Belki de Pergamon’a yapılan deri satışından elde edilen kazanç ile Pergamonlu mimarlar, şehir plancıları ve heykeltıraşlar çalıştırılarak “Küçük Pergamon”un inşası gerçekleştirilmiştir. Hellenistik Dönem’de Pergamon ve Aigai arasında görülen yakın benzerlikler ve ilişkiler Pergamon ile başka bir merkez arasında görülmemektedir. Bu açıdan, Pergamon hükümdarlarının Aigai’ye özel bir ilgi gösterdikleri anlaşılmaktadır.

76 Sayles 2007: 87.77 Bu fikir ilk kez Aigai Kazısı Başkanı Prof.Dr. Ersin

Doğer tarafından ileri sürülmüştür.78 Forbes 1966: 63; Johnson 1970; Yıldız 2000: 159-184,

239-244; Humphrey 2006: 94.79 Forbes 1966: 65.

KaynakçaAkarca 1972: A. Akarca, Yunan Arkeolojisinin Ana

Çizgileri Şehir ve Savunması, I, Ankara.

Allen 1983: R. E. Allen, The Attalid Kingdom: a Constitutional History, Oxford.

Aperghıs 2004: G.G. Aperghis, The Seleukid Royal Economy: The Finances and Financial Administration of the Seleukid Empire, Cambridge University Press.

Arslan 2000: M. Arslan, Galatlar. Antikçağ Anadolusu’nun Savaşçı Kavimi, İstanbul.

Bean 1966: G.E. Bean, “Two Inscriptions from Aeolis”, Belleten, XXX, 525-538.

Bıeber 1961: M. Bieber, The Sculpture of the Hellenistic Age, Revised Edition, New York.

Bohn ve Schuchhardt 1898: R. Bohn, C. Schuchhardt, Altertümer von Aegae, Berlin.

Brıngmann ve Steuben 1995: K. Bringmann, H. Steuben, Schenkungen hellenistischer Herrscher an griechische Stdte und Heiligtümer. Teil 1: Zeugnisse und Kommentare, Berlin.

Clerc 1886: M.A. Clerc, “Les ruines d’Aegae en Éolie”, BCH, 10, 275-296.

Conze ve Schazmann 1911: A. Conze, P. Schazmann, Mamurt-Kaleh: Ein Tempel der Göttermutter un-weit Pergamon, Berlin.

Coulson 1980: W.D.E. Coulson, “Menestratos”, CIJ, 75-3, 200-203.

Coulton 1976: J.J. Coulton, The Architectural Development of the Greek Stoa, Oxford

Doğer vd. 2008: E. Doğer, L. Doğer, Ş. Tül, Y. Sezgin, M. Önder, S. Akat, M.H. Kan, B. Yener, E. Dereboylu, Ü. Türkan, E. Atay, M. Şahan, F. Genç, O.K. Serttürk, İ.S. Çakır, “Aigai 2004-2006 Yılı Kazıları”, KST, 29-1, 207-232.

Fabrıcus 1885: E. Fabricus, “Der Tempel des Apollon Chresterios bei Aigai”, AM, 10, 272-274.

Forbes 1966: R.J. Forbes, Studies in Ancient Technology, Vol. 5, Brill, Leiden.

Gruen 2000: E.S. Gruen, “Culture as Policy: The Attalids of Pergamon”, N.T. Grummond - B.S. Ridgway (Ed.), From Pergamon to Sperlonga: Sculpture and Context, Berkeley, 17-31.

Hansen 1971: E.V. Hansen, The Attalids of Pergamon2 ,

Ithaca-London.Hayes 2008: J. Hayes, The Athenian Agora.

Volume XXXII. Roman Pottery Fine-Ware Imports, Princeton, New Jersey.

Hoepfner 1997: W. Hoepfner, “The Architecture of Pergamon”, R. Dreyfuss – E. Schraudolph, Pergamon: The Telephos Frieze from the Great Altar, v. 2, Fine Arts Museums of San Francisco, 23-57.

Houghton 1992: A. Houghton, “The Royal Seleucid


Mint of Aegae in Aeolia”, RNum, 6., No. 34, 229-232.

Humphrey 2006: J.W. Humphrey, Ancient Technology, London.

Hübner 1993: G. Hübner, Die Applikenkeramik von Pergamon. Eine Bildersprache im Dienst des Herrscherkultes, Pergamenische Forschungen 7, Berlin.

Japp 2009: S. Japp, “Archäometrisch-archäologische Untersuchungen an Keramik aus Pergamon und Umgebung”, IstMitt, 59, 193-268.

Japp ve Mommsen 2009: S. Japp – H. Mommsen, “Neutronenaktivierungsanalyse von 161 Keramikproben aus Pergamon und Fundorten der Region”, IstMitt, 59, 269-286.

Johnson 1970: R.R. Johnson, “Ancient and Medieval Accounts of the “Invention” of Parchment”, CalifStClAnt, 3, 115-122.

Kolbe 1907: W. Kolbe, “Ephebenlisten”, AM, 32, 415-469.

Lechat ve Radet 1887: H. Lechat - G.A. Radet, “Notes de géographie ancienne. I. La ville d’Aegae en Éolie. II. Attaleia de Lydie. III. Sandaina”, BCH, 11, 391-404.

Lund 1992: H.S. Lund, Lysimachus - A Study in Early Hellenistic Kingship, London - New York.

Ma 2000: J. Ma, Antiochos III and the cities of Western Asia Minor, New York.

Magıe 2007: D. Magie, Anadolu’da Romalılar. M.Ö. III. ve II. Yüzyıllarda Batı Anadolu, İstanbul (Çev. N. Başgelen – Ö. Çapar).

Malay 1983a: H. Malay, “A Royal Document from Aigai in Aiolis”, GrRomByzSt, 24, 349-353.

Malay 1983b: H. Malay, “Batı Anadolu’nun Antik Çağdaki Durumu”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi, 2, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 50-61.

Malay 1984: H. Malay, “Manisa ve Denizli İllerinde Epigrafik Araştırmalar”, AST, 2, 99-103.

Malay 1999: H. Malay, Researches in Lydia, Mysia and Aiolis, ETAM 23, Wien.

Malay ve Rıcl 2009: H. Malay – M. Ricl, “Two New Hellenistic Decrees from Aigai in Aiolis”, Epigraphica Anatolica. Zeitschrift für Epigraphik und historische Geographie Anatoliens, 42, 39-60.

Mc Shane 1964: R.B. McShane, The Foreign Policy of the Attalids of Pergamum, Urbana. Mierse 1999: W.E. Mierse, Temples and towns in Roman Iberia: The social and architectural dynamics of Sanctuary Designs, from the Third Century B.C. to the Third Century A.D., University of California Press.

Mıerse 1999: W.E. Mierse, Temples and towns in Roman Iberia: The social and architectural dynamics of Sanctuary Designs, from the Third Century B.C. to the Third Century A.D., University of California Press.

Newell 1941: E.T. Newell, Coinage of the Western Seleucid Mints, New York.

Pırson 2007: F. Pirson, “Pergamon – Yeni Araştırma Programı ve 2005 Yılı Çalışmaları”, KST, 28-2, 493-512.

Pollıtt 1986: J.J. Pollitt, Art in the Hellenistic Age, Cambridge.

Radt 2002: W. Radt, Pergamon. Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları, İstanbul (Çev. S. Tammer ).

Reınach 1891a: S. Reinach, Chroniques d’Orient : doc-

uments sur les fouilles et découvertes dans l’Orient hellénique de 1883 à 1890, Paris.

Reınach 1891b: S. Reinach, “Deux Inscriptions de l’Asie-Mineure. 1. Convention entre Aegae et Olympos”, REG, 4, 268-275.

Romano 1982: D.G. Romano, “The Stadium of Eumenes II at Pergamon”, AJA, 86-4, 586-589.

Rumscheıd 1994: F.Rumscheid, Untersuchungen zur Kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus, Mainz.

Sayles 2007: W.G. Sayles, Ancient Coin Collecting II: Numismatic Art of the Greek World, Krause Publications.

Schäfer 1968: J. Schäfer, Hellenistische Keramik aus Pergamon, Pergamenische Forschungen 2, Berlin.

Schalles 1985: H.-J. Schalles, Untersuchungen zur Kulturpolitik der Pergamienischen Herrscher im dritten Jahrhundert vor Christus, Istanbuler Forschungen 36, Tübingen. Schneider ve Japp 2009: G. Schneider – S. Japp, “Röntgenfluoreszenzanalysen von 115 Keramikproben aus Pergamon, Çandarlı, Elaia und Atarneus (Türkei)”, IstMitt, 59, 287-306.

Schober 1951: A. Schober, Die Kunst von Pergamon, Wien.

Smıth 2002: R.R.R. Smith, Hellenistik Heykel, İstanbul (Çev. A.Y. Yıldırım A.Y).

Spıeser 1996: J.-M. Spieser, Die Byzantinische Keramik Aus Der Stadtgrabung Von Pergamon, Berlin.

Waksman ve Spıeser 1997: S.Y. Waksman - J.-M. Spieser, ‘Byzantine Ceramics Excavated in Pergamon: Archaeological Classification and Characterization of the Local and Imported Productions by PIXE and INAA Elemental Analysis, Mineralogy and Petrography’, H. Maguire (Ed.), Materials Analysis of Byzantine Pottery, Washington D.C., 105-134.

Wıllıamson 2010: C. Williamson, “Power of Place. Ruler, landscape and ritual space at the sanctuar-ies of Labraunda and Mamurt Kale in Asia Minor”, C.F. Weiss – C. Moser (Ed.), Locality of Sacrality. Theoretical Approaches to the Emplacement of Religion, Oxford (Draft Version).

Wınter 1971: F.E. Winter, “The Indented Trace in Later Greek Fortifications”, AJA, 75-4, 413-426.


YUSUF SEZGİNCelal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Manisa [email protected]

Wınter1993: F.E. Winter, “The Role of Royal Patronage in the Development of Hellenistic Architecture”, EchosCl, 12, 251-281.

Wınter 2006: F.E. Winter, Studies in Hellenistic Architecture, Toronto.

Yıldız 2000: N. Yıldız, Eskiçağda Yazı Malzemeleri ve Kitabın Oluşumu, Ankara.


Fig.1: Aigai antik kentinin topografik haritası (Aigai Kazısı Arşivi)


Fig.2: Aigai-Pergamon ve çevresi

Fig.3: Apollon Khresterios Tapınağı (Aigai Kazısı Arşivi)


Fig.4: Apollon Khresterios Tapınağına Ait Kalıntılar (Aigai Kazısı Arşivi)

Fig.5: Aigai Güney Yamacında Yer Alan Yapılar.


Fig.6: Aigai Tiyatrosu ve Güneyinde Yer Alan Tiyatro Terası (Aigai Kazısı Arşivi)

Fig.7: Aigai Kazısında Ele Geçen Pergamon ve Elaia Sikkelerinden Örnekler (Aigai Kazısı Arşivi)


Fig.8: Pergamonlu Heykeltraş Menestratos’un İmzasını Taşıyan Heykel Parçaları (Aigai Kazısı Arşivi)

Fig.9: Aigai kazısında ele geçen ana tanrıça figürinlerine ait örnekler (Aigai Kazısı Arşivi)

arkeolojİ dergİsİ - aigaiaigai.info/pdf/antik_donemde_pergamon_aigai_iliskileri.pdf · eşref...

Documents