Ալեքսանդր ՄակեդոնացիՊատրաստել է Ռիտա Հարությունյանը

copy 2012 by Rita Harutyunyan All rights reserved

Ալեկքսանդր Մակեդոնացին անվանակոչվեց Ալեքսանդր Մեծ իր զորավարի ու պետական գործչի նախադեպը չունեցողտաղանդի շնորհիվ Նա հաղթանակել է իր բոլոր ճակատամարտերում չնայած այն հանգամանքի որ միշտ առճակատել էքանակապես գերազանցող թշնամու դեմ Սակայն նրա կյանքի հիմնական գործն էր այդ ռազմական նվաճումներիմիջոցով խթանել հելլենիզմի բարձր գաղափարների համասփռմանը Ալեքսանդրի մասին հրատարակված են ոչ թեբազմահատոր գրական աղբյուրներ այլ ամբողջ գրադարաններ Եվ դա զարմանալի չէ մենք գալիք սերունդներս չենքդադարում ոգեշնչվել այդ անզուգականորեն օժտված երիտասարդի կյանքի պատմությունով

Սակայն մինչ Ալեքսանդրի ներկայացմանը անցնելը եկեք պատկերացում կազմենք նրա դարաշրջանի մասին

Գծենք պայմանական պատմական առանցք համաձայն քրիստոնեական ավանդույթի (նայիր նկ1) Մենք ապրում ենք 21րդդարում (ահա այն ամենա աջակողմյա կետը) Սկսենք հետադարձ հաշիվը 20րդ 19րդ 18րդ դարեր և այլն 15րդ դարումիսպանական նավահենները հայտնաբերեցին Ամերիկայի մայր ցամաքը իսկ 18րդ դարում այնտեղ հիմնվեցին ԱՄՆ Շարունակենք հետ շարժվել Օ-ական թվականը ինչպես հայտնի է նշում է քրիստոնեության հիմնադրի ծնունդը իսկ ևս 6 դար անց իր քարոզություններով աշխարհ եկավ մահմեդականության առաջնորդը Բայց մենք շարունակում ենք մերհետադարձ հաշիվը ու կանգ առնում մթա 4րդ դարում Ինչպիսին էր աշխարհն այն ժամանակ Բացարձակ տարբերվում էայժմյանից

Առաջինը մարդաքանակը կազմում էր ընդամենը մի քանի տասնյակ միլիոն (համեմատության համար երկրագնդիներկայիս բնակչությունը կազմում է 7 միլիարդ այսինքն մոտ 100 անգամ ավել) Երկրորդը այն հիմնականումկենտրոնացած էր այժմյա Իտալիայի Հունաստանի Սիրիայի Լեբանոնի Իսրայելի Եգիպտոսի Իրաքի Իրանի Հայաստանի Աֆղանստանի Հնդկաստանի Չինաստանի տարածքներում (նայիր նկ2) Իսկ այսօրվա մշակույթիկենտրոնները այն հեռավոր ժամանակներում իրենցից ներկայացնում էին սակավաբնակ անտառային զանգվածներ Երրորդը կրոնն ու դավանանքն ընկալվում էին որպես ամենակարևոր հոգևոր ուղեցույցները մարդիկ տառացիորեն իրենցյուրաքանչյուր ձեռնարկի համար վերին իշխանություններից հավանություն էին պաղատում իսկ երազներն ուգուշակությունները ձևավորում էին նրանց մտածելակերպը

Ինչպես նշեցի երկու համաշխարհային կրոն քրիստոնեությունն ու իսլամը դեռ չէին գոյացել սակայն լայն տարածում էինգտել հրեականությունը Իսրայելում բուդհայականությունը Հնդկաստանում զրադաշտությունը Պարսկաստանում Ինչվերաբերվում է Եգիպտոսին Հունաստանին ու Հռոմին ապա այնտեղ դավանում էին բազմաաստվածություն

-13 դար-40 դար -4 դար-6 դար 7 դար0 21 դար15 դար 18 դար

Նկ 1 Պատմական առանցք

Արիստոտել

2

-13 դար-40 դար -4 դար-6 դար 7 դար0 21 դար15 դար 18 դար

Նկ 1 Պատմական առանցք

Արիստոտել

2

Նկ 2 Հին աշխարհի բնակեցված տարածքները

Հիբրալթար

ldquoՀամաշխարհայինօվկյանող

3

2400 տարի առաջ կամ մթա 4րդ դարում Հելլադայից դեպի հյուսիս այժմյա Հունաստանի ու Մակեդոնիայիտարածքներում գտնվում էր Մակեդոնիա պետությունը որն թագավորում էր Փիլիպոս Երկրորդը Մինչ այդ Մակեդոնիան(նկ3) համեմատած իր փառահեղ հարևանների Հունաստանի (Հելլադայի) ու Պարսկաստանի հետ հետամնած լեռնայինհովվական մի գավառ էր Սակայն Փիլիպոս թագավորի տաղանդի ու ջանքերի շնորհիվ այն սկսեց հզորանալ ու վերելք

Նկ 3 Մակեդոնիա

4

ապրել ինչի հետևանքով տեղական առաջատարազնվականությունը նույնիսկ սկսեց իրեն անձնավորել որպեսհելլենիստական ընտանիքի անդամ Փիլիպոսի հիմնականնվաճումն բանակի արմատական ձևափոխումն էր Նաընդօրինակեց Հունաստանի ու Պարսկաստանիռազմագիտությունները հարմարեցնելով նրանցմակեդոնական պայմանների համար Բանակը կազմված էրհեծելազորից հետևակազորից հրետանիից և ինժեներականզորքերից Հեծելազորի կորիզն էին կազմում հեթայրները արքայի ընկերները Նրանք նստած էին փարթամ նժույգներիվրա պաշտպանված սաղավարտերով զինված նիզակներովու սուսերներով հպարտ իրենց բարձր ծագումով ևմտերմությամբ թագավորի հետ Հեթայրները հմտորենտիրապետում էին հեծարվեստին և թշնամական հեծելազորըգրեթե երբեք չէր դիմակայում նրանց գրոհին Ինչվերաբերվում է հետևակազորին ապա Փիլիպոսը նրակազմուն զարգացրեց հայտնի մակեդոնական ֆալանգը(փաղանգը) Այն սովորաբար կազմված էր 16x16 զորաշարքից պաշտպանված վահաններով ու սաղավարտներով Աջձեռքում նրանք պահում էին 3-4մ երկարությամբ նիզակներ Զորաշարքի միայն առաջին շարքի զինվորներն էին զինվածավելի կարճ նիզակներով հետևի շարքերը դնում էին իրենց

նիզակները նախորդների ուսերին Ֆալանգի գրոհը ահ ու սարսափ էր առաջացնում թշնամիների շարքերում Երևակայեքայսպիսին խիտ ուս ուսին տված ցիցավորված մի զանգված որն նպատակասլացորեն ու խրոխտալի դոփյունով առաջ էմղվում Հին աշխարհում գործածվում էր զանազան պաշարողական զենք Փիլիպոսը ուներ հատուկ ինժեներականանձնակազմ այն տեղադրելու ու խնամելու համար կամրջանավեր տեղադրման մասնագետներ ինչպես նաև շինարաներ տոպոգրաֆներ (զինարշավների երթուղիներ նախագծողներ) Հատուկ կարևորություն էին վայելում բանակի մատակարողծառայությունները (մթերք ջուր զինվորների ու նժույգների համար) Փիլիպոսը ուներ նաև ոչ մեծ նավատորմ Երիտասարդբարձաստիճան ծագում ունեցող երիտասարդները ընդգրկված էին պաժերի գումարտակում

356թ մթա Օլիմպիան Փիլիպոս թագավորի կինը ունեցավ որդի որին անվանեցին Ալեքսանդր (նկ4) Ալեքսանդրը որպես արքայազն ստացավ լավագույն արիստոկրատական կրթությունը (երաժշտություն գիր մաթեմատիկա) Տասներեքտարեկան հասակում նրա ուսուցման համար հրավիրվեց հույն Արիստոտելը այն ժամանակ դեռ երիտասարդ ու անհայտգիտնական որի դասընթացները Ալեքսանդրն ու իր ընկերները ունկընդրեցին 3 տարվա ընթացքում ՀետագայումԱրիստոտելը դարձավ աշխարհահռչակ գիտնական փիլիսոփա գրականագետ ու մանկավարժ Արձանագրենք միայն որընդհուպ մինչև 17 դար այսինքն 2000 տարվա ընթացքում (նայիր նկ1) նրա գյուտերը ձևավավորում էր մարդկությանաշխարհայացքները Ուսուցչի խորաթափանց մտածելակերպը գիտելիքները իմաստությունը չէին կարող չհրապուրելերիտասարդ Ալեքսանդրին Արիստոտելը սովորեցնում էր որ երջանկությունը դա ոչ թե հաճույքներից օգտվելն է այլբանիմաց ակտիվ գործունեություն որի արգասիքն է հանդիսանում ներքին բավարվածությունը Արիստոտելի ազդեցությանտակ նրա մեջ ձևավորվեց սովորություն միշտ իր կողքին պահել հունական հեղինակների ժողովածուները Ալեքսանդրը իրարշավախմբերի կազմում ընդգրկում էր գիտնականներին որոնց հավաքած նյութերն անգնահատելի դեր խաղացինանհայտ օտար երկրները ուսումնասիրման գործում Նշանակալին եղավ նաև նրա պատմբանների ներդրումը նրանցմանրամասն հաշվետվությունները ցայսօր բարձր արժեք ունեցող փաստաթղթեր են Ինչ վերաբերվում է Ալեքսանդրիռազմական դաստիարակությանը ապա այն ձևավորվում էր մանկական ու պատանեկան ռազմախաղերի ընթացքում Փիլիպոսի փորձառու սխրակիցների հսկողության տակ Ըստ ընտանեկան լեգենդի Ալեքսանդրի տոհմը ծագում էր առելառասպելական հերոս Հերակլեսից ու երիտասարդ արքայազնի երազանքն է դառում նմանվել այդ դյուցազնին

Պատմաբանները ենթադրում են որ հենց այդ շրջանում Ալեքսանդրը ոգեշնչվեց պան-հելլենիզմի գաղափարով Բանն այն է որ այդ դարաշրջանում Հունաստանը (Հելլադան) հելլենիզմի փայլուն մշակույթի արարիչն ու կրողը տրոհված էր առանձինմանր ու անկախ պոլիսների (ժողովրդավարական պետությունների) Նրանց միջև եղած հակասությունները անհաշտխռովքի ու շարունակական ճգնաժամի էին հանգեցրել Մինչդեռ Մակեդոնիայում ձևավորված քաղաքական կառուցվացքը(ռազմա ndashազնվական միապետությունը) համապատասխան հնարավորություն ուներ բռնի ուժի միջոցով պոլիսների վրահսկողություն հաստատել Գլխավորելով այդ նախաձեռնությունը Մակեդոնիան կստանձներ հելլենիստական մշակույթիներդրողի դերը այն հեռավոր երկրներում որոնք ընկալվում էին որպես բարբարոսական աշխարհ

Հիմա ավելի ծավալուն Ալեքսանդրի ծնողների մասին Պատմության մեջ հազվադեպ են հանդիպում դեպքեր երբ հայր ուորդի երկուսն էլ արքա լինելով մեկտեղ հավասարաչափ օժտված գտնվեն Սակայն Փիլիպոսն ու Ալեքսանդրը իրարարժանի եղան Միևնույն ժամանակ Ալեքսանդրը տարբերվում էր իր ծնողից Փիլիպոսը միշտ գործում էր ավանդույթներիներքո երբեք այն չխախտելով անհնարինի հետ տաքարյուն խաղեր չէր խաղում և իր դեմն անլուծելի խնդիրներ չէր դնում Փիլիպոսի աշխարահայացքները Մակեդոնիայից ու Հունաստանից այն կողմ չէին տարածվում Նա գերադասում էրհանգույցները ոչ թե ուժգին ճեղքել այլ դիվանագիտորեն արձակել Փիլիպոսը հաճելի արնական արտաքին ուներ միևնույնժամանակ խիզախ զինվոր էր (նա աչք էր կորցրել ճակատամարտում) մի քանի օրինական կին ուներ Մի խոսքով փայլունքաղաքական գործիչ էր երբ պետք է խարդախ ու խորամանկ երբ պետք է կայծակի նման արագ ու դաժան

5

Նկ 4 Ալեքսանդրիկիսանդրին (Լիսիպոս

Լուվր Փարիզ) Ստեղծված 330մթա

հանդիսանում էԱլեքսանդրի

կենդանության օրովմիակ մեզ հասած

պատկերը Ալեքսանդրըմիայն Լիսիպոսին էր

իրեն պատկերելուպատվին արժանացնում

6

Իսկ Ալեքսանդրը Ինչպես մենք կհամոզվենք հետագայում նա բնածին զավթիչ էր չծանրաբեռնված ոչ անցյալով ոչավանդույթներով ոչ էլ հասարակական կարծիքով Նա տիրապետված էր իր անձի աստվածային լինելու գերագույնգաղափարով Նա իրեն տեսնում էր անծայրածիր տարածքների տիրակալ (նայիր նկ2) դիտարկելով Մակեդոնիան որպես

նրանց չնչին մասը

Ալեքսանդրի մայրը Փիլիպոսի չորրորդ կինը թագուհի Օլիմպիան ծագումով Էպիրթագավորության (ներկայիս Ալբանիա) արքայատոհմից էր Անկասկած է որ դա սիրոմիություն էր և ի սկզբանե այդ երկու վառ անձնավորությունները ուժգին մղված էին իրարնկատմամբ ճիշտ այն չափով որքանով հետագայում սկսեցին իրար ատել Տարիներիընթացքում Օլիմպիայի մեջ զարգացան զարհուրելի բնագծեր նրա համար գոյությունունեին միայն սերը ատելությունն ու վրեժխնդրությունը և այդ ճանապարհին նա ունակէր հատել ցանկացած սահմանագիծ Չնայաց ամուսինների միջև առաջացածսառնությանը նրանք ամուսնալուծված չէին Նրանց միմյանց հետ կապող միակ բաննորդին էր Իշխանատենչ ու խիստ Օլիմպիան հոգատար մայր էր իսկ Ալեքսանդրըհավատարիմ զավակ Ինչ վերաբերվում էր հորը ապա Ալեքսանդրը նրան ոչ այնքանհաճախ էր տեսնում քանի որ զանազան ռազմական պարտավորություններն ուպատերազմները պահում էին նրան տնից հեռու Արնականության շրջանում Ալեքսանդրընույնիսկ սկսեց խանդել հոր ռազմական հաջողություններին Իմ հայրը կկատարի բոլորսխրանքները և իմ բաժնին ոչինչ չի մնա - գանգատվում էր նա Զգալով դա Փիլիպոսըընդգրկեց արքայազնին իր շտաբի մեջ և 18 ամյա Ալեքսանդրը Հունաստանի դեմ ունեցածճակատամարտերում աչքի ընկնող հաջողություններ ցուցադրեց

Ալեքսանդրը 19 տարեկան է Եվ ահա Փիլիպոսը ամուսնանում է անվանի ցեղիերիտասարդ մի կնոջ հետ Հարսանյաց հանդեսի ժամանակ հյուրերից մեկը ոգելիցիցտաքացած կենաց է բարձրացնում մաղթելով նորապսակներին լույս աշխարհ բերելօրինածին ժառանգորդ Ալեքսանդրը կատաղած նետում է գավաթը նրա երեսին ճչալով Իսկ ես սրիկայի մեկը քո կարծիքով բիճ եմ Խայտառակություն սկանդալ Սակայն կույր ճակատագիրը հանգուցալուծեց այդ ողբերգական իրավիճակը մեկ հարվածով Օրերից մի օր Մակեդոնիայի մայրաքաղաք Պելլայում տոնակատարություններ էինհայտարարված և երեկոյան նախատեսվում էր թատերական ներկայացում Փիլիպոսը մտերիմներով շրջապատված սլանում էր դեպի հրապարակը Ողջյունների ձայներլսվեցին Հանկարծ կայծակի նման մի բան փայլատակեց Դա մարդասպանը իր սավանիծալքերից դուրս քաշեց դանակը ու հարվածեծ թագավորին

Մարդասպանը փորձեց փախուստի դիմել բայց սայթակեց և ուղեկցող թիկնախումբը բռնեց ու տեղն ու տեղըդանակահարեց նրան Ասում են որ մարդասպանը ոմն սպա անձնական վիրավորվածության ու խելագառության հողիվրա Փիլիպոսի թանկագին կյանքի վերջը տվեց Փիլիպոսը վախճանի հետ անվերադարձ հեռացավ Մակեդոնիայի ուՀունաստանի միացման գաղափարը քանի որ այն չգտավ Ալեքսանդրի մեջ ոչ իր ջատագողի ոչ էլ հետևորդի Ալեքսանդրիմեջ արդեն ձևավորվում էր իր կյանքի վիթխարի գաղափարը ողջ մարդկության միավորումը պան-հելլենիզմի ներքո

Զինվորական խորհրդին Ալեքսանդրը հաստատվում է Մակեդոնիայի թագավոր Նա եռանդաբար վերջ է տալիս ներքինընդդիմությանը մի քանի հաղթական ռազմարշավների արդյունքում կատարում հանգուցյալ Փիլիպոսի վաղեմիերազանքը ավարտում Հունաստանի հնազանդեցնումը

Ինչ վերաբերվում է երիտասարդ խորթ մորը ապա նրան սպասում է ողբերգական ճակատագիր Ալեքսանդրիբացակայության ժամանակ Օլիմպիան կարգադրեց սպանել նորածնին մոր ծնկներին իսկ այնուհետև ստիպեծ դժբախտկնոջը ինքնասպանություն գործել Խոստովանենք որ հետագայում Ալեքսանդրը պարսավեց մորը այդ դաժան արարքիհամար

7

1977 թվականին հունական հնագետները ականավոր հայտնագործություն արեցին պեղահանվեց ՓիլիպոսՄակեդոնացու դամբարանը Այժմ այնտեղ գործում է հիանալի մի թանգարան

Պարսկական աշխարհակալությունը իր չափերով ու բնակչությամբ գերազանցում էր Մակեդոնիան ու Հունաստանըտասնյակ անգամ (նայիր նկ5) Վեցերորդ դարում մթա բազմաթիվ հինավուրց ու փառավոր պատմություն ունեցողպետություններ (Եգիպտոս Բաբելոն Հայք) ինչպես նաև զանազան ժողովուրդներ ու ցեղեր զավթված եղանռազմատենչ լեռնային մի ցեղի պարսիկների կողմից (նայիր նկ1) Նվաճած տարածքների վրա կազմավորվեցՊարսկական տիրակալությունը Աքեմենյան դինաստիայի գլխավորությամբ որն Ալեքսանդրի դարաշրջանում տիրումէր արդեն մոտ 250 տարի Նշենք որ Պարսկական տիրակալությունը աշխարհի պատմության ամենաառաջինկայսրությունն է հանդիսացել Պարսկաստանը հելլենիստական աշխարհի վաղեմի թշնամին էր այն բազմաթիվավերիչ մարտարշավներ էր կատարել Հունաստան Տեղի էին ունեցել մի քանի հույն-պարսկական պատերազմներ ևհանրահայտ 300 սպարտանացիների սխրագործությունը հենց այդ հակամարտության դրվագներից մեկն էր Իրավ զարմանալի էր այն փաստը որ Պարսկաստանը բռնազավթելով աշխարհի կեսը ի զորու չեղավ ծնկի բերելՀունաստանին

Երկրի պետական դավանանքն զրադաշտությունն էր որն պաշտում էր կրակ-աստած Ախուրամազդային Սակայն կայսրությունը դրսևորում էր կրոնի հանդեպ հանդուրժողական քաղաքականություն և յուրաքանչյուր ժողովդրին թույլ էրտրվում դավանել իր կրոնը Բազմաթիվ ցեղերը իրենց տուրքն էին վճարում արքայական գանձապետարանին որիհարստությունների մասին հունական աշխարհում լեգենդներ էին շրջանառվում Երբ պարսից արքային միջոցներ էին

պահանջվում նա ուղարկում էր գանձապետարան իր ձուլոսկու կտորներից սղոցել Երկիրը ուներ մի քանի մայրաքաղաք նրանց միջև երկրի մի ծայրից մյուսը ձգվում էր արքայական մայրուղի որով արքայի հրամանները ընդամենը 10-12 օրվաընթացքում տեղ էին հասցվում Այդ ճանապարհի երկարությամբ գործում էին 111 իջևանատուն որտեղ ճամփորդները ուիրենց նժույգները սպասարկում էին ստանում Աքեմենյան արքունիքում բնակվում էին հազարավոր կանայք հարճեր ծառաներ խոհարարներ ներքինիներ գուշակներ և այլ Պարսկական տիրակալության կազմի մեջ գտնվող յուրաքանչյուրազգ համեմատաբար ինքնուրույն էր դավանում էր իր կրոնը ու զգում իրեն թերևս նսեմացրած սակայն ապահովկարգավիճակում արքայոցն արքայի պաշտպանության ներքո Երկիրը կառավարվում էր կուսակալությունների(սատրապությունների մարզերի) միջոցով որոնց ղեկավարները կուսակալները անմիջապես ենթարկվում էին երկրիարքային Նրանք վերին աստիճանի ազդեցիք շողոքորթ շահամոլ պետական այրեր էին Ինչ վերաբերվում է պարսիկբանակին ապա քանի որ պարսիկ ցեղերը բնածին նժույգավորներ էին նրանց բանակում հեծելազորն ու ռազմակառքըառանձնհատուկ դեր էին կատարում (նկ 6) Պարսիկ հետևակազորի կորիզն էր գվարդիան այսպես կոչվաց տաս հազարանմահները արտոնյալ մի զորագունդ որոնց զենքը հարուստ զարդարված էր թանկագին քարերով ու ոսկիով Պատերազմիժամանակ պարսից արքան զորակոչում էր աշխարհազոր բանակին հպատակ ցեղերի ու ժողովուրդների խաղաղբնակիչներին Արքայական դրոշի տակ էր կանգնում խայտաբղետ մի զորք կազմվաց եվթոֆպացիներից ասորիներից բաբելոնացիներից հայերից արաբներից եգիպտացիներից բակտրիացիներից սկյութներից պարթևցիներից հնդիկներից և այլն Սակայն բոլորից լավ Պարսկաստանը հույներից պաշտպանում էին հենց իրենք հույները Բանն այն էր որ

8

Նկ5 Աքեմենյան տիրակալություն

համոզվելով որոշ ոլորտներում հույների ցուցաբերված անհատական տաղանդների մեջ պարսիկները սկսեցինաշխատանքի հրավիրել հունական զինվորներին խորհրդականներին բժիշկներին Պարսիկների բարձր խավը ինչ խոսք դժկամությամբ էր ընդունում հույների գերազանցության փաստը

Իսկ այժմ մի քանի աշխարհա-քաղաքական ակնարկ կողմերի դիրքորոշումների վերաբերյալ Չնայած արտաքին փայլի ուպերճանքի ներկա էին ակնհայտ ապացույցներ այն մասին որ Աքեմենյան վիթխարի տիրակալությունը հետզհետե մտնումէր իր անկման փուլի մեջ Տեղի ունեցող խմորումները վաղուց արդեն գտնվում էին հույների ուշադրության կենտրոնում ուվրեժխնդության գաղափարը պարսիկների արարքների համար դառնում է այդ ժամանակվա ամենաարդիականկարգախոսը Մակեդոնիայի ռազմական ու քաղաքական հաջողությունները Հունաստանի հնազանդեցումը կարծես թե հիանալի հնարավորություն էին տալիս միավորված ուժերով զարկել Պարսկաստանին Սակայն ներկա էինհակասություններ որոնք պայմանավորված էին նրանով որ Մակեդոնիան ու Հունաստանը գտնվում էին կես-թշնամականկես-դաշնակից հարաբերությունների մեջ Ստացվում էր որ Հունաստանը ցանկանում էր մասնակից լինել իր վաղեմիթշնամու Պարսկաստանի անկմանը բայց ոչ թե Ալեքսանդրի հետ միավորվելու հաշվին Ավելին այն նույնիսկկանխավայելում էր Ալեքսանդրի անհաջողությունը որ մեջքին հարված հասցնի ու դուրս պրծնի նրա երկաթյա ճիրաններից Իսկ ինչպիսին էր Պարսկաստանի դիրքորոշումը այդ պարագաներում Այն պարզունակորեն են ընկալում իրադրությունը եթե նույնիսկ Հունաստանը չի հանդգնում դուրս գալ իր դեմ ապա ինչ կարող է անել պստլիկ Մակեդոնիան իր 22-ամյա տհասթագավորի առաջնորդությամբ Կուսակալներն զեկուցում էին որ սահմանգծի կայազորը հեշտությամբ կջախջախիԱլեքսանդրին որ բանակի ռազմական ոգին բարձր է ինչպես երբեքhellip Այսպիսով Պարսկաստանը առանց երկյուղի հետևումէր Ալեքսանդրի ռազմական պատրաստություններին

Նկ6 Պարսկական ռազմակառք

9

Այդ ժամանակ Պարսկաստանի թագավորն էր արքայոցն արքաԴարեհ III Աքեմենյանը Նա ոչնչով աչքի չընկնող մի անձնավորությունէր որն պատմության մեջ ընկավ լոկ Ալեքսանդրի հետ առնչվելուպատճառով Նա գտնվեց Աքեմենյան աշխարհակալության վերջինտիրակալը Դարեհ III քառասունն անց էր երբ գահակալվեց ընդ որում նույն տարում երբ Ալեքսանդրը Մակեդոնիայի թագավորը դարձավ Լինելով ծագումով արքայական տոհմի անդամ նա սակայն Աքեմենյանների թագաժառանգ չէր հանդիսանում Իսկ գահին բազմեցպարսկական արքունիքին բնորաշ կերպով խարդախությունների ումարդասպանությունների շարանի արդյունքում Մինչ այդ նա բարձրպաշտոն էր զբաղեցնում հյուսիսային սահմանային տարածքի Հայաստանի կուսակալն էր Գլխապտույտ մի թռիչք կատարեց այդանձնավորությունը կուսակալից մինչ արքայոցն արքա ու չտեսգավառականի պես ագահորեն քցվեց արքայական կյանքի պերճանքներիմեջ Ինչպես ասվեց անհոգ տրամադրված պարսկական արքունիքի

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

2400 տարի առաջ կամ մթա 4րդ դարում Հելլադայից դեպի հյուսիս այժմյա Հունաստանի ու Մակեդոնիայիտարածքներում գտնվում էր Մակեդոնիա պետությունը որն թագավորում էր Փիլիպոս Երկրորդը Մինչ այդ Մակեդոնիան(նկ3) համեմատած իր փառահեղ հարևանների Հունաստանի (Հելլադայի) ու Պարսկաստանի հետ հետամնած լեռնայինհովվական մի գավառ էր Սակայն Փիլիպոս թագավորի տաղանդի ու ջանքերի շնորհիվ այն սկսեց հզորանալ ու վերելք

Նկ 3 Մակեդոնիա

4

ապրել ինչի հետևանքով տեղական առաջատարազնվականությունը նույնիսկ սկսեց իրեն անձնավորել որպեսհելլենիստական ընտանիքի անդամ Փիլիպոսի հիմնականնվաճումն բանակի արմատական ձևափոխումն էր Նաընդօրինակեց Հունաստանի ու Պարսկաստանիռազմագիտությունները հարմարեցնելով նրանցմակեդոնական պայմանների համար Բանակը կազմված էրհեծելազորից հետևակազորից հրետանիից և ինժեներականզորքերից Հեծելազորի կորիզն էին կազմում հեթայրները արքայի ընկերները Նրանք նստած էին փարթամ նժույգներիվրա պաշտպանված սաղավարտերով զինված նիզակներովու սուսերներով հպարտ իրենց բարձր ծագումով ևմտերմությամբ թագավորի հետ Հեթայրները հմտորենտիրապետում էին հեծարվեստին և թշնամական հեծելազորըգրեթե երբեք չէր դիմակայում նրանց գրոհին Ինչվերաբերվում է հետևակազորին ապա Փիլիպոսը նրակազմուն զարգացրեց հայտնի մակեդոնական ֆալանգը(փաղանգը) Այն սովորաբար կազմված էր 16x16 զորաշարքից պաշտպանված վահաններով ու սաղավարտներով Աջձեռքում նրանք պահում էին 3-4մ երկարությամբ նիզակներ Զորաշարքի միայն առաջին շարքի զինվորներն էին զինվածավելի կարճ նիզակներով հետևի շարքերը դնում էին իրենց

նիզակները նախորդների ուսերին Ֆալանգի գրոհը ահ ու սարսափ էր առաջացնում թշնամիների շարքերում Երևակայեքայսպիսին խիտ ուս ուսին տված ցիցավորված մի զանգված որն նպատակասլացորեն ու խրոխտալի դոփյունով առաջ էմղվում Հին աշխարհում գործածվում էր զանազան պաշարողական զենք Փիլիպոսը ուներ հատուկ ինժեներականանձնակազմ այն տեղադրելու ու խնամելու համար կամրջանավեր տեղադրման մասնագետներ ինչպես նաև շինարաներ տոպոգրաֆներ (զինարշավների երթուղիներ նախագծողներ) Հատուկ կարևորություն էին վայելում բանակի մատակարողծառայությունները (մթերք ջուր զինվորների ու նժույգների համար) Փիլիպոսը ուներ նաև ոչ մեծ նավատորմ Երիտասարդբարձաստիճան ծագում ունեցող երիտասարդները ընդգրկված էին պաժերի գումարտակում

356թ մթա Օլիմպիան Փիլիպոս թագավորի կինը ունեցավ որդի որին անվանեցին Ալեքսանդր (նկ4) Ալեքսանդրը որպես արքայազն ստացավ լավագույն արիստոկրատական կրթությունը (երաժշտություն գիր մաթեմատիկա) Տասներեքտարեկան հասակում նրա ուսուցման համար հրավիրվեց հույն Արիստոտելը այն ժամանակ դեռ երիտասարդ ու անհայտգիտնական որի դասընթացները Ալեքսանդրն ու իր ընկերները ունկընդրեցին 3 տարվա ընթացքում ՀետագայումԱրիստոտելը դարձավ աշխարհահռչակ գիտնական փիլիսոփա գրականագետ ու մանկավարժ Արձանագրենք միայն որընդհուպ մինչև 17 դար այսինքն 2000 տարվա ընթացքում (նայիր նկ1) նրա գյուտերը ձևավավորում էր մարդկությանաշխարհայացքները Ուսուցչի խորաթափանց մտածելակերպը գիտելիքները իմաստությունը չէին կարող չհրապուրելերիտասարդ Ալեքսանդրին Արիստոտելը սովորեցնում էր որ երջանկությունը դա ոչ թե հաճույքներից օգտվելն է այլբանիմաց ակտիվ գործունեություն որի արգասիքն է հանդիսանում ներքին բավարվածությունը Արիստոտելի ազդեցությանտակ նրա մեջ ձևավորվեց սովորություն միշտ իր կողքին պահել հունական հեղինակների ժողովածուները Ալեքսանդրը իրարշավախմբերի կազմում ընդգրկում էր գիտնականներին որոնց հավաքած նյութերն անգնահատելի դեր խաղացինանհայտ օտար երկրները ուսումնասիրման գործում Նշանակալին եղավ նաև նրա պատմբանների ներդրումը նրանցմանրամասն հաշվետվությունները ցայսօր բարձր արժեք ունեցող փաստաթղթեր են Ինչ վերաբերվում է Ալեքսանդրիռազմական դաստիարակությանը ապա այն ձևավորվում էր մանկական ու պատանեկան ռազմախաղերի ընթացքում Փիլիպոսի փորձառու սխրակիցների հսկողության տակ Ըստ ընտանեկան լեգենդի Ալեքսանդրի տոհմը ծագում էր առելառասպելական հերոս Հերակլեսից ու երիտասարդ արքայազնի երազանքն է դառում նմանվել այդ դյուցազնին

Պատմաբանները ենթադրում են որ հենց այդ շրջանում Ալեքսանդրը ոգեշնչվեց պան-հելլենիզմի գաղափարով Բանն այն է որ այդ դարաշրջանում Հունաստանը (Հելլադան) հելլենիզմի փայլուն մշակույթի արարիչն ու կրողը տրոհված էր առանձինմանր ու անկախ պոլիսների (ժողովրդավարական պետությունների) Նրանց միջև եղած հակասությունները անհաշտխռովքի ու շարունակական ճգնաժամի էին հանգեցրել Մինչդեռ Մակեդոնիայում ձևավորված քաղաքական կառուցվացքը(ռազմա ndashազնվական միապետությունը) համապատասխան հնարավորություն ուներ բռնի ուժի միջոցով պոլիսների վրահսկողություն հաստատել Գլխավորելով այդ նախաձեռնությունը Մակեդոնիան կստանձներ հելլենիստական մշակույթիներդրողի դերը այն հեռավոր երկրներում որոնք ընկալվում էին որպես բարբարոսական աշխարհ

Հիմա ավելի ծավալուն Ալեքսանդրի ծնողների մասին Պատմության մեջ հազվադեպ են հանդիպում դեպքեր երբ հայր ուորդի երկուսն էլ արքա լինելով մեկտեղ հավասարաչափ օժտված գտնվեն Սակայն Փիլիպոսն ու Ալեքսանդրը իրարարժանի եղան Միևնույն ժամանակ Ալեքսանդրը տարբերվում էր իր ծնողից Փիլիպոսը միշտ գործում էր ավանդույթներիներքո երբեք այն չխախտելով անհնարինի հետ տաքարյուն խաղեր չէր խաղում և իր դեմն անլուծելի խնդիրներ չէր դնում Փիլիպոսի աշխարահայացքները Մակեդոնիայից ու Հունաստանից այն կողմ չէին տարածվում Նա գերադասում էրհանգույցները ոչ թե ուժգին ճեղքել այլ դիվանագիտորեն արձակել Փիլիպոսը հաճելի արնական արտաքին ուներ միևնույնժամանակ խիզախ զինվոր էր (նա աչք էր կորցրել ճակատամարտում) մի քանի օրինական կին ուներ Մի խոսքով փայլունքաղաքական գործիչ էր երբ պետք է խարդախ ու խորամանկ երբ պետք է կայծակի նման արագ ու դաժան

5

Նկ 4 Ալեքսանդրիկիսանդրին (Լիսիպոս

Լուվր Փարիզ) Ստեղծված 330մթա

հանդիսանում էԱլեքսանդրի

կենդանության օրովմիակ մեզ հասած

պատկերը Ալեքսանդրըմիայն Լիսիպոսին էր

իրեն պատկերելուպատվին արժանացնում

6

Իսկ Ալեքսանդրը Ինչպես մենք կհամոզվենք հետագայում նա բնածին զավթիչ էր չծանրաբեռնված ոչ անցյալով ոչավանդույթներով ոչ էլ հասարակական կարծիքով Նա տիրապետված էր իր անձի աստվածային լինելու գերագույնգաղափարով Նա իրեն տեսնում էր անծայրածիր տարածքների տիրակալ (նայիր նկ2) դիտարկելով Մակեդոնիան որպես

նրանց չնչին մասը

Ալեքսանդրի մայրը Փիլիպոսի չորրորդ կինը թագուհի Օլիմպիան ծագումով Էպիրթագավորության (ներկայիս Ալբանիա) արքայատոհմից էր Անկասկած է որ դա սիրոմիություն էր և ի սկզբանե այդ երկու վառ անձնավորությունները ուժգին մղված էին իրարնկատմամբ ճիշտ այն չափով որքանով հետագայում սկսեցին իրար ատել Տարիներիընթացքում Օլիմպիայի մեջ զարգացան զարհուրելի բնագծեր նրա համար գոյությունունեին միայն սերը ատելությունն ու վրեժխնդրությունը և այդ ճանապարհին նա ունակէր հատել ցանկացած սահմանագիծ Չնայաց ամուսինների միջև առաջացածսառնությանը նրանք ամուսնալուծված չէին Նրանց միմյանց հետ կապող միակ բաննորդին էր Իշխանատենչ ու խիստ Օլիմպիան հոգատար մայր էր իսկ Ալեքսանդրըհավատարիմ զավակ Ինչ վերաբերվում էր հորը ապա Ալեքսանդրը նրան ոչ այնքանհաճախ էր տեսնում քանի որ զանազան ռազմական պարտավորություններն ուպատերազմները պահում էին նրան տնից հեռու Արնականության շրջանում Ալեքսանդրընույնիսկ սկսեց խանդել հոր ռազմական հաջողություններին Իմ հայրը կկատարի բոլորսխրանքները և իմ բաժնին ոչինչ չի մնա - գանգատվում էր նա Զգալով դա Փիլիպոսըընդգրկեց արքայազնին իր շտաբի մեջ և 18 ամյա Ալեքսանդրը Հունաստանի դեմ ունեցածճակատամարտերում աչքի ընկնող հաջողություններ ցուցադրեց

Ալեքսանդրը 19 տարեկան է Եվ ահա Փիլիպոսը ամուսնանում է անվանի ցեղիերիտասարդ մի կնոջ հետ Հարսանյաց հանդեսի ժամանակ հյուրերից մեկը ոգելիցիցտաքացած կենաց է բարձրացնում մաղթելով նորապսակներին լույս աշխարհ բերելօրինածին ժառանգորդ Ալեքսանդրը կատաղած նետում է գավաթը նրա երեսին ճչալով Իսկ ես սրիկայի մեկը քո կարծիքով բիճ եմ Խայտառակություն սկանդալ Սակայն կույր ճակատագիրը հանգուցալուծեց այդ ողբերգական իրավիճակը մեկ հարվածով Օրերից մի օր Մակեդոնիայի մայրաքաղաք Պելլայում տոնակատարություններ էինհայտարարված և երեկոյան նախատեսվում էր թատերական ներկայացում Փիլիպոսը մտերիմներով շրջապատված սլանում էր դեպի հրապարակը Ողջյունների ձայներլսվեցին Հանկարծ կայծակի նման մի բան փայլատակեց Դա մարդասպանը իր սավանիծալքերից դուրս քաշեց դանակը ու հարվածեծ թագավորին

Մարդասպանը փորձեց փախուստի դիմել բայց սայթակեց և ուղեկցող թիկնախումբը բռնեց ու տեղն ու տեղըդանակահարեց նրան Ասում են որ մարդասպանը ոմն սպա անձնական վիրավորվածության ու խելագառության հողիվրա Փիլիպոսի թանկագին կյանքի վերջը տվեց Փիլիպոսը վախճանի հետ անվերադարձ հեռացավ Մակեդոնիայի ուՀունաստանի միացման գաղափարը քանի որ այն չգտավ Ալեքսանդրի մեջ ոչ իր ջատագողի ոչ էլ հետևորդի Ալեքսանդրիմեջ արդեն ձևավորվում էր իր կյանքի վիթխարի գաղափարը ողջ մարդկության միավորումը պան-հելլենիզմի ներքո

Զինվորական խորհրդին Ալեքսանդրը հաստատվում է Մակեդոնիայի թագավոր Նա եռանդաբար վերջ է տալիս ներքինընդդիմությանը մի քանի հաղթական ռազմարշավների արդյունքում կատարում հանգուցյալ Փիլիպոսի վաղեմիերազանքը ավարտում Հունաստանի հնազանդեցնումը

Ինչ վերաբերվում է երիտասարդ խորթ մորը ապա նրան սպասում է ողբերգական ճակատագիր Ալեքսանդրիբացակայության ժամանակ Օլիմպիան կարգադրեց սպանել նորածնին մոր ծնկներին իսկ այնուհետև ստիպեծ դժբախտկնոջը ինքնասպանություն գործել Խոստովանենք որ հետագայում Ալեքսանդրը պարսավեց մորը այդ դաժան արարքիհամար

7

1977 թվականին հունական հնագետները ականավոր հայտնագործություն արեցին պեղահանվեց ՓիլիպոսՄակեդոնացու դամբարանը Այժմ այնտեղ գործում է հիանալի մի թանգարան

Պարսկական աշխարհակալությունը իր չափերով ու բնակչությամբ գերազանցում էր Մակեդոնիան ու Հունաստանըտասնյակ անգամ (նայիր նկ5) Վեցերորդ դարում մթա բազմաթիվ հինավուրց ու փառավոր պատմություն ունեցողպետություններ (Եգիպտոս Բաբելոն Հայք) ինչպես նաև զանազան ժողովուրդներ ու ցեղեր զավթված եղանռազմատենչ լեռնային մի ցեղի պարսիկների կողմից (նայիր նկ1) Նվաճած տարածքների վրա կազմավորվեցՊարսկական տիրակալությունը Աքեմենյան դինաստիայի գլխավորությամբ որն Ալեքսանդրի դարաշրջանում տիրումէր արդեն մոտ 250 տարի Նշենք որ Պարսկական տիրակալությունը աշխարհի պատմության ամենաառաջինկայսրությունն է հանդիսացել Պարսկաստանը հելլենիստական աշխարհի վաղեմի թշնամին էր այն բազմաթիվավերիչ մարտարշավներ էր կատարել Հունաստան Տեղի էին ունեցել մի քանի հույն-պարսկական պատերազմներ ևհանրահայտ 300 սպարտանացիների սխրագործությունը հենց այդ հակամարտության դրվագներից մեկն էր Իրավ զարմանալի էր այն փաստը որ Պարսկաստանը բռնազավթելով աշխարհի կեսը ի զորու չեղավ ծնկի բերելՀունաստանին

Երկրի պետական դավանանքն զրադաշտությունն էր որն պաշտում էր կրակ-աստած Ախուրամազդային Սակայն կայսրությունը դրսևորում էր կրոնի հանդեպ հանդուրժողական քաղաքականություն և յուրաքանչյուր ժողովդրին թույլ էրտրվում դավանել իր կրոնը Բազմաթիվ ցեղերը իրենց տուրքն էին վճարում արքայական գանձապետարանին որիհարստությունների մասին հունական աշխարհում լեգենդներ էին շրջանառվում Երբ պարսից արքային միջոցներ էին

պահանջվում նա ուղարկում էր գանձապետարան իր ձուլոսկու կտորներից սղոցել Երկիրը ուներ մի քանի մայրաքաղաք նրանց միջև երկրի մի ծայրից մյուսը ձգվում էր արքայական մայրուղի որով արքայի հրամանները ընդամենը 10-12 օրվաընթացքում տեղ էին հասցվում Այդ ճանապարհի երկարությամբ գործում էին 111 իջևանատուն որտեղ ճամփորդները ուիրենց նժույգները սպասարկում էին ստանում Աքեմենյան արքունիքում բնակվում էին հազարավոր կանայք հարճեր ծառաներ խոհարարներ ներքինիներ գուշակներ և այլ Պարսկական տիրակալության կազմի մեջ գտնվող յուրաքանչյուրազգ համեմատաբար ինքնուրույն էր դավանում էր իր կրոնը ու զգում իրեն թերևս նսեմացրած սակայն ապահովկարգավիճակում արքայոցն արքայի պաշտպանության ներքո Երկիրը կառավարվում էր կուսակալությունների(սատրապությունների մարզերի) միջոցով որոնց ղեկավարները կուսակալները անմիջապես ենթարկվում էին երկրիարքային Նրանք վերին աստիճանի ազդեցիք շողոքորթ շահամոլ պետական այրեր էին Ինչ վերաբերվում է պարսիկբանակին ապա քանի որ պարսիկ ցեղերը բնածին նժույգավորներ էին նրանց բանակում հեծելազորն ու ռազմակառքըառանձնհատուկ դեր էին կատարում (նկ 6) Պարսիկ հետևակազորի կորիզն էր գվարդիան այսպես կոչվաց տաս հազարանմահները արտոնյալ մի զորագունդ որոնց զենքը հարուստ զարդարված էր թանկագին քարերով ու ոսկիով Պատերազմիժամանակ պարսից արքան զորակոչում էր աշխարհազոր բանակին հպատակ ցեղերի ու ժողովուրդների խաղաղբնակիչներին Արքայական դրոշի տակ էր կանգնում խայտաբղետ մի զորք կազմվաց եվթոֆպացիներից ասորիներից բաբելոնացիներից հայերից արաբներից եգիպտացիներից բակտրիացիներից սկյութներից պարթևցիներից հնդիկներից և այլն Սակայն բոլորից լավ Պարսկաստանը հույներից պաշտպանում էին հենց իրենք հույները Բանն այն էր որ

8

Նկ5 Աքեմենյան տիրակալություն

համոզվելով որոշ ոլորտներում հույների ցուցաբերված անհատական տաղանդների մեջ պարսիկները սկսեցինաշխատանքի հրավիրել հունական զինվորներին խորհրդականներին բժիշկներին Պարսիկների բարձր խավը ինչ խոսք դժկամությամբ էր ընդունում հույների գերազանցության փաստը

Իսկ այժմ մի քանի աշխարհա-քաղաքական ակնարկ կողմերի դիրքորոշումների վերաբերյալ Չնայած արտաքին փայլի ուպերճանքի ներկա էին ակնհայտ ապացույցներ այն մասին որ Աքեմենյան վիթխարի տիրակալությունը հետզհետե մտնումէր իր անկման փուլի մեջ Տեղի ունեցող խմորումները վաղուց արդեն գտնվում էին հույների ուշադրության կենտրոնում ուվրեժխնդության գաղափարը պարսիկների արարքների համար դառնում է այդ ժամանակվա ամենաարդիականկարգախոսը Մակեդոնիայի ռազմական ու քաղաքական հաջողությունները Հունաստանի հնազանդեցումը կարծես թե հիանալի հնարավորություն էին տալիս միավորված ուժերով զարկել Պարսկաստանին Սակայն ներկա էինհակասություններ որոնք պայմանավորված էին նրանով որ Մակեդոնիան ու Հունաստանը գտնվում էին կես-թշնամականկես-դաշնակից հարաբերությունների մեջ Ստացվում էր որ Հունաստանը ցանկանում էր մասնակից լինել իր վաղեմիթշնամու Պարսկաստանի անկմանը բայց ոչ թե Ալեքսանդրի հետ միավորվելու հաշվին Ավելին այն նույնիսկկանխավայելում էր Ալեքսանդրի անհաջողությունը որ մեջքին հարված հասցնի ու դուրս պրծնի նրա երկաթյա ճիրաններից Իսկ ինչպիսին էր Պարսկաստանի դիրքորոշումը այդ պարագաներում Այն պարզունակորեն են ընկալում իրադրությունը եթե նույնիսկ Հունաստանը չի հանդգնում դուրս գալ իր դեմ ապա ինչ կարող է անել պստլիկ Մակեդոնիան իր 22-ամյա տհասթագավորի առաջնորդությամբ Կուսակալներն զեկուցում էին որ սահմանգծի կայազորը հեշտությամբ կջախջախիԱլեքսանդրին որ բանակի ռազմական ոգին բարձր է ինչպես երբեքhellip Այսպիսով Պարսկաստանը առանց երկյուղի հետևումէր Ալեքսանդրի ռազմական պատրաստություններին

Նկ6 Պարսկական ռազմակառք

9

Այդ ժամանակ Պարսկաստանի թագավորն էր արքայոցն արքաԴարեհ III Աքեմենյանը Նա ոչնչով աչքի չընկնող մի անձնավորությունէր որն պատմության մեջ ընկավ լոկ Ալեքսանդրի հետ առնչվելուպատճառով Նա գտնվեց Աքեմենյան աշխարհակալության վերջինտիրակալը Դարեհ III քառասունն անց էր երբ գահակալվեց ընդ որում նույն տարում երբ Ալեքսանդրը Մակեդոնիայի թագավորը դարձավ Լինելով ծագումով արքայական տոհմի անդամ նա սակայն Աքեմենյանների թագաժառանգ չէր հանդիսանում Իսկ գահին բազմեցպարսկական արքունիքին բնորաշ կերպով խարդախությունների ումարդասպանությունների շարանի արդյունքում Մինչ այդ նա բարձրպաշտոն էր զբաղեցնում հյուսիսային սահմանային տարածքի Հայաստանի կուսակալն էր Գլխապտույտ մի թռիչք կատարեց այդանձնավորությունը կուսակալից մինչ արքայոցն արքա ու չտեսգավառականի պես ագահորեն քցվեց արքայական կյանքի պերճանքներիմեջ Ինչպես ասվեց անհոգ տրամադրված պարսկական արքունիքի

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

356թ մթա Օլիմպիան Փիլիպոս թագավորի կինը ունեցավ որդի որին անվանեցին Ալեքսանդր (նկ4) Ալեքսանդրը որպես արքայազն ստացավ լավագույն արիստոկրատական կրթությունը (երաժշտություն գիր մաթեմատիկա) Տասներեքտարեկան հասակում նրա ուսուցման համար հրավիրվեց հույն Արիստոտելը այն ժամանակ դեռ երիտասարդ ու անհայտգիտնական որի դասընթացները Ալեքսանդրն ու իր ընկերները ունկընդրեցին 3 տարվա ընթացքում ՀետագայումԱրիստոտելը դարձավ աշխարհահռչակ գիտնական փիլիսոփա գրականագետ ու մանկավարժ Արձանագրենք միայն որընդհուպ մինչև 17 դար այսինքն 2000 տարվա ընթացքում (նայիր նկ1) նրա գյուտերը ձևավավորում էր մարդկությանաշխարհայացքները Ուսուցչի խորաթափանց մտածելակերպը գիտելիքները իմաստությունը չէին կարող չհրապուրելերիտասարդ Ալեքսանդրին Արիստոտելը սովորեցնում էր որ երջանկությունը դա ոչ թե հաճույքներից օգտվելն է այլբանիմաց ակտիվ գործունեություն որի արգասիքն է հանդիսանում ներքին բավարվածությունը Արիստոտելի ազդեցությանտակ նրա մեջ ձևավորվեց սովորություն միշտ իր կողքին պահել հունական հեղինակների ժողովածուները Ալեքսանդրը իրարշավախմբերի կազմում ընդգրկում էր գիտնականներին որոնց հավաքած նյութերն անգնահատելի դեր խաղացինանհայտ օտար երկրները ուսումնասիրման գործում Նշանակալին եղավ նաև նրա պատմբանների ներդրումը նրանցմանրամասն հաշվետվությունները ցայսօր բարձր արժեք ունեցող փաստաթղթեր են Ինչ վերաբերվում է Ալեքսանդրիռազմական դաստիարակությանը ապա այն ձևավորվում էր մանկական ու պատանեկան ռազմախաղերի ընթացքում Փիլիպոսի փորձառու սխրակիցների հսկողության տակ Ըստ ընտանեկան լեգենդի Ալեքսանդրի տոհմը ծագում էր առելառասպելական հերոս Հերակլեսից ու երիտասարդ արքայազնի երազանքն է դառում նմանվել այդ դյուցազնին

Պատմաբանները ենթադրում են որ հենց այդ շրջանում Ալեքսանդրը ոգեշնչվեց պան-հելլենիզմի գաղափարով Բանն այն է որ այդ դարաշրջանում Հունաստանը (Հելլադան) հելլենիզմի փայլուն մշակույթի արարիչն ու կրողը տրոհված էր առանձինմանր ու անկախ պոլիսների (ժողովրդավարական պետությունների) Նրանց միջև եղած հակասությունները անհաշտխռովքի ու շարունակական ճգնաժամի էին հանգեցրել Մինչդեռ Մակեդոնիայում ձևավորված քաղաքական կառուցվացքը(ռազմա ndashազնվական միապետությունը) համապատասխան հնարավորություն ուներ բռնի ուժի միջոցով պոլիսների վրահսկողություն հաստատել Գլխավորելով այդ նախաձեռնությունը Մակեդոնիան կստանձներ հելլենիստական մշակույթիներդրողի դերը այն հեռավոր երկրներում որոնք ընկալվում էին որպես բարբարոսական աշխարհ

Հիմա ավելի ծավալուն Ալեքսանդրի ծնողների մասին Պատմության մեջ հազվադեպ են հանդիպում դեպքեր երբ հայր ուորդի երկուսն էլ արքա լինելով մեկտեղ հավասարաչափ օժտված գտնվեն Սակայն Փիլիպոսն ու Ալեքսանդրը իրարարժանի եղան Միևնույն ժամանակ Ալեքսանդրը տարբերվում էր իր ծնողից Փիլիպոսը միշտ գործում էր ավանդույթներիներքո երբեք այն չխախտելով անհնարինի հետ տաքարյուն խաղեր չէր խաղում և իր դեմն անլուծելի խնդիրներ չէր դնում Փիլիպոսի աշխարահայացքները Մակեդոնիայից ու Հունաստանից այն կողմ չէին տարածվում Նա գերադասում էրհանգույցները ոչ թե ուժգին ճեղքել այլ դիվանագիտորեն արձակել Փիլիպոսը հաճելի արնական արտաքին ուներ միևնույնժամանակ խիզախ զինվոր էր (նա աչք էր կորցրել ճակատամարտում) մի քանի օրինական կին ուներ Մի խոսքով փայլունքաղաքական գործիչ էր երբ պետք է խարդախ ու խորամանկ երբ պետք է կայծակի նման արագ ու դաժան

5

Նկ 4 Ալեքսանդրիկիսանդրին (Լիսիպոս

Լուվր Փարիզ) Ստեղծված 330մթա

հանդիսանում էԱլեքսանդրի

կենդանության օրովմիակ մեզ հասած

պատկերը Ալեքսանդրըմիայն Լիսիպոսին էր

իրեն պատկերելուպատվին արժանացնում

6

Իսկ Ալեքսանդրը Ինչպես մենք կհամոզվենք հետագայում նա բնածին զավթիչ էր չծանրաբեռնված ոչ անցյալով ոչավանդույթներով ոչ էլ հասարակական կարծիքով Նա տիրապետված էր իր անձի աստվածային լինելու գերագույնգաղափարով Նա իրեն տեսնում էր անծայրածիր տարածքների տիրակալ (նայիր նկ2) դիտարկելով Մակեդոնիան որպես

նրանց չնչին մասը

Ալեքսանդրի մայրը Փիլիպոսի չորրորդ կինը թագուհի Օլիմպիան ծագումով Էպիրթագավորության (ներկայիս Ալբանիա) արքայատոհմից էր Անկասկած է որ դա սիրոմիություն էր և ի սկզբանե այդ երկու վառ անձնավորությունները ուժգին մղված էին իրարնկատմամբ ճիշտ այն չափով որքանով հետագայում սկսեցին իրար ատել Տարիներիընթացքում Օլիմպիայի մեջ զարգացան զարհուրելի բնագծեր նրա համար գոյությունունեին միայն սերը ատելությունն ու վրեժխնդրությունը և այդ ճանապարհին նա ունակէր հատել ցանկացած սահմանագիծ Չնայաց ամուսինների միջև առաջացածսառնությանը նրանք ամուսնալուծված չէին Նրանց միմյանց հետ կապող միակ բաննորդին էր Իշխանատենչ ու խիստ Օլիմպիան հոգատար մայր էր իսկ Ալեքսանդրըհավատարիմ զավակ Ինչ վերաբերվում էր հորը ապա Ալեքսանդրը նրան ոչ այնքանհաճախ էր տեսնում քանի որ զանազան ռազմական պարտավորություններն ուպատերազմները պահում էին նրան տնից հեռու Արնականության շրջանում Ալեքսանդրընույնիսկ սկսեց խանդել հոր ռազմական հաջողություններին Իմ հայրը կկատարի բոլորսխրանքները և իմ բաժնին ոչինչ չի մնա - գանգատվում էր նա Զգալով դա Փիլիպոսըընդգրկեց արքայազնին իր շտաբի մեջ և 18 ամյա Ալեքսանդրը Հունաստանի դեմ ունեցածճակատամարտերում աչքի ընկնող հաջողություններ ցուցադրեց

Ալեքսանդրը 19 տարեկան է Եվ ահա Փիլիպոսը ամուսնանում է անվանի ցեղիերիտասարդ մի կնոջ հետ Հարսանյաց հանդեսի ժամանակ հյուրերից մեկը ոգելիցիցտաքացած կենաց է բարձրացնում մաղթելով նորապսակներին լույս աշխարհ բերելօրինածին ժառանգորդ Ալեքսանդրը կատաղած նետում է գավաթը նրա երեսին ճչալով Իսկ ես սրիկայի մեկը քո կարծիքով բիճ եմ Խայտառակություն սկանդալ Սակայն կույր ճակատագիրը հանգուցալուծեց այդ ողբերգական իրավիճակը մեկ հարվածով Օրերից մի օր Մակեդոնիայի մայրաքաղաք Պելլայում տոնակատարություններ էինհայտարարված և երեկոյան նախատեսվում էր թատերական ներկայացում Փիլիպոսը մտերիմներով շրջապատված սլանում էր դեպի հրապարակը Ողջյունների ձայներլսվեցին Հանկարծ կայծակի նման մի բան փայլատակեց Դա մարդասպանը իր սավանիծալքերից դուրս քաշեց դանակը ու հարվածեծ թագավորին

Մարդասպանը փորձեց փախուստի դիմել բայց սայթակեց և ուղեկցող թիկնախումբը բռնեց ու տեղն ու տեղըդանակահարեց նրան Ասում են որ մարդասպանը ոմն սպա անձնական վիրավորվածության ու խելագառության հողիվրա Փիլիպոսի թանկագին կյանքի վերջը տվեց Փիլիպոսը վախճանի հետ անվերադարձ հեռացավ Մակեդոնիայի ուՀունաստանի միացման գաղափարը քանի որ այն չգտավ Ալեքսանդրի մեջ ոչ իր ջատագողի ոչ էլ հետևորդի Ալեքսանդրիմեջ արդեն ձևավորվում էր իր կյանքի վիթխարի գաղափարը ողջ մարդկության միավորումը պան-հելլենիզմի ներքո

Զինվորական խորհրդին Ալեքսանդրը հաստատվում է Մակեդոնիայի թագավոր Նա եռանդաբար վերջ է տալիս ներքինընդդիմությանը մի քանի հաղթական ռազմարշավների արդյունքում կատարում հանգուցյալ Փիլիպոսի վաղեմիերազանքը ավարտում Հունաստանի հնազանդեցնումը

Ինչ վերաբերվում է երիտասարդ խորթ մորը ապա նրան սպասում է ողբերգական ճակատագիր Ալեքսանդրիբացակայության ժամանակ Օլիմպիան կարգադրեց սպանել նորածնին մոր ծնկներին իսկ այնուհետև ստիպեծ դժբախտկնոջը ինքնասպանություն գործել Խոստովանենք որ հետագայում Ալեքսանդրը պարսավեց մորը այդ դաժան արարքիհամար

7

1977 թվականին հունական հնագետները ականավոր հայտնագործություն արեցին պեղահանվեց ՓիլիպոսՄակեդոնացու դամբարանը Այժմ այնտեղ գործում է հիանալի մի թանգարան

Պարսկական աշխարհակալությունը իր չափերով ու բնակչությամբ գերազանցում էր Մակեդոնիան ու Հունաստանըտասնյակ անգամ (նայիր նկ5) Վեցերորդ դարում մթա բազմաթիվ հինավուրց ու փառավոր պատմություն ունեցողպետություններ (Եգիպտոս Բաբելոն Հայք) ինչպես նաև զանազան ժողովուրդներ ու ցեղեր զավթված եղանռազմատենչ լեռնային մի ցեղի պարսիկների կողմից (նայիր նկ1) Նվաճած տարածքների վրա կազմավորվեցՊարսկական տիրակալությունը Աքեմենյան դինաստիայի գլխավորությամբ որն Ալեքսանդրի դարաշրջանում տիրումէր արդեն մոտ 250 տարի Նշենք որ Պարսկական տիրակալությունը աշխարհի պատմության ամենաառաջինկայսրությունն է հանդիսացել Պարսկաստանը հելլենիստական աշխարհի վաղեմի թշնամին էր այն բազմաթիվավերիչ մարտարշավներ էր կատարել Հունաստան Տեղի էին ունեցել մի քանի հույն-պարսկական պատերազմներ ևհանրահայտ 300 սպարտանացիների սխրագործությունը հենց այդ հակամարտության դրվագներից մեկն էր Իրավ զարմանալի էր այն փաստը որ Պարսկաստանը բռնազավթելով աշխարհի կեսը ի զորու չեղավ ծնկի բերելՀունաստանին

Երկրի պետական դավանանքն զրադաշտությունն էր որն պաշտում էր կրակ-աստած Ախուրամազդային Սակայն կայսրությունը դրսևորում էր կրոնի հանդեպ հանդուրժողական քաղաքականություն և յուրաքանչյուր ժողովդրին թույլ էրտրվում դավանել իր կրոնը Բազմաթիվ ցեղերը իրենց տուրքն էին վճարում արքայական գանձապետարանին որիհարստությունների մասին հունական աշխարհում լեգենդներ էին շրջանառվում Երբ պարսից արքային միջոցներ էին

պահանջվում նա ուղարկում էր գանձապետարան իր ձուլոսկու կտորներից սղոցել Երկիրը ուներ մի քանի մայրաքաղաք նրանց միջև երկրի մի ծայրից մյուսը ձգվում էր արքայական մայրուղի որով արքայի հրամանները ընդամենը 10-12 օրվաընթացքում տեղ էին հասցվում Այդ ճանապարհի երկարությամբ գործում էին 111 իջևանատուն որտեղ ճամփորդները ուիրենց նժույգները սպասարկում էին ստանում Աքեմենյան արքունիքում բնակվում էին հազարավոր կանայք հարճեր ծառաներ խոհարարներ ներքինիներ գուշակներ և այլ Պարսկական տիրակալության կազմի մեջ գտնվող յուրաքանչյուրազգ համեմատաբար ինքնուրույն էր դավանում էր իր կրոնը ու զգում իրեն թերևս նսեմացրած սակայն ապահովկարգավիճակում արքայոցն արքայի պաշտպանության ներքո Երկիրը կառավարվում էր կուսակալությունների(սատրապությունների մարզերի) միջոցով որոնց ղեկավարները կուսակալները անմիջապես ենթարկվում էին երկրիարքային Նրանք վերին աստիճանի ազդեցիք շողոքորթ շահամոլ պետական այրեր էին Ինչ վերաբերվում է պարսիկբանակին ապա քանի որ պարսիկ ցեղերը բնածին նժույգավորներ էին նրանց բանակում հեծելազորն ու ռազմակառքըառանձնհատուկ դեր էին կատարում (նկ 6) Պարսիկ հետևակազորի կորիզն էր գվարդիան այսպես կոչվաց տաս հազարանմահները արտոնյալ մի զորագունդ որոնց զենքը հարուստ զարդարված էր թանկագին քարերով ու ոսկիով Պատերազմիժամանակ պարսից արքան զորակոչում էր աշխարհազոր բանակին հպատակ ցեղերի ու ժողովուրդների խաղաղբնակիչներին Արքայական դրոշի տակ էր կանգնում խայտաբղետ մի զորք կազմվաց եվթոֆպացիներից ասորիներից բաբելոնացիներից հայերից արաբներից եգիպտացիներից բակտրիացիներից սկյութներից պարթևցիներից հնդիկներից և այլն Սակայն բոլորից լավ Պարսկաստանը հույներից պաշտպանում էին հենց իրենք հույները Բանն այն էր որ

8

Նկ5 Աքեմենյան տիրակալություն

համոզվելով որոշ ոլորտներում հույների ցուցաբերված անհատական տաղանդների մեջ պարսիկները սկսեցինաշխատանքի հրավիրել հունական զինվորներին խորհրդականներին բժիշկներին Պարսիկների բարձր խավը ինչ խոսք դժկամությամբ էր ընդունում հույների գերազանցության փաստը

Իսկ այժմ մի քանի աշխարհա-քաղաքական ակնարկ կողմերի դիրքորոշումների վերաբերյալ Չնայած արտաքին փայլի ուպերճանքի ներկա էին ակնհայտ ապացույցներ այն մասին որ Աքեմենյան վիթխարի տիրակալությունը հետզհետե մտնումէր իր անկման փուլի մեջ Տեղի ունեցող խմորումները վաղուց արդեն գտնվում էին հույների ուշադրության կենտրոնում ուվրեժխնդության գաղափարը պարսիկների արարքների համար դառնում է այդ ժամանակվա ամենաարդիականկարգախոսը Մակեդոնիայի ռազմական ու քաղաքական հաջողությունները Հունաստանի հնազանդեցումը կարծես թե հիանալի հնարավորություն էին տալիս միավորված ուժերով զարկել Պարսկաստանին Սակայն ներկա էինհակասություններ որոնք պայմանավորված էին նրանով որ Մակեդոնիան ու Հունաստանը գտնվում էին կես-թշնամականկես-դաշնակից հարաբերությունների մեջ Ստացվում էր որ Հունաստանը ցանկանում էր մասնակից լինել իր վաղեմիթշնամու Պարսկաստանի անկմանը բայց ոչ թե Ալեքսանդրի հետ միավորվելու հաշվին Ավելին այն նույնիսկկանխավայելում էր Ալեքսանդրի անհաջողությունը որ մեջքին հարված հասցնի ու դուրս պրծնի նրա երկաթյա ճիրաններից Իսկ ինչպիսին էր Պարսկաստանի դիրքորոշումը այդ պարագաներում Այն պարզունակորեն են ընկալում իրադրությունը եթե նույնիսկ Հունաստանը չի հանդգնում դուրս գալ իր դեմ ապա ինչ կարող է անել պստլիկ Մակեդոնիան իր 22-ամյա տհասթագավորի առաջնորդությամբ Կուսակալներն զեկուցում էին որ սահմանգծի կայազորը հեշտությամբ կջախջախիԱլեքսանդրին որ բանակի ռազմական ոգին բարձր է ինչպես երբեքhellip Այսպիսով Պարսկաստանը առանց երկյուղի հետևումէր Ալեքսանդրի ռազմական պատրաստություններին

Նկ6 Պարսկական ռազմակառք

9

Այդ ժամանակ Պարսկաստանի թագավորն էր արքայոցն արքաԴարեհ III Աքեմենյանը Նա ոչնչով աչքի չընկնող մի անձնավորությունէր որն պատմության մեջ ընկավ լոկ Ալեքսանդրի հետ առնչվելուպատճառով Նա գտնվեց Աքեմենյան աշխարհակալության վերջինտիրակալը Դարեհ III քառասունն անց էր երբ գահակալվեց ընդ որում նույն տարում երբ Ալեքսանդրը Մակեդոնիայի թագավորը դարձավ Լինելով ծագումով արքայական տոհմի անդամ նա սակայն Աքեմենյանների թագաժառանգ չէր հանդիսանում Իսկ գահին բազմեցպարսկական արքունիքին բնորաշ կերպով խարդախությունների ումարդասպանությունների շարանի արդյունքում Մինչ այդ նա բարձրպաշտոն էր զբաղեցնում հյուսիսային սահմանային տարածքի Հայաստանի կուսակալն էր Գլխապտույտ մի թռիչք կատարեց այդանձնավորությունը կուսակալից մինչ արքայոցն արքա ու չտեսգավառականի պես ագահորեն քցվեց արքայական կյանքի պերճանքներիմեջ Ինչպես ասվեց անհոգ տրամադրված պարսկական արքունիքի

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Նկ 4 Ալեքսանդրիկիսանդրին (Լիսիպոս

Լուվր Փարիզ) Ստեղծված 330մթա

հանդիսանում էԱլեքսանդրի

կենդանության օրովմիակ մեզ հասած

պատկերը Ալեքսանդրըմիայն Լիսիպոսին էր

իրեն պատկերելուպատվին արժանացնում

6

Իսկ Ալեքսանդրը Ինչպես մենք կհամոզվենք հետագայում նա բնածին զավթիչ էր չծանրաբեռնված ոչ անցյալով ոչավանդույթներով ոչ էլ հասարակական կարծիքով Նա տիրապետված էր իր անձի աստվածային լինելու գերագույնգաղափարով Նա իրեն տեսնում էր անծայրածիր տարածքների տիրակալ (նայիր նկ2) դիտարկելով Մակեդոնիան որպես

նրանց չնչին մասը

Ալեքսանդրի մայրը Փիլիպոսի չորրորդ կինը թագուհի Օլիմպիան ծագումով Էպիրթագավորության (ներկայիս Ալբանիա) արքայատոհմից էր Անկասկած է որ դա սիրոմիություն էր և ի սկզբանե այդ երկու վառ անձնավորությունները ուժգին մղված էին իրարնկատմամբ ճիշտ այն չափով որքանով հետագայում սկսեցին իրար ատել Տարիներիընթացքում Օլիմպիայի մեջ զարգացան զարհուրելի բնագծեր նրա համար գոյությունունեին միայն սերը ատելությունն ու վրեժխնդրությունը և այդ ճանապարհին նա ունակէր հատել ցանկացած սահմանագիծ Չնայաց ամուսինների միջև առաջացածսառնությանը նրանք ամուսնալուծված չէին Նրանց միմյանց հետ կապող միակ բաննորդին էր Իշխանատենչ ու խիստ Օլիմպիան հոգատար մայր էր իսկ Ալեքսանդրըհավատարիմ զավակ Ինչ վերաբերվում էր հորը ապա Ալեքսանդրը նրան ոչ այնքանհաճախ էր տեսնում քանի որ զանազան ռազմական պարտավորություններն ուպատերազմները պահում էին նրան տնից հեռու Արնականության շրջանում Ալեքսանդրընույնիսկ սկսեց խանդել հոր ռազմական հաջողություններին Իմ հայրը կկատարի բոլորսխրանքները և իմ բաժնին ոչինչ չի մնա - գանգատվում էր նա Զգալով դա Փիլիպոսըընդգրկեց արքայազնին իր շտաբի մեջ և 18 ամյա Ալեքսանդրը Հունաստանի դեմ ունեցածճակատամարտերում աչքի ընկնող հաջողություններ ցուցադրեց

Ալեքսանդրը 19 տարեկան է Եվ ահա Փիլիպոսը ամուսնանում է անվանի ցեղիերիտասարդ մի կնոջ հետ Հարսանյաց հանդեսի ժամանակ հյուրերից մեկը ոգելիցիցտաքացած կենաց է բարձրացնում մաղթելով նորապսակներին լույս աշխարհ բերելօրինածին ժառանգորդ Ալեքսանդրը կատաղած նետում է գավաթը նրա երեսին ճչալով Իսկ ես սրիկայի մեկը քո կարծիքով բիճ եմ Խայտառակություն սկանդալ Սակայն կույր ճակատագիրը հանգուցալուծեց այդ ողբերգական իրավիճակը մեկ հարվածով Օրերից մի օր Մակեդոնիայի մայրաքաղաք Պելլայում տոնակատարություններ էինհայտարարված և երեկոյան նախատեսվում էր թատերական ներկայացում Փիլիպոսը մտերիմներով շրջապատված սլանում էր դեպի հրապարակը Ողջյունների ձայներլսվեցին Հանկարծ կայծակի նման մի բան փայլատակեց Դա մարդասպանը իր սավանիծալքերից դուրս քաշեց դանակը ու հարվածեծ թագավորին

Մարդասպանը փորձեց փախուստի դիմել բայց սայթակեց և ուղեկցող թիկնախումբը բռնեց ու տեղն ու տեղըդանակահարեց նրան Ասում են որ մարդասպանը ոմն սպա անձնական վիրավորվածության ու խելագառության հողիվրա Փիլիպոսի թանկագին կյանքի վերջը տվեց Փիլիպոսը վախճանի հետ անվերադարձ հեռացավ Մակեդոնիայի ուՀունաստանի միացման գաղափարը քանի որ այն չգտավ Ալեքսանդրի մեջ ոչ իր ջատագողի ոչ էլ հետևորդի Ալեքսանդրիմեջ արդեն ձևավորվում էր իր կյանքի վիթխարի գաղափարը ողջ մարդկության միավորումը պան-հելլենիզմի ներքո

Զինվորական խորհրդին Ալեքսանդրը հաստատվում է Մակեդոնիայի թագավոր Նա եռանդաբար վերջ է տալիս ներքինընդդիմությանը մի քանի հաղթական ռազմարշավների արդյունքում կատարում հանգուցյալ Փիլիպոսի վաղեմիերազանքը ավարտում Հունաստանի հնազանդեցնումը

Ինչ վերաբերվում է երիտասարդ խորթ մորը ապա նրան սպասում է ողբերգական ճակատագիր Ալեքսանդրիբացակայության ժամանակ Օլիմպիան կարգադրեց սպանել նորածնին մոր ծնկներին իսկ այնուհետև ստիպեծ դժբախտկնոջը ինքնասպանություն գործել Խոստովանենք որ հետագայում Ալեքսանդրը պարսավեց մորը այդ դաժան արարքիհամար

7

1977 թվականին հունական հնագետները ականավոր հայտնագործություն արեցին պեղահանվեց ՓիլիպոսՄակեդոնացու դամբարանը Այժմ այնտեղ գործում է հիանալի մի թանգարան

Պարսկական աշխարհակալությունը իր չափերով ու բնակչությամբ գերազանցում էր Մակեդոնիան ու Հունաստանըտասնյակ անգամ (նայիր նկ5) Վեցերորդ դարում մթա բազմաթիվ հինավուրց ու փառավոր պատմություն ունեցողպետություններ (Եգիպտոս Բաբելոն Հայք) ինչպես նաև զանազան ժողովուրդներ ու ցեղեր զավթված եղանռազմատենչ լեռնային մի ցեղի պարսիկների կողմից (նայիր նկ1) Նվաճած տարածքների վրա կազմավորվեցՊարսկական տիրակալությունը Աքեմենյան դինաստիայի գլխավորությամբ որն Ալեքսանդրի դարաշրջանում տիրումէր արդեն մոտ 250 տարի Նշենք որ Պարսկական տիրակալությունը աշխարհի պատմության ամենաառաջինկայսրությունն է հանդիսացել Պարսկաստանը հելլենիստական աշխարհի վաղեմի թշնամին էր այն բազմաթիվավերիչ մարտարշավներ էր կատարել Հունաստան Տեղի էին ունեցել մի քանի հույն-պարսկական պատերազմներ ևհանրահայտ 300 սպարտանացիների սխրագործությունը հենց այդ հակամարտության դրվագներից մեկն էր Իրավ զարմանալի էր այն փաստը որ Պարսկաստանը բռնազավթելով աշխարհի կեսը ի զորու չեղավ ծնկի բերելՀունաստանին

Երկրի պետական դավանանքն զրադաշտությունն էր որն պաշտում էր կրակ-աստած Ախուրամազդային Սակայն կայսրությունը դրսևորում էր կրոնի հանդեպ հանդուրժողական քաղաքականություն և յուրաքանչյուր ժողովդրին թույլ էրտրվում դավանել իր կրոնը Բազմաթիվ ցեղերը իրենց տուրքն էին վճարում արքայական գանձապետարանին որիհարստությունների մասին հունական աշխարհում լեգենդներ էին շրջանառվում Երբ պարսից արքային միջոցներ էին

պահանջվում նա ուղարկում էր գանձապետարան իր ձուլոսկու կտորներից սղոցել Երկիրը ուներ մի քանի մայրաքաղաք նրանց միջև երկրի մի ծայրից մյուսը ձգվում էր արքայական մայրուղի որով արքայի հրամանները ընդամենը 10-12 օրվաընթացքում տեղ էին հասցվում Այդ ճանապարհի երկարությամբ գործում էին 111 իջևանատուն որտեղ ճամփորդները ուիրենց նժույգները սպասարկում էին ստանում Աքեմենյան արքունիքում բնակվում էին հազարավոր կանայք հարճեր ծառաներ խոհարարներ ներքինիներ գուշակներ և այլ Պարսկական տիրակալության կազմի մեջ գտնվող յուրաքանչյուրազգ համեմատաբար ինքնուրույն էր դավանում էր իր կրոնը ու զգում իրեն թերևս նսեմացրած սակայն ապահովկարգավիճակում արքայոցն արքայի պաշտպանության ներքո Երկիրը կառավարվում էր կուսակալությունների(սատրապությունների մարզերի) միջոցով որոնց ղեկավարները կուսակալները անմիջապես ենթարկվում էին երկրիարքային Նրանք վերին աստիճանի ազդեցիք շողոքորթ շահամոլ պետական այրեր էին Ինչ վերաբերվում է պարսիկբանակին ապա քանի որ պարսիկ ցեղերը բնածին նժույգավորներ էին նրանց բանակում հեծելազորն ու ռազմակառքըառանձնհատուկ դեր էին կատարում (նկ 6) Պարսիկ հետևակազորի կորիզն էր գվարդիան այսպես կոչվաց տաս հազարանմահները արտոնյալ մի զորագունդ որոնց զենքը հարուստ զարդարված էր թանկագին քարերով ու ոսկիով Պատերազմիժամանակ պարսից արքան զորակոչում էր աշխարհազոր բանակին հպատակ ցեղերի ու ժողովուրդների խաղաղբնակիչներին Արքայական դրոշի տակ էր կանգնում խայտաբղետ մի զորք կազմվաց եվթոֆպացիներից ասորիներից բաբելոնացիներից հայերից արաբներից եգիպտացիներից բակտրիացիներից սկյութներից պարթևցիներից հնդիկներից և այլն Սակայն բոլորից լավ Պարսկաստանը հույներից պաշտպանում էին հենց իրենք հույները Բանն այն էր որ

8

Նկ5 Աքեմենյան տիրակալություն

համոզվելով որոշ ոլորտներում հույների ցուցաբերված անհատական տաղանդների մեջ պարսիկները սկսեցինաշխատանքի հրավիրել հունական զինվորներին խորհրդականներին բժիշկներին Պարսիկների բարձր խավը ինչ խոսք դժկամությամբ էր ընդունում հույների գերազանցության փաստը

Իսկ այժմ մի քանի աշխարհա-քաղաքական ակնարկ կողմերի դիրքորոշումների վերաբերյալ Չնայած արտաքին փայլի ուպերճանքի ներկա էին ակնհայտ ապացույցներ այն մասին որ Աքեմենյան վիթխարի տիրակալությունը հետզհետե մտնումէր իր անկման փուլի մեջ Տեղի ունեցող խմորումները վաղուց արդեն գտնվում էին հույների ուշադրության կենտրոնում ուվրեժխնդության գաղափարը պարսիկների արարքների համար դառնում է այդ ժամանակվա ամենաարդիականկարգախոսը Մակեդոնիայի ռազմական ու քաղաքական հաջողությունները Հունաստանի հնազանդեցումը կարծես թե հիանալի հնարավորություն էին տալիս միավորված ուժերով զարկել Պարսկաստանին Սակայն ներկա էինհակասություններ որոնք պայմանավորված էին նրանով որ Մակեդոնիան ու Հունաստանը գտնվում էին կես-թշնամականկես-դաշնակից հարաբերությունների մեջ Ստացվում էր որ Հունաստանը ցանկանում էր մասնակից լինել իր վաղեմիթշնամու Պարսկաստանի անկմանը բայց ոչ թե Ալեքսանդրի հետ միավորվելու հաշվին Ավելին այն նույնիսկկանխավայելում էր Ալեքսանդրի անհաջողությունը որ մեջքին հարված հասցնի ու դուրս պրծնի նրա երկաթյա ճիրաններից Իսկ ինչպիսին էր Պարսկաստանի դիրքորոշումը այդ պարագաներում Այն պարզունակորեն են ընկալում իրադրությունը եթե նույնիսկ Հունաստանը չի հանդգնում դուրս գալ իր դեմ ապա ինչ կարող է անել պստլիկ Մակեդոնիան իր 22-ամյա տհասթագավորի առաջնորդությամբ Կուսակալներն զեկուցում էին որ սահմանգծի կայազորը հեշտությամբ կջախջախիԱլեքսանդրին որ բանակի ռազմական ոգին բարձր է ինչպես երբեքhellip Այսպիսով Պարսկաստանը առանց երկյուղի հետևումէր Ալեքսանդրի ռազմական պատրաստություններին

Նկ6 Պարսկական ռազմակառք

9

Այդ ժամանակ Պարսկաստանի թագավորն էր արքայոցն արքաԴարեհ III Աքեմենյանը Նա ոչնչով աչքի չընկնող մի անձնավորությունէր որն պատմության մեջ ընկավ լոկ Ալեքսանդրի հետ առնչվելուպատճառով Նա գտնվեց Աքեմենյան աշխարհակալության վերջինտիրակալը Դարեհ III քառասունն անց էր երբ գահակալվեց ընդ որում նույն տարում երբ Ալեքսանդրը Մակեդոնիայի թագավորը դարձավ Լինելով ծագումով արքայական տոհմի անդամ նա սակայն Աքեմենյանների թագաժառանգ չէր հանդիսանում Իսկ գահին բազմեցպարսկական արքունիքին բնորաշ կերպով խարդախությունների ումարդասպանությունների շարանի արդյունքում Մինչ այդ նա բարձրպաշտոն էր զբաղեցնում հյուսիսային սահմանային տարածքի Հայաստանի կուսակալն էր Գլխապտույտ մի թռիչք կատարեց այդանձնավորությունը կուսակալից մինչ արքայոցն արքա ու չտեսգավառականի պես ագահորեն քցվեց արքայական կյանքի պերճանքներիմեջ Ինչպես ասվեց անհոգ տրամադրված պարսկական արքունիքի

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Մարդասպանը փորձեց փախուստի դիմել բայց սայթակեց և ուղեկցող թիկնախումբը բռնեց ու տեղն ու տեղըդանակահարեց նրան Ասում են որ մարդասպանը ոմն սպա անձնական վիրավորվածության ու խելագառության հողիվրա Փիլիպոսի թանկագին կյանքի վերջը տվեց Փիլիպոսը վախճանի հետ անվերադարձ հեռացավ Մակեդոնիայի ուՀունաստանի միացման գաղափարը քանի որ այն չգտավ Ալեքսանդրի մեջ ոչ իր ջատագողի ոչ էլ հետևորդի Ալեքսանդրիմեջ արդեն ձևավորվում էր իր կյանքի վիթխարի գաղափարը ողջ մարդկության միավորումը պան-հելլենիզմի ներքո

Զինվորական խորհրդին Ալեքսանդրը հաստատվում է Մակեդոնիայի թագավոր Նա եռանդաբար վերջ է տալիս ներքինընդդիմությանը մի քանի հաղթական ռազմարշավների արդյունքում կատարում հանգուցյալ Փիլիպոսի վաղեմիերազանքը ավարտում Հունաստանի հնազանդեցնումը

Ինչ վերաբերվում է երիտասարդ խորթ մորը ապա նրան սպասում է ողբերգական ճակատագիր Ալեքսանդրիբացակայության ժամանակ Օլիմպիան կարգադրեց սպանել նորածնին մոր ծնկներին իսկ այնուհետև ստիպեծ դժբախտկնոջը ինքնասպանություն գործել Խոստովանենք որ հետագայում Ալեքսանդրը պարսավեց մորը այդ դաժան արարքիհամար

7

1977 թվականին հունական հնագետները ականավոր հայտնագործություն արեցին պեղահանվեց ՓիլիպոսՄակեդոնացու դամբարանը Այժմ այնտեղ գործում է հիանալի մի թանգարան

Պարսկական աշխարհակալությունը իր չափերով ու բնակչությամբ գերազանցում էր Մակեդոնիան ու Հունաստանըտասնյակ անգամ (նայիր նկ5) Վեցերորդ դարում մթա բազմաթիվ հինավուրց ու փառավոր պատմություն ունեցողպետություններ (Եգիպտոս Բաբելոն Հայք) ինչպես նաև զանազան ժողովուրդներ ու ցեղեր զավթված եղանռազմատենչ լեռնային մի ցեղի պարսիկների կողմից (նայիր նկ1) Նվաճած տարածքների վրա կազմավորվեցՊարսկական տիրակալությունը Աքեմենյան դինաստիայի գլխավորությամբ որն Ալեքսանդրի դարաշրջանում տիրումէր արդեն մոտ 250 տարի Նշենք որ Պարսկական տիրակալությունը աշխարհի պատմության ամենաառաջինկայսրությունն է հանդիսացել Պարսկաստանը հելլենիստական աշխարհի վաղեմի թշնամին էր այն բազմաթիվավերիչ մարտարշավներ էր կատարել Հունաստան Տեղի էին ունեցել մի քանի հույն-պարսկական պատերազմներ ևհանրահայտ 300 սպարտանացիների սխրագործությունը հենց այդ հակամարտության դրվագներից մեկն էր Իրավ զարմանալի էր այն փաստը որ Պարսկաստանը բռնազավթելով աշխարհի կեսը ի զորու չեղավ ծնկի բերելՀունաստանին

Երկրի պետական դավանանքն զրադաշտությունն էր որն պաշտում էր կրակ-աստած Ախուրամազդային Սակայն կայսրությունը դրսևորում էր կրոնի հանդեպ հանդուրժողական քաղաքականություն և յուրաքանչյուր ժողովդրին թույլ էրտրվում դավանել իր կրոնը Բազմաթիվ ցեղերը իրենց տուրքն էին վճարում արքայական գանձապետարանին որիհարստությունների մասին հունական աշխարհում լեգենդներ էին շրջանառվում Երբ պարսից արքային միջոցներ էին

պահանջվում նա ուղարկում էր գանձապետարան իր ձուլոսկու կտորներից սղոցել Երկիրը ուներ մի քանի մայրաքաղաք նրանց միջև երկրի մի ծայրից մյուսը ձգվում էր արքայական մայրուղի որով արքայի հրամանները ընդամենը 10-12 օրվաընթացքում տեղ էին հասցվում Այդ ճանապարհի երկարությամբ գործում էին 111 իջևանատուն որտեղ ճամփորդները ուիրենց նժույգները սպասարկում էին ստանում Աքեմենյան արքունիքում բնակվում էին հազարավոր կանայք հարճեր ծառաներ խոհարարներ ներքինիներ գուշակներ և այլ Պարսկական տիրակալության կազմի մեջ գտնվող յուրաքանչյուրազգ համեմատաբար ինքնուրույն էր դավանում էր իր կրոնը ու զգում իրեն թերևս նսեմացրած սակայն ապահովկարգավիճակում արքայոցն արքայի պաշտպանության ներքո Երկիրը կառավարվում էր կուսակալությունների(սատրապությունների մարզերի) միջոցով որոնց ղեկավարները կուսակալները անմիջապես ենթարկվում էին երկրիարքային Նրանք վերին աստիճանի ազդեցիք շողոքորթ շահամոլ պետական այրեր էին Ինչ վերաբերվում է պարսիկբանակին ապա քանի որ պարսիկ ցեղերը բնածին նժույգավորներ էին նրանց բանակում հեծելազորն ու ռազմակառքըառանձնհատուկ դեր էին կատարում (նկ 6) Պարսիկ հետևակազորի կորիզն էր գվարդիան այսպես կոչվաց տաս հազարանմահները արտոնյալ մի զորագունդ որոնց զենքը հարուստ զարդարված էր թանկագին քարերով ու ոսկիով Պատերազմիժամանակ պարսից արքան զորակոչում էր աշխարհազոր բանակին հպատակ ցեղերի ու ժողովուրդների խաղաղբնակիչներին Արքայական դրոշի տակ էր կանգնում խայտաբղետ մի զորք կազմվաց եվթոֆպացիներից ասորիներից բաբելոնացիներից հայերից արաբներից եգիպտացիներից բակտրիացիներից սկյութներից պարթևցիներից հնդիկներից և այլն Սակայն բոլորից լավ Պարսկաստանը հույներից պաշտպանում էին հենց իրենք հույները Բանն այն էր որ

8

Նկ5 Աքեմենյան տիրակալություն

համոզվելով որոշ ոլորտներում հույների ցուցաբերված անհատական տաղանդների մեջ պարսիկները սկսեցինաշխատանքի հրավիրել հունական զինվորներին խորհրդականներին բժիշկներին Պարսիկների բարձր խավը ինչ խոսք դժկամությամբ էր ընդունում հույների գերազանցության փաստը

Իսկ այժմ մի քանի աշխարհա-քաղաքական ակնարկ կողմերի դիրքորոշումների վերաբերյալ Չնայած արտաքին փայլի ուպերճանքի ներկա էին ակնհայտ ապացույցներ այն մասին որ Աքեմենյան վիթխարի տիրակալությունը հետզհետե մտնումէր իր անկման փուլի մեջ Տեղի ունեցող խմորումները վաղուց արդեն գտնվում էին հույների ուշադրության կենտրոնում ուվրեժխնդության գաղափարը պարսիկների արարքների համար դառնում է այդ ժամանակվա ամենաարդիականկարգախոսը Մակեդոնիայի ռազմական ու քաղաքական հաջողությունները Հունաստանի հնազանդեցումը կարծես թե հիանալի հնարավորություն էին տալիս միավորված ուժերով զարկել Պարսկաստանին Սակայն ներկա էինհակասություններ որոնք պայմանավորված էին նրանով որ Մակեդոնիան ու Հունաստանը գտնվում էին կես-թշնամականկես-դաշնակից հարաբերությունների մեջ Ստացվում էր որ Հունաստանը ցանկանում էր մասնակից լինել իր վաղեմիթշնամու Պարսկաստանի անկմանը բայց ոչ թե Ալեքսանդրի հետ միավորվելու հաշվին Ավելին այն նույնիսկկանխավայելում էր Ալեքսանդրի անհաջողությունը որ մեջքին հարված հասցնի ու դուրս պրծնի նրա երկաթյա ճիրաններից Իսկ ինչպիսին էր Պարսկաստանի դիրքորոշումը այդ պարագաներում Այն պարզունակորեն են ընկալում իրադրությունը եթե նույնիսկ Հունաստանը չի հանդգնում դուրս գալ իր դեմ ապա ինչ կարող է անել պստլիկ Մակեդոնիան իր 22-ամյա տհասթագավորի առաջնորդությամբ Կուսակալներն զեկուցում էին որ սահմանգծի կայազորը հեշտությամբ կջախջախիԱլեքսանդրին որ բանակի ռազմական ոգին բարձր է ինչպես երբեքhellip Այսպիսով Պարսկաստանը առանց երկյուղի հետևումէր Ալեքսանդրի ռազմական պատրաստություններին

Նկ6 Պարսկական ռազմակառք

9

Այդ ժամանակ Պարսկաստանի թագավորն էր արքայոցն արքաԴարեհ III Աքեմենյանը Նա ոչնչով աչքի չընկնող մի անձնավորությունէր որն պատմության մեջ ընկավ լոկ Ալեքսանդրի հետ առնչվելուպատճառով Նա գտնվեց Աքեմենյան աշխարհակալության վերջինտիրակալը Դարեհ III քառասունն անց էր երբ գահակալվեց ընդ որում նույն տարում երբ Ալեքսանդրը Մակեդոնիայի թագավորը դարձավ Լինելով ծագումով արքայական տոհմի անդամ նա սակայն Աքեմենյանների թագաժառանգ չէր հանդիսանում Իսկ գահին բազմեցպարսկական արքունիքին բնորաշ կերպով խարդախությունների ումարդասպանությունների շարանի արդյունքում Մինչ այդ նա բարձրպաշտոն էր զբաղեցնում հյուսիսային սահմանային տարածքի Հայաստանի կուսակալն էր Գլխապտույտ մի թռիչք կատարեց այդանձնավորությունը կուսակալից մինչ արքայոցն արքա ու չտեսգավառականի պես ագահորեն քցվեց արքայական կյանքի պերճանքներիմեջ Ինչպես ասվեց անհոգ տրամադրված պարսկական արքունիքի

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

պահանջվում նա ուղարկում էր գանձապետարան իր ձուլոսկու կտորներից սղոցել Երկիրը ուներ մի քանի մայրաքաղաք նրանց միջև երկրի մի ծայրից մյուսը ձգվում էր արքայական մայրուղի որով արքայի հրամանները ընդամենը 10-12 օրվաընթացքում տեղ էին հասցվում Այդ ճանապարհի երկարությամբ գործում էին 111 իջևանատուն որտեղ ճամփորդները ուիրենց նժույգները սպասարկում էին ստանում Աքեմենյան արքունիքում բնակվում էին հազարավոր կանայք հարճեր ծառաներ խոհարարներ ներքինիներ գուշակներ և այլ Պարսկական տիրակալության կազմի մեջ գտնվող յուրաքանչյուրազգ համեմատաբար ինքնուրույն էր դավանում էր իր կրոնը ու զգում իրեն թերևս նսեմացրած սակայն ապահովկարգավիճակում արքայոցն արքայի պաշտպանության ներքո Երկիրը կառավարվում էր կուսակալությունների(սատրապությունների մարզերի) միջոցով որոնց ղեկավարները կուսակալները անմիջապես ենթարկվում էին երկրիարքային Նրանք վերին աստիճանի ազդեցիք շողոքորթ շահամոլ պետական այրեր էին Ինչ վերաբերվում է պարսիկբանակին ապա քանի որ պարսիկ ցեղերը բնածին նժույգավորներ էին նրանց բանակում հեծելազորն ու ռազմակառքըառանձնհատուկ դեր էին կատարում (նկ 6) Պարսիկ հետևակազորի կորիզն էր գվարդիան այսպես կոչվաց տաս հազարանմահները արտոնյալ մի զորագունդ որոնց զենքը հարուստ զարդարված էր թանկագին քարերով ու ոսկիով Պատերազմիժամանակ պարսից արքան զորակոչում էր աշխարհազոր բանակին հպատակ ցեղերի ու ժողովուրդների խաղաղբնակիչներին Արքայական դրոշի տակ էր կանգնում խայտաբղետ մի զորք կազմվաց եվթոֆպացիներից ասորիներից բաբելոնացիներից հայերից արաբներից եգիպտացիներից բակտրիացիներից սկյութներից պարթևցիներից հնդիկներից և այլն Սակայն բոլորից լավ Պարսկաստանը հույներից պաշտպանում էին հենց իրենք հույները Բանն այն էր որ

8

Նկ5 Աքեմենյան տիրակալություն

համոզվելով որոշ ոլորտներում հույների ցուցաբերված անհատական տաղանդների մեջ պարսիկները սկսեցինաշխատանքի հրավիրել հունական զինվորներին խորհրդականներին բժիշկներին Պարսիկների բարձր խավը ինչ խոսք դժկամությամբ էր ընդունում հույների գերազանցության փաստը

Իսկ այժմ մի քանի աշխարհա-քաղաքական ակնարկ կողմերի դիրքորոշումների վերաբերյալ Չնայած արտաքին փայլի ուպերճանքի ներկա էին ակնհայտ ապացույցներ այն մասին որ Աքեմենյան վիթխարի տիրակալությունը հետզհետե մտնումէր իր անկման փուլի մեջ Տեղի ունեցող խմորումները վաղուց արդեն գտնվում էին հույների ուշադրության կենտրոնում ուվրեժխնդության գաղափարը պարսիկների արարքների համար դառնում է այդ ժամանակվա ամենաարդիականկարգախոսը Մակեդոնիայի ռազմական ու քաղաքական հաջողությունները Հունաստանի հնազանդեցումը կարծես թե հիանալի հնարավորություն էին տալիս միավորված ուժերով զարկել Պարսկաստանին Սակայն ներկա էինհակասություններ որոնք պայմանավորված էին նրանով որ Մակեդոնիան ու Հունաստանը գտնվում էին կես-թշնամականկես-դաշնակից հարաբերությունների մեջ Ստացվում էր որ Հունաստանը ցանկանում էր մասնակից լինել իր վաղեմիթշնամու Պարսկաստանի անկմանը բայց ոչ թե Ալեքսանդրի հետ միավորվելու հաշվին Ավելին այն նույնիսկկանխավայելում էր Ալեքսանդրի անհաջողությունը որ մեջքին հարված հասցնի ու դուրս պրծնի նրա երկաթյա ճիրաններից Իսկ ինչպիսին էր Պարսկաստանի դիրքորոշումը այդ պարագաներում Այն պարզունակորեն են ընկալում իրադրությունը եթե նույնիսկ Հունաստանը չի հանդգնում դուրս գալ իր դեմ ապա ինչ կարող է անել պստլիկ Մակեդոնիան իր 22-ամյա տհասթագավորի առաջնորդությամբ Կուսակալներն զեկուցում էին որ սահմանգծի կայազորը հեշտությամբ կջախջախիԱլեքսանդրին որ բանակի ռազմական ոգին բարձր է ինչպես երբեքhellip Այսպիսով Պարսկաստանը առանց երկյուղի հետևումէր Ալեքսանդրի ռազմական պատրաստություններին

Նկ6 Պարսկական ռազմակառք

9

Այդ ժամանակ Պարսկաստանի թագավորն էր արքայոցն արքաԴարեհ III Աքեմենյանը Նա ոչնչով աչքի չընկնող մի անձնավորությունէր որն պատմության մեջ ընկավ լոկ Ալեքսանդրի հետ առնչվելուպատճառով Նա գտնվեց Աքեմենյան աշխարհակալության վերջինտիրակալը Դարեհ III քառասունն անց էր երբ գահակալվեց ընդ որում նույն տարում երբ Ալեքսանդրը Մակեդոնիայի թագավորը դարձավ Լինելով ծագումով արքայական տոհմի անդամ նա սակայն Աքեմենյանների թագաժառանգ չէր հանդիսանում Իսկ գահին բազմեցպարսկական արքունիքին բնորաշ կերպով խարդախությունների ումարդասպանությունների շարանի արդյունքում Մինչ այդ նա բարձրպաշտոն էր զբաղեցնում հյուսիսային սահմանային տարածքի Հայաստանի կուսակալն էր Գլխապտույտ մի թռիչք կատարեց այդանձնավորությունը կուսակալից մինչ արքայոցն արքա ու չտեսգավառականի պես ագահորեն քցվեց արքայական կյանքի պերճանքներիմեջ Ինչպես ասվեց անհոգ տրամադրված պարսկական արքունիքի

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

համոզվելով որոշ ոլորտներում հույների ցուցաբերված անհատական տաղանդների մեջ պարսիկները սկսեցինաշխատանքի հրավիրել հունական զինվորներին խորհրդականներին բժիշկներին Պարսիկների բարձր խավը ինչ խոսք դժկամությամբ էր ընդունում հույների գերազանցության փաստը

Իսկ այժմ մի քանի աշխարհա-քաղաքական ակնարկ կողմերի դիրքորոշումների վերաբերյալ Չնայած արտաքին փայլի ուպերճանքի ներկա էին ակնհայտ ապացույցներ այն մասին որ Աքեմենյան վիթխարի տիրակալությունը հետզհետե մտնումէր իր անկման փուլի մեջ Տեղի ունեցող խմորումները վաղուց արդեն գտնվում էին հույների ուշադրության կենտրոնում ուվրեժխնդության գաղափարը պարսիկների արարքների համար դառնում է այդ ժամանակվա ամենաարդիականկարգախոսը Մակեդոնիայի ռազմական ու քաղաքական հաջողությունները Հունաստանի հնազանդեցումը կարծես թե հիանալի հնարավորություն էին տալիս միավորված ուժերով զարկել Պարսկաստանին Սակայն ներկա էինհակասություններ որոնք պայմանավորված էին նրանով որ Մակեդոնիան ու Հունաստանը գտնվում էին կես-թշնամականկես-դաշնակից հարաբերությունների մեջ Ստացվում էր որ Հունաստանը ցանկանում էր մասնակից լինել իր վաղեմիթշնամու Պարսկաստանի անկմանը բայց ոչ թե Ալեքսանդրի հետ միավորվելու հաշվին Ավելին այն նույնիսկկանխավայելում էր Ալեքսանդրի անհաջողությունը որ մեջքին հարված հասցնի ու դուրս պրծնի նրա երկաթյա ճիրաններից Իսկ ինչպիսին էր Պարսկաստանի դիրքորոշումը այդ պարագաներում Այն պարզունակորեն են ընկալում իրադրությունը եթե նույնիսկ Հունաստանը չի հանդգնում դուրս գալ իր դեմ ապա ինչ կարող է անել պստլիկ Մակեդոնիան իր 22-ամյա տհասթագավորի առաջնորդությամբ Կուսակալներն զեկուցում էին որ սահմանգծի կայազորը հեշտությամբ կջախջախիԱլեքսանդրին որ բանակի ռազմական ոգին բարձր է ինչպես երբեքhellip Այսպիսով Պարսկաստանը առանց երկյուղի հետևումէր Ալեքսանդրի ռազմական պատրաստություններին

Նկ6 Պարսկական ռազմակառք

9

Այդ ժամանակ Պարսկաստանի թագավորն էր արքայոցն արքաԴարեհ III Աքեմենյանը Նա ոչնչով աչքի չընկնող մի անձնավորությունէր որն պատմության մեջ ընկավ լոկ Ալեքսանդրի հետ առնչվելուպատճառով Նա գտնվեց Աքեմենյան աշխարհակալության վերջինտիրակալը Դարեհ III քառասունն անց էր երբ գահակալվեց ընդ որում նույն տարում երբ Ալեքսանդրը Մակեդոնիայի թագավորը դարձավ Լինելով ծագումով արքայական տոհմի անդամ նա սակայն Աքեմենյանների թագաժառանգ չէր հանդիսանում Իսկ գահին բազմեցպարսկական արքունիքին բնորաշ կերպով խարդախությունների ումարդասպանությունների շարանի արդյունքում Մինչ այդ նա բարձրպաշտոն էր զբաղեցնում հյուսիսային սահմանային տարածքի Հայաստանի կուսակալն էր Գլխապտույտ մի թռիչք կատարեց այդանձնավորությունը կուսակալից մինչ արքայոցն արքա ու չտեսգավառականի պես ագահորեն քցվեց արքայական կյանքի պերճանքներիմեջ Ինչպես ասվեց անհոգ տրամադրված պարսկական արքունիքի

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

10

ուշադրությունը սևեռված էր ներքին կենտրոնախույս խարդավանքներին և այն բաց թողեց թանկագին ժամանակը որնանհրաժեշտ էր ռազմական պատրաստություններ տեսնելու համար

Մինչդեռ Ալեքսանդրը արդեն հանդես է գալիս որպես պան-հելլենական առաջնորդ Առջևում չաղ պատառ էր Պարկաստանը Ալեքսանդրը հրավիրում է իր հրամանատարներին ու ընկերներին Ասիական ռազմարշավը քննարկելունպատակով Այդ ժողովին նա լսեց իր հոր փորձարու ու պահպանողական զինակիցներից Պարմենիոնից ուԱնտիպատրոսից խելամիտ խորհուրդ Սկզբից զավակներ ունեցիր (այսինքն մակեդոնական գահին ժառանգորդ թող) հասունացիր փորձ ձեռք բեր իսկ հետո արդեն ձեռնարկիր այդպիսի արկածախնդրություն Հետագան ցույց տվեց որ հորտարեց զինակիցների խարհուրդները ավելին քան հարիր էին բայց ասողին լսող էր պետք Ու մթա 334 թվին թողնելովԱնտիպատրոսի տրամադրության տակ 12000 զինվոր Մակեդոնիան պաշտպանելու համար Ալեքսանդրը գլխավորելով իր50000 բանակը նավերով կտրում է Հելլեսպոնթոս նեղուցը (ներկայիս Դարդանելը) և ոտք է դնում Առաջավոր Ասիա Այստեղնրան արդեն սպասում է պարսկական բանակը կազմված 60000 հունական վարձնազորքից հույն զորավար Մեմնոնիգլխավորությամբ Այդ օրերի մատույցներին պարսիկ ռազմախորհուրդին Մեմնոնը առաջարկեց Ալեքանդրի դեմ կիրառելհամարձակ մարտավարություն հետ նահանջել երկրի խորքը ավերելով ենթակառուցվածքներն ու մթերման աղբյուրները

Նկ 7 Գրանիկոս գետի ճակատամարտը

Հետագան ցույց տվեց որ դա անկասկած ամենագործուն միջոցը կհանդիսանար Ալեքսանդրիառաջընթացը կասեցնելու համար Սակայն պարսիկհրամանատարները համարեցին այդ միջոցները չափիցավելորդ քանի որ չէին ընկալում Ալեքսանդրին իբրևլուրջ հակառակորդի ու համոզված էին որ առաջին հենցբախման ժամանակ կոչնչացնեն նրան

Երկու կողմերն սկսեցին պատրաստվելճակատամարտին Այն պիտի տեղի ունենար Գրանիկոսգետի մոտ ոչ հեռու առասպելական Տրոյայիփլատակներից (տես նկ1 ու 26) Պարսից զորքերըդիրքավորվեցին Գրանիկոս գետի ուղղաբերձ ափին Ալեքսանդրի զորքը գետի մյուս ափին Պարսիկներըակնկալում էին որ մակեդոնացիք անմիջապես կսկսկենգետի անցումը և այն պահին երբ նրանք ջրից դուրսպրծնեն պարսիկները կհարվածեն նրանց իրենցբարձունքից Այս անգամ ևս փորձառու Պարմենիոնըփորձեց Ալեքսանդրին համոզել հետաձգել գրոհը ու

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

11

լավ նախապատրաստվել ճակատամարտին Սակայն Ալեքսանդրը սկսեց գետի անցումը քանի որլիովին ապավինում էր իր բանակի մարտունակությանը Գետի հատումը նա կատարեց երկուփուլերով (տես նկ 7) Նախ Պարմենիոնի զորաթևը սկսեց գետանցումը այդպիսով շեղելովպարսիկների ուշադրությունը իսկ Ալեքսանդրը իր հեծելազորի ուղեկցությամբ արագ անցավ մյուսափը Այժմ կռիվն կենտրոնացավ Ալեքսանդրի շուրջը Մարտի ընթացքում նրա նիզակը կոտրվեց բայց նա անձամբ տապալեց մի քանի թշնամուն իր օգնականից խլած նիզակով Հետո նրասաղավարտը ծակվեց իսկ երբ իր դեմն գոյացավ պարսիկ սուսերավոր Ալեքսանդրի սխրակիցն ուկաթնեղբայր Քլիթը (հիշեք այս անունը) հատեց նրա ձեռքը սուսերի հետ միասին Մինչդեռ գնում էրայս կռիվը Պարմենիոնի զորաթևը վերջապես ավարտեց գետի անցումը հզոր գրոհ ձեռնարկեց ևպարսիկներին փախուստի մատնեց Պատմական աղբյուրները հաղորդում են մակեդոնացիներիանհավատալի փոքր կորուստների (ընդամենը մոտ 100 զինվորի) մասին մինչդեռ պարսիկներիկորուստները տասնյակ հազարների հասան Այդ ճակատամարտում վախճանվեց Դարեհի ավագորդին ինչպես նաև պարսից հեծելազորի հիմնական կորիզը Բոլոր զոհերը և մակեդոնացիք ևպարսիկները արժանացան Ալեքսանդրի կողմից պատվավոր հուղարկավորմանը Ալեքսանդրը այցելեց իր բոլորվնասվածներին և աջակցության ու կարեկցանքի խոսքեր հաղորդեց իրենց Կարող եք պատկերացնել այն հիացումն ուպաշտամունքը որն այսուհետև սկսեցին տածել զինվորները իրենց տարեկից թագավոր-զորավարի հանդեպ

Ալեքսանդրը խորանում է Առաջավոր Ասիա Մի շարք քաղաքներ չդիմադրեցին հյուրընկալորեն բացեցին իրենցդարպասները ու Ալեքսանդրի հետ հաշտության պայմանագիր կնքեցին Այդ դեպքերում Ալեքսանդրը համերաշխորենպաշարում էր քաղաքը նշանակում մակեդոնացի քաղաքագլուխ թողնում այնտեղ զորախումբ և առաջ շարժվում Իսկապես որոշ դեպքերում զավթված ժողովուրրդները Ալեքսանդրին հակադրվելու հիմք չունեին Բնակչության համարմիևնույնն էր ում վճարել հարկերը Դարեհին թե Ալեքսանդրին Իսկ Ալեքսանդրի կողմից հաստատվածժողովրդավարական հելլենիստական բարքերը նույնիսկ դրական արձագանքի էին արժանանանում Ինչ վերաբերվում էրթշնամանք ցուցադրող տարածքներին ապա Ալեքսանդրը նրանց անողորմ պատժում էր Դարեհի տաղանդաշատզորավարը պարտված հույն Մեմնոնը փորձեց դիմադրություն կազմակերպել սակայն միջոցառումների ամենաթեժ պահինհանկարծամահ եղավ Մեմնոնի վախճանը ծանր հարված էր Դարեհի համար քանի որ նա զրկվեց Ալեքսանդրին համազորիր միակ զորավարից Դարեհը ստիպված եղավ անձամբ գլխավորել պարսկական բանակը ու հայտարարեց պետականզորահավաք

Մինչդեռ Ալեքսանդրը շարունակում է իր արշավը այժմյա Թուրքիայի տարածքներով Պետք էր շարժվել Անատոլիայիհարավային մասերով բերրի դաշտերի ու հորդառատ գետերի երկարությամբ Արդեն հեռվում երևվում է Թավրոսիլեռնաշղթան որն առանձնացնում է երկրի ներքին մասերը Կիլիկյան լեռնաշխարհից Ճանապարհն այստեղ անցնում է նեղնրբանցքով որն կոչվում է Կիլիկյան Դարպասներ Այդ Դարպասները իրենցից ներկայացնում են նեղ կիրճ մի քանի մետրլայնությամբ որն շրջապատված է մի քանի հարյուր մետր բարձրության ուղղահայաց ժայռերով (Ժամանակակից

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

զրոսաշրջիկին հարկ չկա տանջամահ լինել անցնելով այդ լեռնային ճեղքվացքով Գնացքը թունելով դուրս կբերի նրանդեպի Կիլիկիայի հիասքանչ լեռնաշխարհը և կապուտակ Միջերկրյա ծովը ) Կիրճից դուրս գալու պես Իսոսի տարածքում որն գտնվում է ներկայիս Սիրիայում Ալեքսանդրին զեկուցում են որ Դարեհի զորքը գտնվում է մոտակայքում

Կարելի է պատկերացնել մակեդոնացի զինվորների այդ պահի երկյուղը նրանք մարտավայրին էին մոտեցել երթայինվիճակից մինչ այդ հորդառատ անձրևի տակ էին ընկել ու ծայրահեղ հոգնած էին Ալեքսանդրը նրանց տրամադրեց մի քանիժամ որ չորանան ու ընթրեն այնուհետև առաջնոդեց իրենց դեպի ճակատամարտի վայրը Շարելով իր մարդկանց նակարգադրեց նրանց որոշ ժամանակ տեղում մնալ այնուհետև շարքերը դանդաղ առաջ տարավ անընդհատ ստուգելովհավասարությունը Մոտենալով թշնամուն նա իր նժույգի վրա սլացավ շարքերի երկարությամբ քաջալերելով իրզինվորներին Այդ ստուգատեսի ժամանակ իր զինվորները լիովին մոռացան իրենց հոգնածության մասին և սկսեցինոգևորված դոփել ու պահանջել որ Ալեքսանդրը չհապաղի ու առաջնորդի իրենց դեպի ճակատամարտը Սակայն Ալեքսանդրը շարունակում էր իր դանդաղ առաջընթացը Ի միջի այլոց զորքի այդ զուգահեո շարժումները ինչպեսհետագայում պարզվեց Ալեքսանդրի կարևոր նորամուծությունն էր զինվորական արվեստի բնագավառում և դահատկապես ի հայտ կգա հետագա ճակատամարտերում Դարեհը իր շքախմբով շրջապատված անշարժ կանգնած էր իրբանակի կենտորնում ռազմակառքի մեջ Նրա շուրջը մոգերը երգում էին հիմներ և սուրբ կրակի վրա աղոթքներ կատարում Զորքի հետևի մասում տեղավորվել էր արքայի հսկայական սայլաճամբարը բնակեցվաց իր կանանցով դստերներով ոսկիներով ու պերճանքի առարկաներով Մենք չգիտենք ու երբեք չէնք իմանա Դարեհի հսկայական զորքի քանակի մասին բայց հայտնի է որ այն մի քանի անգամ գերազանցում էր Ալեքսանդրի զորքը Դարեհը այնքան էր համոզված իրհաղթանակի մեջ որ կարգադրել էր Ալեքսանդրին կենդանի բռնել Կողմերի դիրքավորումն հետևյալն էր ձախիցՄիջերկրյա ծովը աջից լեռնաշղթան դիմացը գետակ նրա հետևում Դարեհի զորքը Ինչու Ալեքսանդրը այդքանշտապում էր բռնացնել Դարեհին հենց այս տարացքում Բանն այն էր որ Իսոսի նեղված տարածքը խոչնդոտում էրպարսիկ բազմաթիվ զորքերի տեղաշարժումներին մինչդեռ ավելի քչաքանակ ու արագաշարժ մակեդոնական զորքըառավել բարենպաստ պայմաններում գտնվեց Իսոսի ճակատամարտը որոշ չափով Գրանիկոս գետի ճակատամարտն էնմանեցնում Հեթայրները աջ կողմից շրջանցեցին պարսից զորքի գիծը և մխրճվեցին նրանց հետևակազորի մեջ Ալեքսանդրը ինչպես միշտ առճակատման կենտրոնում հայտնվեց այնուհետև կիսաշրջեց իր խումբը և սեպաձև բռունցքովհարվածեց թշնամու առջևի գիծը Այստեղից նա հրելով ու հետ մղելով ափշած ու խառնաշփոթված պարսիկներին սլացավդեպի Դարեհի նստատեղը Սկսվեց կատաղի մարտ երկու կողմերի ընտրանի զորքերի միջև Այստեղ առճակատվեցինհամահավասար փորձառու ու հմուտ զինվորներ համահավասար ատելությամբ իրար հանդեպ լցված (նկ26 8 9 10) Իսկինչ էր տեղի ունենում մյուս թևերում Պարզվեց որ Ալեքսանդրի գրոհայինները չափից ավելին խորացան թշնամու շարքերըև այստեղ կատարվեց ամենա անցանկալին մակեդոնացիների շարքը պատռվեց ու ճեղքվացքի մեջ ներխուժեցին փորձառուհունական վարձկանները Ֆալանգների հրամանատարները գիտակցեցին ծայրահեղ վտանգը ու փորձեցին հակագրոհկազմակերպել Ավաղ կորցնելով բազմաթիվ սպաներ արձակելով ռազմատենչ աղաղակներ անեծքներ ու հառաչանքներ ֆալանգականները պարսիկների հուժկու հարվածների տակ քայլ առ քայլ զիջում էին իրենց դիրքերը Ինչ վերաբերվում է

12

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Նկ 8 Իսոսի ճակատամարտը

13

Ալեքսանդրին ապա նա ճակատամարտից մոլեգնած առջևում տեսնում էր իր միակ թիրախը անձամբ Դարեհին Չնկատելով ազդրի վնասվածքը նա իր գվարդիականների հետ սրընթաց սլանում էր Դարեհի ռազմակառքի ուղղությամբ Պարսիկ թիկնապահները զանգվածներով վախճանվում էին իրենց արքային պաշտպանելիս Ու Դարեհը խիզախ զինվորլինելով մեկտեղ դիտելով իր շուրջը տեղի ունեցող սպանդանոցը չդիմացավ եկավ այնպիսի մի պահ երբ նա իջավ իրռազմակառքից քայլափոխ անցավ դիակների կույտերերի վրայով վեր ցատկեց իր նժույգի վրա ու մինչ ճակատամարտիավարտը փախուստի դիմեց Նրա հետևից վազեց իր զորքը ցնծված միահամուռ աղաղակով արքան փախչում է Մնացած պարսիկ զինվորները լսելով այդ ճիչն ու տեսնելով որ իրենց զորքը նահանջում է իսկ նրա հետևից գլորվում էհուժկու մակեդոնական ալիքը շրջեցին իրենց նժույգները Գազազած մակեդոնացիք հետապնդում էին և պարսիկները մխրճելով իրենց իսկ հետևակին խուճապահար նահանջեցին Բոլորի առջևում արշավակի սլանում էր Դարեհիռազմակառքը Ալեքսանդրը կատաղի հետապնդում էր նրան բայց շուտով իջավ գիշերը և Ալեքսանդրը հրաժարվեցհետագա հետապնդումից Նա հավաքեց Դարեհիթողաց զենքն ու հագուստը և վերադարձավ իրճամբարը Այստեղ արդեն մակեդոնացիք տոնումէին իրենց հաղթանակը Պարսկական սայլերըզավթված էին առանց պարսիկ թիկնապահներիորևիցե դիմադրության Այնտեղ հայտնաբերվեցինոչ միայն Դարեհի գանձերը բայց նաև նրա մայրը կինն ու երկու գեղեցկուհի դստերները Ալեքսանդրը անկասկած ասպետ էր և ոչ միայնչնսեմացրեց բայց նույնիսկ մեծարեց նրանց Իսոսիճակատամարտի բախտը վճռորոշեց ոչ միայնմակեդոնական բանակի ռազմունակությունն բայցավելի մեծ չափով հակառակորդ զորավարներիանձնական հատկանիշները Չնայաց այն փաստին որ Դարեհը չցուցադրեց նյարդական տոկունությունու հետ նահանջեց չմոռանանք որ նա նահանջեց ոչթե սովորական հրամանատարի այլ աշխարհիամենահանճարեղ զորավարի առջև Իսոսիճակատամարտը չդարձավ բեկումնային բայց այնԱքեմենյան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբը դրեց

Ալեքսանդրը մտավ Սիրիա Դամասկոսում նատիրացավ Դարեհի հարուստ գանձարանին ու

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

այսուհետև մակեդոնական բանակի ֆինանսական հարցերը լուծված էին Թագավորիհամար Դամասկոսը դառձավ մի այլ անձնական ձեռքբերման աղբյուր Պարմենիոնըհափշտակել էր Մեմնոնի այրուն գեղեցկուհի Բարսինային որն իր ժամանակիամենախելացի ու հայտնի կանանցից մեկն էր Բարսինան դարձավ Ալեքսանդրի կյանքիուղեկիցը մինչ իր պսակադրությունը Ռոքսանայի հետ Հենց այստեղ Դամասկոսում նաստացավ առաջին նամակը Դարեհից որում արքայոցն արքան նվաստաբար աղաչում էրԱլեքսանդրին վերադարձնել իր ընտանիքը և սկսել բարեկամության ու դաշինքիբանակցություններ Նա նույնպես իր համաձայնությունն էր տալիս փոխանցելԱլեքսանդրին բոլոր նվաճած պարսկական հողերը Ալեքսանդրը պատասխանեց որ առաջինը Դարեհի իրավասությունից դուրս է փոխանցել Ալեքսանդրին նվաճածպարսկական տարածքները քանի որ նրանք այլևս իրեն չէն պատկանում Երկրորդը Պարսկաստանը Մակեդոնիայի ու Հունաստանի վաղեմի թշնամին է իսկ քանի որԱլեքսանդրը ընտրվաց է աստավածների կողմից լինել համա-հելլենական դաշինքիջատագողը ուստի և ոչ մի բանակցությունների մասին խոսք գնալ չի կարող Այսպիսով պայքար մինչև վերջ Ալեքսանդրի համար այժմ բաց էին բոլոր ճանապարհները բայց նա

Նկ 10 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը Դարեհ

Նկ9 Պոմպեյի խճանկարիցԻսոսի ճակատամարտը

Ալեքսանդր

14

ընտրեց Փյունիկիան բնածին ծովահենների հիասքանչ երկիրը(ներկայիս Լեբանոնը) և նրա հիմնական քաղաքը ndash Տյուրոսնավահանգիստը Տյուրոսի բռնագրավումը ռազմավարականնշանակություն ուներ քանի որ դրանով Ալեքսանդրը վերջ էրտալիս պարսկների ծովային տիրակալությանը Սակայն Տյուրոսի բնակիչները ըմբոստացան ԱքեմենյանՊարսկաստանում նրանք վայելում էին արտոնյալ դիրք ևցանկանում էին Ալեքսանդրի հետ համահավասար դաշինքիմեջ մտնել Տյուրոսի բնակիչները հույսեր էին կապում իրենցքաղաքի յուրահատուկ աշխարհագրական դիրքի հետ և հիմքունեին ակնկալել որ Ալեքսանդրի ռազմականգործողությունները իրենց դեմ կձախողվեն Բանն այն է որՏյուրոսը գտնվում էր կղզու վրա մայրցամաքից 15 կիլոմետրհեռավորության վրա ու պաշտպանված վիթխարի պատերով Ալեքսանդրը անհնազանդություն չէր հանդուրժում Նաորոշեց դեպի կղզի կառուցել ճանապարհ արհեստականպատնեշ (նկ 11 26) Շրջակա տարածքներից բանվորներ էինբերվել որպես շինանյութ օգտագործվեցին մոտակաանտառներում հատված լիբանական հայտնի մայրի ծառերը կեդրերը իսկ մոտակա ավանները ավերվեցին շինանյութ

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

ստանալու նպատակով Տյուրոսի բնակիչները դիտելով պատնեշիշինարարությունը կողմնակի դիտորդների դեր չէին ստանձնում նրանքսկսեցին պաշտպանողական մի ամբողջ համակարգի ստեղծում Քաղաքիբազմաթիվ արհեստանոցներում հարմարանքներ ու ռմբագնդեր էինպատրաստվում արտագրոհներ ու հրկիզումներ կազմակերպվում ծեծկրտուկներ հրահրվում թշնամական ճամբարում աշխատող բանվորնեիհետ Տեղի էին ունենում ավելի լուրջ ձեռնարկներ նրանք իրենց նավակներիմեջ հրշեջ ու պայթուցիկ նյութեր էին տեղադրում և վարումմակեդոնացիների ուղղությամբ Երկու պատնեշ հաջողվեց կառուցել բայցերկուսն էլ ավերվեցին Տյուրոսի պաշտպանների կողմից Արդեն 7 ամիս էր ինչ տևում էր քաղաքի անարդյունավետ պաշարումը Ալեքսանդրիինժեներները առաջարկում են տեխնիկորեն աննախադեպ լուծումքարկոծել Տյուրոսի պատերը պաշարոխական մեքենաների օգնությամբ որոնք կտեղադրվեն նավերի ու լաստանավերի վրա Այդ նորածության

Նկ 11 Տյուրոսի պաշարում

15

շնորհիվ հաջողվեց սաստկացնել գնդակոծման ուժգնությունը և պատը չդիմացավ Խաղաղ օգոստոսյան մի օր երբ ոչքամին ոչ ալիքները չէին խոչընդոտում պաշարողներին դարձավ Տյուրոսի բնակիչների համար ողբերգական Պատի մեջառաջացած ճեղքվածքի մեջ ներս խուժեցին Ալեքսանդրի զորքերը իրենց թագավորի առաջնորդությամբ Երեքհազարամյա պատմություն ունեցող Տյուրոսը վերածվեց սպանդանոցի Կենդանի մնացած բնակիչներին կամ ստրկացրին կամ էլ խաչեցին ճանապարհների երկարությամբ տեղադրված խաչերի վրա Տյուրոս քաղաքը գոյություն ունի մինչ այսօր սակայն այն երբեք չվերադարձրեց իր անցյալի փառքը Ինչ վերաբերվում է կառուցված պատնեշին ապա այնօգտագործվում է մինչ այժմ Տյուրոսի հաջողված պաշարումից հետո Ալեքսանդրը իր զորքը շարժեց դեպի Եգիպտոս

Հարստաշատ Եգիպտոսը Աքեմենյան տիրակալության ամենաթանկագին գանձն էր Նրա հարստության աղբյուրն էրջրաշատ Նեղոս գետը որի հայտնի վարարումները ոռոգում էր անծայրածիր ցորենի դաշտերը Այդպիսով Ալեքսանդրիառաջին դրդումն պաշարել Եգիպտոսը զուտ տնտեսական պատճառներ ուներ Եգիպտական քրմերը լարվածհարաբերությունների մեջ էին պարսիկ բռնակալների հետ իսկ դա արդեն իրենց հետ բարեկամանալու հիմք էրհանդիսանում Եվ վերջապես հետաքրքրասեր Ալեքսանդրի ինչպես յուրաքանչյուր կրթված երիտասարդի համար այդհինավուրց երկիրը իր առեղծվածային պատմությամբ ու փառավոր մշակույթով ու կրոնով առանձնահատուկգայթակղության առարկա էր Բացի այդ ամենից Իսոսի ճակատամարտից հետո Ալեքսանդրը չէր շտապում նպատակադրվելով վերջնականապես տապալել Աքեմենյանների տերությունը նա Դարեհին իր ուժերը կենտրոնացնելուհնարավորություն էր տալիս որպեսզի այնուհետև մեկ հուժկու հարվածով ջախջախել այն Եվ այսպիսով ԱլեքսանդրըԵգիպտոսում է Քրմերը սիրալիր ընդունեցին Ալեքսանդրին քանի որ նրանք իրենց կողմից գիտակցում էին որ իտարբերություն Պարսկաստանի որն աշխարհագրորեն մեկուսացված էր Եգիպտոսի ավանդական առևտրային ուղիներից հելլենական աշխարհը գտնվում էր հենց այստեղ Միջերկրյա Ծովի մյուս ափին և այդ հասանելիությունը դարձնում է նրան

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

16

իդեալալկան խաղակից Բացի դրանից եգիպտացիները դիտում էին հելլենացիներին որպես նրբաճաշակ ու ինքնատիպմշակույթի կրողներ ի տարբերություն պարսիկ ասիական բարբարոսների

Անտիկ հեղինակները հաղորդում են թե ինչպիսի ափշեցուցիչ տպավորություն թողեց Եգիպտոսը Ալեքսանդրի վրա հատկապես նրա վիթխարի բուրգերը որոնք արդեն այն ժամանակներում հազարամյա պատմություն ունեին (նայիր նկ1) Մեմֆիս քաղաքում Փթահի տաճարում Ալեքսանդրը հռչակվեց փարավոն եգիպտական աստվածներին մատաղ արեց ևկազմակերպեց մարմնամարզական մրցումներ Հենց այստեղ Եգիպտոսում Ալեքսանդրի մոտ ձևավորվեց իր ապագակայսրության գաղափարը Այն ոչ թե հաղթող ու պարտված ժողովուրդների հակադրման այլ նրանց միջև սերտհամագործակցության հիմքերի վրա կառուցված կլինի Իսկ որպես ամրապնդող գործոն հանդես կգա հելլենականգաղափարախոսությունը Այնուհետև Ալեքսանդրը մտահոգվեց հետևյալի մասին եթե Եգիպտոսը սկսում է ակտիվառևտուր Հունաստանի ու Մակեդոնիայի հետ ապա դրա համար անհրաժեշտ են խոշոր նավահանգիստներ զարգացածենթակառուցվածքներով իսկ այդպիսիք գոյություն չունեին Նոր քաղաքի շինարարության համար Ալեքսանդրը օգտվեցերկիրը լավ ճանաչող մարդկանց խորհուրդնեից և ընտրեց դրա համար ամենահարմար վայրը Նեղոս գետի ՄիջերկրյաԾովը թափվելու տեղը Այդ տարածքին չէին սպառնում ջրհեղեղները կլիման փափուկ ու բարենպաստ էր ամենուրեք բխումէին քաղցրահամ ջրի աղբյուրներ Այդտեղ հենց հիմնվեց Ալեքսանդր Մակեդոնացու առաջին քաղաքը մեծն Ալեքսանդրիան հին աշխարհի խոշոռագույն քաղաքներից մեկը Եգիպտոսի ապագա փառքն ու պարծանքը Հինավուրց մշակույթի հետշփումն երիտասարդի մեջ հոգևոր հարցեր առաջացրեց ինչ է կյանքը հոգին Ես արդեն նշել էի որ այն հեռավոր դարերումմարդիկ յուրովի էին ընկալում շրջակա աշխարհը Ալեքսանդրը ներքին սարսուռով դիտում էր իր ոչ սովորական լինելն ևհանճարեղության դրսևորումները Եգիպտոսի քրմերը տալիս են իրենց բացատրությունը պարզվում է որ Ալեքսանդրըունի աստվածային ծագում նրա կին-արմատ մայրը միստիկական ձևով բեղմնավորվել էր փայլատակող Ամոն-Ռաաստվածից

Ինչպես ընդունեց Ալեքսանդրի աստվածային ծագման գաղափարը նրա զորքը Զինվորները մեծամասամբ լռում էին չցանկանալով նեղացնել իրենց սիրելի թագավորին թերևս չընկալելով միստիկական երկ-հայրության գաղափարը Ինչվերաբերվում է հին մակեդոնական ազնվականությանը որն դաստիարակված էր ժողովրդավարական լավագույնչափանիշների ներքո ապա այն նույնպես լռում էր բայց ավելի շատ հպարտությունից ու ամբարտավանությունից Ինքնաստվածացման արարողությունից հետո Ալեքսանդրի մեջ սկսում են նկատվել անհանդուրժողականության ուգրգռականության նշաններ Նրա առօրյայի մեջ է մտնում սրբազան տարազներ հագնելը ու գլուխն թագադրելը Ամոն-Ռաաստվածի եղջյուրներով դրա պատճառով է որ արևելյան ավանդույթը կոչեց նրան Իսքանդեր Երկեղջյուր

Մինչդեռ եկավ 331թ մայիսը Իսոսի ճակատամարտից անցել էր երկու տարի և մոտենում էր Դարեհի հետ վճռորոշ բախմանօրը Պետք էր շարժվել Պարսկաստանի խորքը դեպի արևելք Կասկած չկար որ Դարեհի զորքը կսպասի Ալեքսանդրին այդճանապարհի որևիցե հատվածում Անհրաժեշտ էր այդպիսով կտրել 500 կիլոմետր տարածություն Եփրաթոս ու Տիգրիս

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

գետերի արանքով Ձմռանը այդ տարածքը իրենից ներկայացնում է անբնակ կավահող հարթավայր գարնանըծաղկադաշտ իսկ այժմ ամռանը արևից խանձված մի տափաստան ծածկված կիզիչ փոշու հաստ շերտով (դա այժմյաԻրաքի տարածքն է որտեղ ինչպես ականատեսներն են փաստում ստվերում ջերմությունը հասնում է 50 աստիճանի եթեայն հնարավոր է գտնել Երևի բոլորից լավ պատկերացնել թե ինչ տանջանքների դիմակայեցին Ալեքսանդրի զինվորները կարող են ամերիկյան զինվորականները որոնք դեռ կռվում են Իրաքում ) Զինարշավները կատարվում էին միայն վաղառավոտյանն ու երեկոյանը իսկ կեսօրին առաջանում էին տեսիլքներ-միռաժներ հեռավոր հորիզոնին գոլորշու մեջսավառնում էին բլրաշարերը Չորս ամիս շարունակվեց այդ դժոխքային արշավը երբ հանկարծ հեռվում երևաց լեռնաշղթադա Քրդիստանի լեռներն էին Տիգրիս գետի ափին Հենց այդ պահին հետախուզությունը տեղեկացրեց որ Դարեհի զորքըգտնվում է առջևում Գավգամելայի դաշտավայրում (Ասենք որ այդ տեղերում է գտնվում Սադդամ Հուսեյնի ծննդավայրը)

Գավգամելի լայնարձակ դաշտավայրը ի տարբերություն նախորդ ճակատամարտերի տարածքների չէր

սահմանափակված բնական արգելքներով (ծով գետ կամ սարեր) ինչի հետևանքով Դարեհի ահռելի զորքըհնարավորություն ուներ լայն տարածվելու ու լիովին օգտագործելու իր քանակական առավելությունը Պատմաբաններըհաղորդում են որ Ալեքսանդրը ուներ 40000 հետևակազոր 7000 հեծելազոր մինչդեռ Դարեհի բանակը հաշվում էր 200000 հետևակազոր 45000 հեծելազոր 200 ռազմակառք ու 15 մարտական փիղ Դարեհի հեծելագնդերում ընդգրկված էինբակտրիացիներ սկյութներ արախոզներ հնդիկներ հույն վարձկաններ միդիացիներ պարթևներ հայեր ալբանացիներ կապադոկիացիներ քրդեր

Նկ 13 Գավգամելի ճակատամարտ Կողմերի դիրքավորումը

Դարեհը մեծ հույսեր էր կապում իր ռազմակառքերի հետ նրանց անիվներիվրա ամրացված էին երկար սուր սեպաձև դանակներ որոնք անցնելովթշնամական հետևակի միջով փրթում էին մարդկանց մարմինները ՄինչԴարեհը սպասում էր Ալեքսանդրին նա հրամայեց հարթեցներ տեղանքը փոսերը հողով լցվեցին որպեսզի թեթևացվեր իր ռազմակառքերիառաջխաղացումը Ճակատամարտի մատույցներին Դարեհը զգուշանալովթշնամու գիշերային անսպասելի գրոհից հրամայեց զորքին աչալուրջ լինելու չքնել դա անկասկած հոգնեցրեց մարդկանց Մինչդեռ Ալեքսանդրիզորքը խորը քնեց ու լավ հանգստացավ Իսկ վաղ առավոտյան սկսվեցինզորաշարվածքները Այս ճակատամարտի առանձնահատկությունն ուժերիհարաբերակցության մեջ էր Երբ առճակատվող բանակները դեմ դիմացշարվեցին ստացվեց որ պարսիկների ճակատի երկարությունը 4 կիլոմետրէր կազմում մինչդեռ Ալեքսանդրինը գրեթե դրա կեսը (նկ 13) Այստեղիցառաջանում էր պարսիկների կողմից շրջապատման ակնհայտ վտանգը Ինչպես հակառակորդները շարեցին իրենց զորքերը Դարեհի առաջինգծում ճակատի ողջ երկարությամբ տեղադրված էր հեծելազորը երկրորդ

17

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

18

գծի կենտրոնում ինչպես Իսոսի ժամանակ գտնվում էր Դարեհի անձնական ռազմակառքը շրջապատված թիկնազորով այնուհետև շարված էր հետևակը Մինչ այժմ Ալեքսանդրի ֆալանգը առանձնապես մասնակցություն չէր ունենում նրաճակատամարտերում սակայն Գավգամելում այն հաստատելու էր իր վաղեմի համբավը Ալեքսանդրը դիրքավորեցֆալանգը իր ճակատի կենտրոնում ձախից ու աջից Պարմենիոնի ու իր հեծելազորները Ինչն էր ակնհայտ Ալեքսանդրիհամար Պարսկական ճակատը կազմված հեծելազորից նախատեսված էր արագաշարժ գրոհի ոչ թե պաշտպանողականգործողությունների համար Իսկ զինարվեստում կարևոր սկզբունք կա եթե զորքն պատրաստված է գրոհի համար ապաճակատամարտի ընթացքում այն վերադասավորել պաշտպանողական գործողությունների համար նշանակում է նրանխուճապի մատնել և համարյա անկասկած պարտություն կրել Բայց թշնամուն պետք էր սադրել այդպիսիվերադասավորումների Ինչես Գաղափարն այն էր որ երբ պարսիկ հեծելազորը կմղվի առաջ այն անկասկած կպոկվի իրդանդաղաշարժ հետևակազորից դրանց միջև բացակ կառաջանա և երե այդ բացակի մեջ ճիշտ կազմակերպված գրոհովսեպվել ապա կարելի է հաջողություն ակնկալել Ինչ է նշանակում ճիշտ կազմակերպված գրոհ հին աշխարհիռազմարվեստում Ինչպես ղեկավարել ու հրամաններ տարածել ջարդի ընթացքում երբ փոշու օվկյանոսում լսվում ենմիայն կռվողների ճիչերն ու նժույգների խրխինջը Տարբեր զորախմբերի շարժումները հնարավոր է կարգավորելթմբուկների ու շեփորների ձայներով մնացածը պայմանավորված է լոկ վարժվածության անձնական սխրանքով ուզինվորական հնարամտությամբ Այսպիսով բանակները դիրքավորվեցին և Ալեքսանդրը սկսում է շարժել իր զորքը բայց

Նկ14 Գավգամելի ճակատամարտը

ոչ թե առաջ ինչպես ակնկալում էին պարսիկները այլ դեպի աջ Այդպիսովնա տեղաշարժում էր ռազմադաշտը դեպի չհավասարեցված ու խորդուբորդտեղանքը ինչը զգալիորեն կդժվարացներ պարսկական ռազմակառքերիգրոհը Բայց այդ աջակողմյա զուգահեռ տեղաշարժումը կատարվում էր ոչմիայն ռազմակառքերի չեզոքացման նպատակով բայց ավելի շատ թշնամուշարքերում խոցելի բացակ առաջացնելու միտումով

Դարեհը չըմբռնելով Ալեքսանդրի մանյովրները հրամայում է սկսել գրոհը ևգցում է իր ձախ թևը Ալեքսանդրի աջ թևի վրա Այդ շարժումների ընթացքումպարսիկների ճակատում ճեղքվացք առաջացավ Դարեհի ձախ թևը չափիցավելին պոկվեց կենտրոնից Ալեքսանդրը հենց դրան էր սպասում նրահեթայրները ակնթարթորեն վերադասավորվեցին ու սեպաձև ճակատովմխրճվեցին ճեղքվացքի մեջ Նրանց հետևեցին հետևակն ու ֆալանգը Դարեհը առաջ ուղարկեց իր ռազմակառքերը որոնց փայլատակողդանակները սովորաբար սարսափ էին առաջացնում թշնամու շարքերում Բայց մակեդոնացի հրամանատարները նախորոք հրահանգավորել էինհրաձիգներին հարվածել ռազմակառքերի վարողներին ոչ թե ճակատից այլչպաշտպանված կողքերից Այդպես կոտորվեց ռազմակառքերի հիմնականզանգվածը իսկ մնացորդնեը մղվեցին զորաշարքերում բացված միջանցքների

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

մեջ որտեղ էլ նրանց վերջը տվին Նման ռազմավարություն հաջողությամբ կիռարվեց նաև փղերի դեմ Սակայն մյուսկողմից վտանգ առաջացավ երբ Ալեքսանդրը իր զորքը ճեղքվացքի մեջ մղեց հիմա արդեն իր շարքերում ճեղքվածքառաջացավ (նկ 14) Այդ բացվացքի մեջ կատաղի ներս խուժեցին պարսիկները Նրանց մի զորաթևը շրջափակեցՊարմենիոնի զորքը իսկ մյուսը զորավար Բեսոսի գլխավորությամբ (հիշենք այս անունը) զարկեց Ալեքսանդրիվերջապահին Պարմենիոնի զորաթևը Ալեքսանդրից օգնություն խնդրեց Իսկ Ալեքսանդրը այդ պահին ոչ թե ատամներըխրել էր թշնամու մարմնի մեջ բայց ինչպես Իսոսի ճակատամարտում մոտենում էր արքայոցն արքայի ռազմակառքին Մյուս կողմից առաջ էր դոփում հուժկու ֆալանգը

Դարեհը կաթվածահար եղած տեսավ իրեն շրջապատելու միտումը ու այնպիսի սարսափի մեջ ընկավ որ շրջեց իր կառքը ունորից ամոթալի փախուստի դիմեց Փոշու վիթխարի քողն ու ճակատամարտի լայն տարածվածությունը որոշ ժամանակպահեցին պարսից աջ թևը անտեղյակ իր թագավորի նահանջի մասին նրանք շարունակում էին ճնշել Պարմենիոնին Ալեքսանդրը հետապնդում էր Դարեհին երբ նրան տեղեկացրին Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին և նադադարեցրեց հետապնդումն ու վերադարձավ ճակատամարտի դաշտը Պարսիկները աստիճանաբար անկազմակերպնահանջից խուճապահար փախուստի դիմեցին Այս կատաղի մարտում վախճանվեց հեթայրների մեծ զորաքանակ իսկպարսկական հեծելազորի մի մասին հաջողվեց մակեդոնացիների ձեռքերից դուրս պրծնել Կարծիք կա որ եթե Դարեհըանձամբ գլխավորեր իր զորքը ինչպես դա արեց Ալեքսանդրը ապա նա այս ճակատամարտում հաղթանակ կտաներ Ինչպես գնահատում են ժամանակակից պատմաբանները Դա անտիկ աշխարհի ամենամեծ ճակատամարտն էր Հարուրամյա նշանակություն ունեցող խնդիրները հանգուցալուծվեցին մեկ օրում Մակեդոնացիների սեպաձև հարվածըշրջեց պատմության ընթացքը

19

Նկ 15 Ալեքսանդրի մուտքը Բաբելոն

Հաղթանակին ինչպես միշտ հաջորդեցին ճոխհուղարկավորումներ մատաղներ ու պարգևատրումներ Այնուհետև Ալեքսանդրը մուտք է գործում պանծալիԲաբելոն Աքեմենյան տիրակալության գանձը (նկ 26) Բաբելոնի բնակիչները ընդունեցին Ալեքսանդրին որպեսատելի պարսից բռնապետությունից ազատագրող ուկանգնած քաղաքի պատերին հրճվանքի աղաղակներովդիմավորում էին նրան Ալեքսանդրը անձամբ վարում էրիր շքեղ ռազմակառքը (նկ 15) Հաջորդ օրն նաամբողջությամբ տրամադրեց Դարեհի գանձապետարանիուսումնասիրությանը Բաբելոնը Ալեքսանդրի ու իրզինակից ընկերների վրա անջնջելի տպավորությունթողեց Նրանք ակամա այս մշակույթի հմայքի տակընկան և հրապուրված զբոսնում էին Բաբելոնի լայնուղղանկյուն փողոցներով հիանում անթիվ

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

աշտարակների տաճարների ու ամրոցները ինչպես նաև պուրակների ու կախված այգիների տեսարաններով Ալեքսանդրըորոշեց դարձնել Բաբելոնը իր տիրակալության մշտական նստավայր

Այնուհետև Ալեքսանդրը անարգել պաշարեց Պարսկաստանի մայրաքաղաքը ՍուզաներըԻնչ գերագույն բերկրանքից զրկված եղան այն բոլորն ում բախտ չվիճակվեց տեսնելու Ալեքսանդրին բազմած Դարեհիգահին արցունքներն աչքերին ցավում էին Ալեքսանդրի վետերանները Այս պահից Ալեքսանդրը հռչակեց իրեն Ասիայիտիրակալ Զավթաց ռազմաավարը անհավատալի չափերի էր Այն կազմեց 750000 տաղանդ ոսկի ու արծաթ որիբեռնափոխադրման համար պահանջվեց 3000 ուղտից ու 20 000 ջորիից կազմած քարավան (նշենք որ մեկ տաղանդի քաշըկազմում է 22-26 կիլոգրամ) Նշենք որ Ալեքսանդրը սկսել էր իր Ասիական արշավը ունենալով ընդամենը 70 տաղանդ իրտրամադրության տակ

Այնուհետև հերթը հասավ Իրանին պարսիկ ցեղերի բուն հայրենիքին Սաստիկ ձմռան պայմաններում նրանք փորձեցինդիմադրել փակելով նեղ լեռնացքները Բայց վերջ ի վերջո Իրանի դարպասներն էլ փլուզվեցին մակեդոնացիների առջև ևԱլեքսանդրը մտավ Պերսեպոլիս (հուներեն պարսիկների քաղաք) (նկ 16 26)

Նկ 16 Պերսեպոլիսի արքայականպալատների հարթաքանդակները

20

Նկ 17 Պերսեպոլիսի խնջույքը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Նկ18 Պերսեպոլիսի փլատակները

21

Պերսեպոլիսը պարսիկ ցեղերի ծննդավայրն էր ու դրա պատճառով մակեդոնացիների համար հատուկ կարևորությունունեցող քաղաք էր Այն բռնագրավելուց հետո Ալեքսանդրը հարկ համարեց սանձարձակել իր զինվորներին և քաղաքըթալանի հանձնեց Իսկ օրերից մի օր հարբաց շմոլքի մեջ Ալեքսանդրը ձեռքը վերցրեց բոցավառվող ջահը ու կրակի մատնեցպարսիկ թագավորների հիասքանչ պալատը (նկ 17) Նույնիսկ հին պատմաբանները չկարողացան բացատրելԱլեքսանդրի այդ բարբարոսական արարքը Մինչ այսօր ցանկացած թանգարան պատիվ կհամարի իր հավաքածոի մեջունենալ Պերսեպոլիսի արձանների բեկորները (Մի քանի տարի առաջ ինձ անսպասելի բախտ վիճակվեց Չիկագոյիհամալսարանի Արևելքի Թանգարանում հիանալ Պերսեպոլիսի վիթխարի արձաններով որոնք ժամանակավորտեղադրված էին այնտեղ պատմական հետազոտություններ կատարելու նպատակով) Ինչ վերաբերվում է Պերսեպոլիսքաղաքի ավերակներին ապա նրանք առ այսօր շլացուցիչ տպավորություն են թողնում և հանդիսանում են այժմյա Իրանիամենահայտնի տեսարժան վայրերից մեկը (նկ 18)

Դուք անշուշտ անհամբեր եք տեղեկանալ Դարեհի հետագա ճակատագրի մասին Նա իր զորակիցների հետ պատսպարվելէր Հյուսիսային Պարսկաստանում Կասպից ծովի մոտակայքերում Նրա տրամադրության տակ դեռ կար երեսունհազարանոց բանակ որն սակայն հուսալքված ու կորովազուրկ գտնվեց Ամբողջ ձմեռը նրանք անցկացրին սարերում հուսալով որ Ալեքսանդրը իրենց չի հետապնդի Բայց երբ Դարեհին տեղեկացրին որ Ալեքսանդրը կատաղի արագությամբմոտենում է Դարեհը հասկացավ որ վրա է հասնում իր ողբերգական ճակատագրի վերջը Նրա բարոյալքվածզինակիցները որոշեցին որ պահն է եկել գցել իրենց արքային և հանձնվել հաղթողի գթածությանը Իսկ Դարեհը իր

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Նկ19 Ալեքսանդրը ու Դարեհը

22

պատիվն փրկելու նույնիսկ փորձ չարեց Դավադիրները Բեսոսի () ղեկավարության տակ բռնեցին ու դաշույնով մահացու վիրավորեցինարքային Երբ Ալեքսանդրը հասավ ողբերգության վայրը Դարեհըարդեն արյունաքամ էր եղել (նկ 19) Եվ այստեղ հաղթողը իր ուսերիցքաշեց թիկնոցը ու ծածկեց դին Այդ պահվածքով Ալեքսանդրը նախ իրհարգանքի տուրքն մատուցեց արքայի աճյունին նաև խորհրդանշեց այնհանգամանքը որ իր ապագա տիրակալությունն կառուցվելու էգթասրտության հիմքերի վրա Բայց դավաճան Բեսոսին նադաժանագույն մահապատժի երթարկեց

Ալեքսանդրը անկասկած իր բանակի ամենափայլուն զինվորն էր Նա տոկունությամբ դիմակայում էր բոլոր դժվարություններին ուզրկանքներին նույնիսկ ավելին սխրանքներ կատարելու խելահեղկիրքը հաճախ դրթում էր նրան վտանգելու իր կյանքը Նա բռնկված էրանբացատրելի մի ուժով որն մղում էր իրեն դեպի նոր սպառնալիքներ Նրա կրակոտությունը դրսևորվում էր նաև հետևյալում լինելով օժտվածանկրկնելի հմայքով դյուրահավատությամբ ու հոգու ջերմությամբ նահաճախ ընկնում էր վայրագության ու ցասման նոպաների մեջ որոնցհաջորդում էր տանջալից ու սրտաճմլիկ զղջանք

պարսիկներից վրեժը լուծված էր խլած ռազմաավարի չափը աներևակայելի էր զորքը ծայրաստիճան հոգնած էր ու տանվերադարձի երազանքներով էր ապրում Հույն ու մակեդոնացի զինվորները ցանկանում էին իրենց կյանքը ավարտելհայրենի հովիտներում մերձավորների հարգանքով շրջապատված ու մտորելով հեռավոր երկրներում իրենց կատարածսխրանքների մասին Դժգոհության երկրորդ պատճառն Ալեքսանդրի ու իր մոտակա շրջապատի վարած ապրելակերպն էր Կերուխումն ու խրախճանքները հարբեցողությունը լրբաբարո շքեղությունը դիտվում էին վետերանների կողմից որպեսնողկալի երևույթներ Ողջ հունական աշխարհը ողողված էր բամբնասանքներով Ալեքսանդրի ոսկեզոծ դղյակների հարճերի

Այն մի քանի ամիսը ինչ անցան Գավգամելի ճակատամարտից մինչև Դարեհի վախճանը միգուցե Ալեքսանդրիկարճատև կյանքի ամենաերջանիկ օրերն էին Նա ընդամենը 26 տարեկան էր և Հունաստանը հնազանդության էրբերված և Ասիան փռված էր իր ոտքերի տակ և թվում էր որ ամբողջ կյանքն առջևում է Ալեքսանդրը նվաճեցՊարսկաստանը բայց կանգ առնելու նույնիսկ միտք չուներ Այժմ նա բռնկված էր սևեռուն գաղափարով շարունակելԱրևելյան արշավը ու տիրանալ ամբողջ հույներին հայտնի քաղաքակիրթ աշխարհին

Մթա 330 թվի աշնանը Ալեքսանդրը առաջին անգամ ընդհարվեց իր մերձավորների անհնազանդության հետ Նրանցդժգոհության պատճառներն մի քանիսն էին Հիմնականը պատերազմի շարունակման բուն փաստն էր Իսկապես

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Նկ 20 Հռոմեական պատմաբան Կուրցիուս ՌուֆուսՖիլոտասի հետաքննության արձանագրությունը

23

ու գեղեցկադեմ մերսողների մասին Երրորդ պատճառը դա Ալեքսանդրի հետզհետե հեռացումն էր մակեդոնացիներից ու երբեմնի ախոյաններին պարսիկներին իրեն մոտիկացնելու ակնառու միտումներն էին Այս հարցում Ալեքսանդրըուղևորվում էր իր ճշմարտությամբ նա գիտակցում էր որ հենվելով միայն իր սակավաթիվ հույն-մակեդոնականզանգվածների վրա նա ի վիճակի չի լինի հնազանդ պահել այս վիթխարի երկիրը Նրան անհրաժեշտ էր երկրիբնակչության մասնավորապես տեղական ազնվականների սատարումը որոնք չնայած Դարեհի տարածպարտությանը երկրում դեռ հաստատուն դիրքեր էին զբաղեցնում Դրանից ելնելով Ալեքսանդրը որդեգրեց միակդյուրին քաղաքականությունը ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ Իսկ լինելով այդպիսին նաանշուշտ պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքի ծեսերն պերճահագուստն ու ոսկեզօծ գահին բազմելուբարքերը Ընդհանրապես Ալեքսանդրը հակում ուներ ընդօրինակել արևելյան տիրակալների ապրելակերպը Դրան իհարկե նպաստում էին նրա տաքարյունությունը բացառիկ ինքնավստահությունն ու տիրատենչի բնագծերը Նաաստիճանաբար սկսկում է փոխարինել իր անհնազանդ հին մակեդոնական բանակի կորիզը մտաճկուն ու ստրկամիտարևելյան երիտասարդներով Ալեքսանդրը ընտրում է 30000 բարձր ծագում ունեցող պարսիկ երիտասարդներին կարգադրում իրենց դասավանդել հուներեն լեզու ու մակեդոնական զինարվեստ և ներգրավում նրանց իր ամենաէլիտարզինախմբերի հեթայրների կազմում Առանձին զայրույթ առաջացրեց այսպես կոչված պրոսկինեզայի արարողությանկիրառումը ըստ որի ներկայանալով արքային պարտադրվում էր ծնրադրվել և ի նշան մեծարանքի մատների ծայրերըպագնել Ազատամիտ հույները որոնց համար արքան լոկ առաջինն էր հավասարների մեջ այդպիսի արևելյանշողոքորթությունը ընդունվում էր որպես ծայրահեղ նվաստացում Ալեքսանդրի խմբում կար մի փիլիսոփա ուպատմաբան ոմն Քալիսֆենոս Արիստոտելի բարեկամը որն ոչ միայն հրաժարվեց Ալեքսանդրին պրոսկինեզայի ձևերովողջունել այլ հրապարակավ ծաղրանքի ենթարկեց Ալեքսանդրը ինչ խոսք իրազեկված էր այդ խմորումների մասին բայց երբ նրան տեղեկացրին որ իր ամենամտերիմ շրջապատում դավադրություն է բացվել նա կարծես կայծակնահարեղավ

Սկզբից դա հրամանատար Ֆիլոտասի ինքը Պարմենիոնի որդու դավադրությունն էր Վարկածն այն էր որ իբրՖիլոտասը տեղեկանալով Ալեքսանդրի վրա պատրաստվող մահափորձի մասին այն գաղտնի պահեց Սկսվեցհետախուզություն որն վարում էր ինքը Ալեքսանդրը (նկ 20) Տանջաքննությունների արդյունքում Ֆիլոտասըխոստովանեց իր հանցանքն ու մահապատժի ենթարկվեց Այնուհետև հասավ Ալեքսանդրի հին հավատարիմ զինակցիՊարմենիոնի հերթը ուղարկված մարդասպանն կտրեց նրա օձիքը Այս աղմկալից դեպքից հետո տեղի է ունենում հաջորդարյունոտ դատաստանը Այս անգամվա զոհն մեկ այլ զինակիցն է մանկության ընկեր ու

կաթնեղբայր Քլիթը որն Գրանիկոս գետի ճակատամարտումԱլեքսանդրի կյանքը փրկեց Ողբերգությունը խրախճանքիժամանակ տեղի ունեցավ երբ խմած պարսիկները սկսեցին

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

երգել ու ձեռ առնել մակեդոնացիներին Բոլորից շատ վրդովվեց Քլիթը նա թույլ չի տա իր հերոս զինակիցների սխրանքներընվաստացնել չէ որ առանց իր զինվորների Ալեքսանդրը ոչինչ կլիներ Քլիթը բարձրաձայնեց այն ինչի մասին Ֆիլոտասիմահապատժից հետո ոչ ոք չէր համարձակվում հիշեցնել Քլիթն ու Ալեքսանդրը քցվեցին հանդիման բայց երկուսին բռնեցինու տարբեր կողմեր քաշեցին Սակայն Ալեքսանդրը կորցնելով ինքնատիրապետումը պահնորդից խլեց նիզակն ու ուժգիննետեց դեպի Քլիթը Սպանվածը ընկավ իր ոտքերի առջև Սթափությունը ակնթարթային էր Բոլոր սկզնաղբյուրներըմիահամուռ հաստատում են որ Ալեքսանդրը այնպիսի հուսակտուր վիճակի մեջ ընկավ որ ուզում էր ինքնասպանությունգործել Դավադրությունների շղթայի գագաթնակետն եղավ այսպես կոչված պաժերի դավադրությունը երբ բարձրաստիճանմակեդոնացիների որդիները Ալեքսանդրի սպնությունն էին պլանավորում Դավադրությունն հայտնագործվեց իսկ պաժերին հին մակեդոնական սովորույթի համաձայն մահվան ենթարկեցին քարկոծելով

Այն պահից երբ 334 թ մթա Ալեքսանդրը Հելլեսփոնթոս նեղուցը հատեց ու խրեց իր նիզակն Պարսկական հողի մեջ 5 տարիէր անցել Նա կտրել էր 10 հազար կիլոմետր տարածություն և իրեն էր ենթարկել համարյա ամբողջ Պարսկականտիրարակալությունը Բաքտրիայի ու Սողդիայի բացառությամբ Այն գտնվում էին այժմյա Թուրքմենստանի Ուզբեքստանի Տաջիքստանի ու Աֆղանստանի տարածքներում (նկ 21 26)

Բաքտրիացիք ու սողղիացիք արիական ծագում ունեցող ռազմատենչ ժողովուրդներ էին որոնք ընդվզեցին Ալեքսանդրի դեմ Ըստ էության այն հայրենական պատերազմի վերածվեց ամբողջ 2 տարով արգելակելով Ալեքսանդրի հետագա առաջընթացը ևպատճառելով նրան այնպիսի կորուստներ ինչպիսիք նա երբեք չէր տարել Այդ ժողովուրդները իջնում էին իրենց լեռնայինբերդերից ու հարվածելով մակեդոնական կայազորներին կայծակնապես անհայտանումէին (նկ 22) Սարերում տարվող պատերազմը արմատականորեն տարբերվում է

Նկ 21 Բաքտրիաու Սողդիա նահանգները

Նկ 22 Լիովին զրահապատսկյութական հեծելազորներ

24

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

25

լայնատարած ճակատամարտերից այստեղ վճռորոշ դեր են խաղում փոքրածավալ ընդհարումները Վիճակը հետզհետեսրանում էր մի քանի անգամ մակեդոնացիք մազապուրծ եղան կատարյալ ջախջախումից ու Ալեքսանդրը ստիպված եղավշտապ կերպով ձևափոխել իր ռազմաոճը Նա կրկին ու կրկին ուղարկում էր դեպի լեռներ իր պատժիչ ջոկատները Ամիսներշարունակ մեկ թեժանալով մեկ հանգչելով տևում էր այդ կատաղի պայքարը Իսկ երբ բեմ դուրս եկավ քոչվոր սկյութականցեղի առաջնորդ խիզախ ու եռանդուն Սպիթամենը ընդվզումն նոր ուժ ստացավ Ալեքսանդրի կազմակերպվածսարսափելի ջարդերը որոշ ժամանակով ոնց որ թե մեղմացրին վիճակը և Սպիթամենը ջոկատները դուրս մղվեցին դեպիՍիրդարյաի տափաստանները հիմիկվա Թաշկենտի մոտակայքերը Սակայն դա չբերեց երկարտև խաղաղություն Սպիթամենը գրավեց Սամարքանդը և կոտորեց այնտեղ տեղակայվաց մակեդոնական կայազորը Իսկ երբ Ալեքսանդրըանձամբ քցվեց Սպիթամենի հետևից նրա ջոկատն ձուլվեց Միջին Ասիայի տափաստաններում Բայց վերջ ի վերջո մակեդոնացիների ռազմական վարժվածությունն ու տաղանդավոր զորավարների ձիրքը իրենց գործն արեցին Սպիթամենիջոկատներում գտնվող մասագետ ցեղի զինվորները նենգորեն բռնեցին գլխատեցին իրենց առաջնորդին իսկ նրա գլուխը որպես ապաշխարհման նշան ուղարկեցին Ալեքսանդրին Նշենք որ Ալեքսանդրի վայրագությունների արդյունքում այստարացքները այն աստիճան մարդաթափ եղան որ դա միայն համեմատելի էր Թենգիսխանի հորդերի ներխուժման հետ

Առանձին պատմություն դառավ ուղղաբերձ Սողդհական ժայռի առումը որի գագաթին պատսպարվել էր մարդաշատ մի ցեղ Ալեքսանդրի հանձնվելու առաջարկին նրանք ծաղրանքով գոռացին վերևից որ ավելի լավ է թող պաշարման համար գտնիթևավոր զինվորներ Սողհական ժայռի պաշարումը այդպիսով դարձավ Ալեքսանդրի համար պատվի հարց Հայտարարվածէր որ ժայռի առաջին պաշարողը կպարգևատրվի 12 տաղանդ ոսկով Ժայռի բարձրանալուն մասնակցեց 300 ալպինիստականհմտություն ունեցող զինվոր Երեսուն հոգի սայթակեցին ու պոկվեցին անդունդը Մնացածներին պարանների ուհարմարանքների օգնությամբ հաջողվեց բարձրացալ այն կողմից որն անանցանելի էր համարվում և այդ պատճառովպաշտպանված չէր Բայց երբ սողդիացիների դեմ Ալեքսանդրի զինվորներն հայտնվեցին ափշած պաշարվածները միանգամիցհանձնվեցին Նույնիսկ ավելին հիանալով մակեդոնացիների սխրանքով նրանք Ալեքսանդրի պատվին քեֆ կազմակերպեցին Հենց այդտեղ Ալեքսանդրը տեսավ այդ ցեղի առաջնորդի դստեր գեղեցկուհի Ռոքսանային (Ռոքշանեկին) որով այն աստիճանհրապուրվեց որ դարձրեց իր կինը Ամուսնությունը Ռոքսանայի հետ մեծ քաղաքական գործոն դարձավ Այն թույլ տվեցԱլեքսանդրին վերջապես լուծել անհնազանդ Բաքտրիայի ու Սողդիայի խնդիրները Շքեղ հարսանյաց հանդեսը խորհրդանշեցերկու ազգերի հաշտեցումը Այսպիսով գործերը քիչ-քիչ կարգավորվում էին տեղական ցեղերին Ալեքսանդրը չէր նեղացնում իսկ Ռոքսանայի հետ ամուսնությունը շոյում էր իշխանների ինքնասիրությունը Մի խոսքով եթե ոմանք էլ դժգոհ էին ապա դաԱլեքսանդրի զինվորներն էին որոնց նա ստիպում էր գտնվել աշխարհի այս ծայրամասում դառը օտարության մեջ

Եթե դուք ուսումնասիրեք այդ դարաշրջանի քարտեզները ապա ուշադրություն կդարձնեք այն հանգամանքին որ հենց այստարածքներում Ալեքսանդրը հիմենց մի շարք քաղաքներ որոնց իհարկե տվեց իր անունը դա Ալեքսանդրիա Հեռավոր(հիմիկվա Խոջենթ) Ալեքսանդրիա-Օքսի-Վրա (Թերմեզ) Ալեքսանդրիա Մերվի Ալեքսանդրիա Հերաթի (կամ Արիական) Ալեքսանդրիա Առախոզիայի (Կանդահար) և այլոնք են Այդպիսով նա պլացդարմ էր հիմնում իր հետագա արշավանքների

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

26

համար Բանն այն է որ այժմ Ալեքսանդրը տոգորված է նոր երազանքով Հնդկաստանի նվաճումով Այն դարաշրջանիաշխարհագրական գիտելիքները մեղմ ասած թերի էին Հին մարդիկ օրինակ համարում էին որ Արաքսն ու Դոնը դա նույնգետերն են և շփոթում էին այն Սիրդարյայի հետ Այնուհետև համոզված էին որ Ազովյան ծովն ու Արալն նույնն են իսկԿովկասյան լեռնաշղթան շփոթում էին Հինդուկուշի հետ (ի դեպ այդ խարնաշփոթի պատճառով Ալեքսանդրը անվանեցԱսիայում գտնվող մի քաղաք Ալեքսանդրիա-Դոնի-Վրա) Ուստի զարմանալի չէր որ Ալեքսանդրի պատկերացումներով շարժվելով դեպի արևելք նա կհատի մայրցամաքի եզրն ու դուրս կգա դեպի Համաշխարհային Օվկյանոս (տես նկ2) Տրամաբանական կլինի այնուհետև փոխել հակառակի ռազմարշավների ուղղությունը ու նվաճել մայրցամաքի արևմտյանծայրամասը Հիբրալթարը Նվաճելով այդպիսով արևելքն ու արևմուտքն Ալեքսանդրը իր պատվամոլությունը տարածում էդեպի հյուսիս արկտիկա այնուհետև հարավ արևադարձային գոտու ուղղությամբ

Համաշխարհային Օվկյանոսը հետազոտելու համար անհրաժեշտ էր ուժեղացնել մակեդոնական նավատորմը Այդնպատակով Ալեքսանդրը հրամայեց Եգիպտոսից ու Փյունիկիայից նավեր ու նավահեններ ուղարկել Ծովակալ նշանակվեցիր մանկության ընկեր Նեարխոսը որին կարգադրեց ուսումնասիրել Հնդկաստանի գետերն ու շրջապատող ծովերը ինչպեսնաև մշակել ծովային երթուղի Հնդկաստանից դեպի Հունաստան Տեղեկություններ կան որ մինչ այդ Ալեքսանդրը ուղարկելէր Նեարխոսի նավատորմը Աֆրիկա մայցամաքի շուրջը աշխարհագրական հետազոտություններ կատարելու նպատակով Իսկ 327 թ ամռանը Ալեքսանդրը շարժվեց դեպի Հնդկաստան ունենալով նվազագույն գիտելիքները ինչպես նրաաշխարհագրության այնպես և կլիմայի մասին լսել էր միայն որ դա հրաշքների երկիր է Սակայն Հնդկաստանը գտնվեցանակնկալների երկիր

Առաջին անակնկալն հանդիսացավ նրա արևադարձային կլիմայի առանձնահատկությունները Ապրիլից մինչև հունիսիկեսերը տևում էր ամենաշոգ սեզոնը այնուհետև անխտիր սկսվում էին մուսոնային անձրևներ որոնք տևում էին ևս մի քանիամիս Անտեղյակ այդ ամենից Ալեքսանդրի զորքը հատում է հիմիկվա Աֆղանստանի լեռներն ու հյուսիսից մտնումՀնդուստան թերակղզի Այդ տարածքը կոչվում է Փենջաբ այսինքն հնգագետ քանի որ այդտեղով հոսում է մեծ Հինդ գետը ունրա չորս վտակները Փենջաբի խոշորագույն պետություններն էին Թաքսիլը (գտնվում էր Հինդ գետի ափին) ու Փոռ ռաջայիթագավորությունը (գտնվում էր Հիդասպի հիմիկվա Ջելամ գետի ափին) Նրանք մեկ կռվում էին իրար դեմ մեկ դաշինքկազմում ընդհանուր թշնամու դեմ Ինչ վերաբերվում է Թաքսիլին ապա նա համաձայնվեց գործակցել Ալեքսանդրի հետ իսկՓոռը այդ առաջարկը մերժեց Թաքսիլի հյուրընկալ հողերում մակեդոնացիք անշտապ ըմբոշխնում են նորտպավորությունները ոչ Եգիպտոսում ոչ էլ Պարսկաստանում նրանք նման բաներ չէին տեսել Նրանք ապշած ծանոթանումեն չտեսնված ճարտարապետության զարդանքների փարթամ այգիների և վերջապես ժողովրդի հետ Այդտեղի բնակիչներըարիացիներ էին որոնք թուխ ու բարձրահասակ գտնվեցին Նրանց հագուստը կարած էր բամբակենուց մորուքներն ներկվածէին նրանք կրում էին զարմանալի զարդեր Հատկապես ապշեցուցիչ էին բնակչության կաստաների բաժանումն ու այրիկանանց ինքնահրկիզման սովորույթները Իսկ հնդիկ ֆիլիսոփա ndash մետաֆիզիկոսները ֆակիրները ճգնավորները մենակյացները Ալեքսանդրը նույնիսկ իր մոտ հրավիրեց երկու ճգնավորի Նրանցից մեկը ոչ ոքի վևա ուշադրությունչդարձնելով շոգին ու անձրևին պառկած էր մերկ հատակին մյուսը օրերով կանգնած էր մի ոտքի վրա ձեռքում պահելովձող հավասակշռությունը պահպանելու համար

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Նկ 23 Հիդասպ գետի անցումը

Նկ 24 Մակեդոնական ֆալանգը ընդդեմ Փոռի ռազմափղերի

27

հանդգնեց անձամբ դուրս գալ իր պարտություն չիմացող թշնամու դեմ Հնդկաստանի ռազմարվեստը գտնվում էր բարձր մակարդակի վրա զորքի կազմի մեջ ընդկրկված էին ռազմակառքեր փղեր որոնքսարսափեցնում էին մակեդոնական նժույգներին իսկ զինվորներիմարտական ոգին չափազանց բարձր էր Հիդասպ գետը վարարմանժամանակ ուներ հազար քայլ լայնություն և գետանցումն այսպիսով խնդրահարույց էր Ալեքսանդրը կարգադրեց Հինդ գետի վրատեղակայված նավատորմի նավերը մասնատել ցամաքով տեղափոխելՀիդասպի վրա ու նորից հավաքել Կաշվե պարկերի մեջ չոր խոտլցրեցին ու լապտեր պատրաստեցին Սոսկալի ժամանակներ եկանմակեդոնացիների համար խրոխտալի ու սարսափ առաջացնողբնություն խիտ կուսական անտառներ որոնց խոնավ մթնշաղի մեջբնակվում էին գարշելի սողուններ անթիվ մոծակներ Բազմաթիվ զոհերտվեցին բնությանը հուսաթափ եղած մակեդոնացիք Երբ

Ճակատամարտի նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին Աեքսանդրը առաջշարժվելու հրաման տվեց Ծանր հեծելազորը Քրաթերի ղեկավարությամբ պետք է կեղծցուցադրեր գետանցման պատրաստություններ Իսկ այդ ժամանակ 26 կիլոմետր հոսանքն իվեր Ալեքսանդրը պատրաստում էր իսկական գրոհի բռունցքը Գիշերային քողի տակ այնտեղեն տեղափոխվում լապտերն ու նավերը Հենց այդ պահին սաստիկ ամպրոպ է սկսվում որնմոլեգնում է մինչև առավոտ Չնայաց դրան հաջողվեց անհավատալին կատարյալ մթությանմեջ ուժգին քամու ու հորդառատ անձրևի պայմաններում նավերն ու լապտերը գետիջեցվեցին իսկ լուսաբացի հետ աբողջ զորքն ու նժույգները գետով վար շարժվեցին Փոռիճամբարին ընդառաջ Հնդիկների դիտակետը թշնամուն նկատեց միայն այն պահին երբ գետիոլորանի հետևից երեվացին բազմաթիվ մակեդոնական նավերն ու լապտերը իսկԱլեքսանդրն անձամբ առաջինն ափին ցատկեց Փոռն իր ճակատի առաջին գծում տեղադրելէր փղերին իսկ աջ ու ձախ թևերին հեծելազորին Ալեքսանդրը որոշեց ճակատամարտը սկսելմիայն ձախ կողմի հեծելազորով (նկ 24) այդպիսով խուսափելով փղերի հետ անմիջականառճակատումից Իսկ երբ ջարդի ընթացքում քաոս կառաջանա ապա ծանրազեն հետևակըկգրոհի փղերի վրա Ալեքսանդրի մտահղացումը հաջողվեց բայց ինչպիսի գնով

Թողնելով հետևում Թաքսիլի հյուրընկալ հողերը Ալեքսանդրըխորանում է Փոր ռաջայի թշնամական տարածքները Հենց այստեղ 326 թ մթա տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի չորրորդ մեծ ճակատամարտըՀիդասպ գետի վրա Ռաջա Փորը լինելով արի ու եռանդուն տիրակալ

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Հնդիկ զինվորները ցուցադրեցին զարմանալի տոկունություն նրանցհեծելազորը հակահարվածի դիմեց փղերը գրոհեցին մակեդոնացիներիվրա Կրիտիկական վիճակը հանգույցալուծեց մակեդոնացիներիփառապանծ մարտունակությունը հնդիկ հեծելազորը հետ մղվեց հենցփղերի ոտքերի տակ Նետաձիգները հեռվից վիրավորում էինկենդանիներին և մոլեգնած աժդահաները մխրճում էին իրենց հենցզինվորներին իսկ մակեդոնական ֆալանգը ավարտում էր գործը Այսպահին օգնության հասավ Քրաթերի զորքը և մարտն ավարտվեց Հիդասպի ճակատամարտն համարվում է մարդկային պատմությանամենափայլուն ճակատամարտերից մեկը Միևնույն ժամանակ դաամենաարյունահեղ ջարդն էր Ալեքսանդրի պատմության մեջ Փոռի բոլորզորավարներն ու երկու որդիները զոհվեցին իսկ ինքն վիրավորված մակեդոնացիներին գերի ընկավ Փոռի արտաքին արնական տեսքը ևզորավարի կեցվածքը տպավորեցրին Ալեքսանդրին Երբ նա հարցրեցՓոռին (նկ 25) թե ինչպես է նա ցանկանում որ իրեն պատժեն վերջինսպատասխանեց Արքային վայել ձևով Ու Ալեքսանդրը կրկինցուցադրեց իր կանխամտածված գթառատությունը նա ոչ միայն չպատժեց Փորին այլվերադարձրեց իր կալվածքները (նույնիսկ դեռ ավելին) ու դրանով հուսալի հակակշիրստեղծեծ Թաքսիլի թագավորությանը Այսպիսով Փենջաբի ենթարկումն ավարտվեց ԲայցԱլեքսանդրը տեղեկացավ որ Փենջաբն դա դեռ իսկական Հնդկաստանը չէ Գանգես գետիշքեղ դաշտավայրը որն գտնվում է 15 օրվա արշավի հեռավորության վրա այնտեղ են հզորու հարուստ երկրները ահա այդ Հնդկաստանն է պետք նվաճել Իսկ Գանգեսի հետոընկած են տասնյակ ուրիշ երկրներ Համաշխարհային Օվկյանոսը դեռ անասելի հեռուէրhellipԲայց Ալեքսանդրի համար այդ ամենը խոչընդոտ չէր Միայն առաջ

Եվ այստեղ Ալեքսանդրի զինվորները հյուծված ու տանջված անվերջ արշավանքներում ըմբոստացան Քանի-քանի հազար խիզախ զինվորներ իրենց վախճանն գտան Գրանիկոսի Իսոսի Գավգամելի ճակատամարտերում Քանիսն ընդմիշտ իրենց աչքերն փակեցինԱռաջավոր ու Միջին Ասիայի տափաստաններում Տյուրոսի պատերի տակ Հինդուկուշիլեռներում Հիդասպի ափերին Ամբողջ ճամբարը ողողվեց դես ու դեն վազվզողզինվորներով որոնք իրար համոզում ու պայմանավորվում էին բազմաթիվ ժողովներին

Նկ 25 Հիֆասիսի պարտությունը

28

Նկ 25 Ալեքսանդրն ու Փոռը

Նկ 26 Ալեքսանդրի ռազմարշավը Հետադարձը Հնդկաստանից

29

երթվում էին որ այլևս դեպի առևելք չեն գնա (նկ25) Ալեքսանդրը գործածում էր իր քաղաքան գործչի հոգեբանի հռետորի դերասանի ամբողջ տաղանդը նա գոչում էր կամավորական սխրակիցներին միանալ իրեն իսկ մնացածը թող վերադառնանՀայրենիք ու բոլորին պատմեն թե ինչպես թշնամական երկրում նրանք լքեցին իրենց թագավոր ու զորավարին Մի քանի օրնա դուրս չէր գալիս իր վրանից ակնկալելով որ զինվորներն կփոխեն իրենց մտադրությունը սակայն ապարդյունhellip Ճամբարը մռայլ լռության մեջ կարծես քարացել էր Այստեղ Հինդի վտակներից մեկի Հիֆասիս գետի ափին Ալեքսանդրը իրառաջին պարտությունը կրեց նա ստիպված եղավ հայտարարել Արևելյան արշավի ավարտվը Բարոյական այս հարվածինպետք էր արքայավայել դիմադրել ու Ալեքսանդրը իր հետադարձի հրամանը ձևակերպեց այնպես որ արշավը կասեցված էաստվածների կամքով

bull սանդուղքը զինվորից հենեց այն պատին ու վեր բարձրացավ Զինվորներն նրան հետևեցին բայց նրանց ծանրության տակսանդուղքն կոտրվեց ու Ալեքսանդրը իր երեք զինակցի հետ միասին գտնվեցին պատի եզրին թշնամու նետերի տարափիտակ Մեկ ուրիշն կցատկեր ներքև դեպի իր բանակայինները բայց ոչ Ալեքսանդրը Նա պատից ցատկեց բայց դեպի ներս թշնամական ոհմակի մեջ ու իր երեք զինակցին ոչինչ չմնաց քան հետևել նրան Նրանցից մեկը տեղն ու տեղը սպանեց Ալեքսանդրը վիրավորեց կրցքավանդակի մեջ բաց վերքից արյուն ու օդ էին բխբխում բայց նա դիմադրում էր մինչև այն պահը երբ արնակորուստից գիտակցությունը կորցրեց Այդ ժամանակ երկրորդ զինակիցն փռվեց Ալեքսանդրի մարմնի վրա ուծածկվեց վահանով Իսկ երրորդ նրա վերջին պաշտպանողը առյուծի նման կռվում էր նրանց վերևում Մինչդեռ դրսումմնացած ջոկատը իրար վրա կանգնելով ճանկերի օգնությամբ բարձվեց պատի եզրին իսկ մյուս մասը պատը ջարդեց ու ներսխուժեց Նրանք որոշել էին որ Ալեքսանդրն սպանված է ու սարսափելի ջարդ սկսեցին Ալեքսանդրի ապաքինվելը հրաշք էր բայց նրա առողջությունը լրջորեն քայքայվել էր

30

Ալեքսանդրը շարունակում է հետ վերադարձը նրա զորքը մտնում է Հեդրոսիայի անապատ որտեղ ջրի բացակայությանպատճառով նրանց զրկանքները իրենց գագթնակետին հասան Փտած ջրի կումն ամենաերազելի ըմպելիքն դարձավ Զոհվեցին բոլոր նժույգները կանայքն ու երեխաները հիվանդներին անօգնական գցում էին ավազներում Զորքի հետևիցձգվում էր դիակների գիծ և թվում էր որ վաղ թե ուշ բոլորն իրենց գերեզմանը կգտնեն այդ անիծյալ վայրերում Ալեքսանդրըոչ մի պահ չէր կորցնում իր անսասան հավատը ու հոգեկան կորովը գործերի հաջող ավարտի մասին և առանցվարանումների շարունակում էր արշավը Ամենատխուր օրերից մի օր նրան բերեցին մի քիչ ջուր սաղավարտի մեջ բայցնա թափեց այն ավազի մեջ ասելով որ այն հերիք չի իր ամբողջ զորքը խմեցնելու համար Վերջապես այդ մղձավանջըավարտվեց Ամենից շատ Ալեքսանդրը երկյուղում էր իր նավատորմի ճակատագրի մասին Ու գեղեցիկ մի օր Ալեքսանդրիճամբարում ցնցոտիների մեջ մի պառավ հայտնվեց որում Ալեքսանդրը հազիվ ճանաչեց իր հավատարիմ Նեարխոսին որին հրաշքով հաջողվեց նավատորմը փրկել ու տեղ հասցնել Ալեքսանդրը ուրախությունից լացում էր

Հետադարձ ուղերթն անհայտ էր և այն սոսկալի տառապանքների հանգեցրեց Զորքն շարժվում էր հարավ դեպի Հնդկականօվկյանոսը Իսկ Նեարխոսի նորից հավաքված նավատորմը իր ուժերով դանդաղ հետազոտելով ծովային ուղիներն շարժվում էր ափնյա գծին զուգահեռ Պարզվեց որ այդ տարածքները բնակեցված էին վայրի ցեղերով որոնք միայն սրի ուժէին հասկանում Այդպիսի մարտերից մեկում Ալեքսանդրը զոհվելուց մազապուրծ եղավ Անհրաժեշտ էր գրոհել մի բերդ Ալեքսանդրին թվաց որ իր զինվորները որոնք աստիճան էին ամրացնում բերդի պատին դանդաղ են շարժվում նա խլեց

Կիրառելով ճկուն ու կոշտ քաղաքականություն մի ձեռքով զսպելով իր սխրակից մակեդոնացի ու հույներին իսկ մյուսովփաղաքշելով պարսիկ ազնվականությանն ու քրմերին Ալեքսանդրին հաջողվեց համակերպացնել իր նոր հպատակներինիրենց նոր տեր իշխանին Մենք երբեք չենք իմանա թե ինչպիսի սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական կարգեր էրպատրաստվում նա հաստատել նվաճած երկրներում Ամենայն հավանականությամբ նա դեռ քննությանը չէր ենթարկելկատարելիք գործողությունները և այդ պատճառով պահպանել էր հին Աքեմենյան ինստիտւտները Նրա ամենամեծնվաճումն հանդիսացավ հելլենիստական պոլիսային համակարգի ներդրումը Արևելքում Իրոք այդ ուղղությամբկատարվում էին հսկածավալ աշխատանքներ Ազնվահունչ հուներենն դառնում է պետական լեզու Հույները զանգվածներովտեղափոխվում են արևելք բնակություն հաստատում նորահիմն Ալեքսանդրիաներում և այդպիսով լայն տարածում

Նկ 27 Հեֆեստիոն

31

ապահովում հունական ապրելաոճին արվեստին հմտություններին Արևելյան հնագույն քաղաքարթությունների ուհելլենիզմի միաձուլման արդյունքում ծնվում է մի նոր ու եզակի մշակույթ որն ծառայելու է ապագա սերունդներին Պարսիկտիրակալների թաքստոցներում պահված ոսկիները առևտրի ու արդյունաբերության զարգացման նպատակներովմետաղադրամի են վերածվում ու ակտիվ շրջանառության մեջ գցվում Արիստոտելին ու նրա դպրոցին հատկացվում է 800 տաղանդ ոսկի գիտական աշխատանքներ կատարելու համար Տարեց մակեդոնացի վետերանները առատաձեռնպարգևատրվում և ուղարկվում են Հայրենիք Սակայն պարզվում է որ Ալեքսանդրի ինչպես եվրոպական այնպես էլարևելյան ծագում ունեցող կուսակալներն ու փոխարքաները անպատժելիության զգացումից թյուրահեղված լիովինսանձարձակվել էին Վերադառնալով Պարսկաստան Ալեքսանդրը գտնում է իր կայսրության գործերը ոչ բարվոք վիճակում ծաղկում էին կոռուպցիան ու հափշտակումները երկրի կառավարումն թերի էր բոլորն իրար վրա գանգատվում էին մակեդոնացիք ու պարսիկները ընդհանուր լեզու չէին գտնում կայսրության առանձին նահանգերն ըմբոստացել էին

Իր տիրակալության վերջին ժամանակաշրջանում Ալեքսանդրը կարծես սկսեց կասկածել որ իր կայսրությունը իրենիցերկար կգոյատևի Բայց նա թագաժառանգ չէր նշանակում քանի որ համոզված էր որ ծառացած խնդիրները շտկելու դեռժամանակ ու հնարավորություններ կունենա Իր կայսրության կայացման կարևորագույն հարցն էր մակեդոնական ուպարսկական ազնվականության մերձեցումը Ալեքսանդրը որոշեց արագացնել գործերի բնական ընթացքը իրեն բնորոշոճով հարկադրաբար պսակադրելով երկու ժողովուրդների ներկայացուցիչներին Նրա մտահղացմամբ գալիք նոր սերունդըիր իդեալական կայսրության մարդացեղի հիմքը կդնի Այսպիսով նրա զինակիցներին ու օգնականներին առաջադրվեցամուսնանալ իրանական ազնվական ընտանիքների աղջիկների հետ որոնց համար Ալեքսանդրը ինքը օժիտ էր տալիս Պատմության մեջ այդ միջոցառումն կոչվեց Սուզաների պսակադրություն քանի որ այն տեղի ունեցավ Սուզա քաղաքում Ալեքսանդրը Ռոքսանայից դեռ զավակներ չուներ ինչի պաճառով նա ամուսնացավ ևս երկու կնոջ հետ որոնցից մեկըԴարեհի ավագ դուստրն էր Մյուս դստերին նա ամուսնացրեց իր մտերիմ ընկերոջ Հեֆեսթիոնի հետ Դարեհի քրոջաղջկանն ամուսնացրեց զորավար Քրատերի հետ իսկ երբեմնի ոխերիմ թշնամու Սպիթամենի դստերին պսակադրեց իրզինակից Սելևկոսի հետ (հիշեք այդ անունը) Իննսուն ազնվական զույգերի պսակադրությանը հետևեցին ևս 10000 պսակադրություն զինվորների ու տեղական աղջնակների միջև ճոխ հանդիսություններն ու թանկարժեք նվերների

բաժանումը տևեցին մի քանի շաբաթ Ճշտին հայտնի է որ բազմաթիվ փեսաները ներքինդիմադրանքով համաձայնվեցին պսակադրությանը սակայն ոչ ոք չհամարձակվեց արքայինհակաճառել Ալեքսանդրը մանկության ընկեր ուներ դա վերոհիշյալ Հեֆեսթիոնն էր որին նաքնքշորեն սիրում էր Ժամանակի ընթացքում նա Ալեքսանդրի հուսալի հենարանն ու գործերիկարավարիչն դարձավ Ահա թե ինչու նրա հանկարծահաս վախճանը Ալեքսանդրի համարբարոյապես կործանիչ դարձավ Վիշտը զուգակցված ամենակարողությամբ ու անսահմանիշխանությամբ այլանդակում էին Ալեքսանդրի անձնավորությունը Ամբողջ երկրով մեկ սգոարարողություններ հայտարարվեցին նախագծվում էր դամբարան որն պետք է գերազանցերՔեոփսի բուրգը Միթե դա այն Ալեքսանդրն էր որն հիանում էր հունական բանաստեղծներով ուարվեստագետներով Երբ սերմնավորվեցին նրա մեջ այդ կեղծ արժեքները

bull սանդուղքը զինվորից հենեց այն պատին ու վեր բարձրացավ Զինվորներն նրան հետևեցին բայց նրանց ծանրության տակսանդուղքն կոտրվեց ու Ալեքսանդրը իր երեք զինակցի հետ միասին գտնվեցին պատի եզրին թշնամու նետերի տարափիտակ Մեկ ուրիշն կցատկեր ներքև դեպի իր բանակայինները բայց ոչ Ալեքսանդրը Նա պատից ցատկեց բայց դեպի ներս թշնամական ոհմակի մեջ ու իր երեք զինակցին ոչինչ չմնաց քան հետևել նրան Նրանցից մեկը տեղն ու տեղը սպանեց Ալեքսանդրը վիրավորեց կրցքավանդակի մեջ բաց վերքից արյուն ու օդ էին բխբխում բայց նա դիմադրում էր մինչև այն պահը երբ արնակորուստից գիտակցությունը կորցրեց Այդ ժամանակ երկրորդ զինակիցն փռվեց Ալեքսանդրի մարմնի վրա ուծածկվեց վահանով Իսկ երրորդ նրա վերջին պաշտպանողը առյուծի նման կռվում էր նրանց վերևում Մինչդեռ դրսումմնացած ջոկատը իրար վրա կանգնելով ճանկերի օգնությամբ բարձվեց պատի եզրին իսկ մյուս մասը պատը ջարդեց ու ներսխուժեց Նրանք որոշել էին որ Ալեքսանդրն սպանված է ու սարսափելի ջարդ սկսեցին Ալեքսանդրի ապաքինվելը հրաշք էր բայց նրա առողջությունը լրջորեն քայքայվել էր

30

Ալեքսանդրը շարունակում է հետ վերադարձը նրա զորքը մտնում է Հեդրոսիայի անապատ որտեղ ջրի բացակայությանպատճառով նրանց զրկանքները իրենց գագթնակետին հասան Փտած ջրի կումն ամենաերազելի ըմպելիքն դարձավ Զոհվեցին բոլոր նժույգները կանայքն ու երեխաները հիվանդներին անօգնական գցում էին ավազներում Զորքի հետևիցձգվում էր դիակների գիծ և թվում էր որ վաղ թե ուշ բոլորն իրենց գերեզմանը կգտնեն այդ անիծյալ վայրերում Ալեքսանդրըոչ մի պահ չէր կորցնում իր անսասան հավատը ու հոգեկան կորովը գործերի հաջող ավարտի մասին և առանցվարանումների շարունակում էր արշավը Ամենատխուր օրերից մի օր նրան բերեցին մի քիչ ջուր սաղավարտի մեջ բայցնա թափեց այն ավազի մեջ ասելով որ այն հերիք չի իր ամբողջ զորքը խմեցնելու համար Վերջապես այդ մղձավանջըավարտվեց Ամենից շատ Ալեքսանդրը երկյուղում էր իր նավատորմի ճակատագրի մասին Ու գեղեցիկ մի օր Ալեքսանդրիճամբարում ցնցոտիների մեջ մի պառավ հայտնվեց որում Ալեքսանդրը հազիվ ճանաչեց իր հավատարիմ Նեարխոսին որին հրաշքով հաջողվեց նավատորմը փրկել ու տեղ հասցնել Ալեքսանդրը ուրախությունից լացում էր

Հետադարձ ուղերթն անհայտ էր և այն սոսկալի տառապանքների հանգեցրեց Զորքն շարժվում էր հարավ դեպի Հնդկականօվկյանոսը Իսկ Նեարխոսի նորից հավաքված նավատորմը իր ուժերով դանդաղ հետազոտելով ծովային ուղիներն շարժվում էր ափնյա գծին զուգահեռ Պարզվեց որ այդ տարածքները բնակեցված էին վայրի ցեղերով որոնք միայն սրի ուժէին հասկանում Այդպիսի մարտերից մեկում Ալեքսանդրը զոհվելուց մազապուրծ եղավ Անհրաժեշտ էր գրոհել մի բերդ Ալեքսանդրին թվաց որ իր զինվորները որոնք աստիճան էին ամրացնում բերդի պատին դանդաղ են շարժվում նա խլեց

Կիրառելով ճկուն ու կոշտ քաղաքականություն մի ձեռքով զսպելով իր սխրակից մակեդոնացի ու հույներին իսկ մյուսովփաղաքշելով պարսիկ ազնվականությանն ու քրմերին Ալեքսանդրին հաջողվեց համակերպացնել իր նոր հպատակներինիրենց նոր տեր իշխանին Մենք երբեք չենք իմանա թե ինչպիսի սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական կարգեր էրպատրաստվում նա հաստատել նվաճած երկրներում Ամենայն հավանականությամբ նա դեռ քննությանը չէր ենթարկելկատարելիք գործողությունները և այդ պատճառով պահպանել էր հին Աքեմենյան ինստիտւտները Նրա ամենամեծնվաճումն հանդիսացավ հելլենիստական պոլիսային համակարգի ներդրումը Արևելքում Իրոք այդ ուղղությամբկատարվում էին հսկածավալ աշխատանքներ Ազնվահունչ հուներենն դառնում է պետական լեզու Հույները զանգվածներովտեղափոխվում են արևելք բնակություն հաստատում նորահիմն Ալեքսանդրիաներում և այդպիսով լայն տարածում

Նկ 27 Հեֆեստիոն

31

ապահովում հունական ապրելաոճին արվեստին հմտություններին Արևելյան հնագույն քաղաքարթությունների ուհելլենիզմի միաձուլման արդյունքում ծնվում է մի նոր ու եզակի մշակույթ որն ծառայելու է ապագա սերունդներին Պարսիկտիրակալների թաքստոցներում պահված ոսկիները առևտրի ու արդյունաբերության զարգացման նպատակներովմետաղադրամի են վերածվում ու ակտիվ շրջանառության մեջ գցվում Արիստոտելին ու նրա դպրոցին հատկացվում է 800 տաղանդ ոսկի գիտական աշխատանքներ կատարելու համար Տարեց մակեդոնացի վետերանները առատաձեռնպարգևատրվում և ուղարկվում են Հայրենիք Սակայն պարզվում է որ Ալեքսանդրի ինչպես եվրոպական այնպես էլարևելյան ծագում ունեցող կուսակալներն ու փոխարքաները անպատժելիության զգացումից թյուրահեղված լիովինսանձարձակվել էին Վերադառնալով Պարսկաստան Ալեքսանդրը գտնում է իր կայսրության գործերը ոչ բարվոք վիճակում ծաղկում էին կոռուպցիան ու հափշտակումները երկրի կառավարումն թերի էր բոլորն իրար վրա գանգատվում էին մակեդոնացիք ու պարսիկները ընդհանուր լեզու չէին գտնում կայսրության առանձին նահանգերն ըմբոստացել էին

Իր տիրակալության վերջին ժամանակաշրջանում Ալեքսանդրը կարծես սկսեց կասկածել որ իր կայսրությունը իրենիցերկար կգոյատևի Բայց նա թագաժառանգ չէր նշանակում քանի որ համոզված էր որ ծառացած խնդիրները շտկելու դեռժամանակ ու հնարավորություններ կունենա Իր կայսրության կայացման կարևորագույն հարցն էր մակեդոնական ուպարսկական ազնվականության մերձեցումը Ալեքսանդրը որոշեց արագացնել գործերի բնական ընթացքը իրեն բնորոշոճով հարկադրաբար պսակադրելով երկու ժողովուրդների ներկայացուցիչներին Նրա մտահղացմամբ գալիք նոր սերունդըիր իդեալական կայսրության մարդացեղի հիմքը կդնի Այսպիսով նրա զինակիցներին ու օգնականներին առաջադրվեցամուսնանալ իրանական ազնվական ընտանիքների աղջիկների հետ որոնց համար Ալեքսանդրը ինքը օժիտ էր տալիս Պատմության մեջ այդ միջոցառումն կոչվեց Սուզաների պսակադրություն քանի որ այն տեղի ունեցավ Սուզա քաղաքում Ալեքսանդրը Ռոքսանայից դեռ զավակներ չուներ ինչի պաճառով նա ամուսնացավ ևս երկու կնոջ հետ որոնցից մեկըԴարեհի ավագ դուստրն էր Մյուս դստերին նա ամուսնացրեց իր մտերիմ ընկերոջ Հեֆեսթիոնի հետ Դարեհի քրոջաղջկանն ամուսնացրեց զորավար Քրատերի հետ իսկ երբեմնի ոխերիմ թշնամու Սպիթամենի դստերին պսակադրեց իրզինակից Սելևկոսի հետ (հիշեք այդ անունը) Իննսուն ազնվական զույգերի պսակադրությանը հետևեցին ևս 10000 պսակադրություն զինվորների ու տեղական աղջնակների միջև ճոխ հանդիսություններն ու թանկարժեք նվերների

բաժանումը տևեցին մի քանի շաբաթ Ճշտին հայտնի է որ բազմաթիվ փեսաները ներքինդիմադրանքով համաձայնվեցին պսակադրությանը սակայն ոչ ոք չհամարձակվեց արքայինհակաճառել Ալեքսանդրը մանկության ընկեր ուներ դա վերոհիշյալ Հեֆեսթիոնն էր որին նաքնքշորեն սիրում էր Ժամանակի ընթացքում նա Ալեքսանդրի հուսալի հենարանն ու գործերիկարավարիչն դարձավ Ահա թե ինչու նրա հանկարծահաս վախճանը Ալեքսանդրի համարբարոյապես կործանիչ դարձավ Վիշտը զուգակցված ամենակարողությամբ ու անսահմանիշխանությամբ այլանդակում էին Ալեքսանդրի անձնավորությունը Ամբողջ երկրով մեկ սգոարարողություններ հայտարարվեցին նախագծվում էր դամբարան որն պետք է գերազանցերՔեոփսի բուրգը Միթե դա այն Ալեքսանդրն էր որն հիանում էր հունական բանաստեղծներով ուարվեստագետներով Երբ սերմնավորվեցին նրա մեջ այդ կեղծ արժեքները

Նկ 27 Հեֆեստիոն

31

ապահովում հունական ապրելաոճին արվեստին հմտություններին Արևելյան հնագույն քաղաքարթությունների ուհելլենիզմի միաձուլման արդյունքում ծնվում է մի նոր ու եզակի մշակույթ որն ծառայելու է ապագա սերունդներին Պարսիկտիրակալների թաքստոցներում պահված ոսկիները առևտրի ու արդյունաբերության զարգացման նպատակներովմետաղադրամի են վերածվում ու ակտիվ շրջանառության մեջ գցվում Արիստոտելին ու նրա դպրոցին հատկացվում է 800 տաղանդ ոսկի գիտական աշխատանքներ կատարելու համար Տարեց մակեդոնացի վետերանները առատաձեռնպարգևատրվում և ուղարկվում են Հայրենիք Սակայն պարզվում է որ Ալեքսանդրի ինչպես եվրոպական այնպես էլարևելյան ծագում ունեցող կուսակալներն ու փոխարքաները անպատժելիության զգացումից թյուրահեղված լիովինսանձարձակվել էին Վերադառնալով Պարսկաստան Ալեքսանդրը գտնում է իր կայսրության գործերը ոչ բարվոք վիճակում ծաղկում էին կոռուպցիան ու հափշտակումները երկրի կառավարումն թերի էր բոլորն իրար վրա գանգատվում էին մակեդոնացիք ու պարսիկները ընդհանուր լեզու չէին գտնում կայսրության առանձին նահանգերն ըմբոստացել էին

Իր տիրակալության վերջին ժամանակաշրջանում Ալեքսանդրը կարծես սկսեց կասկածել որ իր կայսրությունը իրենիցերկար կգոյատևի Բայց նա թագաժառանգ չէր նշանակում քանի որ համոզված էր որ ծառացած խնդիրները շտկելու դեռժամանակ ու հնարավորություններ կունենա Իր կայսրության կայացման կարևորագույն հարցն էր մակեդոնական ուպարսկական ազնվականության մերձեցումը Ալեքսանդրը որոշեց արագացնել գործերի բնական ընթացքը իրեն բնորոշոճով հարկադրաբար պսակադրելով երկու ժողովուրդների ներկայացուցիչներին Նրա մտահղացմամբ գալիք նոր սերունդըիր իդեալական կայսրության մարդացեղի հիմքը կդնի Այսպիսով նրա զինակիցներին ու օգնականներին առաջադրվեցամուսնանալ իրանական ազնվական ընտանիքների աղջիկների հետ որոնց համար Ալեքսանդրը ինքը օժիտ էր տալիս Պատմության մեջ այդ միջոցառումն կոչվեց Սուզաների պսակադրություն քանի որ այն տեղի ունեցավ Սուզա քաղաքում Ալեքսանդրը Ռոքսանայից դեռ զավակներ չուներ ինչի պաճառով նա ամուսնացավ ևս երկու կնոջ հետ որոնցից մեկըԴարեհի ավագ դուստրն էր Մյուս դստերին նա ամուսնացրեց իր մտերիմ ընկերոջ Հեֆեսթիոնի հետ Դարեհի քրոջաղջկանն ամուսնացրեց զորավար Քրատերի հետ իսկ երբեմնի ոխերիմ թշնամու Սպիթամենի դստերին պսակադրեց իրզինակից Սելևկոսի հետ (հիշեք այդ անունը) Իննսուն ազնվական զույգերի պսակադրությանը հետևեցին ևս 10000 պսակադրություն զինվորների ու տեղական աղջնակների միջև ճոխ հանդիսություններն ու թանկարժեք նվերների

բաժանումը տևեցին մի քանի շաբաթ Ճշտին հայտնի է որ բազմաթիվ փեսաները ներքինդիմադրանքով համաձայնվեցին պսակադրությանը սակայն ոչ ոք չհամարձակվեց արքայինհակաճառել Ալեքսանդրը մանկության ընկեր ուներ դա վերոհիշյալ Հեֆեսթիոնն էր որին նաքնքշորեն սիրում էր Ժամանակի ընթացքում նա Ալեքսանդրի հուսալի հենարանն ու գործերիկարավարիչն դարձավ Ահա թե ինչու նրա հանկարծահաս վախճանը Ալեքսանդրի համարբարոյապես կործանիչ դարձավ Վիշտը զուգակցված ամենակարողությամբ ու անսահմանիշխանությամբ այլանդակում էին Ալեքսանդրի անձնավորությունը Ամբողջ երկրով մեկ սգոարարողություններ հայտարարվեցին նախագծվում էր դամբարան որն պետք է գերազանցերՔեոփսի բուրգը Միթե դա այն Ալեքսանդրն էր որն հիանում էր հունական բանաստեղծներով ուարվեստագետներով Երբ սերմնավորվեցին նրա մեջ այդ կեղծ արժեքները

32

Լուսանկար 29 ldquoԱլեքսանդրի սարկոֆագ Ստամբուլի Հնագիտության Թանգարանի

ցուցադրանմուշ

վիճակի չեղավ դիմադրել Մահացողի կողքով անձայն անցնում էին վետերանները ջանալով նշմարել նրա գլխի հրաժեշտիշարժումը Դա այլևս այն զինվորները չէին որոնք Հիֆասիսում հրաժարվեցին առաջ շարժվել դա հավատարիմ նրասխրակիցներն էին որոնք կիսում էին իրենց թագավորի հետ բոլոր դժվարությունները վտանգներն ու հաղթանակները Իսկ323թ մթա հունիսի 13-ի երեկոյանը Ալեքսանդրը իր մահկանացուն կնքեց 32 տարեկան հասակում իր թագավորման 13րդամյակին Նրա վերջին հայացքը ուղղված եղավ իր հավատարիմ զինվորներին

Ալեքսանդրի մարմինը ամփոփվեց ոսկյա քարադագաղի մեջ որն մահվան թափորի գլխում (տես նկ28) ուղվեց դեպի իրվերջին ապաստանը Մակեդոնիան Ընդունված էր որ սգո արարողությունների կազմակերպիչն հանգուցյալի օրինացժառանգորդն է հանդիսանում Ժառանգության հավակնորդներն բազմաթիվ էին ու Մակեդոնիայի ճանապարհին դագաղնգողացավ Ալեքսանդրի հրամանատարներից մեկը Պտղոմեյը ու գաղտնաբար տեղափոխվեց եգիպտական Մեմֆիս քաղաքը իսկ այնուհետև Ալեքսանդրիա Այնտեղ այն տեղադրված մնաց մոտ 500 տարի ու ժամանակի ընթացքում վերածվեցսրբավայրի Հայտնի է որ հռոմեացի հայտի գործիչներ (Պոմպեյոսը Կեսարը Ավգուստոսը Կառակալլա) այն այցելել էին Այնուհետև քարադագաղը անհայտացավ ու մինչ այժմ նրա գտնվելու վայրը առեղծված է Ոչ վաղուց այցելելիս ՍտամբուլիՀնագիտության Թանգարանը ես հայտնաբերեցի մի ցուցադրանմուշ որն կոչվում էր Ալեքսանդրի սարկոֆագ (տեսլուսանկար29) Պարզվեց սակայն որ այդ անվանումը նրան տրվել է ոչ թե Ալեքսանդրի աճյունը պարունակելու այլ նրապատերին Ալեքսանդրի մասնակցությամբ որսորդական տեսարան պատկերելու պատճառով

Նկ 28 Ալեքսանդրի քարադագաղըմահվան թափորի գլխում

Իսկ Ալեքսանդրը ասես կանխամտածված շարունակում էր ոչնչացնել իր մարմինն ու հոգին լպիրճ խրախճանքներով ուհարբեցողությամբ Վերջն պետք է վրա հասներ Ու երբ նա տենդի ծանր տեսակով հիվանդացավ նրա հյուծված օրգանիզմը ի

Նկ 30 Դիադոհների կայսրությունները

33

Ալեքսանդր Մակեդոնացին նոր տիպի համախշարհային կայսրության գաղափարախոսն ու հիմնադիրն էր Իհարկե

այդպիսի կառուցվացքի հարատև գործունեությունը անիրատեսական էր ինչպես պատմական այնպես էլ տնտեսականառումով Ալեքսանդրի կենդանության օրով իր կայսրության տարածքային ամբողջականության խնդիրը արդիական չէր քանի որ նրա հանճարի ուժը ապահովում էր համակարգի գոյատևումը Այժմ Ալեքսանդրի վախճանից հետո նրազինակիցների միջև սկսվում է ժառանգության ագահ ու շահամոլ բաժանքը Յուրաքանչյուրն իր օժտված եռանդուն խիզախ ու փառամոլ գեներալներից համարում էր որ միայն ինքն է Ալեքսանդրի գործի արժանի հետևորդը ու իբր իրեն էԱլեքսանդրը ժառանգել իր կայսրությունը Զորքի միջից էլ ավելի ու ավելի լսելի էին դառնում պահանջներ պարսկականհարստությունների բաշխման օգտին Իրավաբանորեն Ալեքսանդրի միակ օրինական ժառանգորդն էր նրա դեռ չծնվածորդին Ռոքսանայից բայց տիրանում է միայն մի օրենք ուժեղի իրավունքը Երկպառակչական կռվի մեջ են ներառվումԱլեքսանդրի բոլոր զորավարներն ու մոտակա սխրակիցները ինչպես նաև նրա բազմաթիվ տոհմի ներկայացուցիչները

All rights reserved No part of this document may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic mechanical photocopying recording or otherwise without prior written permission of Rita Harutyunyan

34

փառամոլ Օլիմպիայի գլախավորությամբ Տասնհինգ տարի տևեց կռիվը Ալեքսանդրի հետևորդների միջև որն պատմությանմեջ մտավ դիադոհների պատերազմ անվամբ Այն եզրահանգեց Ալեքսանդրի ուղղակի ժառանգորդների նրա մոր ուկանանց ոչնչացմամբ

Վերջ ի վերջո հաղթանակում են Ալեքսանդրի երեք հետևորդները որոնցից ամենա աչքի ընկնողն էր Սելևկոս զորավարը

Այդպիսով Ալեքսանդրի վիթխարի կայսրությունը տրոհվեց 3 մասի բուն Մակեդոնիան (Անտիգոնի գլխավորությամբ ուՊերգամ մայրաքաղաքով ) Եգիպտոսը (Պտղոմեյանների դինաստիայի ղեկավարությամբ ու Ալեքսանդրիա մայրաքաղաքով(ընդ որում հանրահայտ Կլեոպատրա թագուհին ծագումով հենց այդ Պտղոմեյանների տոհմից էր)) ու Միջին Ասիան(Սելևկոս զորավարի գլխավորությամբ ու Անթիոք մայրաքաղաքով) Առաջին երկու պետություններում մակեդոնացիք ուհույները վերջ ի վերջո միաձուլվեցին Նշենք որ Սելևկյան պետության մայրաքաղաքը Սելևկոսի կողմից հիմնվածԱնթիոքը ունեցավ չափազանց հետաքրքրական պատմություն Դա պայմանավորված էր նրանով որ գտնվելով հին ումիջին դարերի աշխարհագրական խաչմերուկներում այն ժամանակի ընթացքում պանծալի մի քաղաք դարձավ մթնեցնելով Բաբելոնի Ալեքսանդրիայի իսկ ավելի ուշ Հռոմի փառքը Այնուհետև այն կորցրեց իր նշանակությունը ուայժմյա գավառական թուրքական Անթաքյան դժվար թե հիշեցնի իր փառապանծ նախորդին Բայց որքան խճճված էլ եղանտրոհված կայսրության պատմական ուղիները հելլենիստական մշակույթի տարածումն անդառնալի դարձավ և այնհետագայում Եվրոպայի ու Առաջավոր Ասիայի քաղաքակրթությունների հիմքն հանդիսացավ

Օգտագործված աղբյուրներ

1 И Резников Александр Македонский2 Ф Шахермайр Александр Македонский3 Д Фуллер Военное искусство Александра Великого4 ИШифман Александр Македонский5 М Дандамаев Политическая история Ахеменидской державы6 Плутарх Сравнительные жизнеописания7 В Дюрант Жизнь Греции8 Под ред Бокщанина История древнего мира Рим и Греция9 Лекции НИ Басовской на ldquoРадио Москвыrdquo10 Интернет-линки на русском и армянском языках11 YouTube Alexander the Great History Channel12 YouTube Battles of Alexander the Great13 ԱՂարիբյան Ռուս-հայերեն բառարան

Նկ 30 Դիադոհների կայսրությունները

33

Ալեքսանդր Մակեդոնացին նոր տիպի համախշարհային կայսրության գաղափարախոսն ու հիմնադիրն էր Իհարկե

այդպիսի կառուցվացքի հարատև գործունեությունը անիրատեսական էր ինչպես պատմական այնպես էլ տնտեսականառումով Ալեքսանդրի կենդանության օրով իր կայսրության տարածքային ամբողջականության խնդիրը արդիական չէր քանի որ նրա հանճարի ուժը ապահովում էր համակարգի գոյատևումը Այժմ Ալեքսանդրի վախճանից հետո նրազինակիցների միջև սկսվում է ժառանգության ագահ ու շահամոլ բաժանքը Յուրաքանչյուրն իր օժտված եռանդուն խիզախ ու փառամոլ գեներալներից համարում էր որ միայն ինքն է Ալեքսանդրի գործի արժանի հետևորդը ու իբր իրեն էԱլեքսանդրը ժառանգել իր կայսրությունը Զորքի միջից էլ ավելի ու ավելի լսելի էին դառնում պահանջներ պարսկականհարստությունների բաշխման օգտին Իրավաբանորեն Ալեքսանդրի միակ օրինական ժառանգորդն էր նրա դեռ չծնվածորդին Ռոքսանայից բայց տիրանում է միայն մի օրենք ուժեղի իրավունքը Երկպառակչական կռվի մեջ են ներառվումԱլեքսանդրի բոլոր զորավարներն ու մոտակա սխրակիցները ինչպես նաև նրա բազմաթիվ տոհմի ներկայացուցիչները

All rights reserved No part of this document may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic mechanical photocopying recording or otherwise without prior written permission of Rita Harutyunyan

34

փառամոլ Օլիմպիայի գլախավորությամբ Տասնհինգ տարի տևեց կռիվը Ալեքսանդրի հետևորդների միջև որն պատմությանմեջ մտավ դիադոհների պատերազմ անվամբ Այն եզրահանգեց Ալեքսանդրի ուղղակի ժառանգորդների նրա մոր ուկանանց ոչնչացմամբ

Վերջ ի վերջո հաղթանակում են Ալեքսանդրի երեք հետևորդները որոնցից ամենա աչքի ընկնողն էր Սելևկոս զորավարը

Այդպիսով Ալեքսանդրի վիթխարի կայսրությունը տրոհվեց 3 մասի բուն Մակեդոնիան (Անտիգոնի գլխավորությամբ ուՊերգամ մայրաքաղաքով ) Եգիպտոսը (Պտղոմեյանների դինաստիայի ղեկավարությամբ ու Ալեքսանդրիա մայրաքաղաքով(ընդ որում հանրահայտ Կլեոպատրա թագուհին ծագումով հենց այդ Պտղոմեյանների տոհմից էր)) ու Միջին Ասիան(Սելևկոս զորավարի գլխավորությամբ ու Անթիոք մայրաքաղաքով) Առաջին երկու պետություններում մակեդոնացիք ուհույները վերջ ի վերջո միաձուլվեցին Նշենք որ Սելևկյան պետության մայրաքաղաքը Սելևկոսի կողմից հիմնվածԱնթիոքը ունեցավ չափազանց հետաքրքրական պատմություն Դա պայմանավորված էր նրանով որ գտնվելով հին ումիջին դարերի աշխարհագրական խաչմերուկներում այն ժամանակի ընթացքում պանծալի մի քաղաք դարձավ մթնեցնելով Բաբելոնի Ալեքսանդրիայի իսկ ավելի ուշ Հռոմի փառքը Այնուհետև այն կորցրեց իր նշանակությունը ուայժմյա գավառական թուրքական Անթաքյան դժվար թե հիշեցնի իր փառապանծ նախորդին Բայց որքան խճճված էլ եղանտրոհված կայսրության պատմական ուղիները հելլենիստական մշակույթի տարածումն անդառնալի դարձավ և այնհետագայում Եվրոպայի ու Առաջավոր Ասիայի քաղաքակրթությունների հիմքն հանդիսացավ

Օգտագործված աղբյուրներ

1 И Резников Александр Македонский2 Ф Шахермайр Александр Македонский3 Д Фуллер Военное искусство Александра Великого4 ИШифман Александр Македонский5 М Дандамаев Политическая история Ахеменидской державы6 Плутарх Сравнительные жизнеописания7 В Дюрант Жизнь Греции8 Под ред Бокщанина История древнего мира Рим и Греция9 Лекции НИ Басовской на ldquoРадио Москвыrdquo10 Интернет-линки на русском и армянском языках11 YouTube Alexander the Great History Channel12 YouTube Battles of Alexander the Great13 ԱՂարիբյան Ռուս-հայերեն բառարան

All rights reserved No part of this document may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic mechanical photocopying recording or otherwise without prior written permission of Rita Harutyunyan

34

փառամոլ Օլիմպիայի գլախավորությամբ Տասնհինգ տարի տևեց կռիվը Ալեքսանդրի հետևորդների միջև որն պատմությանմեջ մտավ դիադոհների պատերազմ անվամբ Այն եզրահանգեց Ալեքսանդրի ուղղակի ժառանգորդների նրա մոր ուկանանց ոչնչացմամբ

Վերջ ի վերջո հաղթանակում են Ալեքսանդրի երեք հետևորդները որոնցից ամենա աչքի ընկնողն էր Սելևկոս զորավարը

Այդպիսով Ալեքսանդրի վիթխարի կայսրությունը տրոհվեց 3 մասի բուն Մակեդոնիան (Անտիգոնի գլխավորությամբ ուՊերգամ մայրաքաղաքով ) Եգիպտոսը (Պտղոմեյանների դինաստիայի ղեկավարությամբ ու Ալեքսանդրիա մայրաքաղաքով(ընդ որում հանրահայտ Կլեոպատրա թագուհին ծագումով հենց այդ Պտղոմեյանների տոհմից էր)) ու Միջին Ասիան(Սելևկոս զորավարի գլխավորությամբ ու Անթիոք մայրաքաղաքով) Առաջին երկու պետություններում մակեդոնացիք ուհույները վերջ ի վերջո միաձուլվեցին Նշենք որ Սելևկյան պետության մայրաքաղաքը Սելևկոսի կողմից հիմնվածԱնթիոքը ունեցավ չափազանց հետաքրքրական պատմություն Դա պայմանավորված էր նրանով որ գտնվելով հին ումիջին դարերի աշխարհագրական խաչմերուկներում այն ժամանակի ընթացքում պանծալի մի քաղաք դարձավ մթնեցնելով Բաբելոնի Ալեքսանդրիայի իսկ ավելի ուշ Հռոմի փառքը Այնուհետև այն կորցրեց իր նշանակությունը ուայժմյա գավառական թուրքական Անթաքյան դժվար թե հիշեցնի իր փառապանծ նախորդին Բայց որքան խճճված էլ եղանտրոհված կայսրության պատմական ուղիները հելլենիստական մշակույթի տարածումն անդառնալի դարձավ և այնհետագայում Եվրոպայի ու Առաջավոր Ասիայի քաղաքակրթությունների հիմքն հանդիսացավ

Օգտագործված աղբյուրներ

1 И Резников Александр Македонский2 Ф Шахермайр Александр Македонский3 Д Фуллер Военное искусство Александра Великого4 ИШифман Александр Македонский5 М Дандамаев Политическая история Ахеменидской державы6 Плутарх Сравнительные жизнеописания7 В Дюрант Жизнь Греции8 Под ред Бокщанина История древнего мира Рим и Греция9 Лекции НИ Басовской на ldquoРадио Москвыrdquo10 Интернет-линки на русском и армянском языках11 YouTube Alexander the Great History Channel12 YouTube Battles of Alexander the Great13 ԱՂարիբյան Ռուս-հայերեն բառարան