ARO MODERNOA 1492-1789

ARO MODERNOA XV. XVIII. MENDEAK AMAIUR GARMENDIA VITORIA JON VELZQUEZ RODRGUEZPERU IDIGORAS GARZIA DEYNA SOUZA RODRGUEZ SARA VILLAMAYOR MUJIKA

1

ESPANIAN

HASIERABUKAERA 1492 urtean xv. mendea Amerikako aurkikuntza 1792 utean XVIII. Mendea Frantziaren iraultzarekin

ERREGE KATOLIKOAKISABEL FERNANDO

Aragoiko eta Gaztelako koroak gobernatu zituzten, aldi berean, baina bakoitzak bere legeak eta erakundeak zituen.

Zabaldu egin zuten bere mendeko: Granadako Erresuma Konkistatu zuten. (1492) Kanariar uharteen konkista amaitu zen. Aroagoiko Koroari Napoliko Erresuma Erantsi zioten. Afrikako Iparraldeko lurralde txiki batzuk konkistatu zituzten. Aragoiko Koroak Nafarroako Erresuma anexionatu zuen.(1512)

INPERIO HISPANIKOA

Gaztela eta Aragoiko batasuna lortu zuten baina bakoitzak bere legeak jarraitu. Errekonkistaren bukaera kanariar uharteetan bukatu zen. Granadako erresuma konkistatu zuten 1492an.

6

AMERIKAKO AURKIKUNTZAKristobal Kolonen espedizioa finantzatu zuten (1492.) Amerika aurkitu zuen azkenean.

CRISTOBAL COLONEN LEHEN BIDAIAKristobal Kolon bere lehen espedizioa gidatu zuen Isabel eta Fernandoren ordenetan, urriaren 3an abiatu zen.

MUNDU BERRIAREN IRISTEAAmerika eta Ozeania kontinenteak dira izen Euro zentrokoak dituzte eta Kristobal Kolonek aurkitu zuen.

COLON EUROPARA BUELTATZEN DAAmerikako bidea ireki zenean. Elikagai berri etorri ziren Europara: Artoa, Patata, Cacaoa, Tabakoa Alderantzizko trukeak ere egon ziren: Gurpila, Gurdiak, eta Armak. Kristobal Kolon hil eta geroago Europarrek hura ez zela Asia kontinentea erabaki zuten eta beste kontinente berri bat zela onartu zuten.

INPERIO HISPANIKOA

Gaztela eta Aragoiko batasuna lortu zuten baina bakoitzak bere legeak jarraituz. Errekonkistaren bukaera Kanariar uharteetan bukatu zen. Granadako Erresuma konkistatu zuten 1492an.

11

ERREGEAK

AUSTRIA ETXEA

XVI. MENDEA

KARLOS I. Jaio: 1500eko otsailaren 25ean Gante, Flandrian jaio zen. Hil: 1558eko irailaren 21ean(58 urte) Yusteko monasterioan hil zen.

Erlijioa: Katolikoa

1516ean, Espainiako tronua hartu zuen.

Luteranoei egin zien aurre, ez baitzuten Aita Santuaren autoritatea onartzen.

FELIPE II.1556an Felipe I.enak garai hartako inperio handienaren buruzagitza hartu zuen . Arazo handiak izan zituen hari eusteko . Hasieran , Frantzia garaitu zuen eta 1271 turkiarrak garaitu zituzten , Lepantoko Guduan .Herbeherek oso eremu gatazkatsua izan ziren .Espainiaren aurka Altsasu ziren 1566urtean . Gerra horiek guztiek gastu izugarriak sortu zituzten eta herritarrak pobretu egin ziren .Jaio : 1527ko maiatzaren 21 (Valladolid ).Hil : 1598 (El Escorial ) .1556 1598 izan zen Espainiako errege 1580 1598 izan zen Portugaleko errege . Maria I.a Inglaterrakoarekin ezkondu zuen .

XVII. MENDEA

KARLOS II

Espaako Karlos II. deitzen zioten El Hechizado. Bere ernegaldia iraindu zen 1665 tik- 1700 arte.Jaio zen 1661. urtean eta hil zen 1700. urtean Ezkondu zen Maria de Francia- rekin. Bere semeak ziren Felipe IV. eta Mariana de Austria. Felipe IV. hil zenean, semerik gabe desagertu zen, Austriarren adarra.

FELIPE III.

Jaio zen 1578 apirilean 14an Madriden.Hil zen 1621eko martxoaren 31eanEzkondu zen Margarita Austriakoarekin .Bere aita Felipe II. da eta ama Ana Austriakoa da.Bere ernegaldia trantsizioko aldia izan zen.

19

FELIPE IV

Herbeheretako gatazkak jarraitu egin ziren XVII. mendean zehar. 1609an hamabi urteko Su - etena aldarrikatu bazen ere, denbora hori igarota berriro piztu zen gerra. 1648an, Espainiak lurralde horien independentzia onartu zuten behin betiko, eta Europako nagusitasuna galdu zuten.

20

ESPANIAKO GAINBERA XVII MENDEAN Espainia lehenengo potentzia izatera heldu zen, Portugalerekin hasiera batean, eta Frantzia, Ingalaterra eta Otomandar inperioekin geroago. Gaztela Portugalekin batera Europa esplorazioaren eta ozeano bidezko merkataritza ibilbideen zabalkuntzaren abangoardian zegoen. Adoretzen hasi ziren Europako potentziako izandako eten gabeko borrokako desberdintasun politiko edo erlijioso eta oinarritzen ziren. Felipe V. kontrako potentziarekiko batetik zetorren monarkak, sinatutako Utrecheko bakearekin 1713 Espaako Italia eta Herbeheretako lurraldeak utzi zituzten, eta Europan zuen hegemonia galdu zuen.

BORBON ETXEA

XVIII. MENDEA

Jaio: 1683eko abenduaren 19ean Bersaieko jauregian, Frantzian jaio zen.Hil: 174eko uztailaren 9ean Madril, Espania. Ezkontza: (1701 -1714) Elisabet Farnesiorekin Erlijioa: Katolikoa. Borboi leinuaren lehenbiziko Espaniako erregea izan zen.

FELIPE V.

FERNANDO VI.Fernando VI.a Borboikoa (Madril, 1713ko irailaren 23 an jaio zen eta Villaviciosa de Odon, 1759ko abuztuaren 10ean hil zen)Ezizenez Zuhurra edo Zintzoa, Espainiako erregea zen 1746tik hil arte.Aita Filipe V.a eta ama Maria Luisa Gabriela Savoiakoa zituen. 1729an Badajozen Barbara Braganakoa ezkondu zuen.

KARLOS III

Jaio zen 1716eko urtarrilaren 20ean Madrilen eta hil zen 1788eko abenduaren 14an MadrilenEspainiaren Erregea izan zen.Jesuitak kanporatu zituen.Nekazaritza eta merkataritza bultzatu zituen.Zazpi urte gerran parte hartu zuen.

CARLOS IV

1748eko Azaroaren 11an Porciti, Napoli jaio zen eta hil zen 1808an. Maria Luisa de Parmarekin ezkondu zen eta seme bat izan zuten Fernando izenekoa. Carlos IIIk emandakoak Espaniari galdu zitun Carlos IVnak, Frantsesen eta ingelesen aurka izan zituen gudetan.

EUROPAN

ERREFORMAK

XVIII. MENDEKO ERREFORMAKAdministrazioaren erreformak . Balioen ordez , estatu idazkariak edo ministroak izendatu zituzten , erregeri gobernu zereginetan laguntzeko ; esaterako , zergak biltzeko .Lan publikoak . Komunikazio bideak hobetu eta errepideak eta ubideak eraiki zituzten .Erreforma ekonomikoak . Ekonomia hobetzeko errege manufakturak eta merkataritza konpainiak sortu ziren, Amerikarekin merkataritzan aritzeko .

HUMANISMOAXV. Mendearen bukaeran

ERASMO DE ROTTERDAM

Jaio zen 1466 urriaren 27 Rotterdam.Hil egin zen Basilean, Suitzan 1536ko uztailaren 12an.Teologia ikasi zuen.Idazlea zen.Apaiz baten sariko semea zen.Fraide agustindarrek hezi zuten.Apaiza egin zen.Unibertsitate askotan ikasi zuen.Humanista, filologo, teologo eta filosofo bat izan zen.

ABSOLUTISMOAXVI. mendea

ILUSTRAZIOA XVIII. mendeaArgien garaia edo ilustrazioa XVI eta XVIII mendean garatu zen.Garai filosofiko eta zientifiko aberatsa izan zen. Europan gertatu zen, Frantzia, Alemania, Espainia eta Erresuma Batuan bereziki. Euskal Herrian, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea da garai artako emaitzarik nabarmenena.

KRISTAUTASUNARENZATIKETA:

ERREFORMAKONTRARREFORMA:Trentoko kontzilioa (1545 1563)Jesusen Konpainia

ERREFORMAK KONTRARREFORMAKKontrarreforma edo Erreforma Katolikoa XVI. mendearen erdialdean Erromatar Eliza Katolikoak garatutako barne erreforma mugimendua izan zen, Erreforma Protestanteari aurre egiteko nahian. Doktrina, barne-egitura, ordena erlijiosoak eta mugimendu espiritualak izan ziren burututako aldakuntzen jomuga.

Johann Stephan Ptterrek 1776an sortu zuen Kontrarreforma (alemanez: Gegen reformation) terminoa, eta hitza eremu ez-katolikoetan hedatu zen, Eliza Katolikoaren barneko aldaketa horiek protestantismoen sorrerak eragin zituela eta horien helburu nagusia hedapen protestantea geldiaraztea zela azpimarratzeko.

GIZARTE ANTOLAKUNTZA

Pribilegiatuak: Nobleak eta Kleroak (diru asko zutenak)

Pribilegiatu gabeak: Nekazariak, artisauak, burgesak, bazterretako taldeak (Ez zutenak dirurik)GIZARTE ANTOLAKUNTZA

URREZKO MENDEAXVIII. MENDEA

IDAZLEAK

LOPE DE VEGA

Jaio zen 1562ko azaroaren 25 an Madrilen eta hil zen 1635 eko abuztuaren 27 a Madrilen.Poeta eta antzerkigile Espainiar nabarmena izan zen. Ezkondu zen Isabel de Urbinarekin. Alaba jaio zenean emaztea hil zitzaion.1598an Juana de Guardarekin ezkondu zen 1 613an Carlos Felis eta Juana de Guarda hil zitzaion. Honen ondorio 1614 apaiz sartzea erabaki zuen. 1616an Marta de Nevares ezagutu zuen eta ezkondu zen eta bi seme alaba izan zituen. Zori txarreko gizon bat izan zen .

MIGUEL DE CERVANTES Jaio: 1547eko irailaren 29ean Alcala de Henares (Espania) Hil: 166eko apirileko 22ean Madrid, Espaa. Espaniako urrezko mendeko idazlerik behinena izan zen. On Kixote Mantxakoa, haren lan nagusia, Europako lehen eleberri modernotzat hartzen da eta zenbait adituren arabera, inoiz idatzi den fikziozko lanik hoberenetako bat da.

FRANCISCO DE QUEVEDOHil : 1545ko Irailaren 8an Villanueva de los Infantes, Ciudad Real (Espainia )Jaio : 1580ko Irailaren 14ean Madril , Espainia )Urrezko mendean idazle izan zen. Concentismo deituriko Espainiako barroko aroko literatura mugimenduaren maisu eta gidaritzat hartu izan da Francisco de Quevedo.Nolanahi ere, Quevedo-ren obraren handitasuna era berberatasuna nola hizkuntzaren, hala ideien arloan , sailkatze ahalegin orotik kanpo geratzen da, eta berorretan labur bildurik azaltzen dira XVIII. mendeko Espainia dekadente hartako kontra esan ideologikok guztiak .

Hauek dira bere obrak : Sueo del Infierno , La vida del Buscn , El alguacil endomingado , El mundo por de dentro, Sueo de la muerte

CALDERN DE LA BARCA

Jaio 1600 urtarrilaren 17an (Madril) Hil 1681eko maiatzaren 25ean (Madril)Lehenengo obra El amor, La religin y e

MARGOLARIAK

VELZQUEZ

Jaio zen 1599eko ekainaren 6ean Sevillan.Hil zen 1660eko abuztuaren 6ean Sevillan.Margolaria izan zen.Filipe IV. Erregeari erretratua egin zion ondo eta bikain egin ziolako, erregearen margolaria bihurtu zen.Bere margolan famatuenak hauek ziren: Las Meninas, Venus ispilukoa, Mozkortiak, Jesukristo gurutzeatua.

ZURBARANBere izena da Francisco de Zurbaran 1598an jaio zen 1664. urtean hil zen abuztuak 27an.Zurbaran margolaria zen bere obrak erlijiosoak ziren. Maria de Paezarekin ezkondu zen eta 3 seme eduki zituen Maria, Juan eta Isabel Paula.

MURILLO1660an Sevillako pintura-akademia sortu zuen, eta haren lehen lendakaria izan zen. 1660az geroztiz, gutxi gora behera, elizarekiko lotura handiagoa izan zuen. Herritarrei elizaren mezua helarazteko aukera eman zioten behere koadroek.

MURILLO

FRANCISCO DE SALZILLOAita, Nicolas Salzillo napolitar eskultorea zen, eta hura hil zenean haren lantegiaren ardura hartu zen. Italiar barrokoko moldeak Espainian ezagutarazi zituen eskultoreetako bat izan zen; erlijio-gaietan oinarrituriko eskulturak eta erliebeak landu zituen, batez ere. Zura, burdina, harri-kartoia, ehun gogortuak eta antzeko materialak erabili zituen bere Belen ospetsua (456 pertsonaiek eta 372 animaliek osatua) egiteko; gaur egun Murtziako Salzillo Museoan gordetzen da lan hori.Aste Santuko prozesioetako eskulturak landu zituen 1752. urtetik aurrera: Erorialdia (1752 ) Otoitza baratzean (1754 ) , Veronika, San Joan eta Doloretako Ama Birjina (1755-1756 ); Judasen musua eta Afaria (1763); non trebezia handiz ebazten baitira mahai baten inguruan hamahiru pertsonaia kokatzeak sortzen dituen konposizio-zailtasunak, pertsonaia bakoitzaren azterketa psikologikoa alde batera utzi gabe), eta Kristo zutabeari lotuta (1777-1778)

ESTILO ARTISTIIKOAK

ERRENAZIMENDUA XV. - XVI. MENDEAK

ERRENAZIMENDUAGizakia hartzen du gaitzat: humanismoa Antzinate klasikora itzulera: Arte eta EskulturaInprimategiaren asmakizuna: ideiak zabaltzeko

MIGUEL ANGEL

Jaio zen 1475eko martxoaren 6an Erroman.Hil zen 1564ko otsailaren 18an Erroman.Miguel Angel eskultorea zen.Bere artelan ezagunenak: David eta Pieta dira, 3 urtetan zehar egin zituen.Margolaria eta arkitektoa zen.Margolari bezala bi artelan famatuak egin zituen: Kapera Sixtinoko freskoak eta Sabaiko Genesiaren pasarteak margotu zituen.San Petri Basilikako kupula eraiki zuen.

RAFAELUrbin jaio zen Italia 1483ko apirilaren 6an 1520ko apirilaren 6an hil zen Erroman.Margolari oso inportantea izan zen

.

55

LEONARDO DA VINCI Jaio: 1452ko apirilaren 15ean Vinci (Toskana)

Hil: 1519ko maiatzaren 2an Amboise (Frantzia)

Leonardo da Vinci, Toskanako pizkundero, arkitekto, musikari, asmatzaile, ingeniari, eskultore eta margolari izan zen..

LEONARDO DA VINCI

BARROKOABarrokoa XVI. mendearen amaieratik XVII. mendearen erdialdera arte Europan eta bere eraginpeko herrialdeetan eman zen aro kulturala da . Literaturan , eskulturak , margolaritzan , arkitekturan , dantzan eta musikan eragin zuen , garai artistiko berezi eratuz .

BARROKO

ZIENTZIALARIAK

NICOLA COPERNICO

Jaio zen 1473ko otsailaren 19an Turin.Hil zen 1543ko maiatzaren 24.Coperniko matematikari, legegizon, fisikari, kalonje katoliko, gobernadore, administratzailea eta buruzagi militar izan zen.Eguzki sistemaren heliozentrismoaren teoria idatzi zuen: eguzki Universoaren zentroa da.

GALILEO GALILEI1564. urtean jaio zen. 1642an hil zen Galileo Galilei astronomo, matematiko, fisiko eta filosofo izatea lortu zuen.

ISAAK NEWTONJaio 1642 abenduaren 25eanHil 1726 martxoaren 31anLanak: Grabitate legea.18 urterekin joan zen Canbridgera ikasketak egitera. 1669an

ASMAKIZUN HANDIAK

BOLBORA

Bolbora edo su-autsa substantzia eztandagarri bat da, batik bat su armetan erabiltzen dena, hauen jaurtigailuen propulsatzaile gisa erabiltzen dena.

PAPERAGuztietatik papera da jendea gehien erabiltzen duena . Papyrosetik dator paperaren izena.Lehengo egiptiarrak , grekoak eta erromatarrak erabiltzen zuten

Tsai Lun papera asmatu zuen 105 k.a Txinan.

INPRENTA

Inprenta asmatu zen 1040an Txinan.Europan ez dago argi nork asmatu zuen. Herri bakoitzean pertsona batek asmatu zuen.Espainian Johanes Gutemberk asmatu zuela esaten da.

IPARORRATZAREN ERABILERAIparrorratza orientatzeko balio duen tresna da.Lurraren ipar magnetikoa seinalatzen du. Bere funtzionamendua oso sinplea da, imandutako orratz baten bidez seinalatzen duelako.

ASTROLABIOAAstroen altuera higiduraeta kokalekuak zehaztekoeta astromiazko bestehainbat arazo metodo grafikoen bidez aztertzeko antzinako tresna.

ARO MODERNOAEUSKAL HERRIAN