GÖKBİLİMCİNİN EL KİTABI Amatör

Hepimiz bataklıkta yaşıyoruz ama bazılarımız

yıldızlara bakıyor…

2

Başlarken

Böyle bir kitapçık fikri, yıllar

önce satın aldığım bir Bilim

Çocuk dergisindeki Amatör

Bitkiblimcinin El Ktabı ekiyle

oluştu. Derginin verdiği bu eki

görünce, neden bir Amatör

Gökbilimcinin El Kitabı

olmasın ? diye düşündüm.

Nihayetinde yanda bir

fotoğrafını gördüğünüz kendi

kitapçığımı hazırladım. Uzun

zamandan beridir bu

kitapçığın dijital bir halini

tasarlama düşüncem vardı.

Sonrasında bu kitapçık ortaya çıktı. Çocukken elimle yaptığım

kitapçıktan daha zengin içerikli, daha renkli ve düzenli bir

kitapçık. Belki elinizdeki bu kitapçık size daha iyillerini yapmak

adına esin kaynağı olur. Bilgi düzeyi açısından daha çok

çocuklara ve gençlere göre hazırlanmış bu kitapçığı her yaştan

gökbilim sever kullanabilir. Faydalı olması dileğiyle.

Annem Hatice Bağış’a ve Cumhuriyetin en önemli gökbilim

değerlerinden Hatice Nüzhet Gökdoğan’a ...

14 Eylül 2017

3

Kitapçık Hakkında

Kitapçığın bundan sonraki

sayfalarında bazı notlar

göreceksiniz. Bunlar temel bilimler

ve astronomide çok kullanılan

önemli notlardır. Hemen

sonrasından ana içerikler geliyor.

Güneş Sistemi, Kepler Kanunları,

Tutulmalar, Elektromanyetik

Spektrum gibi başlıklar var. Ayrıca

kitapçık içerisinde gözlem sırasında

dinleyebileceğiniz müzikler, önemli

bazı kitap önerileri gibi eğlenceli

bilgilerle karşılaşacaksınız.

Kitaçık sonunda bazı takımyıldızlarına yer verilmiştir. Kullanıcıdan

bu takımyıldızlarını tanıdıkça isimlerini yazması beklenmektedir.

Devam eden sayfalarda gözlem sırasında gözlemlerinizi

kaydedebileceğiniz not sayfalarına yer verildi.

Ayrıca kitapçık içerisinde çeşitli kaynak önerileri ile

karşılaşacaksınız. Kitapçık oldukça sade bir şekilde tasarlanmış

olmasının yanında canlı içerikler kullanılmasına özen

gösterilmiştir. Eğer bu kitapçığa elektronik olarak sahipseniz ve

basılı hale getirmek isterseniz 60. saydaki önerilere göre basınız.

Bu kitapçık içerisinden alıntı yapabilir, bilgileri kaynak göstermek

koşuluyla kullanabilirsiniz.

4

NOTLAR

5

1 litre;

• 0.001 metreküp (m³)

• 1 desimetreküp (dm³)

• 1000 santimetreküp (cm³)

1 mikron (μ) = 1 μm = 1/1 000 000 m

1 Angström (Å) = 0.1 nm = 1/ 10 000 000 000 m = 1 × 10−10 m

1 fermi (fm) = 1 fm = 1/ 1 000 000 000 000 000 m

Sıvı Hacminin Ölçülmesi

Sık Kullanılan Mikro Ölçekler

1 Astronomik Birim (AB) = 1.495 978 706 60× 10^11 m

1 Işıkyılı (ly) = 9.460 730 473 × 10^15 m

1 Parsek (pc) = 3.085 677 580 7 × 10^16 m

1 Hubble Uzunluğu = ~1.2 × 10^26 m

Gökbilimde Kullanılan Uzunluk Birimleri

6

Yaşı

4,54 milyar yıl (4,54×109 yıl)

Hacim 1.08321×1012 km³

Kütle 5.9736×1024 kg

Ortalama yoğunluk 5.515 g/cm³

Ekvatoral yerçekimi 9.780327 m/s²

0.99732 g

Aphelion 152.098.232 km

1.01671388 AB

Perihelion 147.098,290 km

0.98329134 AB

Ocak Temmuz

Yer ile İlgili Bazı Notlar

7

Bilimde Sıkça Kullanılar Rakamlar

Fizikte Sıkça Kullanılan Terimler

8

artı , toplama

açı

negatif,çıkarma

diklik

× çarpma

derece

÷ bölme

üçgen

= eşittir

yaklaşık

eşit değildir

benzerlik

< küçüktür

paralel

> büyüktür tanımsız

küçük eşit

pi, sabit sayı,3.14159...

büyük eşit

yaklaşık olarak eşit

( ) yuvarlak parentez

bundan dolayı

[ ] köşeli parantez

kök

{ } küme

dik açı

| | mutlak değer ! faktöriyel

elemanıdır

toplam

elemanı değildirf e e,sabit sayı 2.71828

alt küme

AB doğrusu

alt küme değildir

AB doğru parçası

birleşim |AB| AB doğru parçasının uzunluğu

kesişim

AB ışını

Matematikte Yaygın Kullanılan Semboller

9

Doğada Yön Bulma

Güneş ve Sopa Yardımıyla

Ağaçların yosunlu tarafları KUZEY yönündedir. Karıncalar yuva yaparken çıkardıkları toprağı yuvanın KUZEY yönüne yığarlar. En son kuzeye bakan taraftaki karlar erir. Ağaç dalları genelde güneye doğru gelişir. Yamaçların güney tarafında bitki örtüsü daha zengin olur, meyveler önce olgunlaşır.

10

Saatin akrebini Güneş’e

çevirin. Saatin üzerindeki

12 rakamı ile akrebin

oluşturduğu açının açı

ortayı Güney –Kuzey

doğrultusudur. Güneş’in

olduğu yön ise Güney (S)

yönüdür.

Kol saati yardımıyla

X

5X

Açık bir gecede eğer

Büyük Ayı takımyıldızını

bulabilirseniz –ki

oldukça belirgindir –

Polaris’i ve Kuzey

yönünü bulabilirsiniz.

Büyük Ayı genellikle

cezveye benzetilir şekil

olarak. Cezvenin

kulpundan ilerleyip son

iki yıldızını bulun. Bu

yıldızların isimleri Merak

ve Dubhe’dir. Bu iki

yıldız arasındaki uzaklığı

göz kararı ölçün.

Polaris (Kutup Yıldızı) yardımıyla

Büyük Ayı

Küçük Ayı

Aynı doğrultuda ölçtüğünüz bu uzaklığın 5 (beş) katı kadar uzağa

hayali bir yol çizin. Polaris karşınızda!

11

Periyodik Cetveldeki İlk 20 Element

Atom Numarası

Kütle Numarası

Sembolik Gösterimi

Element Sembolleri

12

Gü

ne

ş Sis

tem

i Sis

tem

in k

ütle

me

rke

zin

de

ye

r a

lan

yıld

ız (

Gü

ne

ş) v

e o

nu

n ç

ev

resi

nd

e d

ola

na

n 8

ge

zeg

en

, b

u g

eze

ge

nle

rin

ço

k s

ayıd

a

do

ğa

l u

yd

usu

, c

üc

e g

eze

ge

nle

r, a

ste

roitle

r,

Ku

ipe

r v

e O

ort

Ku

şağ

ı g

ökc

isim

leri il

e iç

erisi

nd

e y

aşa

m b

arın

dırd

ığı b

ilin

en

te

k s

iste

m.

Gü

ne

ş’e

uza

klık

sıra

sıyla

, M

erk

ür,

Ve

nü

s, D

ün

ya

, M

ars

K

aya

sal G

eze

ge

nle

r, a

rdın

da

n

Sis

tem

in e

n b

üyü

k g

eze

ge

ni Ju

pite

r so

nra

Sa

türn

, U

ran

üs

ve

Ne

ptü

n g

elir

. B

u

ge

zeg

en

ler

ka

ya

sal b

ir y

ap

ıya

sa

hip

de

ğild

ir. G

az

ve

Bu

z b

ir y

ap

ıda

n v

e y

ükse

k

ba

sın

çla

sıv

ılaşm

ış ç

ekird

ekte

n o

luşu

rla

r.

Öze

llikle

Ura

nü

s v

e N

ep

tün

bu

zla

ka

plı

yü

zeye

sah

ip o

ldu

kla

rın

da

n B

uz

De

vle

ri o

lara

k d

a a

dla

nd

ırılı

r.

Gö

kb

ilim

, in

san

lar

için

old

ukç

a

esk

i b

ir il

gi k

on

usu

du

r . G

eliş

en

te

kn

olo

ji ile

Gü

ne

ş Sis

tem

i h

er

yö

nü

yle

ara

ştırd

ık.

Bu

gü

ne

ka

da

r o

nla

rca

mis

yo

n il

e y

üzl

erc

e u

zay a

rac

ı G

ün

eş’

i, g

eze

ge

nle

ri v

e d

oğ

al

uyd

ula

rı z

iya

ret

ed

ip a

raşt

ırd

ı. H

en

üz

insa

nlık

Ye

r d

ışın

da

sa

de

ce

do

ğa

l u

yd

um

uz

Ay’a

aya

k b

ast

ı. Y

akın

za

ma

na

ka

da

r g

eze

ge

nle

r iç

erisi

nd

e V

en

üs

öze

l b

ir k

on

um

a s

ah

ipti

ve

ç

ok s

ayıd

a a

raşt

ırm

an

ın o

da

ğın

da

yd

ı. A

nc

ak o

lası

bir y

aşa

m a

lte

rna

tifi iç

in

old

ukç

a k

ötü

ko

şulla

ra s

ah

ip o

lan

Ve

nü

s p

op

üle

rliğ

ini M

ars

’a b

ıra

ktı. G

ele

ce

kte

üst

elik

ço

k u

zak o

lma

ya

n b

ir g

ele

ce

kte

Ma

rs’a

gid

en

ilk in

san

ları c

an

lı iz

lleye

bili

riz.

B

un

un

ya

nın

da

ya

kın

da

za

ma

nd

a c

üc

eg

eze

ge

n P

lüto

n’u

ke

şfe

ttik

, b

ir g

ökta

şın

a u

zay a

rac

ı

ind

ird

ik v

e D

ış G

ün

eş

Sis

tem

i’n

i ya

kın

da

n g

özl

em

led

ik.

13

GÜ NEŞ

Büyük oranda Hidrojen ve Hellyumdan oluşan dev bir gaz

kütlesidir. Sistemdeki toplam kütlenin büyük kısmını oluşturur.

Güneş Hidrojeni Helyuma dönüştüren bir takım kimyasal olaylar

dizisi ile enerji üretir. Bu enerji yeryüzünde yaşamın var olmasını

ve devamlılığını sağlar. Güneş orta –küçük büyüklükte tipik bir

yıldızdır.

Ekvatordaki dönme süresi: 26,8 gün

Kutuplardaki dönme süresi: 36 gün Yarıçap: 695.500 km (109 dünya yarıçapı)

Kütle: 333.000 dünya kütlesi | Hacim: 1.300.000 dünya hacmi

Merkezindeki Sıcaklık: 15.000.000°C | Yüzey Sıcaklığı: 5504 °C

Bileşimi: % 92,1 hidrojen, % 7,8 helyum % 1 Metaller | Yaş: 4,6 milyar yıl

MERKÜ R

Sistemin en küçük gezegeni olan Merkür Güneş’in

kütleçekimine giren gök taşlarına hedef olduğundan Ay’a

benzer kraterli bir yapısı vardır. Yüzeyi oldukça kurudur.

Güneş’e uzaklık: 57.909.175 km (0,39 AB) | Dolanma süresi: 87,97 gün

Dönme süresi: 58,65 gün | Yarıçap: 2439,7 km Kütle: 0,055 dünya kütlesi

Hacim: 0,054 dünya hacmi | Yoğunluk: 5,427 g/cm3

Yüzey sıcaklığı: -173/427 °C | Yüzeyindeki kütleçekimi: 3,7 m/s2

VENÜ S

Boyut olarak Dünya’ya benzeyen Venüs oldukça yoğun

atmosferinden dolayı sistemdeki en zorlu koşullara sahip

gezegendir. Atmosferindeki Karbondioksit güçlü sera etkisine

neden olur.

14

Güneş’e uzaklık: 108.208.930 km (0,72 AB) | Dolanma süresi: 224,7 gün

Dönme süresi: -243 gün (ters) | Yarıçap: 6051,8 km (0,72 dünya yarıçapı)

Kütle: 0,82 dünya kütlesi | Hacim: 0,88 dünya hacmi Yoğunluk: 5,24 g/cm3

Yüzey sıcaklığı: 462 °C | Yüzeyindeki kütleçekimi: 3,7 m/s2 |

Atmosfer bileşenleri: CO2 , N2

YER

En büyük ve en yoğun kayasal gezegendir. Sıvı halde su,

uygun bir atmosfere sahiptir.

Güneş’e uzaklık: 149.597.890 km | Dolanma süresi: 1 yıl (365,24 gün)

Dönme süresi: 23,93 saat | Yarıçap: 6.378,14 km | Kütle: 5,97 x 1024 kg

Hacim: 1,08 x 1012 km3 | Yoğunluk: 5,52 g/cm3

Yüzey sıcaklığı: -88/58 °C | Yüzeyindeki kütleçekimi: 9,77 m/s2

Atmosfer bileşenleri: N2 , O2

MARS

Bir zamanlar üzerinde sıvı halde su bulundurduğuna dair

ciddi bulgular vardır. Güneş Sistemindeki en büyük

yanardağI SA Mars’ta yer alır.

Güneş’e uzaklık: 227.936.640 km (1,52 AB) | Dolanma süresi: 1,88 yıl

Dönme süresi: 1,03 gün | Yarıçap: 3.397 km (0,53 dünya yarıçapı)

Kütle: 0,11 dünya kütlesi | Hacim: 0,88 dünya hacmi | Yoğunluk: 3,94 g/cm3

Yüzey sıcaklığı: -87/-5 °C | Yüzeyindeki kütleçekimi: 3,693 m/s2

Atmosfer bileşenleri: CO2 , N2 , Ar

15

JÜ Pİ TER

Sistemin en büyük gezegeni Jüpiter, öteki tüm

gezegenlerin toplam kütlesinin 2,5 katında kütleye

sahiptir.

Güneş’e uzaklık: 778.412.020 km (5,2 AB) | Dolanma süresi: 11,86 yıl

Dönme süresi: 9,93 saat | Yarıçap: 71,49 km (11,21 dünya yarıçapı)

Kütle: 317,82 dünya kütlesi | Hacim: 1316 dünya hacmi

Yoğunluk: 1,33 g/cm3 | Yüzey sıcaklığı: -148 °C

Yüzeyindeki kütleçekimi: 9,766 m/s2

SATÜ RN

Halkası olan tek gezegen olmasa da en belirgin halka

yapısına sahiptir. Ayrıc yoğunluğu oldukça düşüktür,

sudan bile!

Güneş’e uzaklık: 1.426.725.400 km (9,54 AB) | Dolanma süresi: 29,4 yıl

Dönme süresi: 10,66 saat | Yarıçap: 60,27 km (9,45 dünya yarıçapı)

Kütle: 95,16 dünya kütlesi | Hacim: 763,6 dünya hacmi |

Yoğunluk: 0,70 g/cm3 | Yüzey sıcaklığı: -178 °C

Yüzeyindeki kütleçekimi: 10,4 m/s2

ÜRANÜ S

Katı bir çekirdeği saran donmuş ve gaz halindeki

maddelerden oluşur. Atmosferi büyük oranda hidrojen ve

ondan daha az miktarda helyum içerir. Atmosferinde az

miktarda bulunan metan, gezegene mavi-yeşil rengini verir.

16

Güneş’e uzaklık: 2.870.972.200 km (19,19 AB) | Dolanma süresi: 84,02 yıl

Dönme süresi: -17,24 saat | Yarıçap: 25,56 km 4.01 (dünya yarıçapı)

Kütle: 14,37 dünya kütlesi | Hacim: 63,1 dünya hacmi |

Yoğunluk: 1,30 g/cm3 |Yüzey sıcaklığı: -216 °C

Yüzeyindeki kütleçekimi: 8,43 m/s2

NEPTÜ N

Küçük ve kayalık bir çekirdeği saran buz ve gaz

katmanlarından oluşur. Gezegenin mavi-yeşil

atmosferinde belirgin birkaç fırtına sistemi dikkati çeker.

Güneş’e uzaklık: 4.498.252.900 km (30,07 AB) | Dolanma süresi: 164,79 yıl

Dönme süresi: 16,11 saat | Yarıçap: 24,76 km (3,88 dünya yarıçapı)

Kütle: 17,15 dünya kütlesi | Hacim: 57,7 dünya hacmi | Yoğunluk: 1,76 g/

cm3

Yüzey sıcaklığı: -214 °C | Yüzeyindeki kütleçekimi: 8,43 m/s2

Dolanma Süresi 27,321582 gün

(27 gün 7 saat 43.1 dakika)

Kavuşum Süresi 29,530588 gün

(29 gün 12 saat 44.0 dakika)

Hacim 2,1958×1010 km³

(0,020 x Dünya)

Kütle 7,3477×1022 kg

(0,0123 x Dünya)

Ortalama Yoğunluk 3.346,4 kg/m³

Ekvatorda Yerçekimi 1,622 m/s²

(0,1654 g)

Yüzey Sıcaklığı En düşük 40 Kelvin

En yüksek 396 Kelvin

AY

17

CÜ CE GEZEGENLER

Üluslararası Astronomi Birliğ i (ÜAB) 24 Ağ ustos 2006 tarihinde ğezeğen

ifadesini yeniden tanımladı. Bu kararla keşfedildiğ i ğu nden bu yana bir

ğezeğen olarak bilinen Plu ton bundan bo yle Cu ce Gezeğen sınıfında bir

ğo k cismidir. Bir Cu ce Gezeğen;

Gu neş çevresindeki bir yo ru nğede dolaşır.

Sabit bir şekle sahip olmasına enğel olabilecek ğu çleri alt edebilecek

yeterlilikte bir ku tleçekimine sahip olmasını sağ layacak bir ku tle ve bundan o tu ru hidrostatik denğe şekline sahip olmalıdır.

Yo ru nğesinin civarını temizlememiş olmalıdır.

Bir ğezeğenin veya başka bir yıldız harici cismin uydusu durumunda bulunmamalıdır.

ASTEROİ D KÜŞAG İ OBJELERİ

Mars ve Ju piter arasında yoğ un şekilde bulunan kayalık ğo k cisimleridir.

Çok ku çu k boyutlardan bir kaç kilometre çapına kadar sayısız uzay

taşından oluşur.

18

KÜYRÜKLÜ YİLDİZLAR (KOMET)

Yan taraftaki ğo rsel Lovejoy

kuyrukluyıldızına ait. Bu yapılar ğenellikle

Gu neş Sisteminin dış bo lğesinde yer alan

Kuiper Kuşağ ı’ndan ğelen kirli buz ve toz

karışımı taşlardır. En u nlu su Halley’dir.

Bu taşlar Gu neş’in ve bu yu k ku tleli ğezeğenlerin etkisiyle Gu neş

sisteminin içlerine doğ ru yo nelirler. Tıpkı ğezeğenler ğibi bir yo ru nğeye

ğirerler, Gu neş’in etrafında. Gu neş’e yaklaştıkça ısınırlar, yapılarındaki buz

erimeye başlar, arkasında uzun, eriyik bir toz buz karışımı bir kuyruk

benzeri yapı oluştururlar. Bir yıldızdan çok farklı olan bu ğo kcisminin ismi

ğeçmişten ğelen yanlış bir adlandırmadır aslında.

Kuiper Kuşağı Oort Kuşağı

Kuyrukluyıldızlar ilerlerken ğeride eriyik bir toz bulutu bırakırlar

doğ al olarak. Bazen bu toz bulutu Yer’in yo ru nğesi ile çakışır. Du nya

Gu neş çevresinde dolanırken bu toz bulutunun içinden ğeçer. İ şte o

zaman ğo rsel bir şo len başlar ve bildiğ imiz Meteor Yağ muru olayı

ğerçekleşir.

19

Meteor Yağmurları

YAĞMUR ADI EN İYİ GÖZLEM

ZAMANI

Yö

n /

Do

ğru

ltu

EN İYİ GÖZLENME

TARİHİ

SAATTE

GÖZLENME SAYISI

(ORTALAMA)

KUYRUKLU YILDIZ /

KOMET

Quadrantid Gündoğum

Öncesi N 4 Ocak 25 —

Lyrid Gündoğum

Öncesi S 22 Nisan 10 Thatcher

Eta Aquarid Gündoğum

Öncesi SE 4 Mayıs 10 Halley

Delta Aquarid Gündoğum

Öncesi S 30 Temmuz 10 —

Perseid Gündoğum

Öncesi NE 11 –13 Ağustos 50 Swift-Tuttle

Draconid Gece Yarısı N

W 9 Ekim 6

Giacobini-

Zinner

Orionid Gündoğum

Öncesi S 21-22 Ekim 15 Halley

Taurid Gece Yarısı S 9 Kasım 3 Encke

Leonid Gündoğum

Öncesi S 17-18 Kasım 10 Tempel-Tuttle

Andromedid Gece Yarısı S 25-27 Kasım 5 Biela

Gemini Tüm Gece NE 13-14 Aralık 75 —

Ursid Gündoğum

Öncesi N 22 Aralık 5 Tuttle

Ay’ın evresi ve konumu önemlidir. Yukarıda belirtilen günler 1-2 gün değişebilir. Kalın =

En belirgin

Meteor Yağ murları periyodik olarak her yıl ğerçekleşir. Ama

kuyrukluyıldızların kendilerini nadiren ğo zlemleriz. Çu nku çok bu yu k

yo nğelerde dolaşırlar. Halley 76 yıllık bir yo ru nğeye sahiptir ve onu

tekrar du nyanın yakınından ğo rmemiz için 2062 yılını beklememiz

ğerekecek. Çok az insan bu ğo kcismini hayatında 2 kez ğo zleme şansına

sahip olabilir. Halley tekrar bizi ziyaret ettiğ inde siz kaç yaşında

olacaksınız?

20

Bir kuyrukluyıldız zamanının çoğ unu Gu neş Sisteminin

dışında ğeçirir.

Basık ve bu yu k yo ru nğe.

Kuyrukluyıldız Gu neş’e yaklaştıkça yapısı değ işir.

21

Yanda bir fotoğ rafını ğo rdu ğ u nu z Aldebaran,

Gu neş ve karanlık bir ğo kyu zu nde

sayabileceğ iniz binlerce yıldız , enerji u reten

sıcak plazmadan oluşan yapılardır. Bir başka

deyişle çok yu ksek sıcaklara sahip olan ğaz

toplarıdır. Eğ er dikkatli incelerseniz tu m

yıldızların ışıklarının aynı renklerde

olmadığ ını ğo receksiniz.

Bazıları kırmızı bazıları beyaz ve bir ihtimal mavimsi renktedirler. Bir

kaç bin ışık yılı uzaklıktaki bir yıldızda yaşayan meraklı bir canlı

olsaydınız acaba Gu neş’i nasıl ğo ru rdu nu z? En iyi ihtimalle çok ku çu k

soluk bir nokta olarak zorlukla ğo ru nen bir yıldız olurdu. Peki farklı

renklerde ğo ru nmesinin altında ne yatıyor; sıcaklık. Tu m yıldızlar

elbette çok sıcaktır ama birbirleriyle kıyaslandığ ında arada milyonlarca

derece farklar ğo zlenir. Bir yıldız ne kadar sıcaksa o kadar yu ksek enerji

ile ışık yayınlar. Nispeten daha soğ uk yıldızlar (Gu neş ğibi ve daha

soğ ukları) kırmızı renkte ğo ru nu rler. Eğ er mavi renkte bir yıldızdan

bahsediyorsak bu oldukça sıcak bir yıldızdır. Çu nku ğo ru nen ışıkta mavi

en enerjik, kırmızı en az enerjik olanıdır.

Evrendeki en bu yu k yapılardan birisi

de Galaksilerdir. Galaksiler (ya da

Go kadalar) milyarlarca yıldızı içerisnde

barındıran kozmik yapılardır.

Samanyolu Galaksisinde 200 –400

milyar yıldız olduğ u du şu nu lu yor. Gece

ğo kyu zu nde ğo rdu klerimiz bunların

ku çu k bir kısmı.

22

TİTUS-BODE YASASI

Johann Daniel Titius ve Johann Elert Bode Güneş

Siteminde gezegenlerin Güneş’e olan uzaklıklarında

matematiksel bir düzen olduğunu öngördüler. Her

gezegenin Güneş’e olan uzaklığı kendinden öncekinin iki

katı olması gerekiyordu bu düşünceye göre. Tititus-Bode

‘Yasası’ Güneş Sistemindeki gezegenlere

uygulandığında küçük uzaklık hataları dışında oldukça

uyumluydu. Fakat Neptün ve özellikle Plüton’un keşfiyle

beraber bu iki gök cismi için oldukça hatalı sonuçlar

verdi. Oysa bilimsel yasalar aynı koşullar altında aynı

sonucu vermeli. Aşağıdaki formül bu yasanın

matematiksel bir ifadesi. ‘n’ değeri 1, 2, 3 ....

Tamsayılardır ve sistemdeki gezegenlerin sırasını yazarak

(Örrneğin Mars için n = 4) yan taraftaki tablodan kontrol

edebilir, gerçek uzaklıklarla karşılaştırmalar yapabilirsiniz.

D(n) = ( 3 x 2n + 4 ) / 10 AB

23

Gez

ege

n

Uza

klık

F

orm

ül

Mer

cury

0

.38

7

0

.4

Ven

us

0.7

23

0.7

Ear

th

1

.00

1

.0

Mar

s

1

.52

1

.6

???

2

.8

up

iter

5

.20

5

.2

Sat

urn

9.5

5

1

0.0

Ura

nu

s

19

.2

19

.6

Nep

tun

e

30

.1

38

.8

Gez

ege

n

U

zakl

ık

Fo

rmü

l

A

dı

k

m (

mily

on

) k

m

(mily

on

)

Mer

kür

5

8

6

0

Ven

üs

10

8

10

5

Yer

15

0

15

0

Mar

s

2

28

2

40

Ast

ero

idle

r 3

90

4

20

Jü

pit

er

77

8

78

0

Sat

ürn

14

29

1

50

0

Ura

nü

s

28

75

2

94

0

Nep

tün

4

50

5

58

20

24

TUTULMALAR ve TRANSİT

Güneş ve Ay tutulmaları her zaman insanoğlunun

dikkatini çekmiş gök olaylarındandır. Güneş, Yer ve Ay’ın

konumlarına göre Güneş ve Ay Parçalı ya da Tam olarak

tutulur. Bu olayı gözlemlenmesinde yeryüzünde

bulunduğumuz konum da oldukça önemlidir.

25

Eğ er u stteki ğo rseldeki ğibi bir durum so z konusu ise buna transit

denir, ya da ğezeğen ğeçişi. Bazen Venu s ya da Merku r ğezeğenleri

Gu neş ve Du nya ile aynı doğ rultu u zerinde yer alır. Doğ al olarak bu

olay yalnızca Gu neş’in ğo kyu zu nde olduğ u ğu ndu z vaktinde ğo zlenir.

Peki ya Mars ğezeğeninde yaşasaydık? Tutulmalar ve Transit (Geçiş)

olayları nasıl ğerçekleşirdi? Belki bir ğu n Mars’tan Yer’in Gu neş’in

o nu nden ğeçişini izleme şansına erişebiliriz.

26

Elektromanyetik Spektrum

Newton ışığı prizma bir

camdan geçirdiğinde ışığın

kırıldıktan sonra renklere

ayrıldığını fark etti. Işık

biliminsanlarının halen tam

olarak anlayamadığı bir

gizem. Bazen bir parçacık

gibi bazen bir dalga gibi davranıyor ve bu sebeple ışığın

her iki karakteride taşıdığı biliniyor. Newton’un bunu

farketmesi, Fraunhofer’in ayrıntılardaki detayları

keşfetmesiyle beraber ışık hakkında inanılmaz bilgilere

eriştik. Ve tüm bu bilgileri birer ışık kaynağı olan yıldızlara

uyarladığımızda hayal bile edemediğimiz uzaklıktaki

yıldızlar hakkında hayal edemeyeceğiniz kadar bilgi elde

ettik. Dalgaboyu ile frekans ters orantılıdır. Benzer şekilde

bir dalganın frekansı ne kadar fazla ise enerjisi de o kadar

fazladır diyebiliriz. O zaman dalgaboyu artarsa enerji

azalır! Yan sayfada sola doğru dalgaboyu uzar, enerji ve

frekans düşer. Bir düşünün, yıldızdan gelen ışığı bir

prizmadan geçirdiğimizde aslında bir yıldızın ışığını

dolayısıyla yıldızın kendisini analiz etmiş oluruz.

İnsan gözü 400 -700 nanomtre dalgaboyu aralığındaki

ışıkları görebilir. Ne kadar küçük bir aralık değil mi?

Göremediğimiz koskoca bir dalgaboyu aralığı var,

dolayısıyla göremediğimiz koskoca bir evren....

27

28

Büyük Patlama Anı

Zaman dahil her şey

Big Bang ile oluştu.

İlk Galaksiler

Big Bang anından

1000 000 000 yıl sonra

Güneş Sisteminin

Oluşumu

Big Bang’den 87.000

000 000 yıl sonra

29

İlk Yıldızlar

Big Bang anından

400 000 000 yıl sonra

Galaksiler evrenin

ilk zamanlaında

oluşmuş yıaşlı

yıldızları ve yeni

genç yıldızları

içinde barındırı.

Şimdi

Evrenin Oluşumundan

bugüne 13. 700 000 000 yıl

EV

RE

Nİ

N

ZA

MA

N

TÜ

NE

Lİ

30

Kepler Yasaları

Kepler Güneş Sisteminde yer alan

gezegenlerin hareketlerini matematiksel

olarak açıklamıştır.

1. Yasa

Her gezegen, odak noktalarının birinde güneşin bulunduğu

bir elips yörünge üzerinde hareket eder.

31

2. Yasa

Bir gezegeni güneşe bağlayan çizgi eşit zaman

aralıklarında eşit alanlar tarar.

3. Yasa

Bir gezegenin yörüngesel periyodunun karesi, dolandığı

elipsin ana eksen uzunluğunun küpü ile doğru orantılıdır.

32

Gökbilim & Astronom

Gökbilim insanlığın merakı kadar eskidir. Başımızı

kaldırğımızda gördüğümüz, üzerinde düşündüğümüz her

şey, her olay bizleri düşünmeye, sorular sorup yanıtlar

aramaya itmiştir. Bu eylemler bize gezegenimizi, yıldızımız

Güneş’i, Güneş Sistemini , öteki yıldızları, galaksileri ve

nihayetinde evrenle beraber kendimizi tanıma fırsatını

vermiştir. Bu sebeple astronomlar evrendeki

gökcisimlerini, bunların özelliklerini, hareketlerini,

birbirleriyle olan ilişkisini inceleyen bir bilim dalıdır.

Gökbilim bize ayrıca uçsuz bucaksız evrene küçücük

gezegenimizden bu küçücük bedenlerimizle seslenme

fırsatı vermiştir. Eğer birileri varsa ve evrene biz buradayız

diye seslenmişse bu mesajı alabilecek belki

okuyabileceğiz. Gökbilim evren gibi büyük bir

laboratuvara sahiptir ve insana inanılmaz bir ufuk

kazandırır.

33

Bilimsel Çalışma Basamakları

Problem Tespiti

Veri Toplama

Hipotez kurma

Hipoteze dayalı tahminler yapma

Kontrollü Deneyler Yapma

Teori (Teorem)

Kanun (Yasa , Prensip)

Gökbilimde diğer temel bilimlerden farklı olarak

üzerinde çalışılan olaya müdahele etme şansı yoktur. Bir

astronom ortamın üzerinde çalıştığı cismin sıcaklık ve

basınç gibi değerleriyle oynamayamaz. Neyse ki

evrende sayısız cisim var ve her farklı koşuldaki yapıları

ayrı ayrı inceleyebiliyor, karşılaştırmalar yapabiliyoruz.

Görsel: Pasteur

34

Uzak Yıldızlara Nasıl Ulaştık?

Biz o toz taneciğinde yaşayan ufak yaratıklar olarak,

Samanyolu’ndaki yıldızlara uzay araçları gönderebilmeyi

nasıl öğrendik? Araştırmacı nesillerin çalışmaları ve 5 basit

kuraldan şaşmamaları sayesinde,

Sorgulayın

Ben dahil, herhangi biri öyle

dedi diye hiç bir fikir doğru

olmaz.

Kendiniz düşünün.

Kendiniz sorgulayın,

kendinizi sorgulayın.

Bir şeye sırf inanmak

istediğiniz için inanmayın.

Bir şeye inanmak onu

doğru kılmaz.

35

Gözlem ve deneylerden elde edilen delillerle fikirleri

sorgulayın. Deliller sizi nereye götürüyorsa oraya

gidin. Deliliniz yoksa hüküm vermeyin.

Beğenilen bir fikir iyi

tasarlanmış bir testi

geçemiyorsa yanlış

demektir. Bunu kabullenin.

Ve belki de en önemli

kural şu, unutmayın

yanılıyor olabilirsiniz. En iyi

bilim adamları bile bazı

konularda yanılmıştır.

Cosmos A Space Odyysess belgeselinden alınmıştır.

36

Dürbün

Gök Atlası &

Gök Olayları

El Feneri

Sıcak Giysiler

Şezlong

Teleskop

Gökyüzü Gözlemi

37

Yandaki kitapçık gökyüzü gözlemciliğine başlamak

isteyenler için Türkçe yazılmış en iyi kaynaklardan biridir.

Bu kitapçıkla bir başlangıç yapabilirsiniz.

Gökyüzü Gözlemciliği

TÜBİTAK Popüler Bilim Yayınları

Gökyüzü gözlemciliği amatör bir gökbilimcinin yaptığı en önemli

işlerden birisidir, belkide en önemlisi. Yan sayfada yer alan

gözlem malzemelerinizle olabildiğince karanlık (aynı zamanda

güvenli) bir konumda gözlem yapabilirsiniz. Şehir ışıklarından uzak

bir ortamda çıplak gözle görülebilecek oldukça fazla gökcismi

var. Bir teleskoptan önce iyi bir gökyüzü bilgisine sahip olmanız

gerekir. Karanlık bir yerde gökyüzünde binlerce yıldız bir anda

başınızı döndürüp sizi şaşırtabilir ama gökyüzünde referans

noktaları seçerseniz gökyüzünü hızlıca tanırsınız. Bir gezegenle bir

yıldızı çıplak gözle ayırt eder, belirgin takımyıldızlarından birkaçını

bilirseniz gökyüzü sizin için daha eğlenceli olur ve gözlemleriniz

daha verimli olur. Takımyıldızlarını, gökyüzünü tanımaz demek

Andromeda Galaksisi’ni ya da Orion Bulutsusu’nu gözlemek için

hangi yöne, nereye yönelmenizi biliyor olmanız demektir. Gözlem

yaptıkça tanıyacak, tanıdıkça daha derinleri gözlemlemek

isteyeceksiniz. Bu durumda daha büyük bir teleskop alma isteği

uyanacak.

Gökbilim tutkunlarının en sevmedikleri durum bulutlu, kapalı bir

hava. Çünkü bunun için bir çözüm yok. Eğer bir Güneş Filtreniz

varsa gündüz Güneş gözlemi de yapabilirsiniz. Gökyüzü gözlemi

için belki de bilinmesi gereken ilk bilgi Güneş’e çıplak gözle veya

teleskopla asla bakılmaması gerektiği. Bunu bilmeden yapan

Galileo maalesef bir gözünü kaybetmiştir. Çünkü teleskop ile

Güneş’e bakmak birkaç saniyede gözü kör eder.

38

Milattan Önce 2. yüzyılda

Hipparchus gökyüzünde gördüğü

cisimleri parlaklıklarına göre

sınıflandırdı.

Hipparchus gök cisimlerini

gördüğü parlaklıklara göre 1. Kadir en parlak, 6. Kadir en

sönük cisimler olmak üzere sınıflara ayırdı. Bugün benzer

ama daha modern bir şekilde cisimlerin görünen

parlaklıklarını belirliyoruz. Cisim ne kadar parlak ise kadir

değeri sayısal o kadar küçük olur.

Gökyüzünde görebileceğimiz en parlak cisim Güneş,

Venüs ise Ay ve Güneş’ten sonra en parlak gök cismidir.

Polaris (Kutup Yıldızı) sanılanın aksine en parlak yıldız

değildir ki bunu yan tarafta görmek mümkün. Sirius gece

gökyüzündeki en parlak yıldızdır.

İnsan gözünün bir görme sınırı vardır, çok sönük cisimleri

göremeyiz. Yaklaşık 6 Kadir ve daha sönük cisimler insan

gözüyle görülemez. Ancak şehir merkezlerinde yapay

ışıkların yarattığı ışık kirliliğinden dolayı bu sınır daha da

düşer. Teleskoplar insan gözüne göre daha fazla ışık

toplayabildiği için daha sönük nesneleri görmemiz

mümkün. Hubble Uzay Teleskobu’nun görme kabiliyeti

çok iyidir bu yüzden.

Parlaklık Sistemi

39

Güneş

Dolunay

Polaris

Venüs

Huble Uzay

Teleskobu

Çıplak Gözle

Limit

Sirius

Asteroidler

40

David Bowie-Starman

Owl City - Fireflies

Owl City - Beautiful Times ft. Lindsey Stirling

The Chainsmokers & Coldplay - Something Just Like This

David Bowie - Space Oddity

Coldplay - A Sky Full Of Stars

Coldplay - The Scientist

HammerFall-Titan

We Are All Made Of Stars - Moby

Looking for astronauts - The National

Saime Sinan - Yıldızlı Semâlardaki Haşmet Ne Güzel Şey

Patti Smith - Space Monkey

Pink Floyd - Eclipse - Dark Side Of The Moon

The Galaxy Song- Eric Idle/Monty Python

Frank Sinatra - "Fly Me To The Moon"

Drops of Jupiter -Train

All of the Stars - Ed Sheeran

Starlight - Muse

Zeki Müren - Yıldızların Altında

Walking on the Moon - Cas Haley

Twinkle Twinkle Little Star

Queen - Flash

Gözlem Müzikleri

41

Daha Fazla Gökbilim

Daha fazla Gökbilim

kaynağı için aşağıdaki

internet adresini ziyaret

edip Faydalı Gökbilim

Linkleri sayfasına göz

atabilirsiniz.

http://samanyoluekspresi.blogspot.com.tr

42

Richard Feynman, Bilim kendi kendimizi aldatmamanın bir

yoludur, der. Merak, eden araştıran neslimiz çok eskilere

dayansa da akla ve mantığa uymayan işlerle uğraşlarımız

da bir o kadar eski. Bilim nesnel çalışma basamaklarını

takip edip bir sonuca varırken bazen bilimin testlerinden

geçmemiş ve elle tutulur kanıtlardan yoksun söylentiler

gerçekmiş gibi topluma yayılır. Buna sahtebilim

(pseudoscience) diyoruz. Gazete sayfalarındaki burç

yorumları, her Güneş tutulmasında gündeme gelen

deprem söylentileri, Parapiskoloji, Apollo 11 misyonu

komplodur söylentileri, her gün bizi ziyaret eden ama bir

türlü net bir fotoğrafı çekilmeyen ve alakasız konumlara

inen uzaylılar hemen hepimizin duyduğu sahtebilim

örneklerinden sadece birkaç tanesi.

GERÇEĞE OLAN TUTKU

43

Üstelik bu iddialar her zaman yazılı ve görsel medyada

geniş yer bulmayı başarırlar.

Çünkü, Bugün Ay Tutulması var! gibi bir başlık Son 500

yılın en önemli Ay Tutulması, bir sonraki 2090 yılında!

şeklindeki başlık kadar ilgi çekici olmayacaktır. Bu ilgi

çekici başlık altında deprem olasılığı, koç ve yay

burçlarının ruh hali analiz edilir.

Doğru kaynaklardan araştıran bir insan bu başlıklardaki

kalitesizliği hemen fark eder. Bazen bu bilgiler gerçekte

var olmayan bir amerikan uzay kurumuna dayandırılır.

Eğer Amerikan’ın Ay’a gitmediğini iddia ediyorsanız

bunu ciddi temellere dayandırmalısınız. Oysa NASA’nın

sitesinde, tüm iddialara karşın net açıklamalar var.

Önemli olan nedir?, daha fazla tıklanıp okunmak mı

yoksa gerçeğin kendisi mi? Bugün bilim ve teknolojide

alınan müthiş yol evrensel ilkelerle kat edildi. Bu yüzden

bilim yaparken bu ilkelere sadık olmak önemlidir.

Bilim, bir insanın hayatı boyunca zaman harcayacağı en

güzel uğraşlardan birisidir. Hayatı boyunca bilimin ışığını

takip etmiş astronom Carl Sagan belki de en güzel

örneklerden birisidir. Carl, her yönüyle gerçek bir

biliminsanıydı. Belki de bu sebeple Tyson Cosmos

belgeselinden ondan söz ederken ,’’Biliminsanı olmak

istediğimi zaten biliyordum, ama o gün

Carl’dan nasıl bir insan olmam gerektiğini

öğrendim.’’ sözlerini söylemiştir.

Bilime ışığı hep sizinle olsun...

44

Gökyüzü Kitaplığı

45

Ekmek dizimde

Yıldızlar uzakta tâ uzakta

Ekmek yiyorum yıldızlara bakarak

Öyle dalmışım ki sormayın

Bazen şaşırıp ekmek yerine

Yıldız yiyorum

Oktay RIFAT

Mimas’tan Satürn , Chesley Bonestell

Gökbilim ve Sanat

46

Takımyıldız Kartları

47

Takımyıldız Kartları

48

Takımyıldız Kartları

49

Takımyıldız Kartları

50

Gözlem Notlarım

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

Konum:

Tarih:

51

Gözlem Notlarım

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

Tarih:

Konum:

52

Gözlem Notlarım

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

Konum:

Tarih:

53

Gözlem Notlarım

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

Tarih:

Konum:

54

Gözlem Notlarım

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

Konum:

Tarih:

55

Gözlem Notlarım

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

Tarih:

Konum:

56

Gözlem Notlarım

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

—————————————————————————

Konum:

Tarih:

57

Gözlem Notlarım

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

————————————————————————

Tarih:

Konum:

58

Soluk Mavi Nokta

Carl Sagan, uzayın derinliklerine doğru yol alan Voyager 1 uzay aracının son bir kez

arkasına bakıp Yer’în fotoğrafını çekmesini önerdi. 14 Şubat 1990'da çekilen yukarıdaki

görüntüdenesinlenerek aşağıdakileri kaleme almıştır.

Uzayın derinliğinden bu resmi çekmeyi başardık. Eğer bu

resme dikkatlice bakarsanız, orada bir nokta göreceksiniz. O

noktaya tekrar bakın. İşte o nokta burası; evimiz... O nokta

biziz. Sevdiğiniz herkes, tüm tanıdıklarınız, adını duyduklarınız,

gelmiş geçmiş tüm insanlar hayatlarını o noktanın üzerinde

geçirdiler. Türümüzün tarihindeki tüm sevinçlerimiz ve

acılarımız, kendinden emin bin çeşit inancımız, ideolojimiz ve

ekonomik öğretimiz; her avcı ve her yağmacı, her kahraman

ve her korkak, uygarlığımızın mimarları ve tahripçileri, her kral

ve her köylü, birbirine aşık olan her genç çift, her anne ve

her baba, umutları olan her çocuk, her mucit ve her kâşif,

ahlak değerlerini öğreten her öğretmen, yozlaşmış her

politikacı, her bir "yıldız", her bir "yüce önder", her aziz ve her

günâhkar işte orada yaşadı; bir güneş ışınında asılı duran o

toz zerreciğinde.

59

Dünya, dev bir evrensel arenada yer alan çok küçük bir sahnedir.

Bütün o komutan ve imparatorların akıttıkları kan göllerini

düşünün... Şan ve şöhret içerisinde, bu noktanın küçük bir

parçasında kısa bir süre için efendi olabildiler. Bu noktanın bir

köşesinde yaşayanların, başka bir köşesinde yaşayan ve

kendilerinden zar zor ayırt edilebilen diğerleri üzerinde

uyguladıkları zulmü düşünün... Anlaşmazlıkları ne kadar sık,

birbirlerini öldürmeye ne kadar istekliler, nefretleri ne kadar yoğun!

Bu soluk ışık noktası, bütün o kasılmalarımıza, kendi kendimize

atfettiğimiz öneme ve evrende öncelikli bir konuma sahip

olduğumuz yolundaki yanlış inancımıza meydan okuyor.

Gezegenimiz, çevremizi saran o büyük evrensel karanlığın

içerisinde yalnız başına duran bir toz zerreciğidir. İçinde

yaşadığımız bilinmezlik ve bütün bu enginliğin içerisinde, başka bir

yerden bir yardımın gelip bizi bizden kurtaracağına dair hiçbir

ipucu yoktur.

Dünya... Şu ana kadar, yaşam barındırdığı bilinen tek gezegen. En

azından yakın gelecekte, türümüzün göçebileceği başka hiçbir

yer yok. Evet, ziyaret ediyoruz. Ama henüz yerleşemiyoruz.

Beğensek de beğenmesek de, Dünya şu an için yaşadığımız

yegâne yer.

Gökbiliminin alçakgönüllü ve kişiliği geliştiren bir uğraşı olduğu

söyleniyor. Bana kalırsa, insan kibrinin akıl dışılığını, küçük

Dünyamızın uzaktan çekilmiş bu görüntüsünden daha iyi

gösterebilecek bir şey yoktur. Bu görüntü, bildiğimiz tek evimiz

olan bu soluk mavi noktayı daha içten paylaşmamız ve koruyup

şefkat göstermemiz gerektiği konusundaki sorumluluğumuzun

altını çiziyor.

Carl Sagan, Soluk Mavi Nokta (Pale Blue Dot), 1994

60

21 cm

29

,7 c

m

Yazdırma Önerileri

En iyi verim için kitapçık boyutunda bastırınız. 1 tane A4

sayfasında 4 sayfa yer alacak şekilde yazdırmanız önerilir.

61

DOĞAYI KORUYUN!

Lütfen sadece gerekli olduğunu düşünüyorsanız

bu kitapçığı basılı hale getirin. Basılı olan

kitapçıkları çöp kutuları yerine lütfen geri

dönüşüm kutularına bırakınız.

Bu kitapçık hazırlanırken TÜBİTAK Bilim Teknik Dergisi ve Ankara

Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü web sitelerinden

faydalanılmıştır.

Hazırlayan Halil Bağış

Eylül 2017

Kitapçık içerisinde herhangi bir eksiklik, yanlış bilgi olduğunu düşünüyorsanız veya genel olarak öneri ve eleştrileriniz için lütfen astronom.hb@gmail.com elektronik posta adresinden iletişime geçin.

Bu kitapçığın hikayesini ve ayrıntılı bilgileri Samanyolu Ekspresi

bloğundan okuyabilirsiniz. http://samanyoluekspresi.blogspot.com.tr

Ön Kapak Söz; Oscar Wilde, Arka kapa; N. Tyson

AMATÖR GÖKBİLİMCİNİ EL KİTABI

Kar Amacı Gütmez.

Lütfen bu kitapçığı ticari amaçla kullanmayınız.

Kullanımı için izin alınmasına gerek yoktur.

62

Hepimiz birbirimize biyolojik olarak,

Dünya'ya kimyasal olarak, Evren'e atomik

olarak bağlıyız. Evrenin içerisindeyiz,

Evren de bizim içimizde.