ARKEOLOJTAMER EREN

T.C Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Eski a Tarihi Bilim Dal Tamer Eren Arkeoloji

Sayfa Tasarm: Burak nen Kapak Tasarm: Burak nen n Kapak Resmi: Keops Piramidi Arka Kapak Resmi: Maya Takvimi Basmevi: Bizim Grup Basmevi Yay. Da.Tic. Ltd. ti. Ankara 2011

NDEKLER nsz ............................................................................................. V Giri .......................................................................................... VII Birinci Blm ................................................................................1 1. Arkeolojinin Tanm ..............................................................1 2. Arkeolojinin Tarihesi ve Geliimi .....................................4 2.1 Arkeoloji Balatan Sebepler .................................................4 2.2 Arkeolojinin Bilim Olmas ..................................................5 2.3 Arkeolojide Devrim Yapan Arkeologlar ve nemli Aratrmalar .. 10 kinciBlm ................................................................................ 21 1. Arkeolojik Kaz Trleri ..................................................... 21 1.1 Tabakasz Kazlar................................................................ 21 1.2 Tabakal Kazlar .................................................................. 26 1.3 Mezar Kazlar .................................................................... 30 2.1 Plan Kare Sistemi ............................................................... 35 2.2 Ak Alan Sistemi ............................................................... 36 2.3 apraz Ama ya da Satran Tahtas Sistemi ....................... 37 3. Arkeolojik Buluntu Trleri ................................................. 37 4. Arkeolojik Belge ve Bulgularn Kayt Teknikleri............... 40 4.1 Yazl Kayt Teknii ............................................................ 41 4.2 izili Kayt Teknii ............................................................ 42 4.3 Fotografik Kayt Teknii ..................................................... 43 5. Kltrlerin Adlandrlmas .................................................. 44 5.1 Avc ve Toplayc Kltr..................................................... 45 5.1.1 Toplayclk ve Sr Yaamnn Olumas .......................... 46 5.1.2 Avcln Balamas, Birinci Toplumsal Blmnn Olumas.... 46 5.1.3 Uzman Avclk ve Klan Toplumuna Geiin Gereklemesi .... 47

5.2 Yar Gebe ya da Bozkr Konarger oban Kltr ...... 49 5.3 Yerleik Kltr .................................................................... 52 nc Blm ............................................................................. 55 1. Jeoarkeoloji ve evresel Arkeoloji ..................................... 55 2. Etno Arkeoloji ..................................................................... 57 3. Arkeometri .......................................................................... 59 DrdncBlm ......................................................................... 61 1. Trk Arkeolojisi .................................................................. 61 1.1 Bozkr Arkeolojisi ............................................................... 61 1.2 Osmanl Devletinde Arkeoloji almalar ....................... 66 1.3 Cumhuriyet Dneminde Arkeolojik almalar .............. 69 1.4 Atatrkn Trk Arkeolojisine Katklar ........................... 72 1.5 Dnyada Trk Arkeolojisi ................................................. 73 2. Gnmzde Arkeolojide Yaklam ve Uygulamalar ......... 74 2.1 Yakn a Arkeolojisi ......................................................... 74 2.2 Endstriyel Arkeoloji ......................................................... 75 2.3 Yerleim Arkeolojisi ........................................................... 75 2.4 Kent Arkeolojisi .................................................................. 76 2.5 Kurtarma Kazs ................................................................. 76 2.6 Deneysel Arkeoloji ............................................................. 77 2.7 Su Alt ve Batk Arkeolojisi ............................................. 78 Sonu ............................................................................................ 81 Kitap erisinde Geen Kelimeler ve Anlamlar ........................... 83 Bibliyografya .............................................................................. 93 nemliArkeolojikBuluntuveBelgeler .................................... 95

NSZ Hazrlam olduum bu kitap saygdeer hocam Prof. Dr. lhami DURMUA aratrma devi olarak yazlmtr. Aratrma almam olan arkeoloji konusunu kitap haline getirerek, zellikle rencilerin faydalanabilecei bir kaynak haline getirmeye altm. Hazrlam olduum bu kitapta arkeoloji konusunu tm detaylaryla incelemeye altm. Yardmlarndan dolay sayg deer hocam Prof. Dr. lhami DURMUA teekkrlerimi sunarm.

TAMEREREN Kasm,2011ANKARA

v

GR Arkeoloji gnmzde nemli bilimler arasna girmitir. Bu eserde bu bilimin douunu, oluumunu ve geliimini ele almaya altk. lk nceleri deerli eser bulmak amacyla yaplan kazlardan oluan arkeolojinin ilk rnekleri, yerini zamanla bu merak dnda bilgi edinmeye brakmtr. Buluntular zellikle ilk zamanlarda soylularn ve asillerin ilgisini ekmitir. Eski eser bulma onlarda bir saplant haline gelmitir. Bu kiilerin zamanla aratrmaclar desteklemesi neticesiyle arkeoloji biliminin temelleri atlmtr. zellikle Rnesans anda antik yunan ve Roma eserlerinin incelenmesi ve bu kltre duyulan hayranln artmas neticesinde arkeolojik olarak nitelendirebileceimiz ilk aratrmalar ortaya kmtr. Bunlarn ardndan zamanla Avrupa halk kazlara ve kan eserler byk hayranlk ve ilgi gstermeye balamtr. Bunu takip eden srete ise ilk mzeler kurulmaya balanmtr. lk mzelerin kurulmaya balamas ile birlikte kazlarda nem arz etmi ve ilk defa ngiltere Kral arkeolog olarak nitelendirilebilecek bir sfatla bir kii tayin etmitir. Bu sreten sonra endstri ayla birlikte zengin iadam snfnn domasyla bu snftaki insanlar bu tr arkeolojik kazlara nem gstermi ve kendileri iin birok aratrmac grevlendirmitir. Daha ok antikaclk olan bu dneme arkeolojik eserlerin korunmas ve saklanmas dnldnde ilerleme kaydedilmitir. Daha sonraki yllarda ard ardna ilk nce Almanyada olmak zere arkeoloji enstitleri kurulmaya balanm ve bunu batnn gelimi lkeleri takip etmitir. zellikle I. Dnya Savandan sonra arkeoloji bir bilim dal olarak karmza kmaktadr. vii

Gnmzde ise arkeoloji bal bana bilim haline gelmitir. Bununla birlikte arkeoloji eitli kollara ayrlmtr (su alt arkeolojisi, Etnoarkeoloji, evresel arkeoloji vb). Arkeolojik veriler eitli bilim dallarnn yardmyla ok detayl bir ekilde incelenebilir hale gelmekle birlikte daha kesin sonular elde edilebilmekte ve bundan baka tarih miras olan bulgular ve buluntular ok daha iyi artlar altnda muhafaza edilebilmektedir. Gelecekte ise teknolojinin her geen gn ilerlemesi ile birlikte daha detayl almalar yaplabilinir ve zmlenemeyen sorunlar zmlenebilir.

viii

BRNCBLM

1.ARKEOLOJNNTANIMI Arkeoloji; gemite yaanm insan topluluklarn, kltrlerini, toplumsal dzenlerini ve siyasi mnasebetlerini gnmze kadar gelen maddi kaynaklara dayanarak inceleyen ve yorumlayan bilim daldr. 1 Eski Yunan kkenli olan bu szck eski anlamna gelen arkhaios ve bilim anlamna gelen logos szcklerinden tretilmitir. Gemiten gnmze kalan her eitte maddi eseri inceleyen bilimdir. 2 Sikkeler, keramikler, maden ve pimi toprak, heykelcikler, kesme talar (gem) arkeolojinin kk sanat eserleri denilen kolunu meydana getirir. Bunun dnda arkeoloji ayn zamanda1 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 23 2 SALTUK, Secda, Arkeoloji Szl, nklp Kitap Evi Bask Tesisleri, 6. Bask, stanbul Kasm 1989, syf 29

1

Tamer Erenmimari yapt, ant vb. tanamayacak derecede byk eserleri de inceler. Dier yandan arkeoloji tariflendirme, toprak incelemesi, fotoraf ekimleri ve yazlarn okunmas gibi baz aratrmalar da deerli rnekleri tekil eder. 3 Dier yandan arkeoloji gemii insann gznden grmektir. kan buluntulardan gemite insanlarn ne ekilde yaad hakknda ve onlarn sosyal, ekonomik, siyasi yaplanmalar hakknda nemli fikirler elde edilebilir. 4 Gemii anlamaya ynelik iki bak as vardr. Birincisi insann gemii ok eski gibi grmeyip alkanlklarnn fazla deitiini dnmemesi yaniw duraan olmasdr. Bu sylentilere dayal kantlanmas gerekli olmayan inanlan gemitir. Bundan tmyle farkl olan bak as ise gemii anlamak iin sorular sorar. Ve cevap iin kantlar aramaya balar. Arkeoloji gemii anlamaya ynelik somut kantlar bulmaya alan ve gemiin yeraltndaki ve yer stndeki kalntlarn ortaya karp aklamaya alan ve aklarken de bunlar dier buluntularla karlatrarak kltrler aras etkileimi de inceleyen bilim olarak karmza kmaktadr. Bu bak asnda arkeoloji de tarihle ilgilenen dier bilimler gibi gemii anlamak iin bilimsel verilere dayal srekli aratran bir bak as ierisindedir. Arkeoloji bu bak asyla dnldnde bilim olarak karmza3 TBTAK Yaynlar Arkeoloji, stanbul 2005 syf. 6 4 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf 13.

2

Arkeolojikmaktadr. Arkeoloji gemii ortaya karmay kendisine ilke edilmi bir bilim dal haline gelmitir.5 Arkeoloji insann yaamn geliimini maddi kalntlara dayanarak inceler. Maddi kalnt ise insan tarafndan doru ya da dolayl olarak etkilenen, kullanlan, deitirilen, yaplan, ya da biimlendirilen her eyi kapsar. Arkeoloji her maddi kalntlar incelese de o dneme ait szl gelenekleri ve kltrel deerleri ve davranlar anlayabilmesi zordur. Fakat buna ramen kan buluntulardan yorumlar yaplarak sonular karlabilmektedir. Arkeologlar rnein bir vazo zerindeki bezemelerden gnlk hayata dair bilgiler ierebildiini ortaya koymulardr. Ayrca arkeoloji her zaman dier bilim dallaryla i ie olmutur. zellikle sosyoloji, antropoloji ile youn faydalanmaktadr. Bu ekilde elde edilen verilerden insan yaamna dair daha bilimsel ve gereki bilgiler elde edilebilmektedir. Bunun dnda arkeoloji gemi dnemleri incelerken ok sayda ayrnty ele almak durumundadr. Her trl somut veriyi ele alr. Bu incelemeler arkeolojinin topluma yansmayan yzdr. Topluma yansyan yz ise mzelerdir.6

5 SALTUK, Secda, Arkeoloji Szl, nklp Kitap Evi Bask Tesisleri, 6. Bask, stanbul Kasm 1989 syf. 30 6 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 24-28

3

Tamer Eren2.ARKEOLOJNNTARHESVEGELM 2.1ArkeolojiBalatanSebepler Arkeoloji meraktan domamtr. nk insanlar bilmedikleri eyleri deil bildikleri eyleri merak ederler. Arkeoloji gemie soru sorulmasyla balamtr. Arkeolojin merak neticesinde balad dncesinin yan sra eski dnemlerde kaz yapan kiilerin arkeolog olarak alglanmas pek doru deildir. Gnmzdeki manasyla bu kiiler arkeolog olarak nitelendirilemezler. Buna en gzel rnek Babil Kral Nibonidusun M 6 y.y da yknt halindeki bir tapna onarmak iin kazdrmasyla bu kiinin arkeolog olarak dnlmesidir. Fakat gnmzdeki manasyla bu kiinin arkeolog olmas mmkn deildir. Arkeolog kazy arkeolojik buluntular karmak ve bunlar anlamak iin yapar. Buradaki durumda ise bu kii bu almay bu amala yapmamtr. Bu sebeple bu kiiye gnmzde arkeolog tabiriyle nitelendiremeyiz. Bu dnemdeki arkeoloji almalar yapm kii aslnda baka bir amala tapna kazdrmtr. kan Sargon Heykelini onarm ve tapnaa koymutur. 7 Bu kii gibi tarihte belirli sayda belge ve bulgu bulan eitli kiilere rastlanmaktadr. Bu kiilerin kimileri bu eserleri ilgin grdklerinden kimileri ise gizemli bir gc olduuna inandklarndan ve bazlar da koleksiyon mant ile toplamtr. Bunun rnekleri sayszdr. Buna kyasla arkeoloji ise yapt almalar bu amatan ok daha farkl yapmaktadr. Arkeoloji yapt almalar insanlk tarihinin7 BAHN, Paul, Arkeolojinin ABCsi Kabalc Yaynevi, stanbul 1999 syf. 2021

4

Arkeolojibilinmeyen ynlerini somut verilere dayanarak zmeyi amalayan bilimdir. Bu amala bakldnda arkeoloji belli bir ama gtmeksizin sadece bilim adna alma yapmaktadr. Arkeoloji gemie soru sorulmas ve gemiin kantlanmas gereksinimiyle meydana gelmi bir bilimdir. 8 Arkeoloji bir bilim dal olarak dnldnde deerli bir eyler bulmak mmkn. Topra kazma tutkusu gibi nedenlerden baladn dnmek son derece yanl olmaktadr. Tabi bu ekilde yaplan almalar baz eserlerin korunmasn, saklanmasn ve gnmze kadar salam olarak gelmesini salamtr. Fakat bu hususta gnmzdeki bilim dal olarak karmza kan arkeolojinin domasnn balca nedeni gemiin merak edilmesi, gemi dnemlerde toplumlarn, milletlerin, devletlerin eserlerine baklarak somut kalntlar sayesinde gemiin karanlk ynlerinin aydnlatlmas ihtiyacndan domutur. 9 2.2ArkeolojininBilimOlmas Bir kavram olarak arkeoloji Rnesans dnemiyle balamtr. Bu ada batllar klasik Yunan ve Latin kltrlerini yeniden anlamaya ve uygarlklarn bu temeller zerine kurmaya balamlardr. Rnesans Dneminde eski Yunan ve Roma Edebiyat ve sanatnn yan sra mimari eserleri de (yzeyde duran) incelenmeye balanmtr. Bunun yeterli olmad anlalnca8 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 58 9 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 68-69

5

Tamer Erenkaz almalar balamtr. Ancak bunlar bizim bildiimiz trde arkeolojik almalar olmaktan ok define araycl niteliindeki kazlardr. rnein; Avustralyal General Prince dEl-Boeufn M.. 79 ylnda Vezf yanardann patlamas sonucu Pompeiyle birlikte yok olan Herculaneumda yapt almada (17091715) Kentinin lavlarla rtl tiyatrosunu delik deik etmitir ve buray ykma uratmtr. Bu tarihi yapya byk lde zarar vermitir. 10 Bu anlamda arkeolojinin bundan farkl olarak bir bilim olarak ortaya kmas 16.yy. da balayan almalarn gelitirilmesi neticesiyle 18 yy. da meydana gelmitir. 11 Bu anlamda arkeolojinin bir bilim haline gelmesini salayan Joachim Winchermann (17171768), Arkeolojinin modern kurucusu olarak nitelendirilmektedir. Kendisi bir ozandr. 1768te yaynlad Geschicteder kuntdes Aterhums adl yapmda insanolunun gemiini renmek iin yaplan filolojik almalarn ve yzey kltr eserlerinin yeterli olmad, eski insanlarn yaay ve kltrlerini renmek iin mirasna da baklmas gerektiini vurgulamtr. 12 Bundan sonra 19. yzyln sonlarnda uluslar aras deerlendirme ve bilgi paylam toplantlarnn yaplmaya balanmas, arkeolojinin bir bilme dnmesinde nemli bir10 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf 19.-20 11 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 69 12 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf 21

6

Arkeolojibasamak olmutur. Bunlar arasnda zellikle 1865 ylnda, Societa taliana di scienze naturali tarafndan dzenlenen, Congers Palethnologique international (C.P.I) adl kongrede arkeolojinin sorunlar, yntemleri ve terminolojisi tartlarak karara balanmtr. Bu karar neticesinde 18661912 yllar arasnda 14 kongre dzenlenmitir. Bu kongrelerde zellikle tarih ncesi dnemlerle ilgili birok tanm ve kavram oluturulmutur. Bu oluum 1931 ylnda Dnya Prehistoria ve Protohistoria birlii (U.I.S.S.P). nsanln snrl bir gemii olduu dnlen bir ortamda tarih ncesi szc bir dnem adlandrlmas olarak deil, dnce sistemini zorlayan bir kavram olarak karmza kar. prehistoria szc ilk kez 1867 de Paris Kongresinde kimlik kazanmtr.13 19.yy. sonlar ile 20. yyn balar gerek bilimsel yaklam ile birlikte, modern arkeolojinin balangcn belirler. Burada oluan ilk deiiklik ve belki de en nemli olan deiiklik yalnzca eser bulmak deil, bilgi edinme amacnn da gdlmeye balanmasdr. Nitekim arkeoloji yntemleri zerine kan ilk yayn 1904de ngiliz Egytptolou Sir. Filinders Petrie (1863 -1942) tarafndan yaplmtr. Petrie bu yaptnda kaznn iki amacnn planlar ve topografik bilgi ile tanabilir eserleri elde etmek olduunu belirtmektedir. Nitekim bu kazlarda kaytlar ana yaplarn plan hakknda bilgi toplamay ve eserlerin durumu hakknda bilgi vermeyi hedefliyordu. Dikkat, duvarlarn ve teki yaplarn planlar13 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 70

7

Tamer Erenzerinde toplanmtr. 14 Bu zamana kadar arkeolojik almalarn byk bir yol kat ettiini gryoruz. lk bata deerli bir eyler bulmakla balayan maddiyata ynelik kazlar zamanla bilimsel nitelik kazanmaya balamtr. Bu geliim arkeolojinin domasna vesile olmutur. Arkeolojinin gelimesini salayan dier bir gelime ise British Museum ve Loure Mzelerinin kurulmasdr. Bu mzeler ve sergilenen eserler arkeolojiye olan ilgiyi arttrm ve neticesinde arkeolojinin poplaritesi artmtr. Bunun yansmalarndan biri arkeoloji odakl enstitlerin kurulmasdr. 1829 ylnda kurulan Alman Arkeoloji Enstitleri (DAI) bunun temelini oluturmaktadr. Bunun bir sonucu olarak Alman ve Fransz arkeoloji enstitleri halen devletin d ilerine baldr. Bunlarn dnda Almanyada bamsz olarak alan birok enstit de mevcuttur. 15 Bunun dnda Avrupaya sonra katlan arlk Rusya da 1718de arkeoloji koleksiyonlar oluturmu 1724 ylnda da Rus bilimler akademisi kurulmu, Gney Rusyada ve Sibirya da 17331743 yllar arasnda enstitnn ynlendirmesiyle arkeolojik kazlar yaplmtr. 16 1804 ylnda St. Petersburg niversitesinde Arkeoloji ve14 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf 23-24 15 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Flimcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 70-71 16 ETENNE, Francoise Roland, Antik Yunan, Bir Kefin Arkeolojisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Ocak 2003 syf 90

8

ArkeolojiSanat Tarihi Krss oluturulmutur. 1820 ylnda Arkeolojik Malzemeler ve buluntular koleksiyonu oluturulmutur. 1899da ise arlk Rusya tm niversitelerinde arkeoloji blm amtr. Genel olarak arkeoloji tanml bir bilim dal olmadan nce Antikite, Sanat Tarihi gibi farkl dersler iinde okunmutur. 1869 ylnda Viyanada ilk bamsz Arkeoloji Enstitleri oluturulmutur. 20. yyda tanml bir alan olarak niversitelerde yaygnlatrlmtr. Ancak gemi insan kltrnn incelenmesinde arkeolojinin farkl yaklamlarla gelimi olmas Prehistoria, Protohistoria, Klasik arkeoloji, gibi kavramlarn ortaya kmas 20 yy. ikinci yarsndan itibaren World Archiologyical Coniress (Dnya Arkeoloji Kongresi)inde oluturulmutur.17 Arkeoloji gerek yntemleriyle gerekse alanyla gnmzde en saygn bilimler arasna girmitir. Balangcndan itibaren geirdii byk deiim neticesinde artk eitli alt blmlere ayrlacak kadar gelimitir. Tarih kimya, tp, antropoloji, vb. bilimlerle ili dl olmu ve bamsz kendi bana bir bilim dal olmutur. Gnmzde teknolojinin gelimesi ve baz kaz sistemlerinin daha modern hala gelmesi neticesinde, kazlarda kan buluntular daha detayl incelenmekte ve ayn lde elde edilen buluntularda korunmakta ve mzelerde sergilenmektedir. Arkeoloji bir bilim olarak bulunduumuz dnyay ve17 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 71-72

9

Tamer Erenbizden ncekilerin yaantlarn anlamamza ve yeraltndaki gemiin gn yzne kartlmasnda tarihi bilinmezliin elden geldii kadar bilinebilir hale getirilmesine yardmc olmaktadr. Adeta insanlk tarihinin boluklarn elde ettii somut verilerle duvar yapan duvar ustas gibi tek tek doldurmaktadr. 2.3ArkeolojideDevrimYapanArkeologlarvenemli Aratrmalar. Arkeolojinin nemli aratrmaclarn ve aratrmalarn inceleyeceimiz bu konuda gerekten bunlarn tamamn vermek olanakszdr. Genel olarak nem arz eden aratrmaclar ve kaz almalarna deineceiz. Bunlar yle kronolojik olarak sralayabiliriz: 1506: Laocaan Roma Heykeli, svireli bir aratrmac tarafndan ortaya kartlmtr. Bu eser bata Mighelangelo gibi Rnesans sanatlarca esim kayna olmutur. 18 1533: ngiltere Kral VIII. Henrynin Leland eski eserler grevlisi olarak atamasn, arkeolojiyle ilgili olarak bir devlet grevlisi olarak atanmann ilk rneidir. 1558: Perugiada ilk Etrsk mezarlar bulunmutur. Bu olay talyada Roma ncesi bir dnemini olduunu ortaya karmtr. Bu bulgu dnrlerin bak asn deitirmitir.18 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.74

10

Arkeoloji 1578: Bir Alman doktor olan L. Rauwolf, Tevratta ad geen Babil kulesinin olduunu dnd bir yapy belgelemitir. Bu yakn dou arkeolojisinde somut verilere dayanan ilk belgeleme rneidir. 1586: W. Camden, ngilteredeki tarih ncesi kalntlarn ilk ayrntl belgelemesini yapmtr. 1611: Bir ngiliz tccar olan J. Cartwright, ran ve Osmanl mparatorluu gezilerinde Babil ve Persepolis ile ilgili ilk bilgileri toplayarak Avrupada yaynlamtr. 1611: sve Kral G. Adolphus, eski eserlerin incelenmesini tevik eden bir buyruk karmtr. Bu olay 1666 ylnda ilk koruma yasasnn temelini oluturmutur. 1612: ngiliz Lordu T. Howard, Papann izni ile Romada kaz yapm ve ok sayda Roma bstnden oluan koleksiyonu ngiltereye gtrmtr. Bu Roma kltryle oluturulmu ilk byk koleksiyondur. 19 1615: talyan gezgin P. Della Vale, Babil ve Urdan toplad ivi yazl paral ve Persepolis yaztlarndan ald kopyalar Avrupaya getirmesiyle bat dnyas ivi yazsyla tanmtr. 1627: ngiliz K. Herbert, Persepolisin ilk defa ngilterede yaynlamtr. 1663: ngilteredeki arkeolojik alanlarn ilk ayrntl belgelemesini yapan J. Aubrey, bu balamda19 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.74-75

11

Tamer ErenStonehengenin de plann kartmtr. 1685: Fransada (Normandiya da) R. Le Pruotun bulduu tarih ncesi mezar ve kaz ilk ayrntl ve sistemli kazdr. 20 1690: J. Conyers ngilterenin Londra ehri yaknlarnda alt Paleolitik aa ait el baltas bulmutur ve bu dnemle ilgili, ilk buluntudur. 1723: ngilterede W. Stukeleyin Stonehenge yaknlarnda yapt kaz bilinen ilk Tmls kazsdr. 1727: Fransada Chtenay- Malabryde yaplan alma bilinen ilk ortaa kazsdr. 1738: talyadaki Vezv yanardann eteklerinde Pompei ve Helculaumdaki kazlarn balang tarihidir. 1744: Danimarkada Zealand Tmls kazs, Kuzey Avrupada bilinen ilk kazdr. 1759: Londrada British Museum almtr. 21 1763: Pompeide bulunan bir yaztta renyerinin adnn Pompei olduu kesinlemitir. 1764: Johann Joachim Winckelmann, Pompei buluntularyla ilgili almasn History of Ancient Art ad altnda Almanca ve ngilizce olarak yaynlamtr. Klasik aa ait buluntularn sluba20 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.75 21 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.76

12

Arkeolojidayal snflandrlmasna ilk kez bu almayla rastlanmaktadr. 1776: Afrikada Gney Sahrada Cookhouse almalar, Afrika ktasnda bilinen ilk arkeolojik almalardr. 1793: Pariste Louvre mzesi almtr. 1797: Fransada Frerede Hoxne kazsnda ilk kez Paleolitik aa ait aletlerle, soyu tkenmi hayvan kemikleri bir arada bulunmutur. 1798: Napolyon Msr seferi srasnda yannda bir ok bilim adam gtrmtr. (167) bu bilim adamlar Msr yazsnn zlmesini salayan (ift dilli) Rosetta tan da siper kazsn denetleyen bir subay bulmutur ve bunu bilim dnyasna kazandrmtr. 1815: Bir ngiliz soylusu olan Lady H. Stonhope, Filistinde Tevrat anlatmlarndan yola karak aratrmalara balam ve nl Ashkelon kentini saptayarak burada ilk kazy gerekletirmitir. 1827: G. Belzoni ilk kez Msrda krallar vadisinde kazlara balamtr. 1820: Egede Melos adasnda nl Aphrodite heykeli bulunmutur.22 1822: J. F. Champollion, Napolyonun Msr seferi srasnda bulunan Rosetta tan okuyarak, Msr hiyeroglif yazsn zmtr. Bu olay ayn zamanda22 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.76-77

13

Tamer Erenl dillerinde zlebileceini ispatlayan ilk belge olmutur. 1829: Romada Alman Arkeoloji enstits kurulmutur. 1830: Berlin ve Mnih mzeleri almtr. 1834: C. Texier Boazky bulmu ancak o yllarda corafyay bilmediinden buray Antik Pterium olarak yorumlamtr. 1835: W. Hamilton, Alacahyk bulmutur. 1838: Sir. C. Fellows, Ksanthosda Nereidler antn bulmutur ve ant 1841de British Museuma tanmtr. 1839: Rawlinson, zellikle Persepolis verilerinden yararlanarak ivi yazsnn zmlenmesini yapmtr. 1842: P. E. Bottann Mezopotamyada Nineve yaknlarnda yapt kaz bu corafya ile ilgili ilk sistemli kazdr. 1843: P. E. Botta, Khosabad kazsnda Mezopotamyann grkemli heykellerini bulmu ve bunlar Lauvre mzesine gtrm ve mzede ilk kez dou uygarlklar blm kurulmutur. 1846: stanbulda Tophane i Amire Miri Fethi Ahmet Paa , Mecmua i Asar Atika ad altnda eski eserleri Ayairinide toplamaya balamtr. 1847: A. H. Layard, Ninive de Asur Kral Sanherib 14

ArkeolojiSarayn ve 30.000 tabletin bulunduu Assur Banipal ktphanesini kazmtr. 1852; A. H. Layard, Kuzey Mezopotamyadaki nl Ninrud Heykelini bulmutur. 23 1854: J. E. Taylor, Ur kentinde bilinen ilk Ziggurat kazsn yapmtr. 1856: Almanyadaki Neander Vadisinde, daha sonra Neandarthel olarak tanmlanan, Orta Paleolitik aa ait ilk insan iskeletleri bulunmutur. 1857: C. T. Newton, Dnyann yedi harikasndan biri olan Bodrum Mousoleum (Artemis Tapna) kazsna balamtr. 1863: Hindistanda Pallavaranda bir el baltas bulunmutur. Bu olay Alt Paleolitik aa ait Avrupa dndaki ilk rnektir. 1864: Osmanl mparatorluunun resmi olarak verdii kaz izninin tarihidir. 1865: anakkale Amerika Fahri Konsolosu F. Calvert, Troya olarak dnd Hisarlk Tepesinde sondaj yntemiyle ilk kazy yapmtr.24 1869: stanbuldaki Ayairinide toplanm eski eserler Mze-i Hmayun olarak resmen alm ve ilk eski23 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.78-79 24 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.79-80

15

Tamer Ereneser nizamnamesi olan Asar Attika nizamnamesi kartlmtr. 1876: H. Schlimann, Miken uygarlnn nl mezarlarn ortaya karmtr. 1877: Japonyada ilk arkeolojik kaz balamtr. 25 1879: spanyada st Paleolitik a asndan nem arz eden Altamina Maaras bulunmutur. 1883: Osman Hamdi Bey, ilk tanml Osmanl kazs olan Nemrut kazsn gerekletirmitir. 1887: Osman Hamdi Bey, arkeoloji dnyasnda byk yank uyandran Sayda Nekropol kazsn yapm ve bata Byk skenderin Lahdi olmak zere stanbul arkeoloji mzesinin en nemli eserlerini stanbula getirmitir. 1887: Msrda Tell-el Amarnada Anadolu kltrleri asndan nemli belgeler olan Arzava mektuplar olarak bilinen belgeler bulunmutur. Daha sonra bu mektuplarn Hititlere ait olduu bulunmutur. 1893: E. Chantie, Hitit kltrne ait olduunu dnd Boazky kazlarna balamtr. 1899: R.Koldewey, Babil kazlarn balatmtr. 1900: A. Evans, Girit adasnda Krossosda yapt kazlarda Minos kltrn ve nl Knossos Sarayn ortaya kartmtr. 1901: G. ve A. Kerte kardeler Gordion kazsna balamlardr ve bu kaz Anadoludaki ilk Tmls

25 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 79- 81

16

Arkeoloji kazsdr. 1915: B. Hrozny, Hitit ivi yazsn zmtr. 1922: H. Carter, Msr Krallar Vadisindeki en zengin buluntulara sahip olan Tutankamonun mezarn bulmutur. 1925: Hitit yazlarn eviren B. Hrozny, Kltepe (Kani) kazlarn balatmtr. 26 1926: L. S. B. Leakey, Dou Afrikada Olduvai Vadisindeki almalarna balamtr. Daha sonra Leakeyin almalar, ilk insan ve kulland Olduvai ay Ta aletlerin tanmn ortaya karmtr. 1926: Amerikadaki ilk yerleimlerin kazs olan Folsom kazs balamtr. 1927: H. Von Der Osten, Aliar kazsna balamtr. 1932: K. Bilgen, Troya Hynde kaz almalarna balamtr. 1934: Hamit Zbeyr Koay ve Remzi Ouz Ark, Ahlatlbel ve Alacahyk kazlarna balamlardr. 1949: Radyoaktif tarihlendirme ile mutlak ya saptanmas yapan Libby, Radyoaktif tarihleri ilk kez yaynlamtr. 27 1952: lk sistemli su alt kazs J. Cousteaunun Lee Grand Conglou batnda gerekletirilmitir.

26 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 80-83 27 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 8385

17

Tamer Eren 1954: Msr Gizada nl Khufu trensel gemisi bulunmutur. 1964: U. B. Alkm, Gaziantep Gedikli Hyk kazsna balamtr. 1967: Kenan Erim, Antika Anadolusunun en grkemli buluntularn veren Aphrodisias kazsna balamtr. 1974: inde, Xianda nl pimi topraktan yaplan sekiz bin kiilik ordu heykelleri bulunmutur. Bunlara Taracota Savalar ad verilmektedir. Sekiz bin heykelin her birinin farkl yz hatlarna ve fiziksel zelliklere sahip olmas enteresandr. 1978: Maya Hiyeroglif yazs zlmtr. 1980: TBTAK kurulmutur.28 bnyesinde arkeometri nitesi

3.ARKEOLOJNNTEMELGELER Arkeolojinin temel elerini oluturan kavramlar u ekilde aklayabiliriz: Buluntu: nsann kulland biimlendirdii ya da etkiledii her trl tanmlanabilir nesne buluntu tanm iine girer. Buluntu topluluu (Assemblaye) ayn dolguda bulunan birbirleriyle ilikili nesnelerdir. rnein; mutfak olarak kullanlan bir noktann buluntular da burayla ilgili28 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf.86-87

18

Arkeolojiolacaktr. Bu nedenle bu nesnelerin tamam ise buluntu topluluunu temsil etmektedir. Yapm gelenei; Tanml bir zaman ierisinde belirgin buluntu topluluklarnn birlikte gmlmesidir. Bu sayede buluntularn tm, cinsi, rengi, gibi yaplan tanm ve tanmlamalar daha somut hale getirir. Tipoloji: Tipolojinin esas buluntular biimsel olarak snflandrmaktadr. Bu snflandrma ise dnemin teknik becerisini ve ilerleme sresini gsterir. Anoloji; Belirgin tiplerin, baka corafyalardaki tiplerle karlatrlmasdr. Bu sayede trlerin yayld alan ve etkileimleri saptanr ve trlerin zellikleri belirlenmi olur. Tarihlendirme; ki tr tarihlendirme vardr. Birincisi greli dieri ise mutlak tarihlendirmedir. Greceli tarihlendirme bulgularn karlatrlarak eskiden geriye doru sralanmasdr. rnein, tabaka incelemeleridir ve mutlak olan buluntularn tarihinin hesaplanmasdr.29

29 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 122124

19

20

KNCBLM

1.ARKEOLOJKKAZITRLER 1.1TabakaszKazlar Tek bir dnemde yerleilmi ve zerinde baka bir yerleim yeri kurulmanm arkeolojik blgeler tabakasz kaz alanlarn oluturmaktadr. Anadoluda bulunan baz kent yerleimleri bu tr yerleimlerdir. Bunlara en gzel rnek olabilecek yerleimler; Ephesos, Priene, Perge, Aspendos gibi klasik a ehirleridir. Bu ehirler dier bir tabir ile tabakasz yani katmansz yerlerdir. Bu tr yerleim yerleri hyk denilen tabakal yerleimlerden farkldr. Bu sebeple bunlarn kaz yntem ve teknikleri de farkl olacaktr. Tabaka iermeyen yerleim yerlerinin kazlarndaki ama: hem burann plann ortaya karmak, hem de burada yaanm sosyal, iktisadi ve siyasi faaliyetlerin braklan mimari eserlere etkisini inceleyerek blgenin tarihi hakknda bilgi edinmektir. 21

Tamer ErenBu kaz alanlarnda yaplarna uygun olarak genel itibariyle ak alan sistemi kullanlmaktadr. Bu yaplar iinde en kolay kazlabilecek yap trleri; dzgn, dik planl, salam duvarl ve uzun sre kullanlmam yaplardr. Bu tr yaplar daha ok Roma mparatorluu anda ve sonrasnda karmza kmaktadr. Bu tr kazlarda kaznn kolay bir ekilde gerekletirilmesini salayan bir dier etkende, kazs yaplan a ve eserleri hakknda bilgi sahibi olmaktr. Kazya balarken ilk nce yapnn duvarlar etrafnda ukurlar alarak almalara balanr. Alan bu ukurlarn derinlii ve genilii mutlaka yapnn ykseklii ile doru orantl olmak zorundadr.30 Dier yandan kazlan temellerin zerindeyse duvarlar ykselmektedir. Bu duvarlar eitli dnemlerde eitli malzemelerden yaplmlardr. Genelde: ta, tula ya da kerpiten yaplmaktadrlar. Ayrca ta-ahap karm, taahap ya da ta-kerpi olanlarda mevcuttur. Yaplan tespitlerde ise farkl malzemeler kullanlmasnn ve bunlarn oranlarnn iyi ayarlanmasnn yapnn mrn uzatt kantlanmtr. Arkeoloji de ise ahap yaplar duvar ina tekniinde Pis, Wattle and daub ve it amur ahap-amur karm yaplara verilen farkl isimlerdir. Bu yaplar ryp yok olup topraa karr, fakat braktklar kalntlar toprakta fark edile bilmekte ve bulunup incelenebilinmektedir. ncelenen yaplarn bir dier aamas ise yaplarn zerine30 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 58-60

22

Arkeolojioturduu taban ksmlardr. Bunlar ahaptan, sktrlm amur bazen de kire harca tatan ya da tuladan levhalara ve hatta mozaie kadar eitli trlerde karmza kmaktadr. Bina nitelii tayan bu tr yaplarn en sk onarm grm noktalarn bu taban ksmlar oluturmaktadr. Yapnn en stne geldiimizde ise tavan rts bulunmaktadr. at olarak nitelendirilen bu alanlar; ahap, amur, kiremit, tatan yaplm olabilir. Kimi ak alan yaplar ise rtszdr. Yaplarn katmanlar bu ekilde sralanmaktadr. Binalarn bu yapm dzeni geneldir ve gnmze kadar slup asndan ve malzeme asndan deiiklikler olsa da yap dzeni ayn kalmtr. Tarm yaplmam alanlarda blgenin zerinin bitki rts ile kapl olmas nedeniyle bu blgelerdeki yaplar uzun yllar dier yaplara kyasla daha iyi korunmu bulunmaktadr. nk bu blgelerde bulunan yaplar insan tahribatndan korunmu halde bulunmaktadr. Bu yaplarla ilgili genel sknt ise bitki rts sebebiyle yzeye bakldnda gzkmemesi ve fark edilememesidir. Bu yerlerin kazsndan nce yzey aratrlmas yaplmas ve buluntularn bulunduklar blgelerin belirlenmesi nemlidir. Bu olay sadece gzlem aamasn oluturmaktadr. Asl sonular kaz gerekletirilip buluntular ortaya kartldktan sonra elde edilir. Burada kan buluntular incelenerek daha kesin sonular elde edilebilir. Jeofizik almalar bu tr kazlarn baarsn bulgularn toprak ierisinde geirdii deiimi aydnlatmas asndan daha baarl klar. Bu trden kazlar yaplrken gzlem 23

Tamer Erenbalonu kullanlarak gkyznden incelemeler yaplmas ya da helikopter ile kaz alannn fotoraflarnn ku bak ekilmesi kaznn verimliliini ve baarsn arttrmaktadr.31 Kaznn amac da kaz sistemini belirleyen nemli faktrlerden biridir. rnein tek bir yapy incelemek ile bir kaz blgesini btnyle incelemek farkl yntem ve tekniklerle yaplmaktadr. rnein birinci durumda tek bir yap ile uraldndan kan malzemeyi uzaa boaltmak hem zaman kayb olur hem de maliyeti arttrr. Burada mantkl olan ve yaplmas gereken ey kan malzemeyi uzak bir noktaya boaltmak yerine kaz alannn hemen yanna ymaktr ve bu kaznn daha hzl ilerlemesini salar. kinci durumda ise kazlacak alan ok farkl bir yapda olduu iin burada uygulanacak yntem ve teknikler de farkl olacaktr. nk uralan alanlar birbirlerinden ok farkldr. Bu durumda ayn yntemlerin uygulanlmas beklenemez. nk bu durumda kan toprak ok fazla olaca iin kaz alanna dklemez. Dklmesi durumunda kazy sekteye uratabilir. Sz konusu geni alanlarn kazlar esnasnda dier yntemin tam aksine kan topra uzaa boaltmak en doru yntem olacaktr. Bunlardan anlalaca zere tek bir yer ile uraan arkeolog ile birden fazla yap ieren geni sahalar ile uraan arkeologun ama ve yntemleri de dierinden farkln olacaktr. Tabakasz kazlar ile ilgili dier nemli husus kaz alannda kazya balamadan nce ayakta duran yap varsa nce bu yaplar fotoraflarla belgelenmesi gerekmektedir. Sonrasnda ise yzey aratrmas bittiinde kazya geilmelidir. Bundan31 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 61-64

24

Arkeolojisonra kaz alannn kazsna balanlmadan nce yzeyde bir bitki rts varsa bu rtnn temizlenmesi gerekmektedir. Daha sonra kazy kolaylatrmak iin kaz alannn eit boyutlarda drt adet kareye blnmesi kaznn verimlilii ve rahatl asndan faydal olacaktr. Bu ilemden sonra apraz Sistem ya da Satran Tahtas Sistemi eklinde kazya devam edilmesi faydal olacaktr. Bu hususta birbirleriyle apraz halde bulunan kareler ayn anda kazlmal ve kan moloz kapal karelere boaltlarak kaldrlmaldr. Bu iki karenin kazs bittiinde ve kan toprak tandnda dier karelere geilmelidir. 32 Uygulanabilecek dier yntem ise kaz alannn enine ve boyuna gre kesitlere blnmesi ve kesitler arsnda belirli paylar braklarak kaz yaplmasdr. kan toprak bu kesitler zerine boaltlr ve belirli aralklarla kaldrlr ve bu ekilde kan toprak da incelenmi olur. Ayn zamanda alan kesitlerin oluturduu kare planl yap ierisindeki duvar blmleri de incelenebilir. Bu sistemde braklan kesit kalnl 0.30 metreyi gememelidir. Bu sistemde bu ekilde ufak boluklar (kesitler) braklarak tm yapda ayn anda tabana kadar inilir. Burada hangi sistem kullanlrsa kullanlsn yapnn tabanna inildiinde 1x1 metrelik Karoyaj iine alnmaldr. Yani 1x1 blmeler eklinde blmlere ayrlarak dikkatli bir ekilde incelenmelidir. Bu ekilde yaplan inceleme mimari adan ve bulgularn detayl bir ekilde incelenmesi asndan byk nem tamaktadr.32 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 65-68

25

Tamer ErenBu ekilde kazya balanlan st ksmdan tabana inerken belirli aralklarla yzey temizlii yaplmas bulgularn daha rahat kartlmas ve krlmaya kar korunmas asndan nem tamaktadr. Ayn zamanda kaz yaplan noktada karkla meyil vermez ve kaznn daha sitemli ve dzenli devam etmesini salar. Kaz hangi yntem ve tekniklerle yaplrsa yaplsn planl ve programl olmas gerekmektedir. Bu ekilde kan eser ve bulgular zarar grmez. Kaz daha hzl ve gvenli ilerler. Ayrca eserlere ait krk paralar varsa bunlarn birbirine karmas engellenmi olur ve analiz edilesi ayn zamanda bir araya getirilmesi kolaylam olur.33 1.2TabakalKazlar nsanoluna ait yerlemelerin uzun yllar esnasnda yklarak zerlerine bala yerlemelerin kurulmas ile olumu ve daha sonra zerleri zamanla toprakla kaplanm olan arkeolojik alanlara Hyk, Hyk, Tepe, Tell, ren, Til, Tumba ve Magula gibi isimler verilmektedir. Bu yaplar zamanla ya da igallerle ya da farkl sebeplerle yklm yerleim yerlerinin zerlerine baka yerleimlerin kurulmasyla meydana gelmi birden fazla yerleim katmanndan olumaktadr. Bu katmanlara tabaka ad da verilmektedir. Dardan bakldklarnda kk bir tepe gibi grnrler. Bunlarn ierisinde kk bir da olacak kadar bykleri de bulunmaktadr. Arkeolojik adan bakldnda bu trde ok tabakal ren33 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 68-71

26

Arkeolojiyerlerinin yaratt baz sorunlar ortaktr. Bu sorunlardan ncelikli olan bozulmu ya da birbiri iine gemi tabakalarn saptanmas husussudur. Tabakalar yer sarsntlar ile ya da daha nceki dnemlerde insanlarn bir takm mdahaleleri ile bozulmu ve iindeki malzeme birbiri iine karm olabilir. Bu tabakalar incelenirken ok rastlanan dier bir hadise ise tahl depolamak iin kullanlan ve silo ad verilen ukurlara rastlanlmasdr. Bu ukurlar zamanla haarat ve bceklerin igali ile kullanlamaz hale gelmitir. Bu kaz esnasnda problem yaratan hadiselerden biridir. Bir deri ise bu tr ukurlarn tabakalar bozmas ve birbirine kartrmas hadisesidir. Bu durumlardan dolay bu tr kazlarn yaplmas hususunda farkl kaz yntemleri uygulanmaktadr. Bu yntemi belirleyen dier bir hadise ise kaznn amacdr. Tabakalarn belirlenmesi iin kaz yaplacaksa farkl byk bir alan tamamen kazlp ortaya kartlacaksa farkl yntemler uygulanmaktadr. Yalnzca tabakalarn belirlenmesini ieren bir kaz ise ilkinden farkl olarak daha kk apl bir kaz olacaktr. Bu kazdaki arkeologun amac Stratigrafik ve Kronolojik sorunlar zmek olacaktr. Bu kaz iin en uygun olan yntem hyn bir yamacndan balayp basmak halinde kazlmas ve tabakalarn ortaya kartlmasndan sonra kronolojisinin belirlenmesidir. Step Trench yani Basmak Ama denilen bu yntemde kazlan alann genilii 5 metreden dar olmamaldr. almann sal ve ilerlemesi asndan bu genilikten daha aada bulunmas olumsuz sonulara 27

Tamer Erenyol amaktadr. Ayrca bu kaz sonucu ancak tabakalama belirlenir ve tarihlendirme yaplabilinmektedir.34 Eer geni apta bir alan kazlacaksa ve incelenecekse arkeologun bu ok tabakal kaz yeri iin kendine bir kaz sistemi belirlemesi gerekmektedir. Kaz yntemini belirledikten sonra arkeologun yapaca ikinci i ise kaz plann oluturmaktr. Bu tip kaz alanlarnda 20x20 metrelik referans korayajn yaplmas uygun olmaktadr. Bu ilemde gerekletirildikten sonra kaz sistemine gre kaz hazrlklarna geilir. Sz gelimi plan kare sistemi uygulanacaksa oluturulacak kareler ahap kazk aklarak belirlenmelidir. Bunun dnda kaz esnasnda kacak topran boaltlmas sorunu vardr. Bunun iin boaltlacak topran nereye tanaca ve dklecei belirlenmelidir. Tabi bu toprak tanmadan nce dikkatli bir ekilde elenerek incelenmelidir. Bunun dnda kaz esnasnda eitli aralklarla kaz alan ve kan topran bulunduu hyk yzeyi temiz tutulmaldr. Kaz plan ve sitemi belirlendikten sonra kazya geilmeden nce kaz yaplacak alann yzeyinin kazya hazr ekilde temizlenmesi gerekmektedir. Temizleme ileminden sonra yzey incelemesi yaplarak arkeolojik bir eser ya da buluntu olmadndan emin olduktan sonra kazya balanlmas uygun olacaktr. Kaz ileminden sonra belirli aralklarla kan toprak incelenmeli ve kan buluntular mala, spatula, kk apa ve fra gibi aralarla titizlikle temizlenmeli ve incelenmelidir.34 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 71-74

28

ArkeolojiKazya bir utan balanldktan sonra tm yzey 30-40 cm kazlnca ara verilmeli ve yzey temizlii yaplmaldr. Bu ekilde alan bu aralklarla temizlenerek katman katman aa tabana doru inilmelidir. Bu kaz trnde kabilecek en byk ve arkeologlar en zorlayan sorun ise tabakalarn bozulmu ya da i ie gemi olmasdr. Bu olay tabakal kazlarda aratrmay, buluntularn hangi dneme ait olduunun belirlenmesini ve ayrlmasn zorlatran dikkat edilmesi ve byle bir durumla karlald takdirde daha sistemli ve planl gidilmesini gerektiren bir hadisedir.35 Tabakal kazlarda tabakalar kaldrma dzenleri de planl olmaldr. Bu esnada ilk nce ukur, silo (tarm rnlerini depolamak iin yerleim yeri iinde alm ukurlara verilen ad.) ve ta skme ukuru gibi tabakay bozmu buluntular ve sonrasnda ise yerleim tabakalar kaldrlmaldr. Kaz esnasnda dikkat edilmesi gereken ve kaz ile ilgili fikir veren ve kolaylk salayan nemli dier bir husus ise tabakalarn fakl toprak zelliklerine sahip olmasdr. Bu hadise kaz esnasnda hyk iindeki tabakalarn belirlenmesinde nemli rol oynar. Yaplan btn bu ilemler ana tabaka olan yer katmanna ulaana kadar devam eder. Burada gnmz koularnda dikkati eken dier bir hususta ok byk bir hyn kazlmasnn dier kuaklara braklmasnn faydal olacadr. nk her geen gn ilerleyen teknoloji ile birlikte bu tr yaplar daha gelimi yntemlerle incelenebilinir ve kazlabilinir. Bu ekilde kan eser ve buluntularn zarar grmesi daha aza35 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 74-75

29

Tamer Erenindirgenir. Ayrca buluntularn hangi tarihe ve dneme ait olduu hakknda daha kesin veriler elde edilebilinir.36 1.3MezarKazlar Mezar olarak tanmlanan yap lnn ya da len birinin eitli ekillerde ve eitli yntemlerle gmld yer ya da yapdr. Eski alarda insanlar bazen yerleim yerlerinin iine (ntramural), bazen de yerleim yerlerinin dna (Extramural) gmlmekteydiler.37 eriye gmlen cesetler ya bir odaya ya da yerleme yerinin iinde bo bir alana gmlmekteydiler. Bu nedenle bu dnemlere ait yerleme yerlerinde bu trden durumlara rastlanlmas olasdr. Mezar tr ierisinde hyk tipi yerleim yerlerinin kazs esnasnda mezarn hangi tabakaya ait olduu hususun belirlenmesi nemlidir.38 Yerleme yerinin dna yaplm mezarlklarda ise cesetler genellikle Nekropolis (Mitolojide ller ehri anlamna gelen yer gnmzdeki anlamyla mezarlk) denilen mezarlklara eitli ekillerde ve eitli yntemlerle gmlmlerdir. Bu gmme tr ou kez nhumasyon (normal gmme) eklinde olmakla birlikte kimi zaman Kremasyon (yakarak gmme) trne de rastlanlmaktadr. Yakma eklinde gmlen llerin36 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 76-79 37 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 56 38 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 80-81

30

Arkeolojiklleri ise ou kez Urne ad verilen mlekler iine saklanm ekilde bulunmaktadr. Mezar kazlar esnasnda kan buluntular ierisinde genellikle insan ve hayvan iskeletleri ok kt koullarda kalmadklar srece salam olarak bulunabilmektedir. Bu ekilde zerlerinde incelemeler yaplarak eitli bilgiler elde edilebilinir. Bu bilgiler anatomik zellikleri, buluntunun ya ve yaad dnem hakknda fikir vermesi asndan son derece nemlidir. kan iskeletlerin incelenmesi hususunda ise son derece hassas davranlmaldr. nk toprak altnda yzlerce hatta binlerce yl kalm iskelet ve kemikler rmese bile son derece hassas ve krlgan bir yapda olacaktr. Bu hususta karlrken iskele zarar vermemek iin zenle temizlenmeli ve tanmaldr. Bu husus dnldnde iskeletin ya da iskeletlerin karlmadan nce iinde bulunduu mezarn genie kazlmas yararl olacaktr. karlmadan yaplmas gereken nemli bir dier ilem ise cesedin bulunduu ekliyle eitli alardan fotoraflarla belgelenmesi hadisesidir. Bu ekilde bu belgelere baklarak lnn ne ekilde gmldn grerek o toplum iindeki l gmme gelenei hakknda fikir elde edilebilinir. skelet ortaya karldktan sonra temizlenmeli ve daha sonra dikkatli bir ekilde yzeye kartlmal ardndan da mezar ierisindeki dier bulgular ayn hassasiyet ile temizlenip kartlmaldr. skeletten sonra dier kap-kacak, taklar, silahlar, hediyeler, heykelcikler v.b kartlrken dikkatle temizlenmelidir. zellikle de iine toprak dolmu olan ii bo kaplarn iindeki toprann esnasnda nce bu topran kuru olmas ya da kurutulmas esastr. Buna zen gsterilmeden topran boaltlmas karlan kap krlgan yapda ise ona zarar 31

Tamer Erenverebilir. Bu boaltma ileminin kab ters evirerek boaltma yerine Spatula ile yaplmas daha gvenli olacaktr. kan buluntularn paketlenmesi de tama esnasnda kemik ve dier bulgularn zarar grmemesi asndan son derece zenli yaplmaldr. Bunlar tahta ya da karton kutulara gzelce sarlarak paketlenmeli ve antropologlarn rahat bir ekilde bulgular deerlendirmesi iin iskelet ve kemikler ayr ayr yerletirilmelidir.39 zerinde hibir iz bulunmayan mezar yerlerinin kefi olduka zor olmakla birlikte ou kez de tesadfler sonucu bulunmaktadr. Baka bir mezar tr olan yer altnda ina edilmi mezarlar ise ok sayda oda ve blmden olumaktadr ve genellikle aile mezarlardr. Bu mezarlarn bir dier zellii ise bunlarn nemli kiilere ait olmalar ve iinde ok deerli belge ve buluntular bulundurmalardr. Bu mezarlarda len kii ve kiilerden baka onlara ait ok sayda deerli eya, deer verdii hayvanlarn cesetleri ve baz yakn hizmetkrlarnn cesetleri de bulunmaktadr. Bu tip mezarlar ahret inanc ile oluturulmu yaplardr. Bu sebeple len kii ya da kiilerin dier hayatta yannda onlara yardm etmeleri ve kullanmalar iin hizmetkrlar hayvanlar (zellikle Trklerde at) ve gnlk yaam iin gerekli olan kiisel eyalar ile hazineleri bulunmaktadr. Gmlm olduklar yap adeta onlarn ldkten sonra yamalar iin tasarlanmtr. Bu hususta bu tr kazlarda titiz davranlmaldr. kan en39 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 82-84

32

Arkeolojikk buluntu bile gzden kamamal ve kayda geirilmelidir. Kaz esnasnda her aamada fotoraflar ekilmelidir. Bu kazlarda ilk nce hediyeler ve deerli eyalar ile dier ufak buluntular kartlmadr. Ardndan iskeletlerin kartlmas uygun olacaktr. kartlan iskeletlerinde elden geldiince ayr ayr paketlenmesi antropologlarn incelemesini kolaylatracaktr. Bu tr kazlarn iinde en zor gerekletirilenleri ise Tmls kazlardr. Eski gezginler tarafndan piramide benzetilen bu tr yaplar yma toprakla kaplanm mezarlardr. Bu mezarlar krallar, prensler ya da beyler gibi soylu kiiler iin ina edilmilerdir. Bu tr kazlara balanlmadan nce mezar plannn topografik haritasnn kartlmas ve fotorafnn ekilmesi doru olacaktr. nk kaz sonunda mezar oluturan tepe ortadan kalkacaktr. Kazs yaplan Tmls kk ise en iyi yol tepeyi birbirini kesen drt paraya ayrmak olacaktr. Bu ekilde blndkten sonra birbiri ile apraz olan dilimlerin tabana kadar kazlmas ve topran kaldrlmasndan sonra dier dilimlerin ardndan kazlarak kaznn sonlandrlmas kaznn verimlilii ve kolayl asndan ok daha iyi olacaktr.40 Yksek Tmlslerin kazsnda ise mezar tepesi nemli bir ant olduundan korunmasna nem gsterilmelidir. Bu tip yaplarn eyrek dilimler eklinde kazlmas daha uygun olacaktr. Bununla birlikte bu tr kazlarda ok eitli yntemler gelitirilmitir. 1995 ylnda Amerikal Arkeolog40 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 85-89

33

Tamer ErenRodney S. Youny Polatldaki Yass Hykde (Gordion) yapt kazda mezar odasnn yerini belirlemek iin OilDriling (Su sondaj) ad verilen yntemi kullanmtr. Bu yntemi kullanarak basnl su ile topraa delikler amtr. Bu alma topran yapsn incelemeyi kolaylatrmtr. Daha sonra bu sistemi 2,5 metre aralklarla plan kare sistemi eklinde tm kaz alanna uygulamtr. Bu almada sondaj yntemiyle toprak eritiliyor ve sert bir cisim ya da katmana rastlanldnda ise duruluyor ve inceleme tamamlandktan sonra bunlar kayt edilerek dier tm noktalara ayn yntem uygulanmaktadr. Bu ekilde Gordiondaki mezar antn tm tabakalarnn derinlikleri kayt altna alnarak ortaya kartlmtr. Bu ekilde Tmls bozulmadan tabakalar belirlenebilinmitir.41 Gnmzde ise teknolojik olarak Tmls mezar odalar belirlenebilinmektedir. Sismik ya da mpuls Radar yntemleriyle bu yaplarn planlar tespit edilebilinmektedir. Bu yntemin hi phesiz birok faydas bulunmaktadr. Birincisi dier yntemlerden daha az zaman almaktadr. Dier zellii ise yapya verilen zarar minimum boyuta inmektedir. Bir dier faydas ise bu yerlerin plannn ortaya kartlmas iin gereken maliyetin ok altnda bir maliyetinin bulunmasdr.4241 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 89-90 42 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 94

34

Arkeoloji2.ARKEOLOJKKAZIYNTEMLER 2.1PlanKareSistemi Girit Sistemi olarak da anlan bu sistem, ilk kez 1930larda ngiliz arkeolog Sir Martimar Wheeler (18901976) tarafndan kullanlmtr. Bu kaz ynteminde ama kaz alann ve yap katlarn enine ve boyuna keserek keserken de oluan kareler arsnda paylar brakarak incelemektir. Bu sistem plan kare olarak adlandrlr. Kaz sahasnn bu ekilde karelere ayrlm ekilde incelenmesinin pek ok faydas vardr. Bu sistemde oluturulan kare kutucuk ukurlar arasnda 50 cm.lik paylar braklmaktadr. Bylece bu oluturulan kareler iinde kazlan topran drt ayr yz birden incelenebilinir. Bu tr kesitlerin olmamas bu adan salkl bir kaz yapmay zorlatrmaktadr. Bu adan dnldnde plan kare yntemi kaz ukurunun drt bir yznn incelenmesinde ve tabaka varsa bulunan tabakalarnda drt bir ynnn incelenmesinde son derece gerekli bir yntemdir. Ayrca bu tr planl sistemli kazllarda karmak sorunlar rahata zlebilinir. Fakat baz nedenleri vesilesiyle bu yntemin yaratt olumsuz sorunlar da vardr. Bu sorunlardan en nemlisi bir yapy kazlrken bir btn halde grmek olanakszdr. Bu sebeple kazlacak alana ve kaz amacna en uygun yntemin belirlenmesi salkl olacaktr.43 Burada her i de olduu gibi amaca ve ynteme uygun yolu semek en doru olan olacaktr. Bir hyk ile tabakasz bir yerleim yerinin zellikleri ve oluturulu biimleri nasl ki43 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 51-54

35

Tamer Erenfarklysa bunlarn kazl yntem ve teknikleri de birbirinden farkl olacaktr. 2.2 AkAlanSistemi Bu sistem Sir M. Wheeler tarafndan 1970li yllarda gelitirilmitir. Sitem snrlayan paylara ya da dar alanlara kyasla geni alanlarn kazs iin gelitirilmitir. Bu sistem dikey boyutun aksine yatay boyuta nem veren arkeologlarca benimsenmitir. Tm plann kesintisiz olarak grlebilmesini salayan bu sistem, en etkili biimde yzeye yakn ve tek evreli yerleim blgelerinde uygulanabilinir. Bu sistem hyk gibi ok tabakal kaz alanlarnda tabakalarn aydnlatlmas iin de uygulanabilmektedir. zellikle bu sistem Anadolunun yksek hyklerinde kullanlmtr. Kullanlan karmak tabakal kaz alanlarndan biri olan Burdur yaknlarndaki Kuruay ile Malatyada Kkerbaba hykleri buna en gzel rnekleri oluturmaktadr.44 Ancak tm bunlara karn karmak tabakal hyk kazlarnda, kaz boyunca ayakta duran kesitlerin denetim bakmndan kimi kolaylklar salad hususu gz ard edilmemelidir. Bu bakmdan bu sistem ile plan kare sisteminin birletirilmesi kaz iin ok daha avantajl olacaktr. Bu olay mimari ve kesitlerin bir bir detayl bir ekilde incelenmesini salarken, stratigrafik kesitleri de gz ard etmeyen bir eylem olacaktr.4544 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 55 45 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 56

36

Arkeoloji2.3aprazAmayadaSatranTahtasSistemi apraz ya da Satran tahtas ad verilen bu sistem ilk defa Adyaman yaknlarndaki Tille kazlarnda ngiliz arkeologu David French tarafndan uygulanmtr. Bu sisteme gre kaz yeri 10x10 ya da 5x5 karelere blnerek deil de istenildii kadar geni pek ok plan karede srdrlr. Sz gelimi 20x20 metrelik 400 mlik bir alan iinde 10x10 ya da 5x5 eklinde blnerek yaplabilir. Bunun dnda kareler farkl boyutlarda ayr ayr oluturulabilinir. Bu sistemde boyutlar ne olursa olsun ayn anda birbiri ile apraz halde bulunan karelerde tabana kadar kaz yaplarak inilmektedir. Sonra buradaki ilemler bittikten sonra dier aprazlarda da srasyla tabana kadar aralarnda pay braklmakszn inilir. Bylece kaz alan aralarnda pay braklmakszn tabana kadar inilerek kazlabilinir.46 3.ARKEOLOJKBULUNTUTRLER Arkeolojinin konusu insan ve insan yaam ile ilgili olduundan, ortaya kan buluntular da insan ve insan yaamna ait buluntular olacaktr ve bu buluntular insan yaamndan izler tayacaklardr. Bu tr nesnelere arkeologlarn farkl anlamlar yklemesi bu buluntu trlerini gnmzde terim haline getirmitir. Bu terimlerden arkeolojik dolgu ne demek ve baz dolgu trleri nelerdir onlara bakacaz. Arkeolojik dolgu: insanlar belirli bir yerde oturduklar, bir i yaptklar zaman arkalarnda mutlaka bir takm maddi46 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 56-57

37

Tamer Erenkalntlar brakrlar. Bu bir gebe adrnda, adrn kenarlar umasn diye dizilmi talar, ate yaklan yerin evresindeki kl, yannda tahllarn kmrlemi taneleri, krld iin atlan bir kabn ya da aletin paralar, yenen ya da len hayvanlarn kemikleri ok kk ve az tanml nesneler olabilecei gibi antsal bir yapnn kalntlar da olabilir. Bunlar zamanla zellikle de rzgrla gelen topraklarla kaplanr. Kaz iinin yapld toprak katmanndan farkl bir zellik kazanr. indeki kalntlardan zamana kar dayankl olanlar da ayn brakldklar ekilde gnmze kadar gelir. Bu hadise iindeki maddi kalntlardan baka topran yaps ile de anlalabilinir. Btn bunlarn oluturduu malzemeye ise arkeolojik dolgu ad verilir. Arkeolojik dolgular kendi ilerinde iki ksma ayrlrlar. Birinci ksm arkeolojik dolgular bulunduklar yerde koruna gelmi dolgular olutururlar. Bu dolgular iinde bulgular kullancnn brakt ekilde gnmze kadar gelmilerse bunlara in situ ad verilir. zellikle yangn ya da deprem geirmi kalntlarda bu tr bulgulara ok rastlanr. Doal ya da biyolojik etkenlerle ya da insan etkisiyle arkeolojik dolgular anr ve ierisindeki nesneler farkl yerlere tanr. Hatta kimi zaman tandklar yerde yeni bir dolgu olutururlar. Bu tr aktarlm olan bulgu ve buluntulara ikincil dolgu ad verilir.47 Arkeolojik buluntular ise ok eitli trlerdedirler. Kk kap-kacaklardan tutunda mimari eserlere kadar eitli boyutlarda ve eitli malzemelerden yaplmlardr. Bunlar47 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 43-45

38

Arkeolojiyazl-yazsz kalntlar olarak ayrlabilir ve bu aratrmay kolaylatrr. Bunun dnda buluntular toprak st ya da toprak alt eserleri olarak da adlandrlabilinir. Yazl ve yazl olmayan eserler olarak ayrsak bunlara baz rnekler verebiliriz: Yazl olmayan eser ve buluntular: Bu tr buluntularn toprak zerindeki rneklerini; binalar ve bina kalntlar, adide eklinde heykeller, kprler, su kemerleri, tarihi yolar, ehir kalntlar v.b olutururlar. Toprak altndaki rnekleri ise; mezar odalar, anak ve mlekler, kk heykelcikler, insan ve hayvan kemikleri, ara ve gereler, silahlar ve zrhlar v.b oluturmaktadr. Yazl Eser ve Buluntular: Bu tr buluntularn toprak zerindeki rnekleri; ariv vesikalar, bilarn iinde ya da maaralarda bulunan resim ve yazlar, kitabeler v.b oluturmaktadr. Genelde toprak altnda ise; sikkeler, tabletler, mezar odalar duvar yaztlar, mhrler, hkmdara ait zel eyalar zerinde bulunan semboller ve yazlar v.b oluturur. Buluntular nerde bulunursa bulunsun ister yazl ister yazsz olsun, bulunduu dnem hakknda son derece nemli bilgiler iermektedir. rnein; bir mezar odasn ele alrsak buradan kan buluntularn ne gibi bilgiler vereceine bakalm: Birinci olarak kiinin iskeletinin duru ekli o kltrn l gmme gelenei hakknda bilgiler verir. Dier taraftan ya ve zerinde yaplan dier gelimi inceleme yntemleri ile hangi besinlerle beslendii anlalabilir. Bu hadise de o toplumda temel geim kayna hakknda bilgi edinmemizi ve kltrn anlamamz salar. Dier taraftan 39

Tamer Erenmezar odasnda bulunan silahlara da baklnca; hangi madenin yaygn olarak kullanld, silahlarn ilevine baklarak hangi yntemlerle savald v.b bilgiler de elde edilebilir. Ayrca kan heykelcikler eyalar toplumun kltrn ve yaamn yanstr ve bundan izler tar. Bu adan bakldnda gnlk hayatta ne gibi iler yaptklar, tarm ya da hayvanclkla m uratklar, dini inanlar, gelenekleri ve adetleri, hangi tr malzemeyi daha ok kullandklar ve yaplan eserleri hangi yntemle yaptklar gibi ksacas hayat tarzlar hakknda nemli bilgiler elde edilir. Bu sebeple arkeolojik buluntularn en ufak olanlar bile gden kamamaldr. Kk bir buluntuda birok bilgi ierebilir. Ayrca bu buluntulara baklarak insanolunun gemiten gnmze ne gibi deiimler geirdii tespit edilebilinir. Genel olarak bu tespitin en arpc ve dikkat eken sonucu ise yaznn icadna kadar olan dnem iinde insanolu yaklak olarak alt yz krk bin yl gibi uzun bir dnemde ok yava bir ilerleme kat etmitir. Buna karn son iki bin yllk dnemde ise mthi bir deiim geirerek teknolojik ve kltrel adan olduka ileri bir seviyeye ulamtr ve bu sre her geen gn daha da hzlanmaktadr. Bu sre tabi ki arkeoloji yntemlerinin de gelimesini salam bilinmeyen birok hadise aydnlatlm ve aydnlatlmaya devam edilecektir. 4.ARKEOLOJKBELGEVEBULGULARIN KAYITTEKNKLER Arkeolojik kazlarda buluntularn ortaya kartlmas kadar; dzenli, ayrntl ve gvenilir ekilde kayt edilmesi 40

Arkeolojide son derece nemlidir. Bu doru deerlendirme yaplmas ve doru sonulara ulalmas asndan son derece hassas ve dikkat edilmesi gereken bir ilemdir. 20.yyn balarnda kaytlar sadece kaz yerinin ana plnnn tespiti olarak gerekletirilmekteydi. Burada ama kazlan alnn plnn ve tabakalar belirlemek ve buluntularn hangi tabakalardan karldnn tespitini yapmakt. Bu gnmze kyasla yzeysel bir bak asn tekil etmekte ve eksik kayt tekniini tekil etmektedir. Bu yaklama karn gnmzde ise kaytlar ve kayt teknikleri arkeolojik kazlarn nemli bir aamasn oluturmaktadr. Buna ynelik gelitirilen sistemler ana balk altna toplanmtr. Bunlar: Yazl Kayt Teknii, izili Kayt Teknii ve Fotografik kayt teknii olmak zere snflandrlmlardr. 4.1. YazlKaytTeknii Bu kaytlarn tutulmas ktlara yazl ekilde geirilmesi olarak aklanabilir. Bu ekilde kayd tutan kiinin eksik ya da yanl bilgi girmesi engellenmi olur. Bu kayd tutan kiilerin dnda yanlarnda bulunan yardmclarn da tuttuu gzlem ve dncelere dayal aktarmlar mevcuttur. Ayrca son yllarda teknolojinin de gelimesine paralel olarak bu tr kaytlar esnasnda kaz alanlarna bilgisayarlarda girmitir. Teknolojik adan boyutlar klen fakat zellikleri gelien bilgisayar ve bilgisayar yazlmlar sayesinde yazl kaytlarn tutulmas, snflandrlmas ve yaynlanmas daha kolay bir hal almtr. Ayrca online olarak bir ok insan ve aratrmac tarafndan da kazlarn sonularnn takip edilmesi kolaylamtr. Bu sistemin bir dier faydas ise bilgilerin depolanmas ve 41

Tamer Erensaklanmasnn hem kolay olmas hem de depolanan bilgilerin yazl ktlardan ok daha az yer kaplayarak tanmasnn ve incelenmesinin kolay olmasdr.48 Bu kayt sisteminde ise kan buluntular cinslerine gre ayrldktan sonra karbon 14 yntemi ve baka biyolojik ve kimyasal yntemlerle ya hesaplanr. Bundan baka ekli, lleri, bykl, arl, hangi malzemeden yapld, hangi dneme ait olduu, eer sanat eseri ise hangi slupta yapld v.b durumlar incelenerek kayt altna alnr. Burada yaplan buluntunun biimsel ynden snflandrlmasna Tipoloji ad verilir. Bundan sonra buluntularn malzemesinin bulunduu blgeden mi geldii, yoksa blgede bulunmayan bir madde mi olduu ve baka bir blgeden mi geldiini anlamak iin bir takm testler yaplr. Buluntularn her adan incelenmesinden ve yazl olarak kayda geirilmesinden sonra ise tarihi adan nemi ve deeri bilimsel olarak yorumlanarak aklanr.49 4.2 iziliKaytTeknii izili kaytlar; ktlar zerine kaz alannn plnnn, buluntularn, kazlan alann blmlerinin eitli ekillerde izilmesi esasna dayanan kayt tekniini oluturmaktadr. Planlar genellikle ku bak olarak izilir. Bunun dnda kaz alnnn deiik yerlerinden oluan izimler de48 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 95-97 49 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 120-124

42

Arkeolojiyaplmaktadr. Bu yapnn daha iyi incelenmesini ve boyutlu olarak kaydedilmesini salamaktadr. Bu ekilde arkeologlar yapnn nasl olutuunu, hangi amala nelerin yapldn, o dneme ait ortak yaplar inceleyerek dnemin yapm geleneini irdeleyebilirler. Bunlarn dnda izili kayd yaplan dier bir alan ise tabalarn ve kesitlerin izimidir. Bu ekilde yap katlar izimde daha net grlebilinir ve incelebilinir. Katmanlar aras ilikileri ve zelliklerini incelemek ve aklamak arasndan son derece yararl olmaktadr.50 Gnmzde ise kazs yaplan yap veya ehrin plnn karma hususunda gelimi lkeler modern bilgisayar simlasyonlar kullanarak arkeologlarn blgeyi boyutlu ve hareketli bir ekilde incelemesine olanak salamaktadr. Bu tabi ki aratrmalar iin byk kolaylk salamakta ve sonularn kesinlii hakknda nemli fikirler vermektedir. Tabi bu sistemi daha ok Amerika, ngiltere ve Almanya gibi ekonomisi ve teknolojisi daha gelimi lkeler kullanmaktadr. 4.3 FotografikKaytTeknii Kaz alanlarndaki buluntularn ve kaz alannn fotoraflanmas esasna dayanan bu sistem teknolojinin gelimesi ile birlikte kullanlmaya balanm, gnmzde ise ok daha yaygn hale gelmekle birlikte olduka gelimitir. kan buluntularn, yerleim yerinin kazdan nceki ve sonraki halinin, kaz alann ku bak grntsnn ve iyapsnn eitli alardan fotoraflarnn ekilerek50 SEVN, Veli, Arkeolojik Kas Sistemi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yaynlar, stanbul 1999, syf. 103-107

43

Tamer Erenbelgelenmesi esasna dayanan kayt tekniidir. Burada kaz alannn, kaznn her aamasnda fotoraflanmas kazda ne tip durumlarla karlaldnn ve kaznn aamalarnn belgelenmesini gstermesi asndan son derece nemlidir. Artan teknoloji ile birlikte fotoraflama teknolojisi de gelimitir. Gnmzn fotoraf makineleri gemie kyasla ok daha yksek znrlye sahiptir. Ayrca sudan ve sdan etkilenmeyecek kadar salam ve kaliteli makinelerin olmas su altnda ve faal volkanlarn bulunduu alanlarda arkeolojik aratrmalarn yaplmasn kolaylatrmaktadr. Bunun dnda video teknolojisi de gemie kyasla ok ileri bir seviyeye ulamtr. Tm kaz sresince kaznn aamalar bu teknikle kayt altna alnabilinmekte ve yaynlana bilinmektedir. Bylece kaznn her aamasn kazya katlamayan birok bilim adam ve insan tekrar izleyebilir ya da kazy yapan kiiler kaz srasnda ve sonrasnda bu kaytlara bakarak yanl ya da eksik yaptklar bir ey varsa bunu dzeltebilir ve bir sonraki kazs srasnda yapt hatalara dikkat ederek onlar tekrarlamaz. 5.KLTRLERNADLANDIRILMASI Kltr diye tabir ettiimiz tanmlama: nsanlarn uzun yllar ierisinde oluturduklar her trl maddi ve manevi rnlerin tmne verilen addr. Bu kltr oluturan unsurlar toplumun uzun zaman ierisinde yaantlar ile meydana gelir. Tabi kltrlerin olumasnda belirleyici temel etken yer kre yani insanlarn bulunduklar corafyadr. nsanlar bu corafyaya gre yaay ekillerini belirlerler. Yaay ekilleri de onlarn kltrlerini ekillendirir. 44

ArkeolojiCorafya yeryz ekilleriyle, iklimiyle, bitki rts ve sunduu imknlarla insann yaam tarzn belirleyen nemli faktrdr. rnein eer insanlar iklimi ve su imknlar elverili bir blgede yayorsa kltrleri byk lde tarmsal yerleik kltr olacaktr. Bunun dnda geni otlaklar olan bozkr corafyasnda yayorlarsa ona uygun olarak hayvanclk yapma durumunda olacaklardr. Ya da insanlar ormanlk alanda yayorlarsa buna uygun olarak bitki rtsnden dolay tarm ve hayvancl kstl lde yaptklarndan mecburen avclk ve toplayclk ile uraacaklardr.51 Corafyann insan yaamna ve kltrne etkisi sonucunda biz kltrleri ana balklar altnda blm olarak snflandrabilmekteyiz. kan maddi eserler de bu ana kltrn miraslarn tekil etmektedir. Bunlar ayr balklar halinde incelemeye alacaz. 5.1 AvcveToplaycKltr Yaamn ve geimini avclk ve toplayclk ile salayan bu kltrn insanlar geimlerini byk lde ormanlk sahalardan salamaktadr. Burada geim kayna orman ve iinde bulunan nimetlerdir. Burada yaayan insanlar dier kltr evrelerinden farkl olarak daha kk guruplar halinde yaamaktadrlar. Burada yaan insanlarn temel geim kayna avladklar hayvanlar ve bunlarn dnda toplad meyvelerdir. Bu yaam biimin oluum aamalar u ekillerde gereklemitir.51 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti. Mays 2011 syf. 40-42

45

Tamer Eren5.1.1Toplayclkvesryaamnnolumas Aatan yere inince beslenme sorunu; meyveler, yumuakalar toplayarak topran altndan bitki kklerini bcek yuvalarn kararak zlmtr. Buna Toplayclk denir. Meyvelerin drlmesinde talar, bitki kklerinin kartlmasnda ise sopalar kullanlmtr. Bunlar doal aragerelerdir. Doal yolla krlan talarn sivri ularyla aragerelerini sivrilttikleri dnlmektedir. Sz konusu aralar yrtc etoburlara kar bir savunmadr.52 5.1.2Avclnbalamas,birincitoplumsali blmnnolumas nsanlar zamanla silahlarn saldr amacyla kullanmaya balayacaktr. Bu onlarn hem etobur hem de otobur yaamasna izin verecektir. Bu ekilde sr yaamndan kp 25-30 kiilik takmlar oluturacaklardr. Cinsel farkllama neticesinde kadnlar toplayclk erkekler avclk yapacaklardr. Baz sosyal Darwincilere gre doada hayatta kalma yasas vardr ve gl olan hayatta kalr. Ancak; Bu dnrler iki gerei gz ard etmilerdir: Doada yalnzca ayn trler iinde deil, trler aras da yaam kavgas vardr. nsanlar yaam sava verirken dier trlerden fark akl sahibi olmasdr.52 ENEL, Aleddin, Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yaynlar, 2. Basm, Ankara 1990 Syf. 17

46

ArkeolojiBundan baka insanlar artk tketen canl olmaktan kp reten canl olma yoluna gitmitir. retim ok sayda insann ortak etkinliidir. Kadn ve erkein i blm daha baka toplumsal ve dnsel etkinlik yaratmtr. Kadn ve erkek yalnz korunma ve reme alannda deil beslenme alannda da birbirine balanmtr. Takm av da takm yeleri arasnda iletiim gereksinimini arttrmtr. Dil gelimeye balamtr. Konumann gelimesi dnmenin gelimesini salamtr. Atein de bulunmas ile akamlar kamp alanlar enlik yerine dnmtr. Burada insanlarn duygusal yaamlar ve dn biimleri geliecektir. Bo zaman etkinlikleri retilecektir.53 5.1.3Uzmanavclkveklantoplumunageiin gereklemesi Uzman avclk zamanmzdan 50.000-10.000 yl nceki zamanda, son buzul anda, buzullarn kylarnda beliren tundralarda balar. Mamut, yaban kz, ren geyii gibi iri hayvanlar avlamak eski ada Bat Avrupada ve n Asyada yaygn bir durumdur. ri yaban hayvanlar avlayan ve bunun yannda ate ve kyafet sayesinde soutkanda korunarak kendilerine bo zamanlar da ayrmlardr. rnein; bir mamut avlayarak bunun etini Kar dolaplarnda saklayarak 1 ay kadar idare edebiliyorlar ve bylece kendilerine bo vakit ayryorlard. Bunu maaralarna izdikleri resimlerden ve yaptklar heykelcikler ve ss eyalarndan anlayabiliyoruz. ok sayda53 ENEL, Aleddin, Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yaynlar, 2. Basm, Ankara 1990 Syf. 17-19

47

Tamer Erenbulunan hamile kadn heykelciklerini bilim adamlar yle aklamaktadr: Ortak avlanma esnasnda ok sayda insan kayb olduu iin, yaplan heykellerin doumu arttrdna inanlan sihir aralar olduu dnlmektedir. Bu bakmdan erkek, avlanma ve korunma grevleriyle nem kazanrken, kadn da dolayl geim (toplayclk) ve doum ile nem kazanmtr. Uzman avc toplumlarn yaptklar resimlere gelince bunlar avladklar hayvanlardr. Bunlar izmelerinin sebebi avn baarl olmas amacdr (sihir). Hayvanlarn resimlerini yaparak onlar olduklar yerde sabit tuttuklarna inanyorlard ve bylece ertesi gn ava kaldklar yerden devam ediyorlard. Bu avc topluluklar farkl totemlerle birbirlerinden ayrlmlardr. reme sorununu halletmek iinde baka klanlardan kadn alma yolu terk edilecek ve zamanla klan dndan evlenme deti yerleecektir. Buna Egzogami denir. Klanlarn birlemesiyle oluan yapya da Kabile denir. Gelin alp vermeler armaan alp vermelerle giderek mal deiimine yol aacaktr. Uzman avclar souk iklim koullarnda uzmanlatklar iin, buzul ann sonlarna doru (M.. 10.000lerde) ya yok oldular ya da ren geyii gibi kalan souk hayvan srlerinin peine dtler. 54 Gnmzde ise bu avc ve toplacy toplumlar Orta Afrika ve Gney Amerikadaki Brezilya ormanlarnn i blgelerinde az sayda geleneksel olarak devam etmektedir. Gnmzde54 ENEL, Aleddin, Siyasal Dnceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yaynlar, 2. Basm, Ankara 1990 Syf. 19-21

48

Arkeolojiise bu kltrler ierisinde yerleik kltr olarak tabir edilen kltr en yaygn ve neredeyse dnyamzn tamamnda hkim olan kltrdr. 5.2 YarGebeYaDaBozkrKonargeroban Kltr Bu kltr bozkr-konarger atl kltr ya da yar gebe kltr olarak adlandrlmaktadr. Tabi buradaki gebelikten kast planl ve belirli dnemlerde yaplan kltrel bir hareketi tekil etmektedir. Bu kltrn oluum ve geliimde corafi koullarn etkisi tartlmayacak kadar nem arz etmektedir. Bu sebeple ilk nce bu kltr anlamak iin corafyasn ele almak gerekir.55 Bu kltrn oluum ve geliim sahas Orta Asya corafyadr. Bu kltrn temellerini atan millet ise Trklerdir. Kltrn olutuu corafya ise iklimi bakmndan incelendiinde sert bir iklime sahiptir. Bozkr ikilim yazlar scak ve kurak klar ise souk geen bir iklime sahiptir. Bu iklimin bitki rts zellikle ilkbahar yamurlaryla yeeren ot ve ot topluluklardr. Bu genellemenin dnda gney dou ksmlarnda ller ile kuzey ksmnda ormanlar da bulunmaktadr. Bizi ilgilendiren ve kltrn oluumunu ve geliimini salayan bozkr alanlarnn yamurlarla otlaklar haline gelmesi bu kltr evresinde corafyaya uygun olarak koyun ve kei beslemeyi gerektirmitir. zellikle en ok yetitirilen hayvan koyun olmutur.55 H. MC NELL, William, Dnya Tarihi, mge Kitapevi Yaynclk Paz. San. Ltd. ti. 14. Bask, Ankara 2008 Syf. 46-48

49

Tamer ErenKltre adn veren at ise bozkr insannn hayatnn vazgeilmez bir parasdr. At hayvanlarn idaresinde, avclk yaplrken ve savalarda bu kltr insannn en yakn arkada olmutur. yle ki koyundan sonra en ok beslenen hayvan at olmutur. At ilk evcilletiren millet de Trkler olmulardr. nsan bu bozkr yaamnda hayvanlarn ve kendini doyurmak iin srekli hareketli bir yaam felsefesi iinde olmutur. Otlaklarn durumuna gre insanlar mevsimlik gler yapmak durumunda kalmlar ve kendilerine bu mevsimlerde gidecek alanlar belirlemilerdir. Her yl bu alanlara ayn zamanlarda gidip gelmektedirler. Bu sebeple onlarn yaptklar bu yar g hali Arap Bedevilerin glerinden ok farkldr ve bilinli, dzenli, srekli yaplan glerdir. Bozkr insann hareketli yaam tarz onun kltrne, adetlerine ve dnce sistemine de yansmtr. Bu kltrn insanlar yerleik evler yerine tanabilir ger evlerde yaamlardr. Bu ekilde gittikleri yerlere evlerini de birlikte gtrebilmilerdir. Yaz aylarnda ger evleriyle birlikte Yaylak olarak tabir edilen da ovalarna g etmekteydiler buras serin ve taze otlarn bulunabilecei, hayvanlarn karnlarnn doyabilecei ve sineklerin yaayamayaca kadar yksek alanlard. Burada yaz geirildikten sonra insanlar k iin daha aalarda yer alan nehir ve gl kylarndaki klak blgelere inerlerdi ve k da burada geirirlerdi. nsanlar besledikleri hayvanlarn etinden, stnden ve krknden yararlanmaktadrlar. Bozkr insan bunun dnda kendinde olmayan maddeleri de ya ticaret ya da ganimet yoluyla elde etmekteydi. Bu geim kaynann dnda avclk da hem geim kayna hem de sava eitimi zellii sayesinde yaygn olarak yaplan ikincil faaliyettir. 50

ArkeolojiTarm ise ok snrl olarak baz blgelerde yaplmaktayd.56 Bozkr insannn yaam kltrlerine ne nfuz etmitir. Bunun en belirgin rnei Gk Tanr inanc ad verilen inancn olmasdr. Gebe olan bu toplum hareket ettiinde tek deimeyen eyin gkyz olduunu fark etmi ve tanrnn gkte olduuna ve tek olduuna inanmtr. Bu yaklam slamiyet ile byk benzerlik oluturmaktadr. Dier yandan bozkr insan kltrne uygun olarak genelde birka istisnai durum haricinde tanabilir maddi kltr eleri brakmtr. Bu maddi kltr eleri; silahlar, at koum takmlar, taklar ve ss eyalar, kaplar, zrhlar v.b gibi eserlerdir. Tabi bunlarn dnda Kurgan ad verilen mezarlar ve abideler gibi sabit kltr unsurlar da bulunmaktadr. Bu kltrde dikkati eken bir dier husus ise hapis cezalarnn ksa sreli olmas ya da bazen hi verilmemesidir. Bunun dnda bu kltr ve corafya kleci ve snf bir toplum yapsnn olumasn da engellemitir. Bu kltrde bozkr insan corafyann verdii dayankllk sayesinde ve dnemin tank olarak nitelendirilen at ehliletirerek ve at zerinde en ileri dzeyde savaarak bulunduklar kltr corafyasnda yzlerce yl hkim durumda olmulardr. Burada bulunan bozkr kltrnn temelini atan Trkler buradan Anadolu ve dnyann dier yerlerine dalarak tarihte sayl byk devletler kurmulardr.5756 DURMU, lhami, Sakalar (skitler), Levent Ofset Matbaaclk Ticaret Ltd. ti., Ankara 1993 Syf. 89-90 57 DURMU, lhami, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, Say 2, Ankara 1997 Syf. 13-19

51

Tamer Eren5.3 YerleikKltr Yerleik kltr olarak tabir ettiimiz kltre adn veren hadise ise bu kltr insannn evlerini sabit yerlere ina etmeleri ve bunlarn tanamayacak ekilde yaplmalardr. Bu kltr insanlar ilk olarak dnya zerinde tarma ve yerleik yaama uygun olarak Msrda Nil nehri, Mezopotamyada Frat ve Dicle nehirleri, Hindistanda ndus ve Ganj nehirleri ile inde Sar Irmak ve evrelerinde ortaya kmlardr. Bu uygarlklar yerleik kltr oluturduklarndan buralarda yaplan kazlarda Bozkrdan farkl olarak yerleik yaplara ve bulgulara ok daha fazla rastlanlmaktadr. Yerleik kltr insan yerleme yerlerini tarm yapt iin su ve nehir kenarlarna kurmay tercih etmitir. Burada kendilerine ilk etapta barnaklar daha sonraki dnemlerde ise byk apta binalara varncaya kadar yaplar ina etmilerdir. Bu kltr insan zamanla atei kullanarak yemeklerini piirmeyi, tarlay sularsa daha fazla rn elde edebileceini kefetmitir. Bu kltr byyerek zamanla bir ky kltr haline gelmitir. Bu ky kltr snfsal i blm de meydana getirmitir. nsanlar; iftiler, demirciler, obanlar, din adamlar v.b snflara ayrlmlardr. Bu oluuma bakldnda bozkr kltrnn snfsz toplum anlaynn tamamen tersi bir anlay olan snfsal ayrm anlaydr. Ayrca bozkr kltrnden farkl olarak doa glerine tapma ve birden fazla tanrya inanma anlay yaygndr. Zamanla ticaretinde gelimesi ile birlikte zengin snflar olumaya balam bu snf geni topraklara sahip olmutur. 52

ArkeolojiBu klecilii douran en byk etken olmutur. Bu kyler zamanla ehirlere daha sonralar ise ehir devletleri haline gelmilerdir. ehir devletleri haline gelince ayrcalkl snfa bir yeni snf daha katlmtr. Bu snf idareci snftr. lk rnekleri ise Smerde ehirlerin ynetimlerinden sorumlu din adamlar oluturmaktadr. Daha sonra gl kiiler halknda desteini alarak din adamlarnn etkinliini krarak ynetimi ele geirmilerdir ve bu ekilde krallklar domutur. Krallklarn geni sahalara hkmetmesi ile imparatorluklar olumutur. Yerleik kltr insanlar bu yaplarnn yannda gnmzde en ok eser brakan kltrlerdir. zellikle mimari eserlerin birou gnmze kadar gelebilmitir. Bu esreler; saraylar, tapnaklar, antlar, evler, mezarlar, kemerler, taklar, su bentleri ve su kanallar, yollar v.b gibi eserlerdir. Bunlarn iinde gnmzde en popler olanlar; Piramitler, in Seddi, Tac Mahal gibi byk ve gsterili yaplardr. Bunun dnda yerleik kltrlere ait kk buluntular iinde en ok bulunanlar ise; testiler, anak ve mlekler, seramikler, keramikler, ss eyalar, tanr ve tanrca heykelleri, tabletler, sikkeler, deerli eyalar v.b buluntulardr. Bu buluntularn hepsinin deerlendirtip incelenmesi ile o kltr hakknda genel bilgiler elde edilebilinir. rnein; nasl evlerde yaarlar, dini inanlar nedir, gnlk hayatta ne gibi ilerle urarlar, en ok rettikleri rnler nelerdir, toplumsal koullar ve yaplar nasldr gibi sorular cevaplanabilinir. 53

Tamer ErenHangi kltrden olursa olsun kan buluntular ve eserler hi phesiz o kltr yanstan ve temsil eden maddi kalntlardr ve tarihin eksik talarnn yerine koyulmasnda incelenmeleri ve yorumlanmalar son derece nemlidir.58

58 H. MC NELL, William, Dnya Tarihi, mge Kitapevi Yaynclk Paz. San. Ltd. ti. 14. Bask, Ankara 2008 Syf. 46-50

54

NCBLM

1.JEOARKEOLOJVEEVRESELARKEOLOJ Jeoarkeoloji insan fiziki evresi ile birlikte deerlendiren bilim daldr. nsan kltrnn deiiminin ve geliiminin oluumunda son derece etkili olan fiziki yani evresel faktrleri ele alr. Bununla birlikte insann brakt her trl maddi eser de bu fiziki evreden geen zaman ierisinde etkilenecektir. Bu buluntulara ve insann yaamna ait deerler ele alnrken o dnemin evresel faktrleri ile yllardr meydana gelmi evresel faktrler de gz nne alnarak bir takm deerlendirmeler yaplmal ve sonulara varlmaldr. Bu balamda bakldnda insanlar zerine etki yapan fiziki koullar ile buluntularn yer altnda kalma sresince geirdikleri deiimler de dikkate alnmaldr. Kresel boyutta insann evresel koullardan etkilenmesine en arpc rneklerden biri buzul adr. Bu ada insanlar son derece sert geen iklim koullarndan dolay scak ve gvenli olan maaralarda yaamak zorunda kalmlardr. 55

Tamer Erennk bulunduklar dnemdeki evresel koullar bunu zorunlu hale getirmitir. Ayrca temel geim kaynann avclk olmas evresel koullarn yalnzca buna el vermesi neticesinde gereklemitir. Uygun koullar olmad iin insanlar dier faaliyetlerle uraamamlardr. Bu dnemde insanlarn hayvan krklerinden yapt elbiseler de bu fiziksel koullarn bir sonucu olan snma sorununun olduunun ak bir ispatdr. Nitekim iklim koullar ve evresel etkiler insanlarn kltrlerine, yaam felsefelerine, gnlk hayattaki ilerine ve uralarna etki etmekle kalmam onlar adeta ekillendirmitir.59 Bu fiziki artlar ierisinde insanlar gemiten gnmze doay her ne kadar etki altna almak istemilerse de her dnem gnmz de dhil olmak zere doaya bir lde baml durumda yaamlardr ve yaamaktadrlar. evresel faktrlerin insan yaamna etkileri son yllarda evresel arkeolojinin domasn salamtr ve bu alan insan yaam zerinde evresel faktrlerin etkisini aratrarak arkeologlara deerlendirmeleri esnasnda nemli fikirler vermektedirler. Jeoarkeoloji ise evresel arkeolojiden farkl olarak buluntularn toprak altnda geirdii deiim srecini ve zamanla buluntularn ne gibi deiikliklere uradn inceler. Toprak altnda gnmze kadar gelen bulgular rmese bile zaman ierisinde anarak bir takm deiikliklere uram olacaklardr ve bu deiimler neticesinde yaplarnda bozulmalar meydana gelebilmektedir. Ayrca yer ve hareketlerinin etkileri neticesinde toprak altnda kalm olan59 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 134-135

56

Arkeolojibulgu ve yaplarn incelenmesinde nemli yer tutar. Buna en gzel rnek talyadaki Pompei buluntulardr. Yer kabuunun krlarak yanardan patlamas sonucunda bir ehir ve halk yanardadan kan kl bulutundan kaamam ve olduklar yerde ta kesilerek toprak altnda gnmze kadar gelmitir. Bu olay yer katmannn hareketlerinin ve sonularnn insan yaamna ve arkeolojiye en ak etkisidir. Arkeolojik kazlarda dier etkenler olduu gibi deerlendirme yaparken evresel faktrler ve jeofiziin konusu olan yer hareketleri ve sonular dikkate alnmaldr. Bu hareketler arkeolojik malzemeyi zellikle tabakal alanlar bozabilir ve bu dikkate alnmazsa yanl deerlendirmeler yaplabilir. Bilimin gerei olarak arkeoloji almalar da tm metotlarla ok ynl deerlendirilmesi kazlarn ve sonularn daha salkl ve doru deerlendirilmesi asndan gereklidir.60 2.ETNOARKEOLOJ Etnoarkeoloji ksaca tanmlanrsa yaayan gemiten faydalanmak olarak tanmlanabilinir. Bu kavram gnmzde yaayan kltrden yola karak eski kltrlerin aydnlatlmas eklinde yorumlanabilir. Bu yntem zellikle 20. yyn balarndan itibaren arkeolojik buluntularn aydnlatlmas hususunda kullanlan bir yntem haline gelmitir. Bu alann gelimesinin temelleri Aydnlanma anda Avrupallar tararndan atlmtr. Avrupallar gemilerini yazl kaynaklardan ok ayrntl bir ekilde60 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 134-139

57

Tamer Erenrenebilmekteydiler ve dolaysyla onlar etnografya ve folklor almalarn bu dorultuda yapmaktaydlar. Ancak 17. yydan itibaren Avrupa milletlerinin corafi keifler srecinde ilkel olarak tanmlad toplumlarla karlamas ister istemez olarn bu bak asn deitirmitir. Bu toplumlar ta devri kltrlerinden balayarak eitlilik gstermekteydi. Bu durum neticesinde bu blgelerde folklor almalarnn yerini antropoloji almalar almtr. Ancak bu sre iindeki dnemler ok skntl gemi ve Avrupallar bu topluluklara insan olarak baklmal m, yoksa baklmamal m diye tartmaya balamlardr. Bu adan en dikkat eken sre spanyollarn Orta Amerikaya girileridir. spanyollar 1517 ylnda Aztek imparatorluunun merkezi olan Meksikaya girmiler ve 1521 ylnda H. Cortesin buray ele geirmesiyle imparatorluk dalmtr. lk etapta buradaki eserler ok dikkat ekerek incelenmi ve belgelenmitir. Fakat ksa sre sonra Kilisenin emriyle belgelerin byk bir ksm yaklarak imha edilmitir. Bu rk harekette kyasla 19. yy balarndan itibaren farkl corafya insanlaryla gnmz insanlar ve kltrleri arasndaki benzerlikler aratrlmaya balanmtr. Bu tarihten itibaren bu tr almalar tarih ncesi toplumlarn aratrlmasnda kullanlmaya balanmtr. zellikle 20.yydan itibaren Anadolu ve Yakndouda yaplan bu tr aratrmalar arkeoloji ierisine malzeme olarak girmitir. Fakat bu yntemde somut olmayan kltrel deerlerin karlatrlmas srasnda yanlglar olabilir bu sebeple bunlarn somut verilerle de desteklenmesi gerekmektedir.6161 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 152-154

58

Arkeoloji3.ARKEOMETR Arkeometri szcndeki metri kelimesi Grekedeki Metrion (lme ilemi-lm) kelimesinden tremitir. Bu kelime arkeolojik lme ilemi manasyla arkeometri olarak karmza kmaktadr. Arkeometri; arkeolojik verilerin fiziksel ve kimyasal metotlarla, matematiksel modelleme, istatiksel analiz ve bilgi edinme teknikleriyle deerlendirilmesi eklinde aklanabilinir.62 Arkeolojide son yllarda arkeometrinin almalaryla daha nce bilinemeyen baz bilgiler gn na kartlmtr. Bilimin ve teknolojinin geliimi ile birlikte arkeometrinin yntem ve teknikleri de hzla ilerlemektedir. Gnmzde molekler biyoloji ve genetik aratrmalarnn hzla gelimesi ve DNA zincirinin zlebilinmesi daha nce tahmin edilmesi imknsz olarak tabir edilen bilgilerin artk zlebilinmesine imkn salamaktadr. Bu tip yntemler ok yeni olmasna karn gnmzde birok alanda uygulanabilir hale gelmitir. Bu sayede sadece insann fiziki deiimi ve yeryzndeki yaylm alan deil insann dier faaliyetleri hakknda da bilgi sahibi olabilmekteyiz.63 Bu yntemle yaplan insan kemikleri incelemelerinde yann yan sra; hangi maddelerle beslendii (kemik ve di dolgularnda yaplan izotop analizleriyle beslenmenin, protein mi yoksa karbonhidrat m olduunun ortaya kartlmadr. Yani beslenme daha ok et rnleriyle mi yoksa62 SALTUK, Secda, Arkeoloji Szl, nklp Kitap Evi Bask Tesisleri, 6. Bask, stanbul Kasm 1989 syf. 31 63 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 132

59

Tamer Erensebzelerle mi gerekleir. Bunu aratrr. Ayrca beslenmede kullanlan maddeler tespit edilerek bunlarn nereden gelmi olabilecei de ortaya konulmaya allr.), ka yanda ld, fiziksel zelliklerinin geirmi olduu deiim v.b yaplar incelenebilir ve kesin sonulara varlabilinir. Bu yntemin sonularna en iyi rnek ise arpann tarma alnd ve dnyaya yayld alann Urfa olduunun ispatlanmasdr. Arkeometri ile gelien bir dier yntem ise Paleoantropolojidir. Bu alan daha ok mezar ierisinde bulunan iskelete bakarak lnn ne tarzda ve ne ekilde gmldnn tespitini yapmaktadr. Dier bir arkeometri yntemi ise fiziki antropolojidir. Bu bilim dal kan kemik bulgularn ilk nce bilgisayar simlasyonlaryla daha sonrada elle yaplan gereki balmumu heykellerle ekillendirerek eski alarda yaam insanlarn gerekte tahmini olarak fiziksel grnnn nasl olabileceini aklamaya alr. Ayrca kemikler zerindeki yara ve darbeleri de inceleyerek len kiinin doal yollarla m yoksa biri tarafndan m ldrldn saptayabilmektedir.64 Arkeometri son yllarda deerlendirme yntemleri asndan arkeolojiye son derece geni bir bak as salamtr ve bu sayede daha nceleri bilinmeyen ve aklanmas iin beklenen bir takm cevaplar elde edilebilinmektedir. Bu gelimeler hi phesiz hzla ilerleyen teknoloji ile birlikte ilerleyen yllarda daha da geliecektir. u an bize imknsz olan sorunlar belki rahatlkla zlebilinecektir.64 ZDOAN, Mehmet, Elli soruda arkeoloji , Yedi renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. ti., Mays 2011 syf. 133

60

DRDNCBLM

1.TRKARKEOLOJS 1.1BozkrArkeolojisi Bozkr insan ve bu kltrn en nemli temsilcisi olan Trklerin de bu yaantya paralel olarak kendilerine has bir yaplar vardr. Genelde bize braklan miras ve kalntlar kltr evresine uygun olarak tanabilir malzemeler zerine yaplm sanat eserleridir. Yerleik olarak braklm eserler ise antlar ve kurgan ad verilen mezarlardr. Kurgann iki anlam vardr. Birinci anlam len kiinin gmld yer yani mezardr. kinci anlam ise kale dibi ya da sur dibi manasndadr. Bizi ilgilendiren manas ise mezar olandr. Bu buluntular Trk Kltr ve Tarihinin aydnlatlmas hususunda son derece nem arz etmektedir. Bu tr mezarlar Trkler ile adeta zlemitir.6565 DURMU, lhami, Bozkr Kltr evresinde Trk Tarihi Aratrmalar ve Kronoloji, Gazi niversitesi Trkiyat Dergisi, Say 5, Ankara 2009 Syf. 131

61

Tamer ErenBozkr kltr corafyas insanlar yazy daha ge kullandklarndan braktklar kltr miras ve eserlerinin iindeki yazl kaynaklar daha az yer tutmaktadr. Bu nedenle bozkr insannn tarih ncesi ve sonras dnemlerinin aydnlatlmas hususunda kurgan son derece nemlidir. Kurgan mezar antlarndan kan buluntular Trk tarihi hakknda kronolojik bilgiler vermesi ve kronoloji oluturabilinmesinin dnda, bu kltr corafyasnda yaam insanlarn sosyal yaantlar, iktisadi hayatlar, askeri yaplar, dini inanlar ve sanat anlaylar v.b k nemli belgeler ve bulgular ierirler. Bu ekilde yaplan aratrmalar bu kltrn en nemli temsilcilerinin Trkler olduunu ortaya koymutur. Arkeolojik buluntulardan hareket edersek M.. 3000lerden balamak zere, Trklerin buralarda kurmu ve gelitirmi olduu erken kltr dnemleri belirlenebilmektedir. M.. 3000lerde Afenesyovo, M.. 1700lerde Andronovo, M.. 1200lerde Karasuk, M.. 700lerde Tagar kltrnn varlk gsterdii bu kltrlere ait kan buluntularla kantlanmtr.66 Bu kltr corafyasnda cereyan etmi olaylar maddi kltr unsurlar sayesinde takip edilebilmektedir. Bu maddi kltr unsurlar ve oluumlar ilk dnemlerden itibaren olumu ve gelimitir. rnein Afenesyovo kltrnde ta ve bakrdan aletler yapld, bunun dnda koyun ile at yetitiricilii yapld kan buluntularla kantlanmtr. Dier taraftan kan buluntularda Andronovo kltrnde tun alet ve silah yapmnda kullanlrken, Karasuk kltrnde66 DURMU, lhami, Bozkr Kltr evresinde Trk Tarihi Aratrmalar ve Kronoloji, Gazi niversitesi Trkiyat Dergisi, Say 5, Ankara 2009 Syf. 130-131

62

Arkeolojidemirin yaygn olmas bu kltrn daha ileri bir dzeye gittii ve kronolojik olarak da Andronovo kltrnden daha sonra kurulduu demirin tuntan sonra kullanldnn bilinmesi ile tarihlendirme yapmadan bile aklanabilinir. Ayrca Karasuk kltrnde bozkrn sonraki dnemlerinde hayat merkezi olan tekerlekli adr evlerin ortaya km olmas nem arz etmektedir. Bunlarn dnda Tank ve Tagar kltrlerinde ise hayvan bann yaygn bir tasvir ekli olmas yaam tarznn bozkr sanatna yansdnn en ak ispatdr.67 Bozkr kltr corafyasndan kan buluntular; heykeller, tababa, balbal, sunak ta, hatra ta, hayvan heykelleri ya da tasvir ve sembolleri, damgalar, ok, yay, kl, kama, mzrak, mifer, kalkan v.b buluntulardr. zellikle hayvan ve silah sembolleri eserlerin zerinde ska tasvir edilmitir. Heykeller insan ya da hayvan tasvirleri eklinde karmza kmaktadr. nsan tasvirine kayalar, madeni levhalar, topraktan kaplar ve hal gibi buluntular zerinde rastlanlmaktadr. Bu tasvirler o dnem insannn grnn ve giyim tarzn yanstr. Bu buluntulardan zellikle en dikkati eken ve kayda deer tasvirlere Gktrklerde rastlanlmaktadr. zellikle Gktrklerde devlet yneticilerine ait birok tasvir ortaya kartlmtr.68 Hayvan tasvirlerinde ise karmza en ok at tasvirli buluntular kmaktadr. At Trklerin her alanda hayatnda n planda olduu gibi sanat tarznda da n plana kmaktadr.67 KOCA, Salim, Trk Kltrnn Temelleri I, Damla Neriyat, stanbul 1990 Syf. 14-16 68 DURMU, lhami, Bilge Kaan, Kl Tigin ve Bilge Tonyukuk , Maya Akademi Eitim Datm Danmanlk, Ankara 2009 Syf. 87

63

Tamer Erenzellikle Gktrklerde antlklarda at ve sava sahneleri tasvirlerine geni yer verilmitir. Ayrca yaztlardan elde edilen bilgilerde at sayesinde kahramanlklarn yaand ve baarlar kazanld belirtilmektedir. At tasvirlerinden sonra en ok tasvir edilen dier hayvanlar ise koyun ve kurt olmutur 69 Dier bir buluntu tr ise tababa ad verilen ok ya da az kaba figrler veya hatra blgelerinin dnda, ounlukla dou taraflarnda duran, yalnz hafife gsterilmi balaryla talar iin kullanlan eserlerdir.70 Bu buluntu trnn dnda balbal ad verilen yn eklinde abideler de yer almaktadr. Burada balbal len kiinin ldrd dman kadar mezarnn zerine dizilen talarn oluturduu ekle verilen addr. Dier buluntulardan sunak ta da Gktrklerde karlm kutsal nitelii olan buluntulardandr. Bu ta sava ncesi hkmdarn ve devlet byklerinin dileklerini tuttuu yerdir. Bu sunak talar genel itibariyle antlklarn bat ksmlarnda bulunmaktadrlar.71 kan dier sava ara ve gerelerinden Trklerin en ok kullandklar ok ve yaylardr. Ayn zamanda ok ve yay sanatsal69 DURMU, lhami, Bilge Kaan, Kl Tigin ve Bilge Tonyukuk , Maya Akademi Eitim Datm Danmanlk, Ankara 2009 Syf. 95-99 70 DURMU, lhami, Bilge Kaan, Kl Tigin ve Bilge Tonyukuk , Maya Akademi Eitim Datm Danmanlk, Ankara 2009 Syf. 89 71 DURMU, lhami, Bilge Kaan, Kl Tigin ve Bilge Tonyukuk , Maya Akademi Eitim Datm Danmanlk, Ankara 2009 Syf. 93-94

64

Arkeolojiolarak bolca tasvir edilmitir. Ayrca ok ve yay kullanmnn ne kadar yaygn olduu mezarlardan kan binlerce oktan anlalmaktadr. Bu oklar kemik, ta, tun ya da demir ulara sahiptir. Ayrca ok uar da biimleri bakmndan birbirlerinden ayrlmaktadr. Kancal ve kancasz olmak zere iki farkl tip ok vardr. Balangta yaplan bu ok ular kemikten yaplmaktayken gelierek metalden yaplmaya balanmtr ve Trkler metali ilemde ustalamlardr. 72 Oklarn dnda kl, kama, kalkan, mifer ve mzrak da dier kullanlan silahlar oluturmaktadr. Bu kltr corafyasndan elde edilen dier bilgiler ise yanm tahtalardan ya da halkalar sayarak ya tespiti eklinde aa yaplardan elde edilebilinir. Aa halkalarnn says aacn yan verir. Bu yn