ASTRONOMİNİN GELİŞİMİ

Yavuz Unat

Kastamonu Üniversitesi

Fen-Edebiyat Fakültesi

Felsefe Bölümü

BİLİMİN GELİŞİM ÇİZGİSİ

1. Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarına

rastlayan deneysel bilgi toplama aşaması.

2. Antik Grek’te evreni açıklamaya yönelik akılcı

sistemlerin kurulduğu aşama.

3. Ortaçağ’da bir yandan Grek felsefesi ile dinin

dogmalarını bağdaştırmaya çalışan Batı, diğer

yandan bilimsel etkinliği parlak başarılara

doğru yönelten İslâm Dünyası.

4. Rönesans ve sonrası gelişmelerin yer aldığı

modern bilim dönemi.

Astronomi yeryüzündeki en eski bilimlerden biridir

En eski çağlarda bile insanlar gökyüzünü merak

etmişlerdir.

MISIR’DA BİLİM

MÖ 2700’ler

Aritmetik, geometri, dört işlem; Pi karekök; çarpım cetvelleri

10 tabanlı sayı sistemi

Cebir; 1. ve 2. derece denklemleri

Alan ve hacim hesapları

Takvim (Güneş Takvimi)

1 yıl 365 gün, 12 ay, 1 ay 30 gün; 1 yıl 360 + 5 gün

1 gün 24 saat

Güneş ve su saatleri (MÖ 1100’ler)

Beş gezegen; Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn

Mumyalama

Basit tedavilere ilişkin reçeteler

Hastalık kötü bir ruhun bedene girmesi

Güneş ışığı

Şakul

MEZOPOTAMYA’DA BİLİM

Sümerler (M.Ö. 3500-2000)

Akadlar (2350-2150)

Babilliler (M.Ö. 1900-539)

Aritmetik, geometri, dört işlem; Pi karekök;

çarpım cetvelleri

60 tabanlı sayı sistemi

Cebirin kurucuları; 1. ve 2. derece

denklemleri

Pythagoras ve Thales teoremleri

Alan hesapları; hacim hesapları

Takvim (Ay Takvimi)

1 yıl 12 ay, 1 ay 29 ve 30 gün; 1 yıl 354 gün

1 gün 24 saat

Güneş ve su saatleri (MÖ 1100’ler)

Ay ve Güneş tutulmaları

Gezegen tabloları

Beş gezegen; Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter,

Satürn

Astroloji (Akadlar Dönemi)

ÇİN VE HİNT (MÖ 2500’LER

10 tabanlı sayı sistemi

Abaküs

Takvim

MÖ 28 – Güneş lekeleri

M.Ö. 500 – Çin – kuyruklu yıldız kayıtları

M.Ö. 350 – Çin – yıldız katalogları

MS 1054 – Yengeç Bulutsusu

Vedik metinler (M.Ö. 2500-600)

Siddhantalar (MÖ 600’den sonra)

10 tabanlı sayı sistemi

Takvim

Sıfır

Sinüs - Kosinüs

M.Ö. 3000’LER

Gökyüzünü gözlemek için kullanıldığı

sanılan

Stonehengeler

İngiltere Mezopotamya (Akadlar) –(ekvator, yengeç, oğlak kuşakları – konumsal astronomi)

Mezopotamya (Sümerliler) – yıldız kümeleri

Mısır Güneş takvimi

M.Ö. 2500’LER

Çinliler – Güneş lekeleri

Mezopotamya’da Ay takvimi

M.Ö. 2000’LER

Satürn gezegeni tabloları

Ay Tabloları Babillilerden kalma bir dünya

haritası

M.Ö. 1400 – Çin’de tutulma kayıtları

M.Ö. 1000’LER

M.Ö. 500 – Çin – kuyruklu yıldız kayıtları

M.Ö. 350 – Çin – yıldız katalogu

ANTİK UYGARLIKLARIN ASTRONOMİ

BİLGİSİ 1. Merkür

2. Venüs

3. Mars

4. Jüpiter

5. Satürn

URANÜS

(1781’DE KEŞFEDİLDİ)

NEPTÜN

(1846’DA KEŞFEDİLDİ)

PLÜTON

(1930’DA KEŞFEDİLDİ)

CHARON

(1978’DE KEŞFEDİLDİ)

GEZEGENLERİN YÖRÜNGELERİNDEKİ DOLANIM

PERİYOTLARI (ESKİ UYGARLIKLAR VE MODERN

KARŞILAŞTIRMASI)

Gezegen Yörünge Dolanımı

(Belirledikleri Değer; Gün)

Yörünge Dolanımı

(Günümüz Değeri; Gün)

Merkür 115 87,969

Venüs 584 224,701

Mars 789 686,98

Jüpiter 399 4.332

Satürn 378 10.759

AY VE GÜNEŞ TUTULMALARI

EKLİPTİĞİ 30 BURCA AYIRDILAR; BAZI

TAKIMYILDIZLARI BELİRLEDİLER

Küçük Ayı

Koç Burcu İkizler

GÖKYÜZÜ

GÖKYÜZÜ

GÖKYÜZÜ

GÖKYÜZÜ

GÖKYÜZÜ

GÖKYÜZÜ

GÖKYÜZÜ

Yengeç Burcu

Beta yengeç 300 ışık yılı

uzaklıkta

Alfa yengeç (Acubas,

Seretan) 170 ıy uzaklıkta

Kendi aralarında da 130 ıy

uzaklık var

Akrep Burcu

Delta akrep (Dubbe) 443 ıy

uzaklıkta

Teta akrep (Sargas) 300 ıy

uzaklıkta

Antares 550 ıy uzaklıkta

Aralarında 100 ıy uzaklık var

Öyleyse bunları takım haline getiren bizleriz.

Uzayda onlar aynı grupta değiller.

Takım yıldız kavramı bize ait.

BAZI ASTRONOMİ KAVRAMLARINI

BİLİYORLAR

1. Ekliptik 2. Burçlar 3. Ekvator

4. Ufuk 5. Meridyen

6. Zenit 7. Nadir

8. Zenit uzaklığı 9. Göksel enlem ve boylam

10. Dönenceler ve gündönümleri 11. Ekliptik ve ekvator arasındaki açı (M.Ö. 200’lerde); 23-

24 derece Bunları konum hesaplarında kullanıyorlar

(Konumsal Astronomi)

Eski Mısır’dan kalma bir gök atlası

Maya’lara göre dünya

Piramitler

(Tanrı’nın Evi, Orion)

Giza Piramiti

ESKİ YUNANLILAR (M.Ö. 8. YÜZYIL)

ANTİK YUNAN ASTRONOMLARI

Thales - 28 Mayıs 585 tarihinde, Güneş’in

tutulacağını önceden bildirdi.

Pythagoras – her şeyin aslı sayıdır.

Aristoteles – Yer merkezli kozmoloji

Aristarkos – Güneş merkezli evren

Batlamyus (Ptolemaios) – Yer merkezli

evrenin matematiksel yapısı

Eratostenes – Yer’in çevresi

Pythagorasçılara göre evren

Aristarkos’a göre evren

Batlamyus

Eratostenes’in yer ölçümü

Batlamyus’un Yeryüzü haritası

ORTAÇAĞLAR

Yer düzdür anlayışına geri dönüş (Karanlık Çağlar)

Doğu’da Astronominin gelişmesi

İslâm Dünyası’nda Gözlemevleri Beyruni

Battânî

Fergani

Ali Kuşçu

İSLÂM DÜNYASI'NDA ASTRONOMİ

Batlamyus

M.S. 150 yılları

Yer Merkezli

Sistem

Aristoteles

İSLÂM DÜNYASI'NDA ASTRONOMİ

1. Gözlem aletleriyle gökyüzünü gözlemlemek (pratik astronomi).

İlk gözlemevleri onlar tarafından kuruldu;

Gözlemlerin dakikliğini arttırmak için yeni gözlem araçları ve

gözlem teknikleri geliştirdiler;

Açıların ölçümünde kirişler yerine yeni bulunan trigonometrik

fonksiyonları kullanmaya başladılar.

2. Gözlem verilerini hareketli geometrik düzeneklerle

anlamlandırmaya çalışmak (kuramsal astronomi).

Aristoteles + Batlamyus

İSLAM DÜNYASINDA GÖZLEMEVLERİ

HAMEDAN GÖZLEMEVİ (İBN SÎNÂ, 11. YY)

MELİKŞAH GÖZLEMEVİ (ÖMER HAYYÂM, 1074)

MERÂGÂ GÖZLEMEVİ (NASÎRÜDDİN-İ TÛSÎ, 1274)

SEMERKAND GÖZLEMEVİ (ULUĞ BEY, 1421)

GÖZLEMEVLERİNDE KULLANILAN BAZI ASTRONOMİK

ARAÇLAR

Usturlaplar

Kadranlar

Küreler

34

FERGÂNÎ (9. YÜZYıL) Battânî (858-929)

Zîc-i Sâbî’de

trigonometrik tablolar

Beyrûnî Vernier İlkesi’ne göre amaç AB’ye göre daha uzun olan

BC’yi bölmektir.

İBN SÎNÂ (980–1037) VE HAMEDAN

GÖZLEMEVİ

İbn Sinâ’nın Kânûn’unun 1510 yılında Padua’da yayımlanan Latince çevirisinden; Galen, İbn Sinâ

(Avicenna) ve Hippokrates.

(Zat el-Semt ve el-İrtifa) Bu aracın bir kısmı

günümüzde kullanılan Mikrometre’ye (iki gök

cismi arasındaki çok küçük açısal konumları

ölçmeye yarayan bir aygıt, 1670 yılında icat

edilmiştir) benzemektedir

MELİKŞÂH GÖZLEMEVİ VE ÖMER HAYYÂM

(1045-1123)

MERÂGÂ GÖZLEMEVİ VE NASÎRÜDDİN-İ

TÛSÎ (1201–1274)

Bu Duvar Kadranı’nın en büyük özelliği en dış kuşak

üzerindeki yayın çapraz çizgi (transversals) taksimata sahip

olmasıdır. Bu tür taksimatı Batı’da ilk defa on altıncı

yüzyılda Tycho Brahe kullanmıştır.

G

D

A

C

B

Dairesel hareketi doğrusal harekete çeviren Tûsî Çifti. C noktası, içteki küçük dairenin, büyük

daireye göre ters yöndeki hareketi ile, GD doğrusu

(büyük dairenin çapı) üzerinde hareket eder.

Dairesel hareketi doğrusal harekete çevirmek için

Kopernik’in kullandığı model

37

İBN EL-ŞÂTIR

1304-1376

D (Yer)

B

C

A

F (Ay)

r2

r1

R

E

Eğimli daire

Episikl

Taşıyıcı daire

R = 60; r1 = CA = 6; 35; r2 = AF = 1; 25

Ay

Episkl

Yer

Kopernik’in Ay kuramı İbn el-Şâtır’ın Ay kuramı

BİTRÛCÎ (ÖLÜMÜ 1204)

P

Q

A

ekvator

ULUĞ BEY VE SEMERKAND GÖZLEMEVİ (1421)

Uluğ Bey Zici

FATİH DÖNEMİ ASTRONOMİSİ

(1451–1481)

Fatih Camii Külliyesi (1470) (Süheyl Ünver’in çizimi)

TAKÎYÜDDÎN VE İSTANBUL GÖZLEMEVİ

• İstanbul Gözlemevi - (1575-1580)

• Tycho Brahe - (Uranienborg Gözlemevi,

1576)

Gök cisimlerinin enlem ve

boylamlarının

bulunmasında kullanılan

Zât el-Halâk (Halkalı

Araç):

Takîyüddîn’in kendi icadı olan ve

herhangi bir düzlemde iki yıldız

arasındaki açıyı ölçmeye

yarayan Müşebbehe bi’l-Monâtık

Takîyüddîn’in kullandığı

saat

MODERN ASTRONOMİ (16. YÜZYIL)

Kopernik – Güneş evrenin merkezindedir

Kepler – Elips Yörüngeler

Galile – Dünya yine de dönüyor

Newton

KOPERNİK

1473-1543

GALİLEO GALİLEİ

1564-1642

JOHANNES KEPLER

1571-1630

ISAAC NEWTON

1642-1727

TELESKOPLAR

Bilinen en eski teleskop resmi. Resim

Ağustos 1609’da Giambattista’nın bir

mektubunda yer almaktadır.

Galileo’nun teleskopu

Hevelius’un iki parçalı teleskobu

Newton’un aynalı teleskopu

MODERN ASTRONOMİ

EDMOND HALLEY

1656-1742

Kuyruklu yıldızlar Güneş

sisteminin üyesidirler.

FREDERICK WILLIAM HERSCHELL 1738-1822

1781

Uranüs

Çift Yıldızlar Galasiler

19. YÜZYILDA ASTRONOMİ

1846

Johamm Galle

Neptün

Astrofizik

20. YÜZYIL ASTRONOMİSİ

1930

Pluton

1978

Charon

BÜYÜK PATLAMA – EVRENİN OLUŞUMU

Edwin Hubble – Yıldızların büyük bir kısmı bizden uzaklaşıyor - evren genişliyor (1924)

Büyük Patlama Kuramı – 1960’lar – Evren patlamayla oluşmuş ve genişlemektedir.

1965 - Bob Dicke ve Jim Peebles - George Gamow'un varsayımını sınıyorlar – (ilk evren akkor parlaklığında, çok sıcak ve yoğun olmalı) Dicke ve Peebles bu akkor parlaklığı-nın hala görülebileceğini düşünüyorlardı. Bu ışık evrenin çok uzaklarından bize yeni erişiyor olmalıydı; şu anda biz bu ışığı mikrodalga olarak algılamalıydık.

1965 - Arno Penzias ve Robert Wilson bu ışımayı ses olarak bulmayı başardılar (arka plan ışıması)

Öyleyse evrenin sınırında aşırı kırmızıya kaymış yıldızlar olmalı (Kuasarlar; milyarlarca ışık yılı uzaklıkta, evrenin ilk zamanlarından kalma cisimler)

EVRENİN SONU

EVRENİN DÖRT OLASI SONU

1. Büyük donma (evren giderek soğuyacak)

2. Büyük çöküş (evren kendi üzerine çökecek)

3. Büyük değişim (enerjinin değimi)

4. Büyük parçalanma (karanlık enerjinin artmasıyla evrenin parçalanması)

YILDIZLARIN EVRİMİ – YILDIZLAR NASIL

OLUŞUR?

Yirminci yüzyılda yıldızların da doğup büyüdükleri ve öldükleri anlaşıldı.

Yıldızlar da tıpkı diğer canlılar gibi evrim geçirmekteydiler.

Günümüzde yapılan araştırmalar, yıldızların evriminin kütlesine bağlı olduğunu göstermektedir.

Bir yıldızın oluşumu, büyük miktarda gazın, kütlesel çekim kuvvetiyle kendi üzerine çökmesiyle başlar. Bu gaz çoğunlukla hidrojendir.

Gaz kütlesi büzüşür, atomlar sıkışır, büyük hızlarla birbirlerine çarparlar ve oluşan kütle giderek ısınmaya başlar.

Sonunda hidrojen atomları çarpışır ve helyum atomları oluşmaya başlar.

Reaksiyon sonucunda salınan ısı yıldıza parlaklık verir ve bu ısı sonucunda gazın basıncı artar.

YILDIZLARIN EVRİMİ – YILDIZLARIN SONU

Güneş’in kütlesinden

küçükse kabuk

sıcaklık nedeniyle

yanar.

Nötron Yıldız

Güneş’in kütlesinden

biraz fazla ise atom

altı parçacıklar

birleşirler.

Beyaz Cüce

Güneş’in kütlesinin 3

katıysa çok küçük bir

kütleye dönüşür.

Ya da patlar. Kara Delik

YALNIZ MIYIZ?

1972 - Pioneer 10 (Öncü 10)

"biz buradayız"

SETI

1992 – NASA

SETI Projesi (Dünya Dışı Zekaları Araştırma)

FERMI PARADOKSU

1949

1. Teknolojik uygarlıkların yaşam zinciri çok kısadır; kısa

sürede kendilerini yok edebiliyor olabilirler.

2. Kendi kendilerine yetebilirler ve bu nedenle kendileri

dışındaki uygarlıklarla ilişkiye girmek istemiyor

olabilirler.

3. Onlar hep buradaydılar.

İLERI OKUMALAR

Aydın Sayılı, Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 1991.

Aydın Sayılı, Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.

Bruce Stephenson, Marvin Bolt, Anna Felicity Friedman, Gökyüzü Tarihi, Çevirenler: Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, Boyut Yayınları, İstanbul 2009.

Cemal Yıldırım, Bilimsel Düşünme Yöntemi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2008.

Cemal Yıldırım, Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008.

Donald R. Hill, Gökyüzü ve Bilim Tarihi, Çevirenler: Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, Boyut Yayınları, İstanbul 2010.

Hüseyin Gazi Topdemir ve Yavuz Unat, Bilim Tarihi, Pegem A Yayınevi, Ankara 2008.

Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat ve Ayten Koç, Bilim Tarihine Giriş, Üçüncü Baskı, Nobel, Ankara 2001.

Yavuz Unat, Tarih Boyunca Türklerde Gökbilim, Bilimin Türk-İslam Kaynakları-1, Kaynak Yayınları, İstanbul 2008.

Yavuz Unat, İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Genişletilmiş İkinci Baskı, Nobel, 2013.