astronomski Časopis orion 1

7/24/2019 Astronomski asopis ORION 1

1/48

ORION

SUNCE

BIOGRAFIJA NAMA

NAJBLIE ZVIJEZDE

NOVI HORIZONTI

Izdvojeno:

Meu nama Scifi pria

GPS

Gravitacija

Dr. Martin Rees

OTKRIE VODE

NA MARSU

ASTRONOMSKI ASOPIS

Astronomsko drutvo Orion

Februar/veljaa 2016

Godina 1, broj 1, februar/veljaa 2016)


2/48

Februar/Veljaa 2016 ORION

2 Astronomsko drutvo Orion

Glavni i odgovorni urednik: Muhamed Muminovi

Lektor: Ivanka Baanovi

Redakcija: Belma Alihodi

Helena Bievi

Anes Kreo

Ines Novak

Adnan Popara

Amir Semi

Adela Subai-Kopi

Kontakt : www.adorion.ba

[email protected]


3/48

ORION Februar/Veljaa2016

Astronomsko drutvo Orion 3

Predgovor............................................................................................... 4

Astronomsko drutvo Orion ................................................................... 5

Kulturoloki i tehnoloki uticaj astronomije na razvoj civilizacije........ 11

Novi horizonti: susret sa Plutonom........................................................ 14

Otkrie vode na Marsu ........................................................................... 16

Globalni pozicionirajui sistem (GPS) ................................................... 17

Znanstvenik broja: Dr. Martin Rees, Baron Rees of Ludlow................. 20

Gravitacija kao sila -od mita do stvarnosti ............................................ 21

SUNCE-biografija nae najblie zvijezde ............................................. 25

Svemirski teleskop Kepler......................................................................33

Neke injenice o povezanosti matematike i astronomije........................35

Meteorske kie u 2016. godini ................................................................36

Star Wars Zato ih volimo ...................................................................38

MEU NAMA (Sci-fi pria) ..................................................................41

Zvjezdane staze....................................................................................... 43

Pitanja.....................................................................................................

44

Krialjka .................................................................................................45

Asteroid Sarajevo ...................................................................................46

Djeiji radovi ..........................................................................................47

Sadraj


4/48



Krajem protekle godine, u nekim neformalnim razgovorima i razmjeni ideja, iskristalisalo se miljenje dabi bilo korisno napraviti neku vrstu astronomskog asopisa koji bi, sa jedne strane govorio drugima ko

smo i ta smo, a sa druge strane omoguio aktivnijim lanovima da napiu priloge iz raznih oblastiastronomije. Najvjerovatnije da neemo moi tampati neki iole znaajniji tira ali tu je digitalno izdanje.Ono to se odtampa omoguit e onima koji ne znaju nita o aktivnostima AD Orion da shvate znaaj

naih napora, a novim lanovima e pomoi da se bre ukljue u na rad. To je bila osnovna ideja vodiljakoja nas je ujedinila i iji trud je sad javno izloen.

Naravno, kao i kod svih poetaka svjesni smo i greaka, neujednaenosti u tekstovima (razliiti autori,razliiti pristupi) ali bie vremena da se to popravi ukoliko ostanemo na dogovoru da svake godine izdamo

neto slino.

U periodu od 1974-1976. godine, na predhodnik iji rad nastavljamo, Akademsko astronomsko drutvoizdavalo je asopis Astro amater koji je tampan u impozantno tirau od 1000 primjerka i bio

dvomjesenjak, a pri kraju tromjesenjak. Sjeam se kao sada prvog broja koji je bio prava katastrofapoev od od loe tampe, ispremjetanih stranica (to smo otkrili kada je bilo kasno) itd. No, kasnije smo se

popravili, a sam asopis je ostavio bitan trag na amatersku astronomiju na podruju bive drave. Imalismo autore iz Zagreba, Beograda i drugih mjesta.

Ja jo uvijek vjerujem da ono to je napisano (i odtampano) ostaje. Digitalne stvari se lako zagube inestanu.

Muhamed Muminovi

PREDGOVOR


5/48




Uvod

Astronomija je jedna od najstarijih nauka koja sebavi posmatranjem i prouavanjem nebeskih tijela i

procesa u svemiru. Ona koristi neke odnajnaprednijih tehnologija i najsofticiranijih tehnika

koje su dostupne naunicima, a omoguava namistraivanje ili opaanje objekata u svemiru, planetakoje krue oko drugih zvijezda, ali i objekata koji se

nalaze na rubu vidljivog svemira.

Astronomsko drutvo Orion se dui niz godina ak-

tivno bavi popularizacijom, edukacijom i istraivan-jima u oblasti astronomije, kao i popularizacijomprirodnih nauka uope. Pravni je sljedbenik Univer-

zitetskog astronomskog drutva Sarajevo koje jedjelovalo od 1963-1992. Bosna i Hercegovina je u

tom periodu imala izuzetno razvijenu astronomiju

za standarde tog vremena, pogotovo ako se uzme uobzir da prije toga nije bilo gotovo nikakve tradicije

niti ljudi koji su se profesionalno bavili ovom nau-

kom. Astronomska opservatorija na Trebeviu bilaje blistavi svjetionik jednog novog vremena u ci-

jeloj bivoj dravi, a eho tih dogaanja prisutan je idanas u usmenoj i pismenoj memoriji mnogih. Za

generacije ljubitelja astronomije na ovim prostori-ma, od kojih su mnogi u meuvremenu postali

profesionalci, Sarajevo je tada predstavljalo prozoru svemir dostupan svima. Glavni ciljevi nove gener-

acije lanova Drutva su da Sarajevo, a samim tim idrava Bosna i Hercegovina nastavi takvu takvu

tradiciju, vrati makar onaj stari sjaj i vanostizuavanja astronomije kakvu ona zaista zasluuje,

te da se devastirana opservatorija na Trebeviu ob-novi. Djelovanje AD Oriona se manifestuje kroz

posmatranja, predavanja i slicne aktivnosti kroz ko-

je okuplja veliki broj graana u Sarajevu, a esto i u

ostalim dijelovima Bosne i Hercegovine.

Malo historije

Poeci astronomije u Bosni i Hercegovini mogu sesmjestiti negdje u petnaesto stoljee kada je, iz

vjerskih i svjetovnih potreba, poelo slubenoraunanje vremena. Pri tome su se koristili astro-

nomski metodi i instrumenti koji su bili primjerenitom vremenu i uslovima.Prve zvanine as-

tronomske institucije u BiH bile su sahat kule ilimuvekithane.U Sarajevu je prva muvekithana

bila podignuta uz Carevu damiju 1853. godine. U

ovakvim ustanovama, poelo je koritenje i drugihinstrumenata kao to su oktantii sekstanti, koji sunabavljani iz zapadne Evrope.

Sa dolaskom Austro-ugarske, nije bilo vidnijegnapredka u astronomiji. Ali, u BiH ipak prodire

literatura i dolaze ljudi koji su posjedovaliodreena astronomska znanja. Bilo je i pokuajaosnivanja prve Astronomske opservatorije. Tako je

profesor Branimir Truhelka malim teleskopomvrio posmatranja na Palama, pored Sarajeva ali je

Prvi svjetski rat zaustavio ove napore. Do Drugogsvjetskog rata, astronomija je kod nas bila prisutna

samo u kolskom programu, kroz predmetKozmografije.


6/48



Nakon drugog svjetskog rata, bilo je nekoliko

pokuaja sa se uspostavi neka posmatraka stanicaili opservatorija. Bilo je pojedinanih napora u

samokonstrukciji teleskopa i studentskih grupa ko-je su pokuavale uspostaviti astronomski klub. Mo-derna astronomija u BiH se vezuje uz poetak dje-

lovanja prvog astronomskog drutva koje je osno-vano 1963. godine i to pod nazivom Akademski

astronomsko-astronautiki klub. Osnovala ga jegrupa studenata i profesora Univerziteta u Saraje-vu. Prvi predsjednik bio je dr. Boidar Popovi

koji je kasnije preao na beogradski univerzitet.Naziv kluba je nekoliko puta mijenjan, a do 1992.

godine ono je djelovalo pod imenom Univerzitets-ko astronomsko drutvo Sarajevo.

Radno predsjednitvo na osnivakoj skuptini

Astronomskog drutva 3. Marta 1963.

Narodna opservatorija Mejta

Prva opservatorija Drutva nalazila se na zgradi

Doma izviaa na Mejtau i djelovala je od 1965.

godine pod nazivom Narodna opservatorija

Mejta.U poetku je raspolagala sa telesko-pom reflektorom Newton-ovog tipa prenika 17cm koji je 1972. godine zamjenjen 15 cm-skim

Cassegrain-Newton teleskopom sa elektrinimmotorom za zvjezdani pogon.

Takoer je koriten prenosni ruski kolski refrak-

tor (80/800 mm). Sa ove gradske opservatorije sunainjeni prvi bosansko-hercegovaki snimci Sun-

ca, Mjeseca, te pomraenja Sunca i Mjeseca.

1968. godine snimanjem velike magline u Orionui zvjezdanog skupa Plejade, zapoeli su pionirski

radovi na snimanju nebeskih objekata slabog sjaja.Oko Narodne opservatorije okupila se grupa mla-dih ljudi koja je u periodu od 1968 -1982. godineizgradila Astronomsku opservatoriju na Trebe-

viu, u blizini vrha olina kapa.

Kupola narodne opservatorije Mejta u Sarajevu iz

koje su poela prva redovna astronomska

posmatranja u BiH.

15 cm Cassegrain reflektor Narodne opservatorije

Mejta.


7/48



Astronomska opservatorija olina kapa, prva faza

Astronomsko drutvo je 1967. godine dobilo na

koritenje naputenu austro-ugarsku tvravu koja

je dobrovoljnim radom lanova preureena u ob-jekat za astronomske potrebe. Radilo se o, za naeprilike, ogromnom zahvatu kada se uzme u obzir

kompleksnost objekta i mali broj ljudi koji su u

svemu tome uestvovali. Takoer, prosjena dobljudi u timu koji je izveo ovaj poduhvat bila je 25

godina. Na adaptiranoj tvravi su najprije bilepodignute dvije kupole sa prenicima 3,6 i 4,6 me-

tara. U veoj kupoli je u poetku bio smjeten 30

cm reflektor. Krajem osamdesetih godina, 30 cm-

ski teleskop je bio zamjenjen Cassegrain-Newtonteleskopom prenika 40 cm koji je koriten za fo-toelektrinu fotometriju promjenljivih zvijezda. U

manjoj kupoli nalazio se dvostruki astrograf sa

irokougaonim kamerama prenika 83 mm ifokusa 375 mm, a za kontrolu praenja prividnog

obrtanja neba sluio je teleskop prenika 21,5 cmCassegrain-ovog tipa.

Lijevo i u sredini: Austrougarska tvrava sa kupolama 3 i 4,6 metara. U prednjem planu su temelji za novuzgradu. Snimak je nainjen u ljeto 1975. godine. Desno: 40 cm-ski Cassegrain reflektor bio je glavni instrument

starog dijela opservatorije.

Najznaajni nauni projekat koji je realiziran sa Astronomske opservatorije u Sarajevu bio je fotografski

zvjezdani atlas nazvan Sarajevski atlas neba.

Neki od snimaka iz kolekcije Sarajevskog atlasa neba. Lijevo je oblast na granici Oriona i Blizanaca, u sredini suzvjezdani oblaci i magline u Strijelcu, a desno je planetarna maglina Rozeta u Monocerosu.


8/48



U periodu od 1972 -1979. godine snimljeno je oko800 staklenih ploa formata 9x12 cm u crvenom i

plavom dijelu spektra. Ploe su bile eksponirane 12

minuta kamerama 83/375 mm. Granina prividna

veliina objekata snimljenih na ploama Sara-jevskog atlasa neba iznosila je oko 14,5. Za tadanjedoba klasine fotografije, kvalitet snimaka bio je

izuzetan, a koritene su iste emulzije na kojima jesnimljen prvi fotografski atlas modernog doba,

ameriki Palomar Sky Survey. Ova ogromnastaklena biblioteka je, naalost, u ratu nepovratno

nestala.

Astronomska opservatorija olina

kapa, druga faza

Pokraj tvrave je vlastitim snagama, u periodu iz-

meu 1975. i 1982. godine, izgraena novaetverospratna zgrada sa kupolom prenika 8 me-tara. U ovoj kupoli je bio smjeten teleskop re-flektor prenika 0,62 metra i fokusa 12,40 metara.

Ovaj teleskop je proizvela londonska firma

"Fullerscopes". Instrument je stupio u pogon sredi-nom osamdesetih godina i koriten je uglavnom za

fotoelektrinu fotometriju promjenljivih zvijezdatipa Be u okviru meunarodne saradnje sa opserva-

torijama Ondrejov u ekoj i Hvar u Hrvatskoj.

Nova etverospratna zgrada Opservatorije na Trebeviu (lijevo) i 62 cm-ski reflektor (desno).

U periodu od 1980-1982. godine, u saradnji sa opservatorijem Hvar vrena su i patrolna snimanja sjajnihmeteora-bolida pomou kamera tipa riblje oko izraenih na opservatoriji Ondrejov.

Sjajni bolid iz roja Geminida, magnitude-9. Snimak je nainjen patrolnom kamerom riblje oko 13.12.1980.

godine.


9/48



Veliki teleskop je kasnije preraen vlastitimsnagama u Sarajevu, kako bi mu se poboljale

elektronske i mehanike osobine. Umjesto punecijevi (tubusa teleskopa) uvedena je reetkasta

konstrukcija koja smanjuje unutranja strujanjazraka i time treperenje slike, a mehanizam jepoetkom devedesetih usavren montaom pogona

sa step motorima koje je kontrolirao kompjuter.

Opservatorija na Trebeviu bila je mjesto na komese odvijala popularizacija astronomije, amaterski,

struni i nauni rad u ovoj oblasti. Imala je izuzetanregionalni znaaj u okvirima bive drave, a rezul-

tati njenog djelovanja osjeaju se i danas. Tokomratnih dejstava i opsade Sarajeva, kompleks opser-vatorije sa svim kupolama i instrumentima je devas-

tiran.

Ostale aktivnosti Astronomskogdrutva Sarajevo do 1992. godine

Univerzitetsko astronomsko drutvo bilo je dopoetka rata u BiH i najvei izdava astronomskeliterature na teritoriji ex-Jugoslavije. Prva knjiga"Astronomija" autora Muhamed Muminovia,

pojavila se 1972. godine i oznaila prekretnicu urazvoju amaterske astronomije na prostorima bivedrave. Generacije amatera i studenata astronomijesu svoje prve korake poinjale sa ovom knjigom jerdrugih tada gotovo i nije bilo. Slijedea knjiga,"Praktina astronomija" od istog autora dala je

jak podsticaj ukupnom regionalnom razvojupraktine amaterske astronomije sedamdesetihgodina.

Drutvo je ukupno izdalo oko 30 knjiga, publikacijai edukativnih postera sa temama iz astronomije.Vrijedno je pomenuti izdavanje karata Mjeseca,zvjezdanog neba i Sunevog Sistema, tenajkvalitetnije vrtee karte neba u bivoj dravi. Naslovnice astronomskih knjiga i publikacija

koje je izdalo Astronomsko drutvo Sarajevo.

Lijevo: Kometa West snimljena u januaru 1976. godine kamerom dvostrukog astrografa opservatorije u Sarajevu.

Desno: Nova Cygni snimljena u augustu 1975. godine.


10/48



U okviru popularizacije astronomije, Drutvo jebilo organizator nekoliko ljetnih kola astronomijena jugoslovenskom i BiH nivou koje su daleznaajan doprinos i podsticaj drugim drutvima i

pojedincima u Jugoslaviji da pokrenu ili ojaajusvoje aktivnosti na polju astronomije. Pri

Astronomskom drutvu je nekoliko godina djelovaoCentar astronoma amatera Jugoslavije.Koordinacija aktivnosti odvijala se putem asopisaAstro amater koji je izdavan u Sarajevu u perioduod 1974-1976. godine.

U januaru 2008. godine odrana je obnoviteljskaskuptina Univerzitetskog astronomskog drutva uSarajevu. Nova organizacija je zapoela svojedjelovanje pod nazivom Astronomsko drutvoOrion Sarajevo. Pored razliitih aktivnosti na

popularizaciji astronomije, lanovi ovog Durtva su

za svoj glavni cilj odabrali obnovu Astronomskeopservatorije na Trebeviu.

Razliite aktivnosti obnovljenog Astronomskogdrutva prikazane su u nizu slika u dodatku.

Sjajni bolid snimljen kamerom Bosansko-

hercegovake meteorske mree

Predavanja i radionice u kolama

Javna predavanja

Mala kola astronomije

Javna posmatranja


11/48



Kulturoloki i tehnoloki uticaj astronomije na razvoj civilizacije

Za astronomiju se vrlo esto kae da je to najstarija

prirodna nauka. Tokom cijele svoje historije ljudi su

gledali u nebo kako bi mogli ploviti ogromnim

okeanima, odluivati kada e posaditi svoje usjeve i

odgovoriti na pitanja odakle smo doli i kako smo

doli ovdje. To je disciplina koja otvara oi, daje

nam znaenje naeg mjesta u svemiru, a sve to

moe preoblikovati nae vienje svijeta.

Posmataranja nebeskog svoda koji se prividno vrti,kretanje Mjeseca i planeta meu zvijezdama u

skladu sa zakonima koji e biti otkriveni tek u

stoljeima koja dolaze, te cikline promjene faza

Mjeseca, bili su osnova za prva astronomska

opaanja. Ona su otvorila mogunost za mjerenje

kraih i duih vremenskih intervala, kreiranje prvih

kalendara, te orijentaciju tokom duih kopnenih i

morskih putovanja.

Rane kulture su identificirale nebeska tijela sa bo-

govima i uzimale njihova kretanja po nebu kao pro-

roanstva o tome to e se u budunosti desiti. Mi

sada takvo ophoenje prema svemiru nazivamo as-

trologijom koja je daleko od vrstih injenica i

skupih instrumenata dananje astronomije i koja

nema apsulutno nikakvog naunog temelja.

Meutim, jo uvijek postoje tragovi ove historije u

modernoj astronomiji, naprimjer imena sazvijea:

Andromeda, lancima vezana djevojka iz grke mi-

tologije ili Perzej, polubog koji ju je spasio i mnogi

drugi. Tokom historije nauna otkria su nailazila

na mnoge prepreke, meutim Kopernikova tvrdnja

da Zemlja nije sredite svijeta je izazvala revoluciju

kroz koju su se religija, nauka i drutvo morali na-

viknuti na novi pogled na svijet.

Astronomija i njoj srodne discipline su danas na

elu nauke i tehnologije, one odgovaraju na

fundamentalna pitanja i nosioci su inovacija. Zbog

toga, strateki plan Meunarodne astronomske unije

(IAU) za 2010-

2020 ima tri glavna podrujainteresa: tehnologija i vjetine; nauka i istraivanje;

kultura i drutvo. Glavni doprinos astronomije nisu

samo tehnoloke i medicinske primjene (transfer

tehnologije), ve jedinstvena perspektiva da

proirujemo horizonte i da otkrijemo

velianstvenost svemira i nae mjesto u njemu.

Na jo vioj razini, astronomija nam pomae danauimo kako produiti opstanak nae vrste. Na

primjer, vano je prouiti utjecaj Sunca na Zemljinu

klimu i kako e to utjecati na vremenske uslove,

razinu vode itd. Samo studija o Suncu i drugim

zvijezdama moe nam pomoi da razumijemo te

procese u cijelosti. Osim toga, mapiranje kretanja

svih objekata u naem Sunevom sistemu,

omoguuje nam da predvidimo potencijalne

prijetnje naem planetu iz svemira. Takvi dogaaji

mogu izazvati velike promjene u naem svijetu, to

je jasno vidljivo iz pada meteorita u eljabinsku,

Rusija u 2013.


12/48



Od astronomije ka industriji

Neki od najkorisnijih primjera transfera tehnologije

izmeu astronomije i industrije su napredak u

snimanju i komunikaciji. Na primjer, film pod nazi-

vom Kodak Technical Pan se koristio nairoko odstrane medicinskih i industrijskih strunjaka, indus-trijskih fotografa i umjetnika, a izvorno je bio stvor-en tako da bi solarni astronomi mogli snimiti

promjene na povrinskoj strukturi Sunca. Osim to-

ga, razvoj Tehnikog Pan filma (potaknut zahtjevi-ma astronoma) je koriten nekoliko decenija (dok

nije bio ukinut) za otkrivanje oboljelih usjeva i u-

ma, u stomatologiji i medicinskoj dijagnozi, a za

sondiranje slojeva slika za otkrivanje falsifikata itd.

U 2009. godini Willard S. Boyle i George E. Smith sudobili Nobelovu nagradu za fiziku za razvoj jednog

ureaja koji se nairoko koristi u industriji. Senzori zasnimanja razvijeni za astronomske fotografije,

poznati kao Charge Coupled Device (CCD), su prviput koriteni u astronomiji 1976. Za samo nekoliko

godina oni su zamjenili klasinu filmsku emulziju ne

samo na teleskopima, ve i naim kamerama, webkamerama i mobilnim telefonima. Poboljanje i

popularnost CCD senzora pripisuje se odluci NASA-eda koristi super-osjetljivu CCD tehnologiju na

Hubbleovom teleskopu.

Na podruju komunikacija, radio astronomija je pruila obilje korisnih alata, ureaja i metoda za obradu

podataka. Mnoge uspjene komunikacijske firme su izvorno osnovali radio astronomi. Raunarski jezikFORTH bio je izvorno stvoren da se koristi za potrebe Kitt Peak devedeset centimetarskog teleskopa, a

postat e osnova za visoko profitabilnu kompaniju (Forth Inc). Ovaj jezik sada koristi FedEx irom svijetaza svoje usluge praenja potanskih poiljki. Firma General Motors koristi astronomski programski jezik

Interactive Data Language (IDL) kako bi analizirala podatke iz automobilskih nesrea. Prvi patent zatehnike otkrivanja gravitacijskog zraenja koje nastaje kad se masivna tijela ubrzavaju, prijavila je firma

kojoj je to pomoglo odrediti gravitacijsku stabilnost podzemnih rezervoara nafte.

Telekomunikacijska firma AT & T koristi softver IRAF, skup programa napisan na Nacionalnoj optikojopservatoriji u SAD-u za analiziranje raunarskih sistema i grafike u fizici vrstog stanja.

CCD matrica Keplerovog teleskopa

Izvor: NASA and Ball Aerospace


13/48



Od astronomije do vazduhoplovnog

sektora

Vazduhoplovni sektor dijeli veinu svojetehnologije sa astronomijom, posebno u hardveru

koji se koristi u instrumentima, slikama, itehnikama za procesiranje slika. Sa razvojemsvemirskih teleskopa, tehnologije su se prenijele na

vazduhoplovne i svemirski bazirane sisteme.Odbrambeni sateliti su u osnovi teleskopi usmjereni

prema Zemlji koji zahtijevaju identinu tehnologiju

i hardver kao oni koji se koriste u astronomiji. Osimtoga, za obrade satelitskih snimaka koristi se isti

softver i procesuiranje kao kod astronomskih slika.Promatranja zvijezda i modela atmosfera zvijezda

koriste se za uoavanje razlika izmeu raketnihmlazeva i kosmikih objekata. Ista stvar se sada

izuava za koritenje u sistemima ranog upozorenja.Posmatranja rasporeda zvijezda na nebu koji se

koriste za usmjeravanje i kalibraciju teleskopa,takoer se koriste u vazduhoplovstvu. Astronomi surazvili solarno slijepe brojae fotona, ureaje kojimogu mjeriti estice svjetlosti iz nekog izvora,

tokom dana, bez da su preplavljeni esticama koje

dolaze od Sunca. To se sada koristi za otkrivanjeultraljubiastih (UV) fotona koji dolaze iz

pogonskog mlaza rakete, ime se omoguujesistemu da odbaci lane alarme, a ista tehnika se

moe koristiti za otkrivanje otrovnih plinova.Satelitski Global Positioning System (GPS) oslanjase na astronomske objekate poput kvazara i

udaljenih galaksija, kako bi se utvrdili preciznipoloaji, a predstavlja veoma vanu stvar u naimsvakodnevnim ivotima.

Mnogo je drugih primjera transfera izmeuastronomije i tehnologije, to ostavljamo za neki

drugi lanak koji e dati jo mnotvo primjera o

vanosti izuavanja astronomije za razvojcivilizacije. Smatramo da ovom lanku zakljuaknije potreban, stoga vas ostavljamo da razmiljate osvim onim dobrima koje je dala astronomija uz citat

dobitnika Nobelove nagrade za hemiju, AhmedaZewalia: "Ouvanje znanja je jednostavno. Prijenos

znanja je takoer jednostavan. No, stvaranje novih

znanja nije ni lako ni profitabilno u kratkom roku.Fundamentalna istraivanja su isplativa na duge

staze, i, to je jo vanije, to je snaga kojaobogauje kulturu svakog drutva. "

Google maps

Adela Subai-Kopi


14/48



Misija sonde Novi horizonti je prva u historiji

koja je imala za primarni cilj istraivanjekarakteristika patuljaste planete Pluton. Lansirana

je 2005. godine s brzinom oko 58500 km/h . Naputu je imala susret s asteroidom 132524 APL ikasnije se pribliila Jupiteru na oko 2,3 miliona

kolimetara, 28. februara 2007. godine, to jeposluilo kao prilika ze testiranje instrumenata

sonde, kao i odailjanje velikog broja interesantnihpodataka o planeti i njenim satelitima. Prolaz poredJupitera je imao i znaajniji efekat u injenici da se

brzina sonde poveala i da je promijenila putanju,kao posljedica tzv. gravitacione prake, to je

poslalo sondu na novi kurs koji je kalibrisan zasusret s Plutonom (slika 1). Ostatak puta sonda je

provela u reimu hibernacije uz godinje provjere

sistema. Primarni dio misije je poeo u januaru

2015 to je ukljuivalo manje korekcije kursa,nakon ega su u februaru dobivene prve slike

Pluton-Charon sistema. Najblii prolazak poredPlutona sonda je napravila 14 jula 2015 u 12.49 h

po srednje-europskom vremenu. U periodu do tog

momenata i neko vrijeme nakon, znanstveniinstrumenti sonde su radili u punom reimu i

sakupili znaajne koliine podataka. Radi niskebrzine transmisije podataka ka Zemlji, oko 1-2 kb/sto je znaajno manje od teoretske propusnosti,

sada praktino drevne dial-up internet konekcije, zaprimitak svih podataka bie potrebno i do 16

mjeseci od trenutka prolaska. Meutim, ve prvirezultati koji su dobiveni, predstavljali su znaajno

iznenaenje za naunike. Otkriveno je da Plutonima primjetnu atmosferu, planinske klance,ekvivalente sumaglice na Zemlji, egzotine

hemijske karakteristike i geoloku raznovrsnost.Takoer je detektovan takozvani tekui led

sastavljen primarno od azota.

Ovo moe posluiti kao potencijalno objanjenjeizuzetno ravnog regiona koji je nazvann Sputnik

plato, poto ravne povrine nisu karakteristine za

tijela bez znaajne atmosfere i geoloke aktivnostiradi vrlo estih udara meteora i asteroida. U ovom

trenutku sonda je zavrila svoje primarne zadatke inastavlja transmisiju podataka k Zemlji, kao i put

prema Kajperovom pojasu.

Novi horizonti: susret sa Plutonom

Anes Kreo


15/48



Pluton snimljen pomou sonde Novi Horizonti


16/48



Od prvih posmatranja Marsa spekulisalo se o

njegovoj intrigantnoj strukturi koja ukljuujecrvenu obojenost, sisteme kanala i slino. Postojalesu ak i hipoteze o prisustvu naprednih civilizacijato je posluilo kao inspiracija nizu djela iz

podruja naune fantastike. Do danas na Marsu nisudetektovani jednostavni ili kompleksni tipoviivota, a prisustvo neke civilizacije se moe

iskljuiti. Kao jedan od primarnih zadataka u

potrazi za ivotom kakav je poznat ovjeanstvu,

jeste potraga za tekuom vodom koja je praktinoneophodna za sve oblike ivota na Zemlji. Prvi

definitivni dokaz postojanja tekue vode na Marsuje obznanjen 28. septembra 2015 pri emu je voda

detektovana pomou sonde Mars ReconnaissanceOrbiter. Konkretno, radi se o relativno malim

koliinama hidratisanih soli perhlorata koje izbijaju

na povrinu u zavisnosti od godinjeg doba.* Potoje poznato da je voda na Zemlji veliki rezervoarmikroorganizama moe se spekulisati o mogunostida isto vrijedi za Mars. Praktino, jedini nain

definitivne potvrde jeste testiranje izvora, ali to nijemogue uraditi s trenutanim robotskim sondama

poto se one ne mogu smatrati potpuno sterilnim, a

prema Meunarodnom ugovoru o svemiru koji je

pod okriljem Organizacije ujedinjenih nacija,

izriito je zabranjena bilo kakva kontaminacijadrugih svemirskih tijela.U trenutku pisanja ovog

teksta je ponuena i alternativna teorija, odnosno,da radi se o topljenju vrstog CO2, ali jo uvijek ne

postoji oficijelna potvrda

Otkrie vode na Marsu

Anes Kreo


17/48



Globalni pozicionirajui sistem (GPS)

U ljudskoj je prirodi da zna svoj poloaj u svijetu, bilo materijalno ili duhovno. Ovdje emo se baviti

metodama koje je ovjek koristio da locira svoj poloaj na planeti Zemlji, ili da odredi lokaciju na koju

eli otii i openito, orijentaciju u prostoru. Da bi to ostvario, ovjek je koristio svoju mo opaanja, paje posmatrajui prirodu doao do odreenih zakljuaka: prvo mu je pomogla orijentacija preko zvijezda ipromjena poloaja tih zvijezda, pa je saznanjem da postoji Zemljino magnetno, polje dolo i do otkria

kompasa. Razvojem kartografije, izraene su precizne mape na kojima se nalaze i geografske karakteris-

tike odreenog podruja. Kako su nauka i tehnologija dalje napredovale, razna saznanja koja su onedonijele , potpomogle su da se lociranje i orijentiranje u prostoru uine puno lakim i brim.

Amerika vojska je prvobitno razvila mreu satelita kao vojni navigacijski sistem, ali je ubrzo GPS post-

ao dostupan i ostalima.GPS (engl.Global Positioning System GPS) je skraenica za Globalni pozicionisistem.

Kada u svakodnevnom govoru govorimo o GPS-u, veinom se pod tim podrazumijeva GPS prijemnik, ane sistem satelita koji omogucavaju rad tog prijemnika,ciji cemo rad razmotriti u daljem tekstu.

NAIN RADA

GPS se sastoji od 27 satelita od kojih je 24 u funkciji, a ostala tri u sluaju da neki prestane raditi .KakoGPS sateliti izgledaju iz svemira moe se vidjeti na Slici 1.Orbite su rasporeene na nain da su na

svakoj toki na Zemlji uvijek u dometu najmanje etiri satelita. GPS prijemnik locira etiri ili vie sateli-

ta i na osnovu udaljenosti od njih, zakljuuje na kojoj lokaciji se nalazi. Ovaj proces zasniva se na ma-tematikom principu koji se naziva trilateracija.

Moe se postaviti pitanje, zato se ba etiri satelita moraju uzeti u obzir da bi se odredila lokacija. Ana-

lizirajmo ovu situaciju.

Slika 1
https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%98%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%BAhttps://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%98%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%BA


18/48



Uzmimo neku toku A na Zemlji i naimo nain da jojodredimo lokaciju pomou udaljenosti od satelita. Ako

znamo udaljenost ove toke od jednog satelita, znamoda se ta toka moe nalaziti na rubu krunice opisaneoko mjesta na kojem se nalazi satelit s poluprenikom

duine udaljenosti toke A od satelita, to je prikazano

na Dijagramu 1. Pozicije A1, A2, A3 su mogue pozici-je nae toke, ali ona se moe nalaziti bilo gdje nakrunici na udaljenosti d od satelita S1 (postoji

beskonano mnogo mjesta na kojima se toka A moenalaziti).

Pretpostavimo da znamo udaljenost toke A od drugog

satelita. Broj mogunosti poloaja toke A se sada

znatno smanjuje, preciznije A se moe nalaziti na pozi-ciji A1 ili A2, presjenim tokama dvije krunice

(Dijagram 2.) koje su udaljene za udaljenost d1 odprvog satelita i udaljnost d2 od drugog satelita.

Ako pretpostavimo da je poznata i udaljenost toke od

treeg satelita, onda postoji samo jedna pozicija na ko-joj se toka A moe nalaziti (Dijagram 3.) i to je

presjena toka tri krunice.

Prikazan je postupak trilateracije u ravni. Ukoliko ovajisti postupak primijenimo na prostor (umjesto krunica

posmatramo lopte), dobit emo da su nam takoer po-trebne udaljenosti najmanje tri satelita od zadane toke.

Presjekom dvije lopte, dobivamo krunicu. Presjekomtri lopte dobijamo dvije mogue pozicije toke A.

Meutim, jedna se odbacuje, jer se nalazi u svemiru, iuzima se ona koja je blie Zemlji. Naime, GPS prima

podatke od etiri ili vie satelita kako bi se poveala

preciznost.

GPS prijemnik dobija ove podatke analizirajui radiovalove visoke frekvencije. Bolji prijemnici uzimaju po-

datke od vie satelita u isto vrijeme. Udaljenost satelita

od lokacije prijemnika na Zemlji se bazira na mjerenjuvremena za koje radio signal od satelita dospije do pri-

jemnika. Pozicije satelita u orbiti Zemlje se konstantnoprate od strane kalibracijskih instrumenata.

Dijagram 1.

Dijagram 2.

Dijagram 3.


19/48



PRIMJENA

GPS tehnologija se svakodnevno koristi u mnogim aspektima ivota. U sljedeoj tabeli mogu se vidjetineki u kojima se primjenjuje GPS.

AGRIKULTURA planiranje farme, kreiranje mape polja i usjeva(detektuje tetoine, korov, insekte,

koliinu kemikalija), uzimanje uzorka obradivog zemljita, usmjeravanje traktora,mogunost farmera da rade usprkos slaboj vidljivosti(u sluaju kie, magle, praine,tame)

AVIJACIJA poveanje sigurnosti i efikasnosti leta

EKOLOGIJA detaljna analiza omoguuje potpunije razumijevanje situacije, biljeenje promjeneokolia, evoluiranje biljnog i ivotinjskog svijeta, zemljita i infrastrukture, praenje

migracija ugroenih vrsta, poboljanje prognoziranja vremena, posmatranje morskihmijena

MOREPLOVSTVO poveanje efikasnosti i sigurnosti marinaca, traenje i spaavanje, omoguuje najbri inajprecizniji nain za upravljanje brodom, mjerenje brzine i odreivanje lokacije

JAVNA SIGURNOST I PRI-

RODNE NEPOGODE

kreiranje mape podruja zahvaenog prirodnom katastrofom, mogunost pozi-cioniranja osoba sa moblinim telefonima i u vozilima u hitnim sluajevima, unapri-jeenje predvianja prirodnih katastrofa

ELJEZNICE smanjenje broja nesrea, kanjenja i trokova; poveanje kapaciteta eljeznikih pru-ga

REKREACIJA precizno nalaenje lokacije, mogunost povratka na istu lokaciju (npr. u ribolovu),razvijanje novih i zanimljivih aktivnosti, lakoa upravljanja tehnologijom

CESTE poveanje sigurnosti i mobilnosti za vozila na autocestama, smanjenje zastoja, boljinavigacijski sistem unutar vozila, smanjenje trokova za mjerenje cesta

KARTOGRAFIJA znaajna produktivnost u smislu vremena i opreme, precizno pozicioniranje fizikihznaajki koje se korisne u mapama i modelima, bra dostava geografskih informacija,korisno u gradnji mostova i naftnih platformi

PODEAVANJE VREMENA precizno vrijeme do 100 bilijon-ite sekunde (upotrebom atomskih satova)

GPS I TEORIJA RELATIVITETA

Ve je spomenuto da GPS omoguuje precizno odreivanje vremena. Da bi se postigla preciznost, uzima se

u obzir Einsteinova teorija relativiteta.

Sateliti GPS-a nalaze se na otprilike 20,000 km od povrine Zemlje i kreu se brzinom od priblino 14,000

km/h. Poto se sateliti konstantno kreu u odnosu na posmatrae na Zemlji, specijalna teorija relativitetapredvia da bi vrijeme koje sateliti zabiljee trebalo tei sporije tj. da atomski satovi kasne u odnosu na sa-

tove na Zemlji za oko 7 s na dan.

Na ovaj nain se dobija preciznost vremena od 20-30 ns.

Helena Bievi


20/48



Znanstvenik broja: Dr. Martin Rees, Baron Rees of Ludlow

Dr. Martin Rees je profesor emeritus kozmologije iastrofizike na univerzitetu Cambridge. Dr. Rees je

isto tako nosilac poasnog zvanja kraljevskiastronom i gostujui profesor na Imperijalnomkoledu London i Leicester univerzitetu.

Dr. Rees je roen 27 juna 1942. godine u York-u,

Engleska, Ujedinjeno kraljevstvo. Bio je polaznikBedstone koleda, a od 13 godine u Shrewsbury

koli, Shropshire. Dodiplomski studij je zavrio nauniverzitetu Cambridge, diplomiravi prvi u klasi,nakon ega slijedio postdiplomski period i

doktorska disertacija pod mentorstvom Dr. DennisSciame. Nakon postdoktoralnih pozicija u

Ujedinjenom kraljevstvu i Sjedinjenim AmerikimDravama, predavao je na Sussex univerzitetu i

univerzitetu Cambdridge gdje je do 1991. biodirektor instituta za astronomiju. U periodu 1992-

2003 je imao poziciju profesora pri Kraljevskomdrutvu (ekvivalentno akademiji nauka iumjetnosti) iji je bio predsjednik u periodu 2005-

2010. Isto tako je 2005. postavljen u britanski Domlordova u svojstvu doivotnog lana kao BaronRees of Ludlow. lan je velikog broja stranih

akademija nauka i umjetnosti meu koje seubrajaju vedska, Turska, Indijska, Amerika i

druge.

Meu trenutna znaajna podruja aktivnosti Dr.Rees-a, spadaju visoko energetska astrofizika(posebno izbaaji gama zraka, galaktika jezgra,

formiranje crnih rupa i radiaktivni procesi (kojiukljuuju gravitacione valove), formiranje

kozmikih struktura (posebno rana generacijazvijezda i galaksija sa visokim crvenim pomakom)

i opa kozmoloka pitanja.

Autor je preko 500 naunih radova, primarno iz

podruja astrofizike i kozmologije, kao i 8 knjiga,

od kojih je 6 za ope italatvo, te velikog broja

tekstova za novine i asopise u podruju naunih iopih tema. Meu najznaajnije naune doprinose

se svrstavaju istraivanja u podruju kozmikog

pozadinskog zraenja, kvazara, objanjenjanaizgled superluminarnih kretanja kao optikih

iluzija, te formacije i nakupljanje galaksija. Njegovrad na kvazarima je bio znaajan u opovrgavanju

Teorije stalnog stanja koja govori da se pri irenjusvemira stalno formira nova materija u

prazninama. Dobitnik je, meu ostalim, IsaacNewton medalje, Gruber nagrade u kozmologiji,Crafoord nagrade i mnogih drugih.

Anes Kreo


21/48



Gravitacija kao sila -od mita do stvarnosti

Naviknuti na sredinu u kojoj ivimo, jednostavnone primjeujemo uticaj i mehanizam sila prirode

koje nas okruuju. Na mukotrpnom putu mnogihznalaca od antikog doba preko srednjeg vijeka pakroz relativno kratku istoriju moderne nauke,uspjeno su izgraeni temelji na kojima se zasniva

savremena teorija vezana za porijeklo i nastanakuniverzuma. U do sada nam poznatom

univerzumu, savremena nauka je potvrdila etiri

sile koje formiraju ravnoteu meu esticama inazivamo ih osnovnim silama. To su elektro-

magnetna, slaba i jaka nuklearna, te gravitacionasila.

itava struktura univerzuma zasniva se na

esticama koje su u meusobnoj zavisnosti

odnosno ravnotei, bilo da se radi o zvijezdama,planetama ili atomima i kvarkovima. Drugim

rijeima, estice se odbijaju ili privlae uzavisnosti od energije koju posjeduju pa tako

predaju ili preuzimaju energiju, ili je, kao rezultat

razmjene oslobaaju, a sve se to deava u polju

gravitacione sile koje stvaraju same estice svojimukrupnjavanjem.

Ali da bi smo moda bolje shvatili prirodustvaranja ideje nevidljive gravitacione sile, vratimo

se u doba Aristotela (384-322 p.n.e.) koji je prvipokuavao da objasni tumaenje sile kao uzroka

kretanja. Aristotelovo razmiljanje je bilousmjereno na uoavajnje prirode i djelovanje

okoline. Ustanovio je da mora postojati prirodno iprisilno kretanje tijela. U prirodno kretanje jeuvrteno padanje, koje se uglavnom odnosilo nateka tijela, znai kad imate neko teko tijelo

njegova tenja je da e uvijek pasti prema Zemlji,

zatim prirodno uzdizanje koje se odnosilo nagasove i pare kao laka tijela, ona se uzdiu, te

prirodno kretanje nebeskih tijela u koje spadakretanje Sunca, Mjeseca, zvijezda, i sl.). Za

prislino kretanje ustanovio je da je uzrok samovidljiva sila, odnosno ljudski rad, djelovanje na

predmet. Na osnovu ovih postavki tumaeno jeponaanje prirode i kretanja. Nadalje, Ptolomej (85-165 p.n.e.), koji se pojavio neto kasnije je u

svojim razmiljanjima, naslutio postojanje silekoja odrava planete na njihovim putanjama.

Dugo je vremena prolo, 15 vijekova, dok se nije

pojavio Kepler (1571-

1630) kada se prvi putspomenuo pojam gravitacije, a zatim Galilej (1564-1642) uoava i prouava zakonitosti slobodnog

padanja tijela.

Newton (1642-1717) je redefinisao koncept sile

kao uzroka promjene kretanja, a sve do tada jevladalo Aristotelovo tumaenje sile kao uzroka

kretanja.Prije svega, Newton je objavio 1687.godine da sve planete Sunce oko sebe dri svojom

gravitacijom, te tu ideju izrazio matematikimobrascima. Takoer je, kao primjer, uzimaokretanje Mjeseca oko Zemlje da bi dokazao ta

zadrava i odrava kretanje planeta po orbitama(III NJ.Z. akcije i reakcije). Na osnovu toga moese izraunati period Mjeseeve orbite, i to u veoma

dobroj saglasnosti sa izmjerenim podacima. On jedalje pretpostavio da je ista sila odgovorna i za

kretanja planeta po njihovim orbitama, kao i druga

orbitalna kretanja, i u skladu s time, nazvao je ovusilu univerzalna gravitacija.

Attribution: I, Dennis Nilsson


22/48



Kasnije je ove zakone dodatno pojasnio Enstein usvojoj optoj teoriji relativnosti, te definisao

gravitacijsku silu kao zakrivljenost prostora kojuuzrokuje masa nekog tijela. Privlana sila Suncakoja dri planete u svojim orbitama, ustvari je

deformacija prostora koje Sunce izaziva svojomteinom.

Za optu teoriju relativnosti, kao najbolji postojei

opis gravitacije, moemo rei da masa, odnosnoenergija, odreuje kako e se prostor-vrijemeizobliiti, a izoblieno prostor-vrijeme odreujekako e se masa-energija kretati. Znai postoji

direktna zavisnost mase, energije i kretanja u

univerzumu.

Pojednostavljeno, sva tijela padaju jedna premadrugim, a u zavisnosti od mase odreuje se koje

tijelo pada, te se na taj nain odreuje smjerdejstva te sile. Obzirom da se sva tijela u

univerzumu kreu, znai da posjeduju potencijalnuenergiju, tim svojim kretanjem se odupiru

gravitacionoj sili. Po ovom mehanizmu, Zemlja

uvijek pada prema Suncu, ali poto se kree poorbiti oko Sunca, ima ugaonu brzinu (centripetalno

ubrzanje) koja joj omoguava da ostane na

jednakom rastojanju, odnosno u relativnom stanjuravnotee u odnosu na Sunce. Gravitaciono polje

je posrednik preko kojeg se prenosi sila sa jednogtijela na drugo kao most koji spaja dvije obale.

Gravitaciona sila je najslabija od svih navedenih

sila. Njeno osnovno svojstvo je da je uvijekprivlana i da djeluje na velikim udaljenostima.Svojstvo privlaenja je osobina da se gravitaciona

sila zvijezda, planeta ili bilo kojeg nebeskog tijelamoe sabirati u jednu, prilino jaku silu.Gravitacijaodreuje kada e zvijezda eksplodirati, da li e se

pretvoriti u crnu rupu ili e ostati bijeli patuljak.

Konano, sada baratamo jednainama koje opisujugravitaciju sa pouzdanou i tanou prorauna u

skladu sa posmatranjima, i ve smo u sferidokazivanja i konanih prorauna gravitacionihtalasa koji se javljaju kao posljedica deformacije

prostora, prilikom kretanja tijela kroz prostor.

Sada smo u fazi povezivanja gravitacione sile sa tri

preostale, izradom gravitacionih sondi saosjetljivim iroskopima, kako bismo izmjerili

deformaciju gravitacionog polja. ovjek je tako

pretvorio mit u stvarnost i dalje koraa putemotkrivanja dubokih zakona univerzuma.

Gravitaciona konstanta nepravedno zapostavljena veliina

Gravitacija ili sila tee je fizika interakcija(meudjelovanje) i ona izaziva privlaenje meu

tijelima, to je posljedica njihove mase. Ova siladjeluje izmeu tijela raznih veliina: atoma,

planeta, galaksija itd. Gravitacija je sila kojom

planeta Zemlja privlai i dri sve materijalne stvarina svojoj povrini i jo se naziva Zemljina tea.

Jaina gravitacione sile izmeu dva tijela zavisi odmase tih tijela i udaljenosti izmeu njih. Sila koja

privlai Zemlju Suncu je ista ona sila kojomMjesec privlai Zemlju. NJ.Z. gravitacije

F= G*(m1xm2)/r2 , opisuje odnose meu masamato je do sada poznato, ali u tom izrazu se

pojavljuje G (G=6,6738891011 Nm2kg-2) vrlo

mala konstanta, gravitaciona konstanta koja seodreuje experimentalnim putem.Napominjemo da

je ova vrijednost izmjerena tek 71 godinu nakonNewtonove smrti.


23/48



Konstantu G prvi je put izmjerio u laboratorijubritanski naunik Henry Cavendish 1798. godine,

upotrijebivi ureaj koji je, na temelju torzije iceodredio gravitacijsku privlanost tijela dobro

poznatih masa. On je izmjerio veliinu od6,754x10^-11. Od tada je ona dobila cijeli nizneznatno razliitih vrijednosti, a savremena

procjena zaustavila se na 6,673889x10 -11.Cavendish je izmjerio G implicitno, koristei

torzionu vagu koju je izumio geolog Rev.JohnMitchell. On je koristio horizontalnu torzijsku

gredu sa olovnim loptama iju je inerciju (uodnosu sa torzijskom konstantom) mogao izmjeriti

mjerei vrijeme oscilacije grede. Njihova slabaprivlanost prema ostalim loptama postavljenimuzdu grede bila je prepoznatljiva po progibu koji

je stvarala. Cavendishova namjera zapravo nijebila mjerenje gravitacijske konstante, ve mjerenje

Zemljine gustoe u odnosu na vodu, kroz preciznoznanje o gravitacijskim interakcijama.Retrospektivno, gustoa koju je Cavendish

izraunao implicira vrijednost za G.

Mjerenja konstante G poznata su po nepouzdanosti

tako da se ona stalno mijenja, a slubena vrijednostje aproksimacija izmjerenih. Budui da jegravitacija vrlo slaba sila, za 40 redova veliine

slabija od elektromagnetizma, precizna mjerenjabez greaka su vrlo teka, pa ak i mala odstupanja

imaju veliku teinu. Na precizne rezultate jepotrebno ekati 10-ak i vie godina dok se ne

razvije potrebna tehnologija za preciznijemjerenje.Gravitacija nema ustanovljen odnos

prema ostalim fundamentalnim silama, tako da sene ini mogue izraunati gravitacionu konstantuindirektno iz drugih konstanti koje se mogu

raunati s veom preciznou, kao to se radi uostalim podrujima fizike.

Naunici priznaju kako je mogue da u mjerenjimapostoji neka sakrivena trajna greka, nemogue je iodvojiti opremu od gravitacionog uticaja,

meutim, postoji i druga neobinija i interesantnija

mogunost da se G uistinu moe promijeniti. Dali se onda gravitacija iznenada poveala? Kada bito bilo istina, bili bismo korak blie razumijevanju

misteriozne tamne energije koja ubrzava irenjesvemira, uprkos gravitacijskim silama koje ga

nastoje smanjiti, odnosno sprijeiti irenje svemira.U svakom sluaju, ako mjerenja nisu pogrena,

rezultat ukazuje na mogunost da postoji nekanova fizika, jer ako je G imalo vea, onda emo

morati ispraviti sve nae proraune. U tom

sluaju,ovo bi imalo uticaj na kretanje planeta,zvijezde bi izgarale bre nego to smo ranije

mislili jer je potrebno vie energije da se oduprusnanijim gravitacijskim silama, brzina irenja

svemira bi bila drukija i sl.


24/48



'Ako se G promijenio za neki mali iznos, oekivali bismo da on zavisi o nekom novom polju', rekao je

kozmolog Tony Padilla sa univerziteta u Nottinghamu u Velikoj Britaniji. 'Mogue je zamisliti scenario ukojem to polje ima kljunu ulogu u stvaranju tamne energije'.

Najnovija istaivanja upuuju i na neke nove ideje varijacijama u mjerenju gravitacione konstante.Zapaeno je da vrijednost G oscilira u periodu od 5,9 godina to upuuje na povezanost gravitacije duboko

sa Zemljinim jezgrom. Takoer, ova promjena moe biti povezana sa promjenom duine trajanja dana,odnosno frikcijom koja postoji izmeu Zemlje i Mjeseca, kao i promjenom inercije Zemljine jezgre,

uzrokovanih promjenom kretanja jezgra ili nekim nama do sada nepoznatim geofizikim procesima.

Mjerenja tokom zadnjih etrdeset godina prikazana grafiki na slici, pokazuju slaganje sa periodom od 5,9godina, osim dva mjerenja 1996. i 2014. godine koja odstupaju od oekivanih vrijednosti. Za sada je jonepoznato zato kvantna mjerenja odstupaju od klasinih.

Kvantnim mjerenjem se koristi senzor koji je 100 puta precizniji od prethodnih senzora, iako je jo uvijek

potrebno pronai nain njegovog koritenja na sobnoj temperaturi. Kada to bude mogue imaemo irusliku i, vjerovatno, saznati prave uzoke navedenih devijacija.

Credit: J. D. Anderson, et al. 2015 EPLA

Amir Semi


25/48



SUNCE-biografija nama najblie zvijezde

Sunce i rane civilizacije

Johann Baptist Zimmermann: Helios u svojojkoiji, freska, Mnchen

Galileovi crtei Sunevih pjega

(Istoria e Dimostrazioni, Florence 1613)

Posmatranja Sunca stara su koliko i samo ovjeanstvo.Ono je kao izvor svjetlosti i toplote bilo od

fundamentalnog znaaja za ljude pa su se oni oduvijek

pitali to je to zapravo Sunce i zato sja. Zbog toga su muod pamtivijeka pripisivali boansko porijeklo i

sposobnosti. Neki od brojnih mitova su govorili da se radio boanstvu koje se svake veeri bori i umire, kako bi se

ujutro ponovno rodilo. Drugi su pak smatrali da je to

plamena koija u koju su upregnuti krilati konji. Sunevereligije u kojima je ono boanstvo susreu se u gotovosvim ranim civilizacijama.

Sunevi dnevni i godinji ciklusi koji se mogu pratititokom njegovih prividnih kretanja po nebu, bili su od

velikog uticaja na svakodnevni ljudski ivot. U tu svrhupodizane su razliite graevine kojima su obiljeavaana

ta kretanja. Ovakve instalacije su bili i prvi primitivni

kalendari koji su oznaavali promjene godinjih doba iodreivali vremena za sjetvu i berbu. Neke od ovih

starih opservatorija kao to je Stonehenge u Engleskoji danas postoje.

Drevni grki filozofi su uz ostalo intenzivno razmiljali o

pravoj prirodi Sunca. Neki su smatrali da je to velikaplamena lopta daleko od Zemlje. Srednjovjekovni Arapisu izraunali priblinu udaljenost Zemlja-Sunce, obim

Sunca i dokazali da je mjeseina posljedica refleksije

suneve svjetlosti. Njihovi podaci su veoma blizu onihkoje uzimamo danas. Teorija da se Zemlja kree okoSunca, a ne obrnuto, potekla je od antikih grkih,indijskih, babilonskih i srednjovjekovnih arapskih

astronoma. Ideju je na Zapadu oivio i popularizovaoNikola Kopernik u 16 stoljeu. Ovaj heliocentrini sistem

e uzdrmati temelje do tada prihvaenih shvatanja.

Italijanski astronom Galileo Galilej je 1609. godine usmjerio ka Suncu svoj primitivni teleskop. Opazio je

tamne pjege na sunevoj povrini, zakljuio je da se one s vremenom mijenjaju, pojavljuju i nestaju.Njegovo otkrie je bilo u suprotnosti sa konvencionalnim pogledom na savrenstvo i nepromjenjivost nebai nebeskih tijela. Poinje doba teleskopa i pogled na Sunce postaje potpuno drugaiji.


26/48



Lina karta Sunca

Sunce je graeno od plazme (usijanog plina)

gdje na vodik otpada oko 73,4% ukupne mase ili

92% od ukupnog broja atoma. Drugi osnovnigradivni element je helij na koga otpada 25%mase ili 7,8% od ukupnog broja atoma. Svi

ostali elementi kao to su kisik, ugljik, eljezo,azot, neon i drugi, ine svega oko 1% mase

Sunca.

Da bi mogli odreivati ukupnu koliinu energije

koju zrai Sunce, astronomi su uveli veliinukoja se naziva suneva ili solarna konstanta. To

je ukupna koliina energije koja pada napovrinu jednog kvadratnog metra, za jednu

minutu, na daljini od jedne astronomske jediniceraunajui od Sunca, na granici gdje prestaje

atmosfera Zemlje.

Pomraenje Sunca 20.03.2014. Izvor: Kenan Arnautovi,


Zato Sunce sija?

ta je to to Suncu daje pogonsku energiju koja nam daje toplinu i sigurnost, uklanja mrak iz naesvakodnevice i daje nam mogunost zapaanja svijeta u svoj njegovoj raznolikosti. Prvo su se javile

pretpostavke da se radi o hemijskim reakcijama, gravitacijskom skupljanju tokom koga se oslobaa toplina.Neki su smatrali da toplotu Suncu daju neprekidna bombardovanja meteora, a po drugima bi radioaktivni

raspad proizvodio njegovu energiju. Konano je pronaen odgovor, izvori energije Sunca koje nesmetano

svijetli ve 5 milijardi godina su procesi nuklearne fuzije.

Ta energija ne dopire u punom iznosu do tla jer se oko 33 % reflektuje nazad u svemirski prostor, 20% se

apsorbuje u atmosferi, dok oko 53 % suneve svjetlosti stie do povrine Zemlje. Solarna konstanta semoe mjeriti na razne naine, a postoje i posebni ureaji koji se nazivaju piranometri i pirheliometri.

Mjerenja pokazuju da suneva konstanta ima vrijednost 1,37 kW/m2

.Sunce svakog trenutka odailje u svemirski prostor razliita elektromagnetna zraenja. Na taj nain senjegova masa svake godine smanji za 1,5 x 1017kg. Svake sekunde Sunce izrai u okolni prostor energiju

od 3,86 x 1026J/s, odnosno toliko iznosi njegov luminozitet. Najvei dio zraenja Sunce emitira u oblasti

optikog dijela elektromagnetnog spektra. To je podruje izmeu 380 i 780 nm. Ovo zraenje potie iz vrlotankog povrinskog sloja Sunca. Dublji slojevi nae zvijezde su neprovidni ak i za snana gama i

rendegenska zraenja.


27/48



Brzina kojom Sunce zrai, odnosno odailje energiju, moe seizraunati iz poznate udaljenosti izmeu Sunca i Zemlje i

podatka o koliini energije koja stie na nau planetu po jedinicipovrine i jedinici vremena. U nuklearnim procesima unutar

Sunca se laki atomi, manjih atomskih brojeva, preobraavaju utee. Ova proizvodnja energije zbiva se u jezgri Sunca natemperaturama viim od 107 K pri emu se lake jezgre vodika,

nuklearnom fuzijom, stapaju u tee jezgre helija. Osnovnafuzijska reakcija u zvijezdama je ona u kojoj sudjeluju dva

protona: dvije vodikove jezgre i umnoak samo dvaelementarna naboja. Za kratko vrijeme koje dva protona

provedu jako blizu jedan drugome, djelovanjem slabe

interakcije moe doi do +raspada. Rezultat ovog raspada je

stabilna jezgra deuterija H2

koju nazivamo deuteron. Lanac sedalje nastavlja, a kao posljedica ovih procesa protoni e setransformisati u jezgre helija i oslobodit e se izvjesna koliinaenergije.Nuklearna fuzija: proton-proton proces

Na ovaj nain se svake sekunde oko 6 miliona tona vodika u Suncu, pretvara u helij i pri tome seoslobaa ogromna energija. Energija koja nastaje u centralnim dijelovima Sunca se prenosi zraenjem ka

povrini. Prenosnici su fotoni vrlo kratkih talasnih duina koji se apsorbuju zbog velike gustine materije u

tim oblastima. Atomske jezgre, a kasnije atomi u slojevima bliim povrini Sunca, nakon apsorpcije

emituju mlazove fotona niih energija. Kretanje ovog protoka fotona ka povrini odvija se veoma sporo itek nakon nekoliko miliona godina od momenta nastanka, potomci prvobitno roenih fotona stiu do

povrine i naputaju Sunce. U vanjskim slojevima nae zvijezde energija se, osim zraenjem, veim

dijelom prenosi mijeanjem ili konvekcijom gasovitih masa.

Ukupno elektromagnetno zraenje koje dopiredo nas dolazi iz relativno tankog povrinskog

sloja Sunca, zbog toga o njegovoj unutranjojgrai moemo suditi samo na osnovu teorijskih

modela. Sredinji dio Sunca naziva se jezgromgdje je gustina oko 150 puta vea od gustinevode. Prema astrofiziarima, temperatura u

sreditu Sunca bi trebala da iznosi nekih 16miliona Kelvina. Gustina materije bila bi nekih

petnaest puta vea od gustine olova.

Osnovna struktura Sunca. Izvor M. Muminovi Astronomija

novog milenija


28/48



Gledano teleskopom, Sunce nam se pokazuje u

vidu sjajnog diska sa neto tamnijim rubovima. Ta

vidljiva povrina Sunca se naziva fotosfera. Onane predstavlja vrstu povrinu jer je Sunce u

plinovitom stanju, a ima debljinu izmeu 300 i

400 km. Ispod nje prestaje prozranost spoljanjihdijelova Sunca. Kontinuirani (neprekidni) sprektar

Sunca potie upravo od fotosfere, a tamneapsorpcione linije na fonu ovog neprekidnog

sprektra, nastaju saglasno Kirhoffovom zakonu.Ovaj sloj je mnogo rjei od atmosfere Zemlje.

Inae srednja vrijednost temperature fotosfere je

oko 6000 K, sa tim da je na dnu oko 9000 K, a nagornjoj granici ta temperatura se smanjuje do 4500

K.

Suneve pjege. Izvor: Solar Dynamics Observatory

Pomou teleskopa sa veim uveanjima, lako se zapaa da fotosfera ima zrnastu strukturu i da se ta zrnaili granule, neprestano raaju i nestaju. Prenici im se kreu oko 1000-1500 km. Vrijeme nastanka i

iezavanja granula, obino nije due od 5-10 min. Tu se, ustvari, radi o neprekidnom strujanju toplih ihladnih slojeva plina koji izbijaju iz unutranjosti na povrinu. Njihova temperatura je za oko 100 K viaod temperature okolne fotosfere.

Jedan od osnovnih vidova spoljanje aktivnosti Sunca su pjege. Suneve pjege su tamne mrlje na fotosferi

koje su povezane sa veoma snanim magnetnim poljima u kojima se odvija strujanje materije iz

unutranjosti Sunca. Njihova temperatura je oko 1000 K-

1500K. stepeni nia od okolne povrine Sunca,pa nam zbog toga i izgledaju tamne. U veini sluajeva, pjege se pojavljuju u grupama na svimheliografskim irinama ali nikada se ne pojavljuju na polovima Sunca.

Suneva pjega i granulacija fotosfere. Izvor:nasaimages.org (Vacuum Tower Telescope)

Pjege, ako su velike, mogu se posmatrati i prostimokom, naravno kroz poseban filtar ili u

sluajevima kada je magla toliko gusta da namomoguava da prostim okom gledamo direktno uSunce. Pjege se pojavljuju u razliitim oblicima. U

principu, kod veih moemo razlikovati tamni

centralni dio, a oko nje je rasporeen svjetliji dionazvan polusjenka ili penumbra. Duina ivota

pojedinih pjega kree se od nekoliko sati, pa do

nekoliko mjeseci. Posmatrajui pjege, vrlo lako semoemo uvjeriti da Sunce rotira oko svoje ose.

Pokazano je da brzina rotacije opada od ekvatora

prema polovima to nam vrlo jasno ukazuje da seSunce ne vrti kao vrsto tijelo. U ekvatorskim

zonama, Sunce se okrene za oko 26,8 zemaljskih

dana. Rotacija polarnih zona odreena je pomouDopplerovog efekta jer se tamo pjege ne

pojavljuju. Vrijeme za koje polarni slojevi obave

jednu rotaciju iznosi oko 36 dana.


29/48



Pojavljivanje i nestajanje pojedinanih pjega na Suncunije jedina promjena. Takoe se periodino mjenja injihov ukupan broj. Na osnovu nekoliko vijekova

posmatranja zakljueno je da postoje takozvani ciklusipjega. Broj pjega dostie svoj maksimum, u prosjekusvakih 11 godina, a zatim se njihov broj smanjuje skorona nulu prije nego to pone novi ciklus. U novomciklusu polaritet pjega sjeverno i juno od sunevogekvatora se mijenja tako da jeperiod od oko 22 godinavrijeme koje je potrebno da magnetno polje Sunca

potpuno promijeni svoj polaritet. Meutim, periodjednog ciklusa pjega nije uvjek isti i on moe da trajeizmeu 7 i 15 godina, a u prolosti je zabiljeen jedan

potpuni izostanak ovog ciklusa. Ovaj dugi period slabeaktivnosti sunevih pjega od 1645. do 1715. godinenaziva se Maunderov minimum. Korona Sunca koja je

posmatrana za vrijeme totalnih pomraenja bila slaboizraena, a i polarna svkjetlost se javljala vrlo rijetko. UEvropi je tada vladalo mini ledeno doba praenoizuzetno niskim temperaturama. Smatra da je slabaaktivnost Sunca bila uzrok ovim klimatskim

promjenama.

Hromosferske spikule i baklje. Izvor: SolarDynamics Observatory

U blizini pjega esto moemo opaziti sjajne velike povrine nepravilnog oblika koje se nalaze u viim

dijelovima fotosfere. One na neki nain predstavljaju podlogu aktivnih oblasti na kojima se raaju pjege, a

zovu se fakule. Najbolje se uoavaju na rubovima sunevog diska koji su tamniji, pa je kontrst u bijeloj

svjetlosti najvei. One traju obino i tri puta due od pjega koje su nastale u tim oblastima. Posebno dobrose ove fakule uoavaju u nekoj od spektralnih linija kalcija. Pokazalo se da se sve pjege javljaju u zonamagdje postoje fakule, a obratno ne mora biti.

Hromosferaje tanki sloj oko Sunca koji se tokom totalnih pomraenja opaa kao crvenkasto obojenioreol. Ta crvenkasta boja potie najveim dijelom od vodikove linije H- koja dominira u njenom spektru(talasna duina 656,3 nm). Drugi doprinos boji daje UV linija joniziranog kalcija. Hromosfera se prostire

neposredno iznad fotosfere, a die se i do visine oko 15 000 km iznad fotosfere. U ovom sloju Sunca se

mogu vidjeti sjajne povrine nazvane hromosferske fakuleili hromosferske baklje. Njih opaamo najlakeu crvenoj liniji vodika (H-) ili u linijama joniziranog kalcija. Kada se hromosfera snima u

monohromatskoj svjetlosti zapaa se da ona ima mreastu strukturu. Grade ju zrna u obliku vlakana kojenazivamo flokule.

Hromosfera je nemiran sloj i u njoj se neprekidno deavaju erupcije manjeg obima koje nazivamo

hromosferske spikule. Ovi dugi mlazovi materije, sa temperaturama do 15 000 K, izbacuju se sabrzinama od 10-100 km/h i penju se do visina od nekoliko hiljada kilometara iznad fotosfere. Najee se

spikule koncentriu u blizini rubova supergranula. U hromosferi se povremeno opaaju bljeskovi koji su uneposrednoj vezi sa pjegama. To su eksplozivne pojave praene naglim pojaanjem intenziteta zraenja

dijela hromosfere. Izuzetno sjajni bljeskovi, uoljivi su u oblasti vidljivog dijela elektromagnetnog spektra.

Prilikom pojave bljeskova javljaju se snani mlazovi estica, rendgenskog i gama zraenja, te radioemisije.


30/48



Samom bljesku prethodi jedna kompleksnaevolucija magnetnog polja kojom se stvara itav

sistem elektrinog strujanja. Jedna ovakvaakumulacija magnetne energije dovodi do njenog

oslobaanja u vidu bljeska. Koliina osloboeneenergije dostie ekvivalenti do milijardu tona

TNT. Nekoliko sati nakon ovakve eksplozijemogue je opaziti lukove izbaene plazme u

obliku petlji kojima materijal putuje i pada

ponovo ka fotosferi slijedei magnetne silnice.

Suneve protuberanceili prominencije su pojavakoja posebno plijeni panju posmatraa.Protuberance moemo u optem smislu podijeliti

na mirne (stacionarne) i aktivne.

Hromosferske protuberance. Izvor: Solar and

heliospheric opservatory (SOHO)

Mirne perturbance lie na oblake koje plove iznad hromosfere, a mogu da ive i po vie mjeseci. Dostiu

visinu i do 200 000 km, a u nekim sluajevima one se pruaju i do gotovo dva miliona kilometara. Dopojave aktivnih protuberanci dolazi kada magnetno polje u kome pliva materija koja ih gradi, postane

nestabilno. Tada dolazi do naglog izbacivanja materije brzinama od po vie stotina km/s. Kretanje plazmese odvija du linija magnetnog polja. Na spektroheliogramima, one se vide u obliku tamnih vlakana kada ih

posmatramo ispred diska Sunca. Gledano sa strane, to su oni poznati sjajni mlazevi materije. U oblastima

gdje su pjege mogu se povremeno opaziti i eruptivne protuberance. One mogu dostii veoma velike visineiznad fotosfere (i preko jedan milion kilometara) i najee ih opaamo kao lukove koji pucaju, a materija

pada nazad u hromosferu.

Suneva korona. Izvor: Solar and heliospheric

opservatory (SOHO)

Jedna od najpoznatijih pojava koja se vidi tokom

potpunih pomraenja Sunca je korona. Ovaj oreolsvjetlosti vidimo kada Mjesec prekrije blistavi

disk fotosfere, a predstavlja neku vrstu suneveatmosfere. Korona se nastavlja na hromosferu, a

prua se na daljinu nekoliko sunevih radijusa.Sjajna je kao Mjesec u Prvoj etvrti. Sastoji se odunutranje i vanjske korone. Forma korone se

mijenja i razliita je tokom ciklusa aktivnostiSunca. Spektar unutranje ili K korone jeneprekidni, sa emisionim linijama. Naroito se

istie zelena sa talasnom duinom 530 nm. Takoronalna linija pripada viestruko joniziranom

atomu eljeza.


31/48



U viim slojevima korone, temperatura nastavlja rasti do 1 milion K. U spektru vanjeske ili F korone,javljaju se slabe apsorpcione linije koje odgovaraju linijama obinog sunevog spektra. Tu se radi o

odbijanju suneve svjetlosti od estica praine i gasova koji se mijeaju sa vanjskim dijelovima unutranje

korone. Prema savremenim shvatanjima, korona se prostire znatno dalje nego to se mislilo. Zapaeno jeda joj se oblik mijenja u skladu sa ciklusom pjega. Koronu uglavnom grade elektroni visokih energija.

Snimci sa razliitih rendgenskih ureaja lansiranih van zemljine atmosfere, pokazuju postojanje tzv.koronarnih rupa, oblasti gdje je gustina materijala i do desetak puta manja od gustine ostatka korone. Na

tim mjestima linije magnetnog polja koje dolaze sa vidljive povrine Sunca, proteu se dalje umeuplanetarni prostor. Naelektrisane estice u svom kretanju slijede magnetne linije. Zato kroz koronarne

rupe materijal struji van, dok ga na drugim dijelovima korone magnetna polja sprijeavaju da napustipovrinske oblasti Sunca.

Radio zraenje Sunca i uticaji Sunca na Zemlju

Razliite estice i elektromagnetni talasi neprekidno

naputaju Sunce. Ovaj kontinuirani tok estica kojistruji od Sunca nazivamo solarni ili sunev vjetar.

On se najveim dijelom sastoji od protona, a ostalosu jezgra helija i elektroni. Uzrok vjetru je visoka

temperatura korone. estice se zbog toga kreuvelikim brzinama, savladavaju gravitacionu silu

Sunca i odlaze u meuplanetarni prostor.Istovremeno, korona nadoknauje svoj izgubljeni

materijal esticama iz dubljih slojeva Sunca.

Meutim, gustina solarnog vjetra je veoma niska inaa zvijezda je tokom svog ivota ovim putem

izgubila svega oko 0,1 % svoje mase. Sunev vjetarse prostire na veliku udaljenost i daleko iza

Plutonove orbite.

Odavno je primjeeno da, pri prelazu neke vee eruptivne pojave kroz centralni meridijan Sunca, dolazi do

radio smetnji na Zemlji. U doba aktivnog Sunca, pri pojavama velikih grupa pjega povezanih saerupcijama, dolazi do snanih radio umova. Duina ovih smetnji kree se od nekoliko sekundi, pa do vie

minuta.

Sunevo korpuskularno zraenje nas neprekidno bombarduje i pored ostalog, uzrokuje pojavu polarnesvjetlosti. Ona nastaje sudarom potoka estica sa magnetnim poljem Zemlje. Magnetno polje nas titi od

sunevog vjetra, a estice koje zbog oblika tog polja dospiju u nie slojeve atmosfere, sudaraju se saatomima gasova u atmosferi. Brzi elektroni i protoni koji dolaze sa Sunca sudaraju se sa molekulama kisikai azota. Prenosom energije, ti atomi poinju da svijetle i ono to vidimo je polarna svjetlost. Moe biti

razliitih oblika, ponekad izgleda poput ogromnih zastora u boji. Polarna svjetlost isto tako i "plee". Onanije postojana na nebu, ve konstantno mijenja oblik.

Sjeverna polarna svjetlost (Aurora Borealis) snimljena1.9.2013. Izvor:Arctic light-Frank Olsen
https://commons.wikimedia.org/wiki/User:Arctic_lighthttps://commons.wikimedia.org/wiki/User:Arctic_lighthttps://commons.wikimedia.org/wiki/User:Arctic_lighthttps://commons.wikimedia.org/wiki/User:Arctic_lighthttps://commons.wikimedia.org/wiki/User:Arctic_light


32/48



Eksplozije na Suncu mogu izazvati i razne smetnje izvan i na naoj planeti. Energetske estice sa Suncamogu uzrokovati probleme na svemirskim letjelicama. Posljedice su ruenje satelita, ili kada su u pitanjuastronauti, primanje smrtonosne doze zraenja. Suneve oluje na Zemlji imaju uticaja i natelekomunikacijske sisteme i elektroprenosne mree.

U nae doba tei se za tim da se ogromni izvori Suneve energije to bolje iskoriste. Solarne elije koje

se koriste kao izvori struje na letjelicama i na Zemlji, samo su prvi koraci u tom pravcu. Tu su i kolektoriza grijanje sunevom energijom kao jo jedan vid iste energije.

Uvidjevi krucijelnu vanost Sunca i suneve svjetlosti, Ujedinjene nacije i UNESCO su proteklugodinu poglasili Meunarodnom godinom Svjetlosti i tehnologija baziranih na svjetlosti (IYL2015).Glavni ciljevi ovog globalnog projekta su promovisanje svjetlosne energije kao, transferi znanja tetehnoloka dostignua vezana za svjetlost.U obiljeavanju uestvuje vie od 85 zemalja svijeta meukojima je i Bosna i Hercegovina (Kontakt taka i osoba u BiH su AD Orion i Adela Subai-Kopi).

Adela Subai-Kopi


33/48



Svemirski teleskop Kepler

Kepler je NASA-in program otkrivanja ekstrasolarnih planeta uz pomo istoimenog svemirskogteleskopa. Teleskop je posebno dizajniran za istraivanje dijela nae galaksije u cilju otkrivanja Zemlji

slinih planeta koje krue oko vie od milion drugih zvijezda. Ime je dobio u ast njemakog astronoma

Johannesa Keplera, lansiran je 7.3. 2009. raketom Delta II, a oekivano trajanje misije je najmanje 3.5godina. Kepler koristifotometar sa otvorom blende od 0.95 metarakoji je razvila NASA kako bineprekidno pratio sjaj od preko 145.000zvijezda. Primarno ogledalo mu je prenika 1.4 metra sa

mogunou posmatranja zvijezda od 9 do 16 magnitude. Podaci prikupljeni tokom ovih posmatranjaanaliziraju se kako bi se otkrila periodina kolebanja koja upuuju na postojanje egzoplaneta. Oribitalni

period Keplera oko Sunca iznosi 372,5 dana sa konstantnim udaljavanjem od Zemlje i slabljenjemsignala, to znai da e u odreenom vremenskom trenutku njegov signal biti onemoguen. Do trenutka

pisanja ovog lanka potvreno je postojanje 1030 ekstrasolarnih planeta.

Nauni ciljevi projekta Kepler:

Utvrditi koliko je ekstrasolarnih planeta u naseljivoj zoni ili njenoj blizini.

Utvrditi opseg veliina i oblika tih planeta

Procijeniti koliko planeta ima u sistemu sa vie sistema

Utvrditi opseg veliina orbita, sjaja, povrine, mase i gustoe gigantskih planeta

Indentifikacija dodatnih metoda za otkrivanje planetarnih sistema

Odrediti svojstva zvijezda oko kojih krue planete
https://bs.wikipedia.org/wiki/Zvijezdahttps://bs.wikipedia.org/wiki/Zvijezda


34/48



Lokalna struktura nae galaksije/ regija istraivanje

Keplera

Organizacija: NASA/LASP

Vrsta misije: opservacija svemira

Web stranica misije: kepler.nasa.gov

Trajanje misije: 3,5 godina sa produenem najmanje

6 godina

Proizvoa: Ball Aerospace & Technologies

Masa: 1,040.7 kg

Dimenzije: 4.7m 2.7m

Snaga: 1100 W

Datum lansiranja: 7.3.2009

Raketa: Delta II

Referentni sistem: Heliocentrini

Orbitalni period: 372,5 dana

Visina orbite:149.597.871km

Brzina u orbiti:5,892km/s

Slika:Carter Roberts

OSNOVNI PODACI

Adela Subai-Kopi
https://www.google.ba/search?newwindow=1&rlz=1C2NNVC_enBA478BA478&q=teleskop+kepler+visina+orbite&stick=H4sIAAAAAAAAAOPgE-LUz9U3ME6vSkrSUstOttIvLkhMTk3LyUzPKNEvTixJzcnJLEm1yi9KyixRyEgFCQMAqK9CNTUAAAA&sa=X&ved=0ahUKEwjBzdK_34_KAhWDDSwKHarNAREQ6BMIgwEoADAShttps://www.google.ba/search?newwindow=1&rlz=1C2NNVC_enBA478BA478&q=teleskop+kepler+brzina+u+orbiti&stick=H4sIAAAAAAAAAOPgE-LUz9U3ME6vSkrSks9OttIvLkhMTk3LyUzPKNEvTixJzcnJLEm1Ki5ITU0BAB3uBOAuAAAA&sa=X&ved=0ahUKEwjBzdK_34_KAhWDDSwKHarNAREQ6BMIiQEoADAUhttps://www.google.ba/search?newwindow=1&rlz=1C2NNVC_enBA478BA478&q=teleskop+kepler+brzina+u+orbiti&stick=H4sIAAAAAAAAAOPgE-LUz9U3ME6vSkrSks9OttIvLkhMTk3LyUzPKNEvTixJzcnJLEm1Ki5ITU0BAB3uBOAuAAAA&sa=X&ved=0ahUKEwjBzdK_34_KAhWDDSwKHarNAREQ6BMIiQEoADAUhttps://www.google.ba/search?newwindow=1&rlz=1C2NNVC_enBA478BA478&q=teleskop+kepler+visina+orbite&stick=H4sIAAAAAAAAAOPgE-LUz9U3ME6vSkrSUstOttIvLkhMTk3LyUzPKNEvTixJzcnJLEm1yi9KyixRyEgFCQMAqK9CNTUAAAA&sa=X&ved=0ahUKEwjBzdK_34_KAhWDDSwKHarNAREQ6BMIgwEoADAS


35/48



Razliite oblasti matematike imaju primjenu u

mnogim naukama i ukupnom ivotu ljudi. Tako na

primjer, oblast matematike kao to je trigonometrija

ima primjenu u fizici, inenjerstvu, geografiji iastronomiji. Trigonometrijske tablice zaizraunavanje u astronomiji su kreirane prije vie od

2000 godina. Zvijezde nam izgledaju kao da sufiksirane na kristalnoj sferi velikog prenika i takav

model je bio savren za praktine svrhe. Planete

( Merkur, Venera, Mars, Jupiter i Saturn ), teMjesec i Sunce su se kretali po sferi. Bila je

potrebna sferna trigonometrija da se razumiju

pozicije na sferi, a ona je rijetko izuavana, tako dase ovo sve moe izraunati pomou linearnealgebre.

Konike kao to su elipsa i hiperbola nalaze takoerprimjenu u astronomiji. Krug i krunicu je u

astronomiji zamjenila elipsa.Letjelica Voyager 1 jena svom putovanju u svemir prola blizu Jupitera i

iskoristila njegovu masu za korekciju putovanja

prema Saturnu pri emu se gibala po luku hiperbole.Taj metod je kasnije koriten kod mnogihmeuplanetarnih misija.

Nikakva letjelica ne bi mogla poletjeti bezmatematike!Ininjeri i tehniari koji su projektovali

letjelice u misiji Apolo, hemiari koju suopremali rakete gorivom koji e ih pogoniti, te

kiseonikom neophodnim za posade, biolozi i ljekarikoji su brinuli o zdravlju kosmonauta, mogli su

realizovati ovaj projekat tek poto su matematiariizraunali potrebne parametre. Meu njima su

putanja i trajanje leta, taan poloaj mjesta

sputanja na Mjesec, te podruje povratka naZemlju. Pri tome je postignuta visoka tanost u

poloaju od 100 m i vremenu, do na sekundu-dvije.

Neke injenice o povezanosti matematike i astronomije

Takoer u modernoj astronomiji se u znaajnoj mjeri koriste raunarske simulacije koje ne prestavljajunita drugo do ogroman broj matematikih kalkulacija pomou kojih se mogu procijenjivati evolucija

Sunevog sistema, raanje i evolucija galaksija i slino.

Belma Alihodi


36/48



Meteorske kie u 2016. godini

Za sve zaljubljenike nonog neba posebnuposlasticu sasvim sigurno e pruiti bljesakmeteora ili vie njih. Popularno nazivani zvijezde

padalice vrlo su esta pojava. O emu je zapravorije?

Na Sunev sustav, na dom i susjedstvo u svemiru,

nikako nije samo prazan prostor kojeg zaokuplja

samo Sunce i 8 planeta. Pored planeta, Sunev

sustav sastoji se jo i od patuljastih planeta,mjeseca, asteorida, kometa i meteorida. Meteoridisu meuplanetarne krhotine uglavnom nastale od

dijelova kometa ili asteroida, te su brojnija tijelaSuneva sustava. Tragovi njihova postojanja

posebice su vidljivi na Mjesecu, Zemljinuprirodnom satelitu, u vidu kratera. Meteoridi mogu

biti raznih veliina, od onih posve siunihpromjera od 10-6metara do neto veih promjera od

nekoliko metara. I na Zemlji postoje krateri kaoposljedica njihova udara na Zemljinu povrinu. UZemljinu atmosferu svakodnevno ulaze meteoridi,

te je to uobiajena pojava. Meteoridi imaju veliku

kinetiku energiju te ulaskom u Zemljinuatmosferu, usljed naglog usporavanja, njihova

kinetika energija pretvara se u toplinsku isvjetlosnu, te su stoga vidljivi i na velikim

visinama. Veina ih sagorijeva na visini od 80 do120 kilometara, a kroz Zemljinu atmosferu mogu se

kretati brzinama od 11 do 72 km/s. Trenutkomulaska meteorida u Zemljinu atmosferu na nebuuoavamo bljesak svjetlosti koji popularno

nazivamo zvijedom padalicom, no ta se pojava uastronomiji zove meteor. Ovisno o veliini

meteorida, svjetlost moe biti jaa od svjetlostiMjeseca te su takvi meteori vidljivi i tijekom dana.

Meteori koji jako zabljesnu i dulje ostaju vidljivi

nazivaju se bolidi. Nerijetko su to vei meteoridikoji e dosei povrinu Zemlje. Onog trenutka kadmeteroid padne na Zemlju naziva se meteorit.

Posebno zanimljivi meteori su oni koji se svakegodine u odreeno vrijeme mogu promatrati nanonom nebu. Njihov nastanak vezan je uglavnom

za komete. Kometi, kruei oko Sunca, za sobom

ostavljaju trag. Takve krhotine kometa

(meteoridi) rasprostrane se cijelom putanjomkometa tvorei tako meteoridska vlakna. Zemlja,kruei oko Sunca, nailazi i prolazi kroz

meteoridska vlakna to traje manje od jednog dana.Usljed gravitacijskih djelovanja planeta i Suneva

zraenja, meteoridsko vlakno se poveava tvoreimeteoridski potok kroz koji Zemlja prolazi

nekoliko dana. U tom sluaju na nonom nebumoemo zamijetiti i do 100 meteora u jednom satu.

Takvu pojavu nazivamo meteorskom kiom ilimeteorskim pljuskom.

Svi se meteoridi u meteoridskom potoku kreuusporedno jedan s drugim. Stoga, promatrau sa

Zemlje ini se da svi meteori dolaze iz jedne tokena nebu. Poput sluaja kad promatramo eljezniku

prugu ije se ine prividno stapaju u jednoj toci u

daljini. Takva toka naziva se radijant (izvorite).Ime meteoridskog potoka vezano je uz zvijee

gdje se nalazi radijant. Posebno su interesantni onimeteoridski potoci kroz koje Zemlja prolazi svakegodine u isto vrijeme, te znamo kada ih oekivati i

promatrati. Stoga, svake godine na nonom nebumoemo gledati vee meteorske kie: Quadrantide,

Lyride, Eta i Delta Aquaride, Perseide, Orionide,Tauride, Leonide, Geminide i Urside.


37/48



Quadrantidisu pr va, ali kr atka , meteorska kia koja dosee svoj maksimum 4. sijenja, a pojavljujuse izmeu 1. i 5. sijenja. Njezin radijant nije smjeten tono ni u jednom zvijeu nego se nalazi izmeuzvijea Velikog medvjeda, Zmaja i Volara. Spadaju u sporije meteore. U jednom satu mogue je opaziti

do 40 meteora tijekom njezina maksimuma.

Lyridisu sljedea meteorska kia koja e biti vidljiva u travnju te e dosei svoj maksimum 22. i 23.travnja. Godinje se pojavljuje izmeu 16. i 25. travnja. Njen radijant nalazi se u zvijeu Lire. PuniMjesec e naruiti vidljivost Lyrida ove godine. Satna frekvencija ove meteorske kie je 20 meteora.

Eta Aquaridimeteorska je kia koja tijekom svog vrhunca moe proizvesti i do 60 meteora u jednomsatu. Godinje se pojavljuje izmeu 19. travnja i 28. svibnja, a ove godine svoj maksimum e imati 6. i 7.svibnja. Radijant meteorske kie nalazi se u zvijeu Vodenjaka. Ova meteorska kia nastala je od dijelovaopepoznatog Halleyeva kometa.

Delta Aquaridisu sljedea kia meteora koja e svoj maksimum dosei 28. i 29. srpnja proizvodei

do 20 meteora po satu. I njezin radijant nalazi se u zvijeu Vodenjaka no postanak ovih meteorida nijevezan za isti komet kao prethodna.

Perseidisu sljedea i moda najpoznatija meteorska kia. Godinje se pojavljuje izmeu 17. srpnja i25. kolovoza. Ove godine svoj vrhunac e dosei 12. i 13. kolovoza proizvodei i do 60 meteora u satu.Ona je najpogodnija za promatranje zbog vremenskih prilika. Njezin radijant nalazi se u zvijeu Perzeja.

Orionidi su meteorska kia takoer nastala od Halleyeva kometa. Svoj vrhunac dosei se 21. i 22.listopada proizvodei do 20 meteora po satu. Radijant ove meteorske kie nalazi se u zvijeu Oriona.

Tauridisu manja meteorska kia koja je interesanta budui da nastaje iz dva zasebna meteoridska

potoka jedan nastao od asteroida 2004 TG10, a drugi nastao od kometa 2P Encke. Svoj vrhunac ovegodine dosei e 4. i 5. studenog proizvodei svega 5 do 10 meteora po satu. Njezin radijant nalazi se uzvijeu Bika.

Leonidi su prosjena meteorska kia koja proizvodi do 15 meteora po satu. Godinje se pojavljujeizmeu 6. i 30. studenog no ove godine svoj vrhunac e dosei 17. i 18. studenog. Radijant ove meteorske

kie nalazi se u zvijeu Lava.

Geminidisu, po mnogima, najbolja meteorska kia proizvodei i do 120 meteora u satu. Godinje sepojavljuje izmeu 7. i 17. prosinca. Ove godine svoj vrhunac dosei e 13. i 14. prosinca. Iako e tijekom

ove meteorske kie biti gotovo pun Mjesec koji e svojim sjajem zakloniti slabije vidljive meteore, jouvijek e Geminidi zbog svoje brojnosti predstavljati spektakularan show na nonom nebu. Radijant ovemeteorske kie nalazi se u zvijeu Blizanaca.

Ursidi su posljednja meteorska kia u godini. To je manja meteorska kia koja proizvodi od 5 do 10meteora po satu. Svoj vrhunac ove godine dosei e 21. i 22. prosinca. Radijant se nalazi u zvijeu Malogmedvjeda.

Sve meteorske kie imaju svoj radijant u nekom od zvijea (izuzuev Quadrantida), no meteori se mogupojaviti bilo gdje na nonom nebu.

Ines Novak


38/48



STAR WARS ZATO IH VOLIMO

U drugoj polovini decembra 2015. godine poeli su se stvarati redovi ispred kino dvorana irom nae

planete. Dugo oekivani 7. nastavak Star wars (Ratovi zvijezda) sage stizao je na repertoar kino dvorana iveliki broj ljubitelja ovog serijala elio je da bude meu prvima koji e pogledati novo ostvarenje.

Marketinka industrija, iji je posao da zna kako die trite, odavno je ustanovila da decembar ne spadau doba godine u kojem se ubire najvei prihod kod filmskih premijera. Veliki blockbusteri obino dolaze

ljeti i tada donose najvei prihod tvorcima snova. Meutim, produkcioni tim Star warsa se odvaio daprikazivanje filma pone upravo u ove predpraznine dane, a trite je odgovorilo na nain da je u prvih

sedam dana utreno 238 miliona $ na ameriko-kanadskom tritu i oko 517 miliona $ u ostatku svijeta

(The Week, 2015). Zadovoljavajui poetak za film u ije je snimanje uloeno oko 200 miliona $ uzdodatnih 296 miliona $ na marketinke aktivnosti, izradu video igara, kostima i ostalih sitnica koje bi ukonanici trebale dodatno podebljati bankovni raun Georgea Lucasa.

Vizija jednog ovjeka

George Lucas, alfa i omega filmova o Luke Skywalkeru, roen je i odrastao u Kaliforniji. Nakon zavrenihstudija filmske umjetnosti odluio se na stvaranje filmova izvan okrilja velikih filmskih studija. Jedno odnjegovih prvih djela Ameriki grafiti je poluilo veliki uspjeh i donijelo Lucasu reputaciju mladog,uspjenog reisera. Taj uspjeh mu je dao mogunost da pristupi ostvarenju svog sna, snimanju filmske sage

o mladom dedaj vitezu i njegovoj borbi protiv zle imperije.

Ali (uvijek to ali), 1970-te godine se nisu inile kao idealno doba za jedan takav projekt kakav je Lucasplanirao. Naime, western filmovi su protekom 1960-tih poeli da gube na popularnosti. Holivudska

ostvarenja su se sve vie bavila realistinim temama, uz par vrhunskih djela poput Kuma ili Taksiste. Nijese ozbiljnije razmatrala mogunost da film jednog sporednog (naunofantastinog) anra donese ozbiljniji

prihod. Kao jedan od izuzetaka pojavila se Odiseja u svemiru (Stanley Kubricka), ali Odiseja je posmatrana

tek kao sporadian sluaj.

Ipak, ohrabren uspjehom Amerikih grafita, George Lucas je uspio postii dogovor za zajedniko snimanje

filma sa studijom 20th Century Fox Lucas nije insistirao na visokom autorskom honoraru, ali uspio je dazadri sva autorska prava na djelo, to se kasnije pokazalo izuzetnim poslovnim potezom za njegovu

privatnu kompaniju Lucasfilm. Jedan od uslova ugovora je bio i taj da e, bez obzira na eventualnineuspjeh Nove nade (kako se zvao ovaj film), imati mogunost snimanja i njegova dva nastavka.

Snimanje je potrajalo due nego to je bilo planirano. Jedan od razloga za to bilo je nezadovoljstvo autoraizgledom filma u postprodukcijskoj fazi. Jednostavno film nije imao dinamiku i naboj kakav je Lucas

zamislio. Drugi znaajan problem je bio nedostatak ozbiljnijih kompanija koje bi se bavile kreiranjemvizuelnih efekata. Za vrstu scena, kakvu je Lucas zamislio, tehnologija nije bila na dovoljno visokomnivou. Mnogi od tih problema sa efektima su rjeavani tokom snimanja i u postprodukcijskoj fazi filma, ana odreeni nain ovaj film (uz dva nastavka) je doprinio napretku u oblasti specijalnih efekata filmske

industrije.

Film Nova nada je premijerno prikazan 25. maja 1977. godine. Sem finansijskog uspjeha osvojio je iznaajan broj filmskih nagrada i, uglavnom, naklonost kritike. Uslijedilo je snimanje nastavaka i, ako mi

dopustite upotrebu jedne mnogo puta koritene fraze, uslijedila je historija.


39/48



Mitologija, ili kako napraviti isplativ film

Kako je ve navedeno, Star wars franiza je ostvarila (i jo

uvijek ostvaruje) znaajan finansijski uspjeh. Meutim, tomuspjehu nisu doprinijeli samo filmovi nego i veliki broj

drugih propratnih proizvoda i usluga poput video igrica,crtanih serija, kostima, igraaka, odjee sa motivima

koritenim u filmu i svega onoga to se moglo prodati/

iznajmiti velikom broju zaljubljenika u ovu priu. Postoji lineko objanjenje, arobna formula, popularnosti ovog

serijala koje bi rastumailo zato su Ratovi toliko omiljeniirom nae planete?

Bez pretenzija da ponudim jedini ispravni odgovor na ovo

pitanje, osvrnuu se na prepoznatljivu strukturu i obrazackoji se moe uoiti kroz vei dio serijala (naroito u 4. 5. i

6. nastavku). Ovaj jednostavni i privlani koncept je modaini taj zain koji izdvaja Star wars od tolikih drugih

ostvarenja.

Godine 1949. Joseph Campbell (1904 1987.) nainio jeveliki iskorak u razmatranju teorija o mitologiji svojomknjigom Heroj sa hiljadu lica. Ova knjiga temeljena je na

pionirskom radu njemakog antropologa Adolfa Bastiana(1826 1905.), koji je prvi predloio ideju da su mitovi

irom svijeta, kako se ini, zasnovani na istimelementarnim idejama (Brennan K. n.d.). Karl Jung

(1875 1961.) je ove ideje nazvao arheotipovima,

vjerujui da su one duboko usaene u podsvijest svakog

ovjeka kao dio kolektivno nesvjesnog.

Campbell je iskoristio ideju arheotipova da bi mapirao uobiajenu pozadinsku strukturu religijskihvjerovanja i mitova. Ukazao je da se iza najveeg broja tih mitova krije slian uzorak koji je nazvao

herojsko putovanje ili monomit. Kako je sve ovo primjenjivo na priu o Ratovima zvijezda?

George Lucas je knjigu Heroj sa hiljadu lica proitao jo dok je iao na koled. Njenim ponovnim itanjemmogao je doi na ideju da iskoristi ematski prikaz monomita i uvrsti je u svoje djelo. Da li je to Lucaszaista i uinio moe se utvrditi paljivom analizom serijala i poreenjem odreenih scena sa uzorkom

monomita. Neki od primjera dijelova filma koji se mogu uklopiti u navedenu emu dati su ispod:


40/48



Poziv za avanturom Poruka princeze Leie koja stie do Luka Skywalkera.

Odbijanje poziva Luke ne eli poi sa Obi-Wan Kenobijem na Alderan i nalazi izgovor u potrebi da

pomogne ujaku u poslovima na farmi.

Prelazak praga Bijeg Luka sa Tattoinea.

Put suenja Vjebe svjetlosnim maem i nastojanje da se shvati Sila.

Skretanje s pravog puta Lukea privlai tamna strana Sile. Mogunost da umjesto dedaja postane sith.

Apoteoza Luke postaje dedaj (uzdie se na vii nivo svjesnosti).

Spaavanje Han Solo spaava Lukea od Darth Wadera.

Mentor Obi-Wan Kenobi, mudri uitelj ija smirenost i sna

astronomski Časopis orion 1

Documents