sitne

Haziran 2010

6

Mevlev Kltr Dergisi

4Dr. Eyp YAKA

16Do. Dr. sa elik

Mesnevde Mevlnnn Kulluk Anlay

Dnya

22Prof. Dr. Cihan Okuyucu

30Yaar Enis Diker badet

Hz. Mevlnya gre ibadet nasl olmal?

38Ergin Ergl

44Vefatnn 10. Ylnda

sitne Mevlev Kltr Dergisi Yl 1 Say 6 Haziran 2010 Yayn Tarihi: 15 Haziran 2010 Semazen Yayn Grubu Adna mtiyaz Sahibi ve Genel Yayn Ynetmeni Mehmet Emin Holat Yaz lerinden Sorumlu Selin Turan McCallum Dergi Tasarm

Hz. Mevlndan yi Ynetim lkeleri

Cinuen Tanrkorur

50Tahirl Mevlevi

72Kapak Fotoraf Semazen ArivYrd. Do. Dr. Rdvan CANIM

Edirne Mevlevhnesi

sitne Mevlev Kltr Dergisi www.semazen.net Semazen Yayn Grubu E-Dergisidir.

2

Y Rab kerem ltf ile ben zra nigh et Olsam dahi n-lyk ltfun bana bakma Bezm-i elest-i kl bel Gnl meskenin, can Sendendir illa Ezeldeki ehadetin ebede ahidlii, bu cihan mrmzn srt- mstakim zere kulluk ve tefekkr derinlii iinde f edildii ibdetler iledir. Men benden dem, bende dem, bende dem, Men bende behaclet beser-efgende dem, Her bende eved d ki zad eved, Men d eznem ki tr bende dem, Ben kul oldum, kul oldum, kul oldum, Ben abd-i zaif, kulluumu laykyla if edemediim iin utandm ve bam nme edim; her kle, azat edilince sevinir. lah; ben ise, sana kul olduum iin seviniyorum. Hazreti Primiz kul kle olduu Sevgililer Sevgilisine halin arzeylerken nice kalb bir rikkat ve vicdan hassasiyetiyle, nice bir rh inceliiyle dillendirmilerdir. Birre eremezsiniz sevdiiniz eyi vermedike. yet-i kerimede buyurulduu zere marifetin yolu ubudiyyettir. Ve k odur ki Mahbubuna sevdiini verir. kulluk tezhr ile elest hrkasn srtna geirmi rif ve Hak dostlar iin Hazret-i Peygamber -sallllh aleyhi ve sellem-in son nefeslerinde terennm ettikleri: Refk- l, refk- l / en yce dosta, en yce dosta... hem hayat dsturu, hem de Dergh- Yezdn kapsna yaknln desturudur. Resl-i Kibriya Efendimizin vrisleri bu gnl erleri nice geceler sabahlara kadar cezbe-i muhabbetullah, ak ve evkullah ile Yce Mevlya kr ibdet vecdi iinde secde ederler. Dizlerinde derman, gzlerinde ya kalmaz amma Hakka secde etmenin lezzetini bir gl erbeti gibi tadveren aklarn susuzluu da hi diner mi? Gecelerini ibdet ile ihy eden bu aklardr ki , gndzlerinde de ayn rhniyetini muhfaza eder, her bir nefeslerinde dahi o mevcudiyetiyi korurlar. Cmle hizmetleri sdece ve sdece Cenb- Allah ve rzas iindir. Ne cihana itibar ederler, ne de iltifat. Kulluk devletinden baka dergah, o devletin ikliminden baka iklim teneffs etmezler. Ald her nefesi Hakk ile, verdii her nefesi Hakk iin verenlere selam ola H Muhterem dostlar! Efendimiz hads-i eriflerinde Kendini bilen Rabbini bilir. buyuruyor. nsann insana zulmettii vakitler tanyz. Ayamz aksak, menzil ise olduka uzaktr. Bub bab- girizgh ile mbarek aylar arefesinde siz kymetli gnl dostlarn Devlet- hrriyet mutusu ile selamlyor ve sitnemize davet ediyoruz. Eyvallah, Vakti erifler hayrola ,Hayrlar feth ola.erler def ola. Gnller d ola. Kalplerimiz mesrr, srlarmz mestr, zahirimiz mmr, btnmz pr nr ola . Cenb- Hakk dert verip derman aratmaya, hastalarmza ifa, dertlilerimize deva, gnllerimize imn, kalplerimizi musaffa eyleye.Zmre-i salihinden ve grh- naciden eyleyip, dualarmz dergh- izzetinde kabul ve makbul eyleye, nefesimiz Hakk, nutkumuz can bula . mn.

3

4

Tezhib: Zehra ekin

Mevlnnn Kulluk Anlays Dr. Eyp YAKASA. lahiyat Fak.

Mesnevde

T

1)Teslimiyet Kulluun znde Allha kesin teslimiyet olduu Mesnevnin baz beyitlerinde vurgulanmtr. Bu konuda Mevln, peygamberlerin mucizeleriyle akl arasndaki ilikiyi rnek vererek unlar sylemektedir: Sana delil ve kyas asasn veren Hakkn hidayet eteine sarl, tam teslimiyetle Ona itaat ve kullukta bulun. Baksana Hz. dem, istidlali kendisine asa yapt iin isyana dt, bana neler geldi Hz. Msann, Hz. Muhammedin mucizelerine bak. Asa nasl ylan oldu? Direk nasl ayrlktan inledi feryad etti? Asann ylan olduunu, direkten inilti ktn akln kabul etmezse, din akyla gnde be defa direk gibi

asavvuf alanda ok nemli bir yeri olan Mevln Celleddn er-Rmnin bugn hemen hemen btn dnyaya yaylm olan fikirlerinin byk bir ksmn ieren Mesnevsini gzden geirmeye altk. Onun, bu eserinde kulluk anlayn Kurnn ngrd kulluk asndan deerlendirmeyi dndk.

Bunu yaparken konuyu be ana balk altnda ilemeye altk. I) Kulluun Anlamlar Bu balk altnda kulluun Mesnevdeki anlam eitlerini maddeler halinde ilemeye ve bylece Mevlnnn da kulluk anlayn tesbit etmeye alacaz.

5

Ey Mslman! Allhn ezel dilei, senin bann kesilmesi deildir, senin Ona teslim olmandr. Bu sebeple, Ona candan teslim olmay iste ve dile.

olan minarelerden yzyllardan beri sesler geldiini dn, bu da bir mucize deil midir? Bu manev hakikatlerin lezzeti akla aykr olmasayd, bunca mucizeye ihtiya olur muydu? Akl, akla uygun olan her eyi saa sola ekmeden, mucizeye ihtiya duymadan kabul eder.1 Mevlnya gre teslimiyet, yukardaki szlerinde de olduu gibi fizik ve grsel deil, daha ziyade manevi bir teslimiyeti ifade etmektedir. nk bu tr bir teslimiyetin zevkini ve lezzetini akl idrak edemez. Mevln, manevi teslimiyeti anlatrken Hz. smail (a.s)in kurban edilmesi hadisesini rnek verdikten sonra u noktaya dikkat ekmektedir: Ey Mslman! Allhn ezel dilei, senin bann kesilmesi deildir, senin Ona teslim olmandr. Bu sebeple, Ona candan teslim olmay iste, dile.2 Bir kulun Allha olan teslimiyetinin niteliini, derecesini ve bunun nasl olmas gerektiini de u szlerinden anlamaktayz: Fn bir varlk kendisini bk bir varla teslim edince, o da bk olur3. Rzgar ve topraktan korkan ve bu ikisi yznden helak olan katre gibi; nk rzgar onu kurutur, toprak da emer. Fakat o katre, asl olan denize srayabilse, gnein

hararetinden de kurtulur, rzgar ve topraktan da. O katrenin grnen varl denizde mahvolur ama, zat ve hakikati daimi olarak kalr. Ey katre, kendine gel de, piman olmakszn varln Hakka ver! Ver de; bir katreye karlk denize kavu, o usuz bucaksz deniz ol!4 Kulluktaki teslimiyetin derecesini gsteren u szleri de konuyu anlamamza son derece yardmc olmaktadr: Velilerden bir baka grup tanrm ki, onlarn azlar duaya kapaldr, onlar hi dua etmezler. O byk insanlar, Allhn hkmlerine raz olmulardr. Baa gelen ve gelecek olan kazay defetmeyi aramak, yani dua etmek, onlara haram olmutur. Allhn o hs kullar, kazada, baa gelen bir felakette ayr bir zevk bulurlar5. Mevln bu szlerinde kulluun; Allha teslim olann, Ondan gelen her trl belaya rza gstermesi olduunu da ifade etmektedir. 2) Rza Anlatlanlardan ortaya kmaktadr ki, teslimiyetin bir baka boyutu da Allhn, kullara ynelik takdir ve kazasna rza gstermek ve kabullenmektir. Allh takdir

1 Er-Rm, Mevln Celleddn, Konularna Gre Aklamal

Mesnev Tercmesi, ev: efik CAN, tken Ner., st. 2003, c. I, 153. 2 Mevln, Mesnev,, c. II, 333. 3 nk sonradan yaratlm bir varlk; ezel ve ebed olan bir

varla (Hakka) kavutuu zaman kendi varln kaybeder. (eviren) 4 Mevln, age, c. II, 558. 5 Mevln, age, c. II, 164.

6

eder, kul ise rza gsterir. Dolaysyla kulluun bir de rza anlam olduunu grmekteyiz. Bu konu Mesnevde yle ele alnmtr: Allhn takdiri, kulun rzas olur. Kul ilahi takdire raz olur, onun hkmne uyar. Yani Cenb- Hakk ne takdir ettiyse, kul ona raz olur. Bu, zorlama deil; bir karlk, bir sevap umarak da deil; kulun gnl, tabiat bunu ho grr. Kendisi iin azck bir ey bile dilemez ve tatl yaaynn tadnn peine dmez. Yani, maddi ynden mutlu olarak yaamay da istemez. Her kimde ezeli emre uyma huyu varsa, lm ve hayat onun iin birdir.6 Allhn takdirine rza gstermenin karln da u ekilde izah eden Mevln, itirazn kendisinden kaybolduunu vurgulamaktadr: O esiz, o benzeri olmayan sultan, grm bana verir. O vakit ben, gece karanln gideren bir era gibi olurum te bu yzdendir ki vel, Hakkn takdir buyurduu bir ey iin itirazda bulunmaz. nk Allh ne alrsa, ona karlk bir ihsanda bulunur Kaybettiimiz byk ve deerli bir ey bile olsa, madem ki bize karlk olarak ihsanlarda bulunuyor, u halde itiraz etmek bizden gitti.7 Allha rza gstermekten ve Onun belalarndan adeta zevk aldn ifade eden Mevln, bu rzann boyutlarn byk bir nee ierisinde anlatmaktadr: Ey cefas devletten, dnya malndan daha gzel, intikam daha ho olan Allhm! Atein bu kadar zevkli olunca, kim bilir nrun nasl olur? Rabbim, matemin bu derece neeli olursa, dnn dernein nasl olur?

Cevrinde bu tatllklar varken, ltfunun knhne kim dalabilir? Gerekten de ben, Oun ltfuna da, kahrna da km. Asl alacak ey: Benim, bu iki zttn ikisine de k oluumdur.8 3) Acizlik ve Zillet nsan ou zaman kendi g ve kabiliyetlerinin snrlarn, kendisinden daha stn birisi ile karlanca anlayabilir. nsan Rabbini tanyp Onun kudret, ilim ve icraatlarnn tezahrleriyle her an kar karya olduunu idrak edince kendi aczi ve hilii ortaya kar. Hatta bu yce Kudret karsnda zelilliini de idrak ve itiraf edip Ona itaatla teslim olur. te bu noktada Mevln, insann varlndan bile sz edilemez olduunu dnmekte ve unlar sylenmektedir: Biz, kazanp kaybetmekte satran gibiyiz. Ey sanatlar ho olan Allhm, bizi oynatan sensin Kazanp kaybetmemiz sendendir. Ey bizim canmza can olan Rabbim, biz kim oluyoruz da, sana kar, Biziz diye ortaya kalm. Aslnda bizler de, bizim varlmz da, birer yoktan ibarettir. Allhm! Faniyi varm gibi gsteren Gerek Varlk senden ibarettir. Allhm, bizi hareket ettiren g de, bizim varlmz da, senin ltfun ihsanndr. Varlmzn hepsi de sendendir, senin eserindir, senin icraatndr. Allhm! Ne biz vardk, ne de bizim dileimiz vard. Senin ltfun, bizim sylenmemi szlerimizi duyuyor, iitiyor, bizi varla aryordu.9 Kulluk bilincinin olumas ve tam bir ekilde gereklemesi iin, insann kendi acizliinin farkna varmas, dolaysyla da Allha kulluktan baka yaplacak bir eyin olmad gereini kabullenmesi gerekir. Bu, ayn zamanda bir tezellln de ifadesidir. nsann yce Kudret karsndaki aciz ve tezellln anlatan Mevln, bunun iin u rnei kullanmaktadr: Hakkn varl karsnda, kendimizi yok saymamz

6 Mevln, age, c. II, 167. 7 Mevln, Mesnev, c. II, 162.

8 Mevln, age., c. I, 116-117. 9 Mevln, age, c. I, 48.

7

gerekir. Onun varl karsnda bizim varlmz nedir? Yaslara brnm, etrafn gremeyen bir kr. Eer varlmz kr olmasayd, idrak sahibi olsayd da Onun gerek varlk gneinin hararetini tanyabilseydi, Onun gcn, kuvvetini grebilseydi, o gce, kuvvete tahamml edemez, erir yok olurdu.10 Anlatlanlardan anlald gibi Allha kullua temel olan, kiinin kendi acziyetini idrak edip tezellln ifade etmesi, Mesnevnin bir baka yerinde tevzu olarak anlatlmtr. Burada kulluun tevazu anlamnda izah edildiini grmekteyiz. Mevln kulluun bu anlamn, efendi-kle ilikisi rneiyle yle anlatmaktadr: Mesela bir efendi, tanmad bir yere giderken, klesine kendi elbisesini giydirir. Kendisi de klenin elbisesini giyer ve giderken kleyi ne geirir kendisi arkada yrr. Kimse bilip tanmasn diye, klesinin arkasnda kle gibi yryerek onu izler. Klesine der ki: Sen git ba keye otur, ben de deersiz bir kle gibi senin ayakkablarn alaym.

Sen bana sert davran, bana sv, bana hi sayg gsterme Herkes kendilerini kle sansnlar diye, efendiler bylece kle klna girmilerdir. Zaten onlarn gzleri efendilikten, yani hretten, zenginlikten, kudretten dmtr. imdi onlar ubdiyet (kulluk-klelik) ileri grmeye hazrlanmlardr. Nefsin isteklerine uyan heva ve heves kullar ise, onlarn aksine kendilerini akl sahibi, can sahibi gstermilerdir. Bir mn efendisinde tevazu grlebilir. Bir mn adam kendisini dkn gsterir. Fakat duygularna esir olmu bir kleden, klelikten baka bir ey meydana gelmez.11

10 Mevln, Mesnev, , c. I, 45.

11 Mevln, age, c. I, 377-378. Ayrca bk. Ayn eser, c. II, 51.

8

Put krmak kolaydr, hem de ok kolay, fakat nefis putunu krmay kolay sanmak; bilgisizliktir, bilgisizlik..

II) Kulluun Temeli 1) Sevgi almamzn balarnda da temas ettiimiz gibi, insan ile Allh arasnda yaratma, can verip yaatma, rzklandrma, kitap ve rasl gnderme vb. ilikiler mevcuttur. Bu ilikinin de insandan yansmas elbette kulluktur. Btn bu ilikilerde esas olan ise sevgidir. Yani Allhn kulunu, kulun da rabbini sevmesidir. Nitekim kulluun Kurndaki itaat anlamnda da bu sevgi temeli u ekilde grlmektedir: Ey Resulm, de ki: Ey insanlar, eer Allah seviyorsanz, gelin bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve gnahlarnz balasn. Allah gafurdur, rahimdir (ok affedicidir, engin merhamet ve ihsan sahibidir). De ki: Allaha ve Reslullha itaat ediniz..12 Tasavvuf anlay ve yaaynn da adeta z olan sevginin, insann Allha kulluunun temeli olmas gerei Mesnevde de grlmektedir. Mevln bu hakikati yle ifade etmektedir: unu iyi bil ki, kainatta var olan her ey, sevgilinin tecellisinden ibarettir, onun yarattklardr, onun kudretinin yaratma gcn gstermektedir. Aslnda ak, bir perdedir. Var olan, diri olan ancak sevgilidir. k ise bir ldr, var gibi grnen bir yoktur. Bu hakikati sezemeyen, ilh aka meyli, istei olmayan kimse, kanatsz bir ku gibidir. Vay onun haline, yazklar olsun ona.

Sevgilinin inayeti, ltfu, nuru beni aydnlatmasa, bana yol gstermese, ben nereden geldiimi, nereye gideceimi nasl anlayabilirim?13 Sevginin, insann Allha kulluunda bir temel olmas Mesnevnin baka bir yerinde ok arpc bir rnekle anlatmaktadr. Bu rnekte kle olan Lokmann, efendisi tarafndan verilen ac bir kavunu zevkle ve byk bir itahla yemesi, daha sonra kavundan bir dilim de efendisin yemesi ve kavunun aclndan kendisinden gemesi, Lokmana . Byle bir zehri nasl oldu da tatl tatl yedin? Neden: Beni mazur grn, imdi yiyemem, demedin? sorular karsnda Lokmann syledii u szler zikredilmektedir: Ben senin nimetler balayan elinden o kadar tatl yemekler yedim ki, onlara kar utancmdan iki kat olmuumdur. Elinle sunduun bir eye: Bu acdr, yenilmez, demeye utandm. nk bedenimin btn czleri senin nimetlerinle yetiti, geliti. Benim varlm senin nimetlerinin yemine ve tuzana tutulmutur. Senden gelen bir acdan feryad edersem, yzlerce defa bama toprak salsn. krler balayan elinin tad, bu kavunda nasl aclk brakr. Sevgiden aclar tatllar, sevgi yznden bakrlar altn olur. Sevgi ile tortular durulur, arnr. Sevgiden dertler ifa

12 l-i mrn, 3/31-32.

13 Mevln, Mesnev., c. I, 16.

9

Hayrsz nefsin evresinde dnp dolama, onun iine bulap rpnma. Allah iin, Allah rzas iin yaplmayan bir i, hitir hi.

bulur, sala kavuur. Sevgiden l dirilir, sevgi yznden padiah kul olur. Sevgiden hapishane-zindan, gl bahesi olur. Sevgi yznden karanlk evler aydnlanr, nurlanr. Sevgi yznden dikenler Szan olur. Sevgi olmaynca mum, demir gibi katlar. Sevgi yznden nr, nr olur. Sevgiden dev, hri kesilir. Sevgiden kederler, zntler nee olur, sevin olur. Sevgi yznden hastalk, shhat ve afiyete evrilir Sevgiden kahr, rahmet olur.14 2) Nefisle Mcadele Kullukla ilgili yetlere baktmzda bir yandan insann sadece Allha kulluk yapmas emredilirken, dier taraftan da Onun dndakilere kulluk yapmas yasaklanmaktadr.15 Yani insan hem Allha kulluk yapacak, hem de Allha kulluun dndaki kulluklardan da daima uzak kalacak. te iin bu taraf, nefis mcadelesi dediimiz olaydr. Tasavvuf hayatn da temellerinden olan nefis mcadelesi, Mesnevde de birok kez ele alnp ilenmitir. Mevln, ie ncelikle nefsi tantmakla balam ve ayn zamanda, Allhtan bakasna kulluun temelinde de nefse ubdiyet olduu gereini vurgulamtr: Btn putlarn anas, sizin nefsinizin putudur. Harite grlen putlar birer ylandr, halbuki nefis putu bir ejderhadr.

Nefis, akmak ta ile demirdir. Put ise akmak tandan srayan kvlcmdr. O kvlcm su ile sner. Put, testide duran kara sudur. Sen nefsi, bu gizli kara suyun kayna bil. Put krmak kolaydr, hem de ok kolay, fakat nefis putunu krmay kolay sanmak; bilgisizliktir, bilgisizlik.. Ey karde! Sen Allhn emrine ve aziz Peygamberin snnetine uy da, ten Eb Cehlinden ve nefsani isteklerden kurtul.16 Nefisle mcadele iin, onu iyi tanmak gerektii, bu mcadelenin kolay olmad ve bunun da ancak Allha imanla mmkn olduu yle vurgulanmtr: Bu nefis, cehennemdir; cehennem ise yle bir ejderhadr ki, denizler bile onun ateini sndremez. Nefsin cehennem ateini, ancak Cenb- Hakkn kudret aya bastrr, sndrr. Zaten azgn nefsi ldrecek oku da, Cenb- Hakktan bakas atamaz. unu iyi bil ki; saflar bozan, datan arslanla savamak kolaydr. Asl arslan, kendini tutan ve nefsini alt edendir.17 Nefsi geni geni tantan Mevln, nefisle ve nefsin en azgn taraf olan ehvet ateiyle mcadele yolunu da gstermitir: ehvet ateinin aresi nedir Din nrudur. Nasl ki cehennem mmine: Ey mmin, abuk ge, senin nrun benim ateimi sndryor! diyecektir.

14 Mevln, age, c. I, 380-381. 15 lgili yetler iin bk. Abdlbk, M. Fud, Mucemul-

16 Mevln, Mesnev, c. I, 49-50. 17 Mevln, age, c. I, 98-99.

Mfehres, a-b-d md.

10

Bu atei ne sndrr? Allhn nru. Nemrudun ateini sndren Hz. brahimin nrunu kendine stad edin de, Nemruda benzeyen nefsinin ateinden, u daac gibi olan bedenin kurtulsun. ehvet atei eksilip bitmez, ona dilediini vermemekle eksilir. Bir atee odun attka, o ate hi sner mi? Hi odunu yakmaz olur mu? Fakat odun atmazsan, ate sner. Allhtan korkmak, ekinmek ehvet ateine su serper. ehvete kul-kle olan kimse, Allhn indinde klelerden, alnp satlan esirlerden daha deersizdir. ehvete kul olan kii; Allhn ltfundan, Allhn hususi nimetine erimekten baka bir eyle kulluktan kurtulamaz.18 Allha kulluun ancak insann nefsine kulluu terk etmesiyle balayaca, tartmasz bir gerektir. Bu hususu Mevln baz rnekler vererek yle anlatmaktadr: Nefsin atei sndkten sonra, gnl bahesine ne ekersen biter. Laleler, ak gller, gzel kokulu marsimalar yetiir. Beden aacnn dibine kurt dt. Onu skp atee atmak, kulluk ederek, iyi iler yaparak onu ldrmek gerek. 19 Allha kulluun gerek anlamda tahakkukunun, insann kendisini nefsani yaaytan uzak tutmas ile mmkn olduu Mesnevnin baka bir yerinde, st emen bir bebekle meme ilikisi rnek verilerek anlatlmaktadr: Demek ki bizim yaaymz, gerek hayata kavumamz; memeden kesilmeye, nefsani gdalardan vazgemeye baldr. Ancak bu kesilme ile biz, manevi gdalar bulabileceiz. Ey Hakk yolunun yolcusu! Azar azar sen de kendini nefsani gdalardan ekmeye al, szn z budur.20

III) Kulluun Nitelii Allha yaplan kulluk, insana ait bir grev olup ayn zamanda, faydas sadece kendisine rcidir. Kulluun Allh Tal asndan bir gayesi ve sebebi yoktur. nk Allhn, insanlarn kulluuna ihtiyac yoktur. Zira O, her trl ihtiyatan mnezzehtir. Kullua sadece insan muhtatr ve sadece ona fayda verir. Bu hususta Mevln, kulluun gayesini yle aklamtr: Ben, kullarmn beni tesbih etmelerinden arnmam, pk olmam. Onlarn beni tesbih ve takdis etmelerinden yine kendileri arnr, pk olur ve dilleri manen inci saar.21 1) hls Temiz ve tek bir gayeye ynelik niyetle yaplan kulluk, ihls vasf ile bir deer kazanmaktadr. Kulluk, insann grevi olunca; bu, sadece Allh iin ve Ona tahsis edilen bir durumdur. Hibir gaye ve sebep; Allh rzas olmaynca yaplan kullua kulluk nitelii verilemez. Mevln da bir Mslman olarak, Kurnn kullukta geerlilik art kld hls zerinde ok durmutur. O, kulluun temeli olan Allh sevgisi ve aknn niteliinden ie balayarak, bundaki samimiyetin gizli kalmasn srarla savunmutur: Her ne kadar dil ile aklanmas, anlatlmas pek parlak ve aydnlatc da olsa; akn dile dmemesi, sylenmemi kalmas ve gnlde kalmas daha parlaktr. Sadece d gzellie dayanan mecazi aklar, gerek ak deildir. Hevesten ibarettir, byle aklarn sonu utan vericidir. Fakat gerek ak, lmsz olan ak, Allh ak; ruhta olsun, gzde olsun her an goncadan daha taze olarak durur.22 Gerek kullukta gerekse baka ilerde hep ihlasl olmak, yaptn sadece Allha tahsis edip Onun rzas iin yapmak, slamn ok nem verdii ve Kurnn da zerinde nemle durduu bir konudur. Bundan hareketle Mevln da ihlas konusu zerinde ciddiyetle durmu ve mesela verdii u iki zt insan rnei ile ihlasn nemine,

18 Mevln, age, c. I, 238. 19 Mevln, age, c. I, 356. 20 Mevln, age , c. II, 11.

21 Mevln, age, c. I, 397. 22 Mevln, a.g..e. , c. I, 17.

11

bunun zddnn da mnafklk olduuna dikkat ekmitir: nanan kii, ilerini Allh emretti diye yapar. nanmayan ise, mcadele ve gsteri olsun diye yapar. Byle inat kiilerin balarna toprak sa. O mnafk, gerek mminle beraber namaza gelirse de, onun gelii ibadet iin deil, gsteri iindir. nanan kii ile mnafk, her ikisi bir oyun banda iseler de kendi inanlarna gre ayn ii yapyorlarsa da, onlar birbirinden ok uzaktrlar. Birisi Merv ehrinde, dieri Rey ehrindedir.23 Yaplan ibadetlerde gizlilik esasna vurgu yapan Mevln, ihlas noktasnda; yaplan amelin kendi nefsinden bile saknlmas gerektii grnde ve bu hususta sevap beklentisi ile ceza korkusundan bile uzak kalnmasn yle tavsiye etmitir: Srrn ktlerden gizlemek alacak bir ey deildir. alacak ey, kendinden de saklaman, kendi nefsinden de gizlemendir. nk bu sr, Allh ile kul arasnda kalmaldr. Bu srr nefsin bilmemesi gerekir. ini, yaptn iyi ileri, amelleri kendi gznden bile sakla ki, amelin iyi ve ktnn grmesinden selamette kalsn. Sevap kazanmak ve cezadan kurtulmak arzusu olmakszn kendini Allhn rzasn elde etme tuzana teslim et de, ondan sonra kendin olmakszn, kendinden, kendi hakikatinden bir ey al.24 Bedenine saplanm bir oku ekip karmak iin yaral bir adama afyon verirler. lm vaktinde de hastaya ar, sz verirler. O, onlarla megul iken cann alrlar.25 Mevln, ierisinde Allh rzas ve ihlas bulunmayan bir ameli, bir kulluu reddetmi ve hatta yok saymtr: Ey Allhn dostu! Madem ki o byk dostun kulusun, erisin, emri altndasn. Ne ekersen Onun rzas iin ek.

Hayrsz nefsin evresinde dnp dolama, onun iine bulap da rpnma. Allh iin, Allh rzas iin yaplmayan bir i, hitir hi. Kyamet gn gelip atmadan, gece hrsz gibi olan nefis, mal sahibine kar rezil rsvay olur.26 2) ekilcilik Allhn yaratt u alemde her cismin bir ekli ve bir de z vardr. Bu z ve ekirdek olmaynca eklin sretin bir anlam ve kymeti yoktur. Bu hakikat zaviyesinden bakarsak Mevlnnn da manasz, z olmayan ekle nem vermediini, u szlerinde grebiliriz: Ey srete, ekle tapan kii; ne zamana kadar srete tapp duracaksn? Senin manasz cann, sretten kurtulmad gitti. Eer insan, ekli ile sreti ile insan olsayd; Hz. Ahmed Efendimiz ile Eb Cehil bir olurdu, aralarnda fark olmazd.27 Kulluun d grnne hi nem vermediini grdmz Mevln buna karlk ihlas, kulluun z grmekte ve bu konuyu Hz. uayb (a.s.)dan u szlerle aktarmaktadr: Cenb- Hakk buyurdu ki: Ben sular, gnahlar rterim; srlar sylemem, ama onun belalara uradna dair ancak bir belirtiyi syleyeyim: Onun cezasn verdiimin bir tek belirtisi u: O kulluk vazifesini yapyor, oru tutuyor, namaz klyor, zekat veriyor, daha baka iler yapyor. Fakat hibirinde, bir zerre kadar bile manevi zevk bulamyor. badetlerde bulunuyor, hayrl iler iliyor, bir zerre bile tat alamyor. badeti eklen iyi, kulluu gzel, ama ruhu, manas gzel deil; cevizler ok iyi, ama ileri bo. badetlerin meyve vermesi iin, gnlde manevi bir zevk lazmdr. ekirdein meyve vermesi iin, ili

23 Mevln, Mesnev., c. I, 31. 24 Yaptn ibadete karlk sevap kazanmak ve cezadan kurtulmak iin deil de sadece ve sadece Allhn emrini yerine getirmek kast ile hareket et. Kul byle yapacak olursa, kendini Allhn rzasna teslim etmi ve benliinden kurtulmu olur. Byle olunca da, benlik olmakszn kendi varlnn

hakikatinden, yani sana varlk vermi olan Allhtan feyz alm olursun. (eviren). 25 Mevln, age, c. I, 378-379. 26 Mevln, age , , 337. 27 Mevln, Mesnev. , c. I, 61.

12

Peygamber Efendimiz (s.a.v), nasl senin ban putlara secde etmekten kurtard ise, sen de al, o mbarein gc ile gnln i putuna, benlie tapmaktan kurtar. olabilir ama gozden kacan olmussa siz koyabilirsinizolmas gerekir. i olmayan ekirdek hi fidan verir mi? Ceviz, sret ve hayalden baka bir ey deildir.28 Sadece kullukta deil, kulluun esas olan iman ve hayatn tm alanlarnda da ekilcilii reddeden ve ze nem veren Mevln ekilperestlii yle ktlemitir: manl bir kii bir yerde altn bir put bulsa, onu puta tapanlar alsn diye brakr gider mi? Onu alr atee atar eritir, onun ereti olan putluk eklini deitirir. Bylece de altndaki putluk ekli kalmaz. nk ekil ve sret, manay arayanlara engel olur ve yollarn vurur. O putun altn, Allhn ihsan olan bir madendir. Altnn put ekline sokulmas eretidir. Onun asln, altnln deitirmez. Sen ekilde srette kalrsan, puta tapyorsun demektir. Hereyin sretini brak, manasna bak.29 Mevln kullukta ekilcilii ktlerken, halkn anlayabilecei seviyede rnekler vermi ve ekilcilii bir kpein yapt i olarak nitelendirmitir: Ben kpek deilim, Allhn arslanym ve Allhn kuluyum. Allh arslan, sret balarndan, ekilden, grnten kurtulan kimsedir.30 3) Gayba Kulluk Mevlnnn Mesnevdeki kulluk anlaynda ok nemli bir yer tutan nokta da; gabya iman, gayba ve gaybta kulluktur. Bu konu, Kurnn da zerinde durduu en temel husustur.105 Mevln, kulluun en nemli niteliinin gayba iman ve gayba kulluk olduunu yle ifade etmektedir: Grnmeyene ibadet etmek, kulluk etmek gzeldir. Efendisinin huzurunda deilken de kulluu korumak, itaatten kmamak pek ho bir eydir. Padiah yzne ven ile, padiahn yannda bulunmad halde ondan utanan, ekinen, onu seven bir olur mu? Memleketin bir ucunda, hudutta bulunan bir kale muhafz, padiahtan ve padiahlk blgesinden ok uzaklarda bulunduu halde, Kaleyi dmanlardan korur, gzetir, hadsiz hesapsz mal karlnda kaleyi onlara satmaz. ok uzaklarda, hududun bir ucunda, padiah yok iken orada imi gibi ona vefa gsterir. Padiah nazarnda, o uzaklardaki muhafz, huzurunda bulunanlardan ve can feda edenlerden daha iyidir. Padiahn yannda bulunmad, ok uzaklarda olduu halde yarm zerre kadar padiahn yaplmasn emrettii vazifeye gsterilen ballk, sevgi; onun huzurunda yzbin kat hizmet etmekten daha stndr.31 Mevlnnn kulluk anlayna gre; kullukta geveklik, ihmal ve bovermilie yer yoktur. O, O halde bir ii

28 Mevln, age , c. I, 515. 29 Mevln, age, c. I, 184.

30 Mevln, age , c. I, 248. 31 lgili yetler iin bk. Abdlbki, M. Fud, Mcemul-

Mfehres, gyb md.

13

bitirince, hemen baka ie giri, onunla ura.! Hep Rabbine ynel, Ona yakla!32 yetinde de iaret buyrulduu gibi, kullukta devaml bir gayret ve sebat ngrmektedir. nk ona gre Allhn rahmeti, kulun gayretine gre comaktadr. Bu da insann kulluunda devaml bir aba ve gayreti lzumlu klmaktadr: Peygamber Efendimiz (s.a.v.), nasl senin ban putlara secde etmekten kurtard ise, sen de al, o mbarein manevi gc ile gnln i putuna, benlie tapmaktan kurtar. Din krnde bulunmaktan, yani seni mslman yaratt iin Allha hamd ve sena etmekten yz eviriyorsun; nk, dini babadan miras olarak bedava bulmusun. Cenb- Hakk buyurdu ki: Ben bir kulumu alatrsam, merhametim kabarr, coar, o alayan kulum nimetime eriir. Ben bir kuluma isteyecei bir eyi vermeyecek isem, o istei ona vermem. O istei onun hatrna, gnlne getirmem. Fakat, bir kulumu da skntya drr, daraltrsam; gnln aar, onu ferahlandrrm. Merhametim, acmam o ho alaylara baldr. Bir kulum alayacak olursa, rahmet denizim dalgalanr, coar, kprr.33 4) badetler Kulluu Olgunlatrr. Bir kul olarak Mslmann yapmakla mkellef olduu ibadetler, uymas istenen emir ve nehiyler, aslnda o insann her huy ve hareketini yani kulluunu, ahlakn gzelletirip olgunlatrmay hedefler. Nitekim Kurn da bu gerei yle ifade etmektedir: Muhakkak ki namaz, insan, ahlk d davranlardan, mer olmayan ilerden uzak tutar.34 Mevln da btn ibadet, emir ve nehiylere ittibay; kulluu ve ahlak olgunlatrma hedefine gtren bir araz

olarak grmekte ve konuyu yle deerlendirmektedir: Bu namaz ve oru arazlarn Allha nasl arzedeceksin? Arazlar gtrlemez. Mesela; klnan namazlar, tutulan orular dnyadan hirete gtrmek mmkn deildir.Fakat arazlar, yani namazlar, orular ruhtaki, cevherdeki hastalklar, yani kt huylar, manevi etkileri giderirler. Bu, o arazlarn yani namazn, orucun, yaplan iyiliklerin, ibadetlerin feyz eseri olarak; cevher yani ruh, manevi hastalklardan arnr. Perhiz eden hastann iyilemesi gibi, iyilie dner. alarak gayret sarfederek araz perhizi, cevher olur. Ac, azda perhizle bal gibi tatllar. Aynay cilalamak arazdr. Bu arazdan tertemiz bir ayna cevheri meydana gelir. yle ise: Ben iyi iler iledim, namaz kldm, oru tuttum, kulluk ettim, deme. Bu arazlardan elde edileni gster, rkme!35 Sonu Allh-insan ilikisinde, insann Rabbi karsndaki konumu ve grevi kulluktur. Kulluk; ekli olan mesela, namaz, oru, hac gibi baz ibadetlere mnhasr klnp erevesini daraltmak doru deildir. Dolaysyla, insann Allh karsndaki tm hal, tavr, dnce, ksaca btn hayatn kapsayan bir alana sahip olan kulluun Kurnda; teslimiyet-itaat, acziyet-tezelll gibi anlamlar vardr. Birok kavram da bu iki temel anlam ifade eder. Tasavvuf hayatnn en nemli simalarndan Mevlnnn Mesnevdeki kulluk anlay da, Kurndaki kulluk erevesinde olmutur. Mevlnya gre kulluun temeli, sevgi ve nefisle mcadele olup O, kullukta gayrete ve ihlsa byk nem vermi, buna karlk ekilcilii ve riyy da reddetmitir. Ona gre Kulluk; Gerek Varla ulap kendini Ona teslim etmektir.

32 Mevln, Mesnev, c. I, 232. 33 nirah, 94/7-8.

34 Mevln, age, c. I, 287. 35 Ankebt, 29/45.

14

15

Dnya

16

Do. Dr. sa elik

nya kelimesi, yakn olmak mnasna gelen dnv kknden tremi olup, en yakn anlamndaki edn kelimesinin mennesidir. Dnya kelimesinin alaklk, ktlk mnasndaki denet kknden geldii de ileri srlmtr. Dnya, insann lmnden nceki hayat, bu hayattayken iliki kurduu varlklar, bunlarla ilgili eilimleri, tutum ve davranlar iin kullanlan bir tasavvuf ve ahlk terimi olup[1], cihan, lem, kinat[2] gibi anlamlara da gelmektedir. Kurn- Kermde 115 defa zikredilmi[3] olan bu kelime, bel ve cef yeridir, byleyici, gaddar ve vefasz olduundan riflerin nefret ve gazabn mucip olmutur.[4] Dnya ki gnl Allah Teldan gafil klar ve Haktan gayri mal, evlat ve riyset gibi eylere meftun eder.[5] nsanlarn Allah Telya itaatsizliine sebep olan motivlerden birisi de dnyaya ar ballk, mala ve mlke fazlaca dknlktr. Mal ve mlk sevgisi, dnyalk biriktirme hrs ve refah dzeyini ykseltme arzusu, ou zaman insanlar markla, azgnla sevk etmi, onlar Allah Telya itaat ve kulluktan alkoyarak maddeye kul ve kle yapmtr.[6] Allah Tel, kiinin elinden dnya varlnn gitmesini istemez; elinde bulunsun. Ancak, onun asl istedii[1] sfehan,

D

gnldeki dnya sevgisini karmaktr. Bylesi, elinden dnyal atp ona gnlden bal kalmaktan daha iyidir.[7] Mmin, dnya pazarnda ne alp sattna ve onun ahiret pazarnda kymet bulup kendisine fayda salayacak lde ve nitelikte olmasna dikkat etmelidir.[8] Dnyaya nem veren ve onunla arkadalk yapann durumu, suda yryen insan gibidir. Suda yryen kimse ayaklarn slatmadan yryebilir mi?[9] Resul-i Ekremin bu beyan, btn varlklar ile dnya nimetlerine daldklar halde, kalplerinin bundan uzakta kaldn sananlarn cehaletini ortaya koymaktadr. Bu zan eytann aldatmasndan baka bir ey deildir. Halbuki bunun gibiler, iinde bulunduklar servetten uzaklatrlsalar, en byk acy duyan kimseler olurlar. Su zerinde yryenin mutlak srette ayaklar slanaca gibi, dnyaya dalanlarn da, kalpleri ile dnyaya kar meyletmeleri ve bu yzden kalblerinin kararmas muhakkaktr. Kalbin dnya ile ilgisi ise, ibdetin zevkini giderir.[10] mam Gazzl, Hazreti snn lisanndan unlar nakletmektedir: Dnyann habis olduunun bir delili, onda Allaha isyan edilmesi; dier delili de,Kurnn Temel Kavramlar, s. 95-96. [4] Erzurum, Marifet-nme, s.270. [5] Mahmud Sm Ramazanolu, Mushabe I, 106 [6] Kasapolu, Age., s. 187. [7] Cm, Nefahtl-ns, s. 220 [8] Abdlkdir Geylan, ed-Drers-Seniyye Gnl ncileri, evre., Celal Yldrm, Bahar Yay., st., 1996, s.67. [9] Beyhak, uabl-mn, VII, 361 [10] Gazzl, hy, (Trc.), III, 484.

Age., s.248-249, bn Manzr, Age., XIV, 271 v; Muhammed b. Eb Bekr er-Raz, Muhtars-Shah, ar Yay., st., 1980, s. 180; sm Efendi, Age., III, 959; Yazr, Age., I, 403; zutsu, Kurnda Allah ve nsan, s. 78; Sleyman Uluda, Dnya, DA, X, 22-25; Celal Krca, Dnya, slm Kavramlar, s.195. [2] Hanerliolu, Age., I, 356. [3] Abdlbak, Age., s. 262-263; Dnya kelimesinin Kurn- Kermdeki anlamlar iin baknz: ztrk,

17

ahiretin ancak onu terk etmekle elde edileceidir. Dnyadan gein, imarna bakmayn ve iyi bilin ki, btn ktlklerin ba dnya sevgisidir.[11] Dnya derecedir: Zaruret miktar yiyecek, giyecek ve meskendir. Bu miktardan fazlas ihtiyatr. htiyatan fazlas ise lkstr. Lksn snr yoktur. Birinci derece ile yetinip kanaat eden, her eit gnahlardan kurtulmu olur. nc dereceyi seenler helak uurumuna yuvarlanp cehenneme duar olmulardr. kinci dereceyi seenler ise, tehlikeden kurtulmamlardr. Zira ihtiyacn iki yn vardr: biri zarurete; dieri de lkse yakndr. Bu iki ynn birbirinden fark, phe ve zandan r deildir; zia o, itihada, dikkat ve dnmeye baldr. Zaman olur ki, ihtiya miktarndan fazlasna gerek yok iken, olduunu sanr, onun teminine alr, hesap ve azaba dlr. Bunun iin, byk zatlar ve ihtiyatl olanlar, zaruret miktarn semilerdir. Bu hususta insanlarn rehberi Veysel Karndir.[12] Sfyn- Seyr yle demektedir: Dnyaya bu ismin verilmesinin sebebi, den ve alak oluudur. Ayn ekilde dnya nimetlerine de mal denilmitir. Bu da onlarn insanlar Allah Teldan bakasna meylettirmelerinden kaynaklanr.[13] Eb Safvn er-Rueynye, Allah Telann Kurn- Kermde ktledii dnya nedir? diye sorduklarnda u cevab vermitir: Eline geen imkanlarla dnyay kastettiin n o ey dnya olur. Eer o eylerle ahireti kastedersen sahip olduklarnn hibiri dnya deildir.[14] Mlik b. Dinr yle diyordu: limleri afsunlayp onlara Allah unutturan byc dnyadan korununuz, o Hrt ve Mrttan daha sihirbazdr. nk Hrt ve Mrtun byleri kar ile kocay birbirinden ayryordu. Oysa sihirbaz dnyann bys kul ile Rabbi arasna giriyor.[15]

Dnyay sevmekte ve dnyann metan edinmekte hayr yoktur. Zira, ekseri bu dnyann hususiyeti udur ki, kendiyle megul ederek lm unutturur. Tl-i emel ile gnln karartr. Gnl kararan kii Rabbini brakr ve bir ekilde Onu unutur.[16] Bu dnyann misali u gn grm ihtiyar kadna benzer ki, zhirni genler gibi elbise ile bezeyip, halk arasnda naz eder; t ki, ehl-i dnya onun tuzana giriftar olalar. Yine bir zlim Padiaha benzer ki, halka mal balar, lakin dostluu yoktur; cmlesini ldrmek ister. Akll olanlar kn tedarikini yazn grrler ve lm hazrln, lmeden, diri iken grrler. Ve yine dnya u denize benzer ki, ii dopdolu cevahir ola, ama bir nice kii o denize girerler, cevahiri karrlar; bir nice kii girerler gark olurlar. Hsl- kelm, Peygamberimiz (s.a.v): Dnya fitne ve imtihandr. Her mmetin bir trl fitnesi vardr; benim mmetimin fitnesi de, mal cem edip dnyay sevmektir. buyurdular.[17] Hac Bayram- Velinin dnce sisteminde dnya, bir haz ve zevk ortam olmad gibi, gnah ve kusurlarna bulamamak iin uzanda durulmas ve kanlmas gereken bir lml dnya deildir. Tam tersine ilenmek, ekil ve dzen verilmek zere, mminin nne serili bir madde ve malzeme yndr. Dnya bir yn ile Rabbimizin tecelli ettii yer, Onun madde ve insanla kendini aklay; bir yn ile de beer ihtiraslarn birikim ve odak noktas olarak alt edilebilecek bir dmandr. Bu sebeple dnyann dnda ve uzanda deil, iinde kalp zararl tesirlerini gidermek gerekir. Manev varl msivya kar korumann ve ona kaplmamann aresi, ondan elini eteini ekmek, devaml kamak deil; etrafn saran geici, fn tezahrleriyle durup dinlenmeden uramak ve penelemektir.[18]

Gazzl, Age., III, 455. Gazzl, Kimy-i Sadet, ev., Ali Arslan, Arslan Yay., st., 1976, s. 461. [13] Eb Nuaym Ahmed b. Abdullah el- sfehn, Hilyetl-Evliy ve Tabaktl-Asfiy, I-X, Drul-KitabilArab, Beyrt, VII. 10. [14]Eb Nuaym, Age., X, 5. [15] rn, Gerek eyhler, s. 200.[11] [12]

Erefolu Rm, Mzekkin-Nfs, st, 1871, s. 33. Ahmed-i Bcn, Envrul-kn, st., 1315/1899. s. 360; Tirmiz, Zhd, 26; Bu konuda daha fazla tafsilatl bilgi iin baknz: lhami Gler, Osmanl Popler Din Edebiyatnda Dnyaya kar Mesafe Bilinci, slmiyt, Cilt: II, Say: 4, (Ekim-Aralk 1999), Ank., s 33-49. [18] Sabri F. lgener, Zihniyet ve Din: slm Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlk, Der Yay., st., 1981, s. 82-83.[16] [17]

18

Hi lmeyeceini dnen insan gibi amel et, yarn leceinden korkan insan gibi de ekin.

Erefolu Rm, bu dnyay deersiz bir mal olarak nitelendirmektedir. Rmye gre dnya ve iindekiler, mutlak olarak hayrl ya da erli deildir; eer iyi ve faydal eylere harcanrsa hayrl, ktlklere harcanrsa erli olur. Bazen Mevln gibi, dnya sevgisinin kalbe girmedii srece bir zarar olmadn syleyen Erefolu, denizen suyunun ok olmasnn geminin iine her hangi bir delikten girmedii mddete, varaca hedefe daha hzl ulamasn saladn belirtir. yet geminin iine su girmeye balarsa bu geminin batmasna sebep olur. Dnya mal da sahibinin kalbine girmedii srece ona zarar vermez. Dnya sevgisi kalbe girerse sahibini perian eder.[19] Bazen de bu dnyann bir le olduunu, lei de kpeklere brakmak gerektiini syleyerek dnyaya menfi bir bak as ile yaklar.[20] Mevlnya gre, dnya, Allah Teldan gafil olmaktr. Kuma, para, l, tart, kadn dnya deildir. Mal, din iin, Allah iin yklenirse, Hazreti Peygamber buna ne de gzel mal buyurdular. Geminin iindeki su, gemiyi batrr, gemi altndaki su ise, gemiye g ve kuvvet verir. Mal mlk gnlnden kard da bu yzden Hz. Sleyman ancak fakir adn taknd. Az kapal testi, usuz bucaksz denizin stnde hava dolu bir gnlle yzer gider. te yoksulluk havas oldu mu insan, dnya denizinin stnde eleir. Bu dnya, tmden onun mlkdr

de gnl gznde hibir ey deildir mal mlk. [21] Hi lmeyeceini dnen insan gibi amel et, yarn leceinden korkan insan gibi de ekin. [22] Hads-i erfi dikkate alndnda, insan, rh ve bedenden mteekkil olduu cihetle, hem rh sadeti iin rhan haller, hem de dnya nizam iin dnyev iler ile itigal ederek ebed sadeti elde etmelidir.[23] Dnya, geici ve yok olucu diyardr. Cenb- Hak kullarn burada imtihan eder. Bu sebepten burada gzel-irkin, hayr-er, fayda-zarar ve bunlara kyasla her ey vardr. Allah Telnn rzsnn ne tarafta olduunu Kurn- Kerm ve Hz. Peygamber haber vermektedir. Dileyen iyi iler peinde koar, Allah Telnn emirlerine uyar ve nefsini islah ederek mkafata nail olur. Dileyen kt iler yaparak hak ettii cezay bulur.[24] nsanlar dnya nimetlerinden mahrum brakmak bir ifrat tekil ediyorsa, alabildiine dnyaya dalmak, Yaratcy ve yaratl gayesini unuturcasna dnyay putlatrmak da tefrit ifade eder.[25] Kurn- Kermi en iyi anlayan Hz. Peygamber (s.a.v), dnyaya kar zhid davranm ve dnyay, bir yolcunun varmak istedii yere doru yol alrken, glgesinde ksa bir sre dinlendii bir aaca benzetmitir.[26] Ashbnn hayat da Onun nderliinde bu anlayla dzenlenmiti.[27]

[19] Erefolu

Rm, Mzekkin- Nfs, s.93; M. Necmettin Bardak, Osmanl Devletinin mparatorlua Gei Srecinde Tasavvuf ve Tarkatlar, slmiyt, Cilt: II, Say: 4, (Ekim-Aralk 1999), Ank., 1999, s. 75-89. [20] Erefolu Rm, Age., s.104. [21] Glpnarl, Mesnev, I, 242, 988-994. beyitler; A. mlf., Mevln Divn, s. LXIV-LXV; Mevlnda dnya iin baknz: Glpnarl, Mevln Celleddn, s. 174-177.

Suyt, el-Cmius-Sair, I, 77. bidin Paa, erh-i Mesnev., I, 40. [24] Ahmet Rfat, Tasvr-i Ahlk Ahlk Szl, Haz., Hseyin Algl, Tercman 1001 Temel Eser, Kervan Kitaplk, ts., s. 57. [25] Kasapolu, Age., s. 189. [26] bn Mce, Zhd, 3. [27] Abdlhakim Yce, Bir lim Olarak Tasavvuf,[22] [23]

19

Mesnev arihlerinden bidin Paada dnyay insann ahiretini kazand yer olarak niteler ve unlar ifade eder: Dnya, ahiret ve ebediyete nisbeten bir oyun, hzlca akan bir sel ve kendisinde emniyet olmayan bir eydir. Fakat ahiretle kyaslamadka, dnya byk bir nimet ve bir fyzt mahallidir. Cenb- Haktan dnyada insana bahedilen ltuf ve manev tecelliler nihyetsiz ve cisman ihsnlar sonsuzdur.[28] Dnya mal, insana perde olur. Sabr ve cesaretini ve sair makbul vasflar izhr etmekten men eder. u kadar ki, mezmum olan mal, dnya sevgisini kibir ve gururu davet edici olandr. Yoksa meru ve makbul srette kullanlan mal vebal deil yce bir nimettir. [29] lmden nce nafile olarak hibir azk tedarik etmedim. Farsdan baka namaz klmadm. Farz orutan gayri oru tutmadm. Abidin Paa, anlam verilen Kasde-i Brdenin 28. beyitini u ekilde erh etmektedir: Dnya, rahat edilebilecek bir yer deil, bir g yurdudur. Binaenaleyh her insann nnde byk bir yolculuk meakkati vardr. Hl byle iken bu uzun ve byk yolculuk iin yegane azk olan farzlarla beraber gzel amellerde bulunmayanlar, meru nafile olan nafile ibadetlerin yapmayanlar ne kadar gafil ve tembel, ayn zamanda batl yoldadrlar. Allahn emirlerinin ifas selmetin en byk art ve sadetin hakik teminatdr. Farzlardan sonra yaplan nafile ibdetler ise, Allahn nimetlerine kar bir ktan ifadesi ve kulluun gereidir. Burada dnya hayatn gerei gibi deerlendirme ile ilgili bir baka nkte daha vardr: air bu beyti kaleme aldnda elbette ki hayattayd. Onun lmden evvel azk tedarik edemedim demesi

lmeden nce lnz[30] hads-i erfinin srrna mazhar olduu, ektii gam ve skntlarn daha nce geen gnlere ait olduunu gsterir. Yoksa, bu beyti yazdktan sonraki dnemde yapt ibdetlere en byk ahit, bizzat bu kasidedir. u hususu da ifade etmek gerekir, gnl ehli kiiler, eyh-i Ekber Muhyiddin-i Arabinin de ifade ettii ekilde, gz gibidir. Kl kadar bir noksanlk veya uygun olmayan bir durum, gze grndnde, bu sahibi iin da kadar byk ve kt bir hl olur. Hz. dem (a.s), yasak aacn meyvesinden bir miktar yedii iin, bir zorluklarla karlam ve serzenite bulunmutu. Netice olarak, gnl ehli, byk nimetlere kavutuklarndan ufak bir hata onlar iin, gze zarar veren nesne gibidir, onlar rahatsz eder. [31] Dnyadan ayrlmak insana zor gelir, fakat ahiret lemini grnce uhrev nimetlerin deer ve kymetini bilmi ve bu fn dnyann zindan olduunu anlam olur. [32]nk, dnyann itibar ve hreti, faydasz ve deersizdir. bidin Paann dnya hakkndaki gr, dier mutasavvflarn bu konudaki tavrlarna uygunluk arzetmektedir. Genelde mutasavvflara gre dnya, Allaha giden yolu tkayc, Hak sevgisini ve hikmet dostluunu engelleyici bir bel olarak telakki edilmitir. Dnya, isminden de anlald gibi, lemlerin en deersiz kademesi ve nefsin asl vatandr. Bundan dolay nefis, ondan ayrlp rhun ykselmek istedii yceliklere ulamak istemez. Dnyay, ahiret sadetinin kazanld yer olmas hasebiyle iyi deerlendirmeli, dnya sevgisini kalbe yerletirmeden ondan istifade etmeyi bilmeliyiz.

Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Yl: 1, Say: 4, (Eyll 2000), s. 38, ss. 17-40. [28] bidin Paa, Sadet-i Dnnya, s. 4-5. [29] bidin Paa erh-i Mesnev., IV, 133. [30] Hadsin shhati hakknda baknz: Acln, Age., s. 290, Hads No: 2669, Acln u bilgileri vermektedir: bn Hacer el-Askalan Byle bir hads sabit deildir demitir.

Aliyyul Kar ise Bu sfilerin kelmdr. Mnas ise, mecburi lm gelmeden nce, ehvetlerimizi terk etmek suretiyle kendi ihtiyarnzla lnz demektedir. [31] mam Bsr, Age., s. 36; A. mlf., Age., Sad., Harman, s. 38. [32] bidin Paa erh-i Mesnev., IV, 342.

20

Eflk fermayedDerde sabr iden gnl derman bulur Tenriye bir can viren bin can bulur Mkil olan ilere sabr eyleyen Sabrile istedgin asan bulur Mihnete sabr eyleyen Yakub gibi Akbet ol Yusuf- Kenn bulur Maiyet kfre eker zulmanidr Tat ehli nurile imn bulur Nefsi ldr uyma eytan mekrine eytan terk eyleyen Rahman bulur Eylge eylk cezadur Tenriden Her ceza ihsan iden ihsan bulur Yavuz iden sataur yavuzlua Kuyu kazan yriun zindan bulur Din in dnyasn terk eyleyen Umaa layk olur rzvan bulur Sdkile Eflk gibi kul olan Mevln gibi aceb sultan bulur Ahmed Eflk Dede

21

22

Hz. Mevlnya gre ibadet nasl olmal? Cihan OkuyucuEfendim, ibdet ve ubudiyyet,ayn kkten gelen ve manaca biri dar dieri geni olan bu iki kelime Mesnevdeki anahtar kavramlardandr dense yeridir. badetlerin says, yeri, zaman ve artlar var. Nitekim farz ibadetler artmazlar, eksilmezler ve deimezler. Buna mukabil kulluk bilinci demek olan ubudiyetin yeri, zaman, art yok.O hayatmzn btnn kapsayan, kuatan bir ayklk hali, farkndalk bilinci. Serp mr uyanklkdan ibaret olan Hz. Mevlnya gre ibadet ve ubudiyyet birbirinin mtemmim czleri. Btn sufiler gibi Ona gre de ibadetlerin temel amac insana ubudiyet/kulluk uuru kazandrmak,onu daima ilahi huzurda bulunduu kavrayyla donatmak. Bylece kulu ktlk ileyemez hale getirmek ve gzel ahlakla tezyin etmek. Denebilir ki Mesnevde yer alan ibadetlerin manas, muhtevas ve insana kazandrdklar zerindeki derin tahliller ve yorumlar hep bu ereveye istinat etmekte. Bu ksa girizgahtan sonra imdi arlkl olarak Mesnevde ve Fihimafihte yer alan konuyla ilgili malzemeye biraz daha yakndan eilelim. Uzun pararaflarla okuyucumuzu yormamak iin nce sorular soralm sonra da onlara bu iki kaynaktan cevaplar devirmeye alalm.lk sorumuz da u olsun: Her dinde belli ibadetler var. Allah bizden niin kendisine ibadet etmemizi istiyor. stiyor, nk ibadet bir kulluk bilincidir.lahi nefhadan payna bir hisse dm olan insan, iinde daima potansiyel bir Tanrlk iddias tar. Bazen ise gcnn kaynan unutarak egosunu iirdike iirir ve Firavunlar. te ibadet hem Allaha yaknlk vesilesi, hem de insann ilahlk davasna kalkmamas iin bir hatrlatmadr.air Avninin ifadesiyle: Avniy terbiyet-i nefsin iindir tat Yoksa Allaha ne tat ne ibadet lazm Dier taraftan nsann namaz klmay arzu edii, oru tutuu, hep Hakkn kulunu kendine ekiindendir. (DK,I375) Geri Cihad ve oru gtr, etindir. Fakat bu glk ve etinlik, Allahn, kulu kendinden uzaklatrmasndan daha iyidir. ( VI/1769) Sonra ibadetlerin bir ksmnn topluma bakan ynleri de var.Ve yine ibadetin de sahicisi ve gstermelik olan sz konusu.. Mevln gerek ibadetlerin anlam ve insana hangi bilinci kazandrmas gerektii hakknda u yorumlar yapyor: Bu namaz, oru, hacc ve cihad da inana tanktr. Oru der ki: Bu, helalden ekindi, bil ki harama ulamasna artk imkn yok. Zekt der ki: Kendi maln bile veriyor, artk, kendisiyle ayn dinde, ayn yolda olandan nasl alar?( V/183-199) Ama bunlar yalanc ahit iseler- yalanc ahit makbul olmad gibi- ilahi adaletin hakimince ahitlikleri

23

Gerek ibadet Hakkn huzurunda her eyi unutmaktr.

kabul edilmez.. Aldatma amal ibadet avcnn sat tane gibi,tuzaktan ibadettir. Kedi de oru tutar gzkr ama acemi bir avn yolunu gzler. Hasl bu

ibadetler senin iman ve itikadna ahittir ama nce ahitlerin tezkiyesi lazm. Byle olmayann hali gndz dikip gece skenin haline benzer. (5/9) Peki Hak katnda makbul ve muteber ibadet nasl olur. Bu tr ibadetin zellikleri nedir? -Mevln aadaki beyitlerde bunun ip ularn veriyor: Zevk byed ta dehed tat ber Maz byed ta dehed dne ecer htiyar med ibadetr nemek Ver ne migerded benhh in felek Bu beyitlerde Hz.Mevln ibadeti bir ekirdek yahut bir fidan dikmeye benzetiyor. nsan fidan meyve yemek iin diker, tohumu rn iin topraa atar. Peki topraa attmz her ekirdek yeerir, diktiimiz her fidan meyve verir mi? Tabii ki hayr. ekirdekte z olmal ki filizlenebilsin, fidan bir meyve fidan olmal ki rn versin. Meyvesiz fidan diken, zsz ekirdek atan kendi emeini heba etmitir. Mevlnya gre ibadetin zl olup olmadnn gstergesi de manevi zevktir;onun tad tuzu sevgi, istek ve aktr. Yoksa? Yoksa insan dnp duran ama ne yaptndan haberi olmayan felein durumuna der. Dn bakmndan felein yapt da hacnn tavafna benzer; ama bu dnlerden biri iradidir, bir amaca yneliktir; dieri gayr-ihtiyaridir. Bu iki hareket nasl eit deilse grn bakmndan ayn olan iki ibadet de z olarak birbirine denk olmaz. Demek ki gerek ibadet Hakkn huzurunda her eyi unutmaktr. O bununla ilgili olarak u rnei veriyor: Bir sultan makbul bir dervie: Tanrnn tecellisine mazhar olduunda beni an, demidi.Beriki : -O an deil seni ben kendimi de unuturum, dedi. Tanr katnda makbul olan durum da budur.Tanr bir adam seip kendi varlnda yok ederse onun eteine yapanlarn dileini de onunkiyle birlikte yerine getirir.

24

Mevln ibadeti sevginin ahidi ve dostun dosta gtrd hediye olarak niteliyor.

Bu una benzer: Bir sultann has bir klesi vard. Kle sultann huzuruna kmadan nce dilek sahipleri sultana gstermesi iin dilekeler yazp verirlerdi. Ancak o sultann huzurunda kendisini kaybederdi. Sultan, bu kulun acep nesi var diye ceplerine bakar ve dilek sahiplerinin her birinin dilekesine hacetlerini yazar kordu. (F.20) Netice u ki ibadetten maksat aktr, mnadr, ekil dinden dine deiebilir. Deiebilir mi? Biraz daha asak.. Hz. Peygamberden nce namaz ve oru ekil olarak bu ekilde deildi, fakat o dinlerde de namaz ve oru vard. Yine Musa, sa ve bakalar zamannda da Kurn vard ama Arapa deildi. Demek ki devam eden ey mnadr. Mesela sen: -la tesirini gsterdi dediin zaman kastettiin ey ilacn mnasdr, sureti deildir. (F.113 ) badet ve zikir gnldeki iman ateini alevlendiren yelpazelerdir. Ama o ate yoksa zikir ve ibadet, kl flemeye benzer. (MS.74) Kurn okumak da byledir. Okuduu eyin manasndan haberi olmayan hafzn durumu ceviz oynayan ocua benzer. Cevizden maksat meyvesi ve yadr. Ama ceviz oynayan ocua sen ceviz ii ve ya versen onu almaz. nk ceviz hr hr ses karr beriki karmaz. Sahabe Kurn adeta yerdi. Bir batman ekmek yemek bile zordur ama ineyip ineyip atarsan yz bin merkep yk ekmek yemek mmkndr. Mnasndan habersiz ve amelsiz Kurn okuyann hali byle ineyip ineyip tkrenin hali gibidir.. Hadisteki; Ne kadar Kurn okuyan vardr ki Kurn onlara lanet eder sz bunlar iindir. (F.122) Bazlar kalpteki sevgiyi ibadet iin kafi sayyor. Srf sevgiden ibaret ekilsiz ve szsz bir ibadet dnlebilir mi? Mevlnya gre kesinlikle hayr. Her mna bir ekille zuhur eder. man kalptedir ama onu szle ikrar etmezsen iman etmi olmazsn. Namaz da fiildir ama Kurn okumazsan namaz da sahih olmaz. Demek ki szn ve eklin bir deeri yoktur, demek yanltr. (F. 113)

Keza aadaki beyitlerde de Mevln ibadeti sevginin ahidi ve dostun dosta gtrd hediye olarak niteliyor: Sevgi (kulluk), dnce ve mndan ibaret olsayd, bize oru ve namaz lzumlu olmazd. Ballk ve sevgiden bir eser olsun diye dostlar birbirine armaan sunarlar. O armaanlar, balln ve sevginin ahitleridir. Yani onlarda samimiyet ve beraberlik gizlidir. O ihsanlar, gnlde meydana gelen sevginin grnen ahitleridir (I/2625-2628) Peki, Hz.Mevln en ok hangi ibadetler zerinde duruyor? Mevln zellikle iki ibadete vurgu yapyor: nsann manevi mirac olan namaz ve ilahi bir ikram olan oru. Mevlnya gre iki trl namaz var: Biri be vakit namaz, dieri 24 saati kapsayan namaz. Bunlardan ilki avamn ikincisi aklarn namazdr. nce namazdan balayalm.ki rekat namaz dnya ve dnyada olan eylerden hayrldr hadisi ne manaya gelir? Mevlnya gre u manaya: Bu sz dorudur ama herkes iin deil. Bu iki rekat namaz klmamas dnya ve dnyada olan her eyi kaybetmekten daha nemli olan kimse iindir. (F.28) Peki dnyada namazdan daha deerli bir ey var m? Meclisindeki biri byle sorunca Mevln u cevab vermiti: man namazdan daha iyidir. nk biri be vakit br ise her zaman farzdr. Biri mazeretle debilir, berikininse hi mazereti yoktur. mansz namaz faydaszdr ama namazsz imann faydas var. Sonra

25

Eer gerei gren iki gze sahip olursan her iki alemin de batan baa Hakla ve Hakkn tecellileriyle dolu olduunu grrsn.

namaz her dinde baka bakadr, imansa hibir dinde deimez. (F.46) Yukarda Aklarn namaz demitiniz.. Bundan kast ne? Nereye dnerseniz.. ayetinden mlhem olarak aklar ve arifler her an Hakkn huzurunda bulunduklarnn bilincindedirler. Hz.Mevln aadaki beyitde esas olarak Hakkn huzurunda bulunmaktan ibaret olan byle bir namaz ve o namazn saliklerini baknz ne gzel tasvir ediyor: Ger d em-i Hak-ins med tr Dost pr bin arsa-i her d-ser Eer gerei gren iki gze sahip olursan her iki alemin de batan baa Hakla ve Hakkn tecellileriyle dolu olduunu grrsn. (6/3261) Byle olunca da neyi seversek sevelim aslnda Onu sevmi oluyoruz deil mi? .. kinci olarak Cenab- Hak niin byle perdeli tecelli etmekte? nemli iki soru.. Her ikisinin cevabn yine Hz. Mevlndan dinleyelim: nsann ana baba , e dost ,ba bahe gibi bin bir eye ynelen sevgisi aslnda birer peedir. Dnyadan gp o padiah peesiz grnce herkes btn bu isteklerinin rt olup sadece Onu istediini anlar. Peki Padiah neden perdeli tecelli etmekte? Bunun cevab u: Gne sayesinde gryor, yryor, snyoruz. Meyveler onunla tatlanyor, ekinler onunla byyor, ama gne biraz yaklasa yakar kavurur. Ulu Tanr perdeyle tecelli edince de dalar snbl ve lalelerle donanr, ama peesiz tecelli edince Tur gibi dalar bile alt st oluyor. (F.50) Perdeli de olsa her yerde Hakk grmenin sonucu daima namazda olmaktr. Mevlanya gre balk iin su neyse gerek ak iin de tecelli odur: Geri gnlk

namaz be vakittir ama aklar daimi namazdadrlar. Zira onlarn bandaki sarholuk deil be vakitle nice yz binlerce vakitte dahi teskin olmaz. Beni az ziyaret et emrine bu vahdet denizinin balklar dahil deildir, zira onlar denizsiz lrler. Bir an ayrlk aka bir yl gibidir; bir yllk vuslatsa sanki bir hayal !. Ak susuzdur; o da kendisine susayan arar , ak ve ak geceyle gndz gibi birbirini takip eder. Ak ak iin bizatihi kendisidir. Hi kimse kendi kendisine Beni az ziyaret et demez. Yine hi kimse kendisine nbetle dostluk etmez. (6/2694) Bu anlatlanlar, sanki cenneti dnyaya tamak gibi bir ey. Gerekten yle. Nitekim Mevln bu mealde unlar sylyor: Eer aksan unu bil! Ykseklik alaklk, deer ve deersizlik sevgiliye gredir. stersen ukurda ol ona yaknsan bil ki yerin gk taht. ayet onsuz isen gklerde de olsan say ki yerin zir-i zemin. nk Sevgili cennettir ve cennet sevgilinin bulunduu yerdir. Sevgilisiz cennetse cehennem. Ona sahip olann eksii yoktur, onsuz olann ise varl bir vehim. O halde sen mevkiye makama bakma, sevgiliyi yanna getirmeye bak. Namaz bahsi bize bir fikir verdi. imdi de Mevlnnn oru hakkndaki dncelerini grelim. Hayat boyunca az yiyen ve bazen 3 gnde bir iftar eden Hz.Mevln ibadetler arasnda oruca zel bir nem atfediyor. Onu ilahi bir ikram ve can dirilii ve ruhun nefes almas olarak niteliyor. Orucu eitli ynleriyle ele alan iirleri arasndan setiimiz aadaki beyitler oru sevgisinin cokun ifadeleri: Ramazan geldi; ak ve iman padiahnn sanca eriti! Artk madd yiyeceklerden elini ek! nk gklerden manev rzk geldi ve can sofras kuruldu!

26

Can, bedenin hantallndan kurtuldu; tabiatmzn isteklerinin eli baland! Ak ve iman ordusu geldi, sapklk ve imanszlk ordusunu krd geirdi! Bir bakma oru, bizim kurtuluumuzun kurban saylr; bizim canmz, onun yznden dirilik elde edecektir! Bizi kt iler, gnahlar ilemeye tevik eden kirli nefsimiz, arnmaya, temizlenmeye muhtat! Ramazan gelince, gnah zindannn kaps krld; can, nefsin esaretinden kurtuldu, miraca kt, sevgiliye kavutu! Ramazan gnlerinde sarktlan merhamet ipine sarl da, u beden kuyusundaki hapisten kendini kurtar! Yusuf aleyhisselam kuyunun azna geldi, seni aryor; abuk ol, vakit geirme! sa aleyhisselam isteklerden, beden eeinin arzularndan kurtulunca, duas kabul edildi! Sen de nefsan isteklerden temizlen, elini yka! nk gkyznden manev yemeklerle dolu sofra geldi! (DK. I-459) --slamn binas be direk zerine kurulmutur. Allaha yemin ederim ki, bu direklerin en by orutur. Sen, orucu, alacak acayip meziyetleri bulunan bir ey olarak bil! Oru, insana can balar. Gnl ltfeder. Sen, alacak bir ey grmek istersen, oruca a! Sen, gklere kmak, Mirac etmek sevdasndaysan, unu bil ki, oru, senin nne getirilmi bir Arap atdr. Oru, can gznn almas iin bedenleri kr eder. Senin gnl gzn kr de, o yzden kldn namazlar, yaptn ibadetler sana o aydnl vermiyor, hakikati gstermiyor. Oru, insan eklindeki hayvann hayvanln giderir. Bu yzdendir ki oru, insann insanln olgunlatrmaya mahsustur. klarn hayat, beden matbah yznden kararmt. te oru, o matbahlar aydnlatmak iin kt geldi. Dnyada eytann karnn deen bir baa benzeyen orutan daha fazla eytan ldrc, nefsin kann dkc bir ey var m? Padiahlar padiahnn kapsnda kendisine gizli, zel bir vazife verilmi, abucak faydal olan, kr balayan kim var? Kim olacak? Oru! Oru, zlem ekenlerin gnllerini, canlarn yle tazeletirir ki, zavall bal bile su o kadar tazeletirmez. Nefis ile savaa girien mcahidin, gnl maksadna ulama yolunda oru, yz binlerce yardmc cann yaayndan daha da iyidir.

27

slamn binas u be direk stne kurulmutur: Kelime-i ahadet, Zekt, Hac, Oru, Namaz. Allaha yemin ederim ki, bu direklerin en kuvvetlisi, en by orutur! Cenb- Hak, bu be direin her birinde orucu, orucun kaderini gizlemitir. Zaten oru kadir gecesi gibi gizlidir. Oru, Allahn has kullarna Hz. Sleymann saltanatn balayan bir yzktr yahut da tatr. Onu ancak sekin kullarnn balarna giydirir. Orulunun gl, orusuzun secdedeki halinden iyidir. nk oru, o Rahmann sofrasna oturtacaktr. Sen farknda deilsin ama, yemek yediin vakit, iin pislikle dolar. Oru hamama benzer. Seni madd ve manev kirliliklerden, btn ktlklerden temizler. Sen, hi bilgi nuruyla nurlanm bir hayvan grdn m? Beden de bir hayvandr. Hayvann ardna dp de orucu brakma! Sen vahdet denizinden ayr dm bir damla gibisin. Sen aslna nasl ulaacaksn? te oru, sel gibi, yamur gibi seni alr, denize ulatrr. Nefsinle savaa giriince; Ben orucu yle ucuza satmam! diye kendini yere at, ellerini rp, ayaklarn vur, diret! Nefsin gnlne musallat olmu bir Rstemdir ama, oru onu gl yapra gibi tir tir titretir. inde ab- hayatn gizlendii bir karanlktan bahsederler. Akl banda olanlara o karanlk, orutur. Sen, cannn iinde Kuran nurunu istiyorsan, unu bil ki, oru btn Kurann tertemiz nurunun srrdr. Gk sofralarnn, ruha mahsus sofralarn bana tertemiz kiiler oturturlar. te oru, sana, onlarla bir kaptan yemek yedirir. Oru seni gn gibi gnl aydn, can saf bir hale kor. Sonra da padiahla buluma bayram gnnde varln kurban eder, seni varlktan ve benlikten kurtarr. Oru ayna girdiin zaman, o aya kavutuun iin Hakka krederek, sevinerek, neeli olarak gir! nk Ramazann geliinden zlenlere, gamllara oru haramdr. Onlar, oruca layk deillerdir. (DK.II-803) ---

Ey gnl! Orulu iken Allaha misafirsin; sana gkyz sofras yakr! (DK. III-1326) Gerekten btn slam edebiyatlarnda oruc sevgisinin benzeri bulunamayacak rnekleri bunlar. badetle ilgili son sorum u. evremizde sk sk bazlarnn yle dndne ahit oluruz: Madem ben ibadetlerimi yerine getiriyorum; dnyay da ahireti de hak ettim gitti! Acaba gerekten byle mi? Gerekten yaptmz ibadetler dnya ve cennet nimetlerinin karl olabilir mi ? Byle bir ey mmkn m? badet, verilen nimetin karl deil vesilesi olabilir ancak. Biraz zetleyerek aldmz aadaki hikaye bunun gzel bir misali badetin creti ve bir testi su: lde yaayan bir bedevi ailesi varm. Bir gece kars bedeviye u yollu szlanm: -A efendi! Bizim bu halimiz ne olacak? Bu fakirliimizin sonu neye varacak? Duydum ki Badatta adil ve cmert bir halife varm ve ehir onun cmertliiyle bahara dnm. Dediklerine gre kimse onun kapsndan bo dnmezmi. Sen de kalkp gitsen ve halimizi arz etsen .Umulur ki elin bo dnmezsin. -yi ama hanm, oraya eli bo gidilmez ki. Bir ey istemek iin de bir ey gtrmek lazm. Bizimse o saraya layk neyimiz var ! Biraz dnen kadnn aklna u gelmi: - Testimizdeki yamur suyu var ya! ehirde byle ar duru suyu nereden bulacaklar.Onlara bundan makbul hediye olmaz. imdi ben testinin azn sileyim, kapataym, sen de onu srtlayp Badatn yoluna d. Hikayenin sonunu beklemeden hemen belirtelim ki buradaki testi vcudu, su ise ibadet,taat ve marifeti temsil ediyor.Peki padiah? phesiz o da bu varlk lkesinin sahibini. Bu durumda, Arabi, neyi kime hediye gtrecek ?O zavall kimin maln kime satacak? Hasl bir testi suyu padiaha gtrme fikri Arabinin pek aklna yatmam ama hanmn memnun etmek iin yola dmekten baka are de bulamam..Zahmetle l aan Arabi nihayet ehre ulanca sora sora saray bulmu. Sultan huzuruna karlan bedeviye iltifat etmi ve hediyesini kabul ederek hizmetilerine yle emretmi: -Bu ok deerli ve makbul bir sudur, her damlas bir altn eder. Hemen testiyi boaltp iini altnla doldurun

28

Cenb- Hak Bir ey isteyecein zaman bana gnah ilememi bir azla dua et buyuruyor...

sonra da misafirimizi nehir yoluyla memleketine geri gtrn! Zavall Arabi nce sylenenleri gerek sanm ve iinden: -Meer bizim hanm haklym, getirdiim su sarayda pek makbul bir hediyeymi, diye geirmi. Fakat az sonra hizmetiler onu sandala bindirmek zere Dicle kysna indirdiklerinde derya gibi akan nehrin bykl ve berrakl karsnda Bedevinin akl am. Sonra suya eilip bir avu alm ve azna gtrm ki ne grsn! Su erbetten daha leziz deil mi!. Bunun zerine bizimki az evvelki fikrinden utanm ve kendisini knamaya balam: -Vah bana, vah benim zavall anlayma! Saraynn kapsndan byle deniz gibi ar duru bir su akan padiah hi benim testimdeki o ac ve tozlu suya tenezzl eder mi!. Meer onun hediyemi kabul edii yine kendi merhametinden ve ltfundan imi. Anlalan o bana beni utandrmadan bir ltufta bulunmak istemi de ltfunu o bir testi suyun karl gibi gstermi. (1/91) Bu anlatlanlardan u ortaya kyor: Bizim ibadetlerimiz ve taatlerimiz katiyyen cennetin ve cemalin bedeli olamaz. Zaten bu mlkn sahibi olan Cenb- Hakkn bizim kendisine arzettiimiz eylere ihtiyac yoktur. O bize cenneti vermek iin bu ibadetleri birer bahane mesabesinde kabul buyurur.Hepsi bu! Arif kii bunu bilen kiidir.Bu yzden yle denmitir: Zahit ameline bakm gvenip yatmtr Arifin gzleri amelini skp atmtr. (MS.124) Dua da bir tr ibadet saylr deil mi? Elbette,dua ibadet hatta ibadetin zdr. Ama en makbul

dua insann bakas iin yapt duadr.. Bunun yolu da yapt iyiliklerle bakalarnn duasn almaktr. Aadaki nkte de bunu anlatmakta. Gnah ilememi azn duas: nsan bakasnn azyla dua edebilir mi? Bu bize imkansz grnr. Ama Cenb- Hak bir gn Hz. Musaya bunun nasl olabileceini gstermek zere: -Bir ey isteyecein zaman bana gnah ilememi bir azla dua et buyurmu. Hz. Musa: -Bende yle bir az yok, deyince Cenb- Hak buyurmu ki: -O halde bakasnn azyla dua et. Zira sen bakasn azyla gnah ileyemezsin. -Ya Rabbi, ben bakasnn azyla nasl dua edebilirim ? - nsanlara iyilik yapmak iin gayret et ve hayr dua al. yle ki bir ok az gece gndz sana dua etsinler. (3/8) Birbirini sevenlere ne gzel bir dua retisi. Sevgili okuyucu ! Dilerim senin de byle gnahsz azlarla yaplm dualarn ve duahanlarn olsun. Ksaltmas Verilen Kaynaklar:-elebiolu, Amil, Mesnev-i erif, Asl ve Sadeletirilmesiyle Manzum Nahifi Tercmesi, c.I-III,Snmez Neriyat,stanbul 1967-72 -Fihi Mafih, Meliha lker T arkahya, Maaraif basmevi,1954 [F] -Mevln, Mecalis-i Seba,Yedi t, Trkesi M. Hulusi, Yay. Haz. M. Doan Bayn, Krkanbar Yay. stanbul 2001 [MS] -Mevln, Divan- Kebir, Haz .A. Glpnarl, c.I-VII, Kltr Bakanl Yay.1992 [DK]

29

ibadet

30

Derleme, Yaar Enis Diker

badet szc ile birlikte kullanlan szcklerden biri ameldir. Szlkler ibadeti, bir dinin buyruklarn yerine getirme olarak aklarken; amel iinse, bir kimsenin dinin buyruklarn yerine getirmek iin yaptklar olarak aklamaktadr. (TDK) Genelde ibadet denildiinde namaz, oru, hac gibi dinen yaplmas farz olan emirler akla gelirken, amelde ise daha geni bir kavram olarak iinde bakalarna faydasna olan iyi davranlarda kapsayan bir davranlar btn olarak anlalr. Bunun iinde ktlkten saknmakta vardr. Sultan Veled Hazretleri Maariflerinin giriinde ibadet bahsini amel zerinden aklamay uygun grerek sze balar : Asl olan ey ameldir diyen birisine Sen amelden, namaz klmay, oru tutmay, hacca gitmeyi, geceleri uyumayarak alayp inlemeyi ve perhiz etmeyi anlyorsun. Halbuki bunlarn hibiri de amel deildir. Bunlar ancak amelin sebepleridir. Hepsini yaptn zaman bunlarn sende bir etki salamas mmkndr. te o zaman sen, ibadet etmi ve olduundan baka bir ey olmu bulunursun. Sultan Veled Hazretleri iin Hakik amel, ii deitirmektedir.dir. Yaplan ibadetlerden maksatda budur. Kuranda (Kuran, Sre:28, yet:44.) : Namaz seni gnahtan, su ilemekten, ktlkten, noksan ve kusurlardan ve isyandan korur,temizler, buyrulmutur. te senin bunlar yapmam olman ve bunlardan temizlenmi bulunman ameldir. diyerek Namaz klmadn, kalk namaz kl hads-i erfini hatrlatr. Buna gre badetlerin en nemlisi olan namazn kalb huzuru

badetten maksat nedir?

ile yaplmas gerektiini syler. nsanlar halden hale geerler. kul da bir halden bir hale dner. badetler ite burada ki gn bir olan kimse aldanmtr hadisi mucibince insann gnden gne hatt her an manen ilerlemesi lzmdr.te gerek anlamda amel budur. Byle bir ameli insanlar nasl grebilirler? Bunu ancak Allah grr ve bilir. Gerek amel senin bulunduun halde, her an baka bir hale gemen ve manen ilerlemendir. Bunun gibi, iksiri bakr zerine dktn zaman, bakrn altna dnmesi amel olur. Bilgi (ilim) amele namaz, oru gibi beden ilerden ve amelden daha yakndr. lmin amelden ayr olmas ve ona faydas dokunmamas mmkn olabilir mi? diyerek de bilginin amel ve din zerindeki nemini gstermi olmaktadr. O halde halkn grd ibdetlerden, yinlerden, mezheblerden anlatlan ve gsterilen eylerin hepsi, amelin asl, kendisi olmayp sebepleridir. Bersisa, yllarca hakikattte hibir zahidin yapamyaca bir ekilde ibadette bulundu. Yani zahir ameli yerine getirdi. Fakat sonunda kfir olarak ld. Bunun gibi blis de binlerce yl gkte ibadetle megul oldu. Eer bu zahir ameller onda bir etki yapm olsayd Allahdan: Ademe secde et! emri gelince, secde ederdi. Eer altn olmazsa binlerce eki darbesi yese, yz defa kaynasa, genileyip uzasa, yine bakr olarak kalr. Altn tanmyanlar, amelin grnne bakanlar ve bunu esas olarak kabul edenler: Eer yeryznde altn denen bir ey varsa o da mutlaka budur. nk bu kadar eki darbesi yedi, bu kadar kaynad, uzayp geniledi derler. Halbuki altn gerekten bilen bir kimse, bunlara bakmayp halis altn olup olmadn anlamak

31

iin nce mihenge vurur, .sonra kabul eder. Olmamsa onu bir paraya bile satn almaz. nk Allah:* Ben ki Allahm; sizin ne grnnze, ne iinize, ne de sznze bakarm. Yalnz gnlnzde benim iin olan sevgin nasldr ve ne kadardr diye gnlnze bakarm buyurmutur. * Allah bizin ne suretlerimize, ne de amellerimize bakar, yalnz kalblerimize bakar (H..) (Maarif Blm 1) Hz. Pr Mesnev-i erflerinde de bu konuya deinirler. Ziraatla topraklar ekinle, basakla dolar. Sa ilac, rg, rg sa bitirir. Kadn nikhlamak arazd, mahvolup gitti. Fakat o arazdan bize evlt cevheri meydana geldi. At, deveyi iftlestirmek arazdr. Bundan maksat da yavru cevherini elde etmek. Bostan ekmek arazdr, Bostanda biten mahsul cevheridir. Zaten maksat da budur. Kimya ile ugrasmay da araz bil, eger o kimyadan bir cevher elde ettiysen onu getir. Aynay cillamak da arazdr. Fakat bu arazdan tertemiz bir ayna cevheri meydana gelir. Su halde Ben ibadette bulundum deme, o arazlardan elde edileni gster, rkme. (Cilt 2) Kullara ibadet edin diye emrettimse bir kr, bir fayda elde edeyim diye degil, kullara ihsanlarda bulunaym diye. (Cilt 2 / 1756) badetin ihlas iinde yaplmas gerekir. Bu yzden Ashab, Peygamber Efendimiz den bu ihlas bozacak nefsin oyunlarn sorar, renmek isterlerdi (Cilt 1 /366) hlas iinde ibadet etmeyi bozacak eylerin banda ise insann nefsi gelir. Hz. Pir Mesnev eriflerinde nefsi, ibadetin insanda uyandrd Huzuru kalb i alan fareye benzetmilerdi. O bykler bynn haberlerinden birini dinle: Huzuru kalb olmadka namaz tamam olmaz. Eer bizim ambarmzda hrsz bir fare yoksa krk yllk ibadet buday nerde? Her gnlk azar azar sadikane ibadet taneleri niin bu ambarmzda toplanmyor? ( Cilt 1/382 ) badette Allahn rahmetini elde etmek iin ona snmak, o rahmeti dilemek gerekir. Ann makbul olmas yine Onun rahmetiyledir. Allahy ansmn mkul olmas Allah rahmetindendir.

deta istihaze olan kadnn namaz klmas gibi bir ruhsattan ibarettir. Onun namazna nasl kan bulasmssa senin Allahy ansna da benzetis ve zannedis bulasms! Kan pistir ama bir parack su ile temizlenir. Fakat ite yle pislikler vardr ki, Allahnn ltuf suyundan gayr bir seyle arnmaz, ibadet eden kisinin gnlnden eksilmez. (Cilt 2/ 1797) badetin Sureti ve z badetin sureti ve znden ne anlamak gerekir? Yce Mevlnmz bu konuyu namaz hakknda sorulan bir soruya verdii cevapta yle aklamlardr : Birisi, Tanrya namazdan daha yakn yol var mdr diye sordu. Buyurdu ki: Gene namazdr, fakat namaz, yalnz u grnen ekil deildir. Bu, namazn kalbdr; nk bu namazn n vardr, sonu vardr. n, sonu olan herey kalptr; nk tekbir, namazn ndr, selm namazn sonu. ehadet getirmek de yalnz dille sylenen sz deildir. nk onun da n vardr, sonu var. Harfe, sese gelen hereyin n, sonu olur, o da grntr, kalptr. Canysa neliksizniteliksizdir, sonu yoktur; ne balangc vardr, ne bitimi. Sonuucu u namaz peygamberler icad etmilerdir. imdi u namaz meydana karan Peygamber yle der: Allahla bir vaktim olur ki o vakte ne eriatle gnderilmi bir peygamber sabilir, ne de Tanrya yaklatrlm bir melek u halde bildik-anladk ki namazn can, yalnz u grnen ekil deildir; daltr, kendinden geitir; u halde btn ekiller darda kalr, oraya samaz. Salt anlam olan Cebrail de smaz. (Fhi M Fih 3. Blm) u namaz, btn gn kymda, rkda, secdede durman iin konmam ya; maksat, namazda, sende beliren halin, daima sende olmasdr. Uykuda, uyanklkta, birey yazarken, birey okurken, hsl btn hallerde Tanry antan ayrlmamalsn ki Onlar, namazlarn boyuna klarlar srrna eresin, buna erenlere katlasn. Zti u sylemek, susmak, yemek, uyumak, fkelenmek, balamak, gibi btn haller, btn huylar, deirmenin dnnden baka birey deil. Deirmen de kesin olarak suyla dner. nk susuz snamtr kendini o. Peki, imdi deirmen, bu dn kendinden bilirse bilgisizliin, hibir eyden haberi olmayn ta kendisidir bu. Bu dn de vardr, meydan da var; nk bu dnyann halleridir bunlar. Tanrya yalvar, szlan; a benim Tanrm, u dnten baka, cansal bir dn ver bana, onu myesser et bana; btn dilekleri veren sensin; senin keremin, rahmetin btn varlklara genel olarak

32

Biz, dnyada er aryoruz ki ona ibdet nedir, gsterelim. bdet mterisi bulamyoruz, sz mterisi buluyoruz da szle oyalanyoruz.

sunulmada de. Soluktan-solua dileklerini Tanrya bildir; boyuna an onu. nk onu an, can kuuna g-kuvvettir, kolkanat, O dilee, bir uurdan ularsan nur mu, nu olur bu; tam ulaamazsan Tanry anmakla azar-azar, yava-yava iin aydnlanr, dnyadan kesilirgidersin. Mesel bir ku, ge doru umak ister; ge ulaamasa da soluktan-solua yeryznden uzaklar, br kulardan daha ycelerde uar. Mesel bir hokkada misk var, hokkann az da dar; iine el smyor; miski karmana imkn yok. Bununla beraber elini srdke elin kokmada, burnuna o gzelim koku geliyor, seni ho bir hale getiriyor ya. Tanry an da byledir ite. Ztna erimesen de ulular ulusu Tanry ann tesirleri olur sana; onu antan pek byk faydalar elde edersin. (Fhi M Fih 44) badetin ne olduunu ise Emr Pervnenin bir sz zerine aklarken ibadetin z ve ekli zerine de aklamalarda bulunur : Emr Pervne bana dedi ki: Temel olan ibdettir. Dedim ki: bdet ehlini, ibdet dileyeni gster de ben de onlara ibdet nedir, gstereyim. Sen imdi sz istiyorsun, kulan vermisin, birey iitmek, birey duymak isteindesin; sylemezsem zlrsn. bdet iste de ibdet nedir, gstereyim sana. Biz, dnyada er aryoruz ki ona ibdet nedir, gsterelim. bdet mterisi bulamyoruz, sz mterisi buluyoruz da szle oyalanyoruz. Mdem ki ibdet etmiyorsun, ne bilirsin sen, ibdet nedir? bdet, ibdetle renilebilir; bilgi bilgiyle anlalabilir. ekil, ekille renilir; anlam, anlamla. Biz yolda olmuuz, ibdete koyulmuuz, ne kar; kim grebilir bizi? Yolcu yok, yol, pssz. Zten bu ibdet, namaz, oru deil ki. Bunlar, ibdetin ekilleri; asl ibdet, zdeki anlam. demin zamannda t, Tanr rahmet etsin, esenlikler versin, Muhammedin zamannadek namaz, oru bu ekilde deildi, fakat ibdet genede vard. u halde bu, ibdetin eklidir, ibdetse insandaki anlamdr. Hangi ila tesir etti dersin

ya; orda tesir ediin ekli yoktur, ancak anlamdr orda bulunan. Bu adam, filn ehirde vergi memurudur derler fakat memurluun eklini gremezler ki... Onunla ilgili iler yznden ona vergi memuru derler. u halde ibdet de halkn anladndan bakadr. Onlar, ibdet, u grnen ekildir sanrlar. ki yzl, ii dna uymaz biri, o ibdeti yerine getirse kendisine hibir faydas yoktur; nk onda gereklik ve inan anlam yoktur ki. Hereyin temeli szdr, sz. Senin szden haberin yoktur da ondan hor gryorsun onu. Sz, ibdet aacnn meyvesidir; nk ibdet de szden doar. Ulu Tanr, evreni szle yaratt; Ol, der, olur dedi. nan gnldedir, szle sylemezsen fayda etmez. Namaz bir itir; fakat Kurn okumazsan doru olmaz. Szn deeri yoktur dediin zaman bile bu deersizlii gene szle sylyorsun; nasl olur da deeri olmaz szn? Szn deeri yoktur szn duyuyoruz ya senden; bunu da szle sylyorsun (Fhi M Fih 16. Blm) badetin z zerinede nemle durduktan sonra, eklinin de gerekli ve nemli olduu u szleri ile aklar : Zti bu himmet, canlar leminde, bedenler leminden nce de vard. Bizi u bedenler lemine bo yere getirmediler; byle bireyin imkn yok. u hakde szde de i var, sz de faydalar vermede. Kaysnn yalnz ekirdeini yere eksen hibir ey bitmez; fakat kabuuyla ekersen biter. u halde anladk ya, eklin de bir ii var. Namaz, ie-ze it birey; Gnl huzru yoksa namaz da yoktur demiler; fakat ekil bakmndan da namaz klman, rka varman, secdeye kapanman gerek; ancak o vakit faydalanrsn, maksadna ularsn. Onlar, namazlarn daima klarlar. Bu, can namazdr. ekil namaznn vakti vardr, buysa boyuna klnr-durur. nk can, deniz lemidir, sonu yoktur; bedense kydr, kuruluktur, snr vardr, miktar vardr. Demek ki daim namaz, ancak cann namazdr. Cann da rku, secdesi

33

O bykler bynn haberlerinden birini dinle: Huzuru kalb olmadka namaz tamam olmaz.

vardr amma grn bakmndan da u rku yerine getirmen, secdeye kapanman gerek. nk anlamn ekle ball var; ikisi beraber olmazsa fayda vermez; kaysy kabuuyla ekmedike bitmedii gibi hani. imdilik ekil, anlamn para-buuudur diyorsun. ekil tebaa, gnlse padiah; sonucu btn bunlar, izf adlar. byleyken nasl bu, onun para-buuudur diyebilirsin? Para-buuk olmadka ona nasl asl ad verilebilir? Demek ki o, para-buuk yznden asl oldu. Bu parabuuk olmasayd onun ad bile anlmazd. Kadn dedin mi, resiz ona bir erkek gerek. Hkim dedin mi, aresiz bir mahkm gerek. (Fhi M Fih 37. Blm) ** Yine Namazn klnmas iin gerekli olan abdest zerine syledii szlerle de ibadette eklin nemini anlatmaya devam eder : Kim, birisine, kalk, namaz kl derse kesin olarak ona abdest almay, su bulmay buyurmutur; bunlarn hepsi de namaz iin gerekli eylerdir. (Fhi M Fih 46. Blm) nk esenlik yalnz onayken o, tutup da temiz kullar da bu esenlie katmaz, bana verdiin selm, bana da olsun, benim cinsimden olan temiz kullara da olsun demezdi. Nitekim Tanr rahmet etsin, esenlik versin, Mustaf, abdest alrken Namaz, ancak bu abdestle doru olur. buyurdu. Maksat, o vakit, kendisinin ald o abdest deildi. Tek o abdest olsayd hi kimsenin namaz doru olmazd; nk namazn doru olmasnn art, Mustafnn ald o abdest olurdu. Oysa ki maksat, o eit abdest almayann namaznn doru olmadn bildirmekti. (Fhi M Fih 49. Blm) Mevlnmz Ebu Bekir den rnek getirerek, gnldeki sevginin nemini, oaltlmasn tler. Bu srada

verdii rnekle de hkmn Ulu Tanrnn olduunu, dilerse hi ibadet etmeyen bir kulunu sevebileceine ama ihlasla badet etmi olanlar, alanlarnda hakkn vermekten geri durmayacan syler. Ab-Bekr, ok namaz kldndan, ok oru tuttuundan, ok sadaka verdiinden stnle ulatrlmad; gnlndekinin yznden yceltildi. Peygamber buyuruyor ki: Ab-Bekrin bakalarndan stn oluu, ok namaz kldndan, ok oru tuttuundan deil; ona Tanr ltfetmi de o yzden; o da sevgidir. Kymette namazlar, orular, sadakalar terziye korlar. Fakat sevgiyi getirdiler mi, terziye smaz. Demek ki temel, sevgidir. Onu iste de oalt. Hareketlerde bereketler var. Yolculuu arttrmazsan sermye elden kar. Yerden de aa deilsin ya. Yeri bellerler, aktarrlar, bir baka renge sokarlar; bitkiler bitirir. Kendi haline braktlar m, katlar- gider. Kendinde bir istek, bir dilek grdn m, gel, git: bu gitmenin ne faydas var deme. Sen git, fayda da grnr elbet. nsann dkkna gitmesindeki fayda, ihtiycn bildirmeden baka bir ey deildir. Ulu Tanr, evde otursa da adamn rzkn verir derler ya, bu aldrmamak dvasna girimektir. Rzk, tepeden inmez ya. O yavrucak alar da anas, ona st verir. Bu alamamda ne fayda var dncesine kaplsa, alamak, st vermeye neden sebep olsun kuruntusuna dse stten kalr. imdi gryoruz ya, ocua, alad iin st verilmede. Birisi, bir beyin, bir ban nnde eiliyorum, secdeye kapanyorum, ne fayda var bunda dncesine dalabilir. Fakat tap klyorsun, diz kyorsun ya; sonunda o bey sana acyor, bir parack ekmek veriyor. Beyden sana acyan, beyin derisi, eti deildir. Bey ldkten sonra da bu deri, bu kemik yerindedir; uykuda, dalgnlkta da yle. Fakat o vakit, onun nnde tap klman yiter-gider. Anladk ya, o beydeki acy gze grnmyor. Mdem ki deride, kemikte bulunan grmediimiz bir eye tap klmadayz; deriden, kemikten

34

dar bireyin de bulunmas mmkn. Deride, kemikte gizli bir ey olmasayd, Ab-Cehille Muhammed bir olurdu, aralarnda bir fark kalmazd. u kulak, ister sarn olsun, ister duyann, grnte birdir; arada bir fark yoktur. O da kulak, bu da; fakat duyann kulanda bir duyan var; o gizli, o grnmyor; demek ki temel, Tanrnn ltfu. Tut ki bir beysin, iki tane de kulun var. Biri ok hizmetler ediyor, senin iin birok yolculuklara katlanm; bryse tembel, kullukta ileri deil. Fakat bir de bakyoruz ki sen o tembel kleyi o hizmeti ok kleden fazla seviyorsun. O ok hizmet eden kleden de gemiyorsun amma byle olmu ite; sevgiye hkmedilemez ki. Bu sa gz, br sol gz; grnte ikisi de bir. Peki, acaba o sa gz ne hizmette bulundu da sol gz olmad? Sa el ne i grd ki sol, onu grmedi? Sa ayak da byle. Sa gz, ltfa uram ite. Bylece Cuma gn, baka gnlere stn olmu. Gerekten de Tanrnn verdii rzklardan baka rzklar da vardr; onlar Levha yazlmtr; onlar Cuma gn isteyin. imdi u Cuma, ne hizmette bulundu ki baka gnler, o hizmeti etmediler. Fakat Tanr, ona ltfetmi; bu ycelik ona nasib olmu. Bir kr, beni kr yarattlar, mzrum dese u krm, mzrum demesiyle krlk ondan gider mi hi; gnn yzn, gzellerin yzlerini grebilir mi hi? Krn, topaln, mzrum demesi, kendisine fayda vermez, kendinden zahmeti gidermez. u kfirler kfr iindeler ya, kfr zahmeti iindeler, amma bir bakarsak grrz ki o zahmet de ltfun ta kendisi. nk o, esenlik zamannda Tanry unutur, zahmete dt m anar. u halde cehennem, kfirin tapnadr, mescididir. nk Tanry orda anar; hani zindanda, hastalkta, di arynca anarlar ya, onun gibi. Zahmet geldi mi, gaflet perdesi yrtlr, Tanry ikrar eder, szlanmaya, alamaya koyulur; yrabbi, ey merhametli Tanrm demeye balar. yileti mi, gene gaflet perdeleri gerilir nne; nerde Tanr der; bulamyorum, gremiyorum ki; neyi arayacakmm? Zahmet, meakket vaktinde grdn, buldun ya; fakat imdi grmyorsun. Mdem ki skntya dnce gryorsun, sknty musallat eder sana da Tanry anarsn. Cehennemlik, esenlikte Tanrdan gaafildi, onu anmazd bile. Cehennemdeyse gece-gndz Tanry anar. Tanr, lemi, g, yeri, Ay, gnei, dolaan yldzlar, iyiyi, kty, halk, kendisini ansn, kulluk etsin ona, noksan sfatlardan ar olduunu sylesinler diye yaratt ya; Mdem ki kfirler, esenlikte anmyorlar; yaratllarndan maksat da onu anmalar; yleyse onu anmalar iin cehenneme atlrlar. nananlara gelince: Onlara sknt vermeye hcet yok; onlar, bu esenlikte o skntdan gaafil deiller; o sknty, o zahmeti boyuna nlerinde grmedeler; akll ocuk gibi hani. Akll ocuu bir kez falakaya yatrrlar, yeter; falakay unutmaz o.

Fakat ahmak ocuk unutur; bu yzden de onu her solukta falakaya yatrmak gerek. Zeki at da byledir; bir kere mahmz yedi mi, bir daha mahmzlamya hcet yoktur onu. Fakat ahmak ata her solukta mahmz gerek. Zti insanlar tamaya lyk deil, pislik yklerler onu. (Fhi M Fih 59) Huzurun tecelligah yeri kalbdir. Yce Allah Beni ararsan inanan gnllerde ara (Cilt 1 / 2655) buyurmulardr. Hz. Pr ibadette surete takl kalmama uyarsnda bulunur.(Cilt 1/2890) Fakat suretinde bir ihsan olduu, manann bu suretin iinde olduu uyarsn da Fihi Ma Fih lerinde eklemekten geri durmaz. Hz. Mevln iin ibadette aslolan manadr. Ama bu manay tayan ibadetin suretide mukadestir. Sohbeti de bir ibadet olarak anan Hz. Pr, ihlsla ibadet iin heva ve hevesten vaz gemeyi tler, bunun iinde bir Allah dostunun sohbetini ulamay, aklnn glgesine girmeyi, mevereti nerir. Herkes bir esit ibadete sarld, kendisi iin bir trl kurtulma aresine yapst. Sen, akll bir kisinin glgesine ka ki gizli gizli savasan dsmandan kurtulasn. (Cilt 1/2966) Bu yolda sabrla devam etmeyi tlerken de dme yaptran Kazvinlinin hikayesini bize rnek getirir. Aslan dmesi yaptrmaya niyetlenen Kazvinli acya dayanamaz ve dmeciye nce kuyrundan sonra da kulaklarn izmesinden vaz gemesini syle. Dmeci sonunda kzarak, byle aslan dmesi olmaz diyerek ii brakr. (Cilt 1/ 2955-2970) badeti (ve riyazeti) insan hamlktan kurtardn, inceltiibi Allaha ulamada bir vasta olduunu belirtikten sonra sevgilisinin kapsn alan adamn hikayesini anlatmaya balar. nsann benlikten kurtulmas ii ibadet ile Tanr kapsn aldn mecaz yoluyla anlatr. Sevgilisin kapn alan k kim o sorunsa, ben cevabn verince, kabul edilmez daha sonra gelmesi sylenerek, geri yollanr. Bir yl sonra geri evrilme korkusuyla, edeb ve temkinle tekrar kapy alan kii bu sefer kim o sorusuna Gnlm alan sevgili sensin(Cilt 1 / 3055-3074 ) diye cevap verince buyur edilir. Hrtla Mrtsanz da, Biz sana saf saf ibadet ediyoruz damnn stnde herkesten ileriyseniz de. Ktlerin ktlklerine acyn. Benligin kendini grp begenmenin etrafnda dolasmayn.

35

Her bey, her esir, mit ve korkuyla Allahdan ekinsin. Bu mit ve korku: herkes bu perdenin ardnda beslenip yetissin diye perde ardna girmistir. mit ve korku perdesini yrttn m... Gayb, btn ssasyla ortaya kar. (Cilt 1) Hz. Primiz Mesnevnin ikinci cildinde Muaviyeden misal getirerek, ibadetten geri kalmann zntnsnde, derdinden bahis aarak; derd ile iten gelerek yaplacak duann, ibadetin pek makbul olacana iaret buyururlar Bunun zerine sz aznn iinde geveleyerek dedi ki: Ey Muaviye, ben seni sunun iin uyandrdm: Deyip benliin kendini grmekten geri durup, ktlkler iin Allaha snmay tavsiye ediyor. Ne kadar adaletli de olsanz ne kadar ibadet etseniz de ktlkler iin Allaha snn dn veriyor (Cilt 1/ 3410-3425 ) mit Ve Korku Hak kendisinden mit kesenlerin de bu ibadetten yz evirmemelerini istemektedir; Onlar da bir mide kaplsnlar, birka gn o midin maiyetinde kosup dursunlar; Allahnn merhameti herkese smil oldugundan diler ki o rahmet, herkesi aydnlatsn. Cemaate yetisesin, devletli Peygamberin ardnda namaz klasn. Eger namaz fevt olsayd, vakit geseydi bu cihan, sana nursuz, kapkaranlk kesilecekti. Bu ziyandan bu dertten dolay alayacak, gzlerinden deta kselerle ya dkecektin. Herkes, ibadetten bir zevk alr, bu yzden de bir an bile sabredemez, ibadette bulunur. Fakat o dert, o gussa yzlerce namaza deger. Nerede namaz, nerede o niyazn ? (Cilt 2 2765-2770)

36

Bi-hamdillh ki yd- vala irdm intizrum yok kilikten hals oldum Huddan gayr yrm yok Deimem atlas dibsna dehrn fen sl Fer v fakr ile fahr eylerm andan firrum yok Fen mlki makmumdur karrum andadur dim Bu arh- b-stn altnda zhid sanma drum yok Nice kere lp dirilmeyince olmadum rif Anunn devr-i dim eylerm asl karrum yok Olal Hazret-i Monl-y Rma Samty bende Ceml-i pkdr meshdum andan gayr yrm yok Samt

37

Hz. Mevlndan Ergin Ergl38

iyi ynetim ilkeleri

Sana ne t vereyim. Sana obanlk emretmiler; sen kurtluk yapyorsun. Sana bekilik emretmiler; sen hrszlk yapyorsun. Allah seni sultan yapt; sen eytann szyle hareket ediyorsun.

nmzde yneticilik, gerek kamu da gerekse zel sektrde artan sorumluluklarna paralel olarak, iyi bir eitim ve bilgi dzeyinin yansra bilgelik de gerektiren bir nitelik kazanmtr. Hz. Mevlnnn gerek hayatnda yneticilerle olan ilikileri, gerekse eitli eserlerindeki dnceleri gnmz liderlerine, yneticilerine yol gsterecek, ilham verecek bir ok bilgelik iermektedir. Hz. Mevlnya bakmzn, onu tarihi bir hatra grmekten ziyade, gncel konularda yol gsterici, ilham verici bir klavuz olarak deerlendirmeye dnmesi halinde, onun usuz bucaksz dnce dnyasndan, her alanda ok daha iyi yararlanabileceimiz aikardr. Bu nedenle, aadaki satrlarda Hz. Mevlnnn eserlerine, bir de ynetici gzyle bakmay ve yneticileri ilgilendiren konularda, onun gl, derin ve arpc dncelerinin, gnmz terminolojisi nda zihnnimizde uyandrd armlarn bir ksmn kaleme almay denedik. Yneticinin rol ve ilevi Hz. Mevln dnemi yneticilerine gerek sohbet ve davranlar ve gerekse yazd mektuplarla daima yol gstermi, onlar halka hizmete, iyilie ve adalete davet etmitir. Seluklu Sultan zzeddin Keykavus II, Hz. Mevlny ziyarete gelir. Mevln ona gerektii gibi iltifat gstermeyip dersi ve rencileriyle megul olur. Sultan bir sre bekledikten sonra Mevln hazretleri, bana bir t ver der. Mevln kendisine serte bakarak Sana ne t vereyim. Sana obanlk emretmiler; sen kurtluk yapyorsun. Sana bekilik emretmiler; sen

G

hrszlk yapyorsun. Allah seni sultan yapt; sen eytann szyle hareket ediyorsun. der. Bu szleri iitip yapt icraatlar gzden geiren sultan, alayarak dar kar ve Allaha daima dil olacana ve iyi iler yapacana sz verir. Grld zere, Hz. Mevln yneticinin roln ve ilevini halkn, alanlarnn huzur ve gvenliini salama olarak grmektedir. Hrszlk yapyorsun eletirisiyle, yneticinin yolsuzluklarn eletirmekte, knamaktadr. Bir gn, dneminin Babakan Emir Pervane, kendisine nasihatlerde bulunmas ve tler vermesi iin Mevlnnn huzuruna gelir. Mevln onun bu isteini dinler, bir mddet susar ve Emire dnerek sorar: Emir, Kuran ezberlediini duyuyorum.. Emir, Evet ezberliyorum. diye cevap verir. Hz. Mevln tekrar sorar: Hadis-i eriflerle ilgili bir eseri de eyh Sadreddin Hazretlerinden dinlediini duyuyorum. Emir tekrar Evet, dorudur. diye cevap verir. Bunun zerine Hz. Mevln Madem ki Allahn ve Onun elisinin szlerini okuduun ve bildiin halde o szlerden t alamyor ve yet ve hadislerin gereince amel edemiyorsan benim nasihatimi nasl dinlersin? deyince Emir alayarak Hz. Mevlnnn huzurundan ayrlr ve artk adaletli bir ynetim gstermeye balar. Grld zere, burada, Hz. Mevln yneticinin adalet, liyakat v ehliyet, danma gibi deerleri, sadece bir grev ve makama aday iken savunmasndan, dile getirmesinden ziyade, grevi srasnda uygulamas gereini vurgulamaktadr. Ynetici, kendini nasl grmeli?

39

Ndn kiinin testisine ta at, fakat zeki ve bilgilinin eteine yap. Ehil olmayanlarla, bir an bile eleme,

Hz. Mevln yneticilerin kendilerini, halkn stnde bir g ve kendisine mutlak sayg gsterilecek, itaat ve hizmet edilecek ayrcalkl insanlar olarak deil, adeta kendilerini insanlarn zerinde yk olan tabut gibi grerek davranmalar gerektiini yle vurgular: Ryada kimi tabuta konmu gtrlyor grrsen, o kii, yksek bir mevkie ular, mertebesi ycelir. Aslnda yksek mevkie kan, maddi ynden mertebesi ycelen bir kii, halkn omzuna yklenmi cenazeye benzer. Daha dorusu, yksek mevkie km, itibar kazanm bir kii, aslnda yksek mevkide deildir. Belki de o halkn srtna yk olmu bir cenazedir. Bu sebeptendir ki, o tabut, halka yktr. Bu kendilerini halkn stnde grenler ve kendilerini byk sayan kiiler, halkn srtna yk yklerler. Kendileri de halka yk olurlar. Bu bak asn iselletirmi bir ynetici, ynetilenlere tepeden bakamaz, kamudan hizmet alanlarn nne brokratik formalite ve engeller dikemez, vatandan iini kolaylatrr, vatandan sevgi ve sempatisini kazandracak hizmet yol ve yntemleri bulur. Kamu ynetiminde ehliyet ve liyakat Gnmzde, liyakata dayal insan kaynaklar ynetimi kamu sektrnde iyi ynetim ilkelerinin banda deerlendirilmektedir. Bu ilkeyi ifade eden ve szlkler de yeterlilik, ustalk, uygunluk, yararlk olarak birbirine yakn anlamlarda kullanlan ehliyet ve liyakat kavramlar Mesnevnin pek ok hikayesinde farkl karekterler vastasyla ilenerek adeta Mesnevnin ruhuna

aksettirilmitir. Liyakat, dar anlamda herhangi bir organizasyonda ie uygun ehil kiinin seilmesi anlamna gelmektedir. Buradaki ie uygunluk, iin gereini yerine getirebilmek iin gerekli, bilgi ve deneyimdir. Dier yandan, liyakat kavram znde etik ve erdem gibi deerleri de barndran bir kavramdr. Bu adan, ie alnacak kiinin bilgi ve tecrbe sahibi olmas yansra etik ve erdeme sahip olmas da son derece nemlidir. Hz. Mevlnya gre toplumda adaletin, barn, gven ve huzurun salanmas ancak kamu grevlerine ehliyet ve liyakat sahibi insanlarn getirilmesiyle mmkn olabilecektir. Ehliyet ve liyakate baklmakszn ilerin yrtlmeye allmas halinde ise toplumsal dzenin ileyiin zarar grecek, lkenin gelimesi, ileri gitmesi mmkn olmayacaktr. Mevln aadaki sz ve benzetmelerle kamu ynetiminde liyakat ve ehliyetin nemini vurgular. Her sz bir halin alametidir. Hl, el; sz, alet gibidir. Bir kunduracnn elinde kuyumcunun aleti, kuma ekilmi dane gibidir. Kunduracnn nnde iftinin aleti, kpein nnde saman, eein nnde kemik, bir ey ifade etmez. El ve alet ta ile demir gibi, her eyde iftlik gerektir ki ate ksn Grld zere, Hz. Mevln devlet arknn

40

uygun ekilde ilemesi, halkn beklentilerine cevap verebilmesi iin kamu grevlilerinin liyakatli ve ehil kimseler olmalar gereini vurgulamaktadr. Gerekten, her i ehline verilirse, ehlinin elinden karsa drst ve makbuldr. Ehlinden bakasna verilen iler daima aksak ve yerinde deildir. Hz. Mevln bu nemli gerei bir takm benzetmelerle ifade ediyor. Gerekten, bir alet yerinde olan kamusal yetki, makam ve mevki, ehil ve liyakatli kamu grevlisinin elinde deilse, kamu yararna bir i ortaya kmaz. Hdhd ile Karga hikyesinde Hz. Sleymann btn kularn arasndan Hdhd seerek yanna almas, Peygamberin (s.a.v) Huzeyliyi yallara ve tecrbelilere stn tutup reislie ve ordu komutanlna semesi, Sultan Mahmutun Ayaza btn adamlarndan daha fazla deer vermesi hep ehliyetli ve liyakatli olularyla ilgilidir. Mevln, Beylerin Sultan Mahmuda, Ayaza 30 kiilik maa vermesi nedeniyle ikayet ettikleri Mesnev hikayesinde hem yneticilerin liyakate deer vermeleri konusunda anlaml bir mesaj verir, hem de Ayazn ahsnda ehil ve liyakatli insan portresi izer. Sultan Mahmut onun devlet ve hkmetin banda grmek istedii zeki, adil, evresinin etkisinde kalmayan, bamsz karar verebilen, liyakata dayal adil bir cret politikas uygulayan yksek karekterli idareciyi, Ayaz ise devlet brokrasisinde grmek istedii bilgili, mtevazi, gl kamu grevlisini temsil eder. Hz. Mevln sadece kamu ynetiminde deil bireylerin kendi aralarndaki ilikilerde bile ehil insanlarla birlikte olmay, ehil olmayanlardan uzak durmay tler: Ndn kiinin testisine ta at, fakat zeki ve bilgilinin eteine yap. Ehil olmayanlarla, bir an bile eleme, nk aynay suda brakrsan elbet paslanr. Ehil Olmayan Yneticiler En byk felaketlerden biri, bir insann ehliyetli olmad bir hususta ben yle yaparm,byle yaparm demesidir. Hz. Mevln Mesnevde bir ok hikyede ehliyetsiz, liyakatsiz insanlarn

dtkleri gln durumlar aktararak, altndan kalkamayacaklar i ve grevlere talip olmama konusunda kendilerini uyarr. Mesnevnin bir hayli uzun ilk hikyesinin mesajlarndan birisi udur: Cariyenin tedavisi neticesinde padiahn ihsanna uramay mit eden doktorlar bilmiyoruz demediler; birok ilalar verdiler fakat hastay tedavi edemediler. Hlbuki kendilerinin bu tedaviden aciz kaldklarn ve ehil bir doktor bulunmas gerektiini syleyebilecek olgunlukta olsalard, hasta o kadar sknt ekmeyecek ve ifas gecikmeyecekti. Bakkal ve Papaan hikyesinde ok gzel konuan, gelenlere gzel nkteler yapan, bundan dolay da adeta sahibinin yokluunda dkkann bekiliini stlenen papaann aslnda bekilik yapmaya ehil olmadn, bu sebeple dkkana giren kediden korkup ortal birbirine kattn ve gl yan dktn anlatr. Papaan burada bilgi ve hner sahibi, ehil bir beki deil, sadece bir mukallittir. Byle olduu iin bilgi ve hneri temsil eden glyan dkmtr. Yine, eek gitti ve lhavle yiyen eek hikyelerinde eee bekilik etmesi beklenen, ancak bu ie ehil ve layk olmayan hizmetilerin eeklerin telef olmasna yol alarn anlatr. Dmanna danan adam hikyesinde de kurttan bekilik istemek doru bir ey deildir. Bir eyi bulunmad yerde aramak aramamak demektir. Szleriyle ehliyetsiz ve liyakatsiz bekinin emanete zarar verebilecei gibi, henz kanad kmayan ku, umaya kalkrsa her yrtc kedinin lokmas olur. Sz gereince kendisine de zarar dokunabileceini belirtir. Mesnevde, gnmz kamu brokrasisinin yaygn bir hastal olan kendini olduundan farkl, bilgi ve hner sahibi, ehliyetli ve liyakat sahibi gsterenlerle ilgili pek ok rnek bulmak mmkndr. Boyac kpne den ve bu yzden tavusluk id