ÀÒÀÌÎÜËÀÍ ÌßÌÌßÄËÈ

ÅÐÌßÍÈËßÐÈÍ ÝÅÐ×ßÊ ÒÀÐÈÕÈ

Áàêû - 2008

2

Ðåäàêòîð: ò.å.ä. äîñ. Ùàúûéåâ Ñàíè Òîôèã îüëó Ðÿé÷è: ò.å.í. Íÿúÿôëè Ýöíòÿêèí Úÿìèë ãûçû Ìîíîãðàôèéàäà ÿñàñÿí åðìÿíè âÿ äèýÿð ãàéíàãëàð ÿñàñûíäà

åðìÿíè åòíîñóíóí éàðàíìà òàðèõè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Åðìÿíèëÿðèí ìöñÿëìàí-òöðê õàëãëàðûíà ãàðøû áöòöí äþâðëÿðäÿ äöøìÿí÷èëèê ñèéàñÿòè éåðèòìÿëÿðè, XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã «Áþéöê Åðìÿíèñòàí» éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ÿââÿëúÿ Îñìàíëû Èìïåðèéàñûí-äàí, ñîíðà èñÿ Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñûíäàí òîðïàã ãîïàðìàã úÿùä-ëÿðè, áàø âåðÿí ïðîñåñëÿðèí íÿòèúÿñè îëàðàã áó þëêÿäÿí âÿ Èðàíäàí ÷îõñàéëû êþ÷ëÿð åòìÿêëÿ Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà ìÿñêóíëàø-ìàëàðû âÿ ñ. òàðèõè ùàäèñÿëÿð ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿí, î úöìëÿäÿí åðìÿíè àëèìëÿðèíèí þç ÿñÿðëÿðèíäÿí ýþòöðöëìöø ôàêòëàð ÿñàñûíäà îõóúóéà òÿãäèì îëóíóð.

3

Û ÔßÑÈË

Åðìÿíèëÿð ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ

1. Åðìÿíè åòíîñóíóí ìÿíøÿéè Åðìÿíèëÿðèí ìÿíøÿéèíèí êîíêðåò áèð ÿðàçè èëÿ áàüëûëûüû ùÿ-

ëÿ äÿ ãàðàíëûã ãàëûð. Îíëàðû ÿñëèíäÿ ùÿð ùàíñû áèð èðãÿ àèä åòìÿê äÿ ìöìêöí îëìàìûøäûð. Ôðàíñûç ìÿíøÿëè Ãàôãàçøöíàñ àëèì È.Øîïåí ùàãëû îëàðàã éàçûðäû êè, «àéäûíëàøäûðìàã ÷ÿòèíäèð êè, áèçèì åðìÿíèøöíàñ àëèìëÿð íÿéÿ ÿñàñÿí þçëÿðèíÿ ðÿâà áèëèáëÿð êè, áöòöí ùàëëàðäà ùàéêàíëàðûí âÿ îíëàðûí âÿòÿíè Ùàéàñòàíûí àäûíû òàìàìèëÿ áàøãà õàëãûí àäû èëÿ äÿéèøèá òÿðúöìÿ åäèáëÿð. Àéäûíäûð êè, Éàôÿñ ìÿíøÿëè, øèìàëäàí ýÿëìÿ äàüëû Àðìåíëÿ, úÿíóáäàí ýÿëìÿ ñàìè ìÿíøÿëè ùàéêàíëàðûí (ùàéëàðûí) ùå÷ áèð öìóìè îõøàðëûüû éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç» (1).

Åðìÿíèëÿðèí åòíèêè úÿùÿòäÿí ôîðìàëàøìàñûíûí âÿ îí-ëàðûí èëêèí òàðèõè ìÿñêÿíëÿðèíèí ìÿùç Êè÷èê Àñèéà ñàùÿñèíäÿ îëìàñû ùàããûíäà åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðè, àêàäåìèêëÿðè Ñ.Ò.Éå-ðåìéàí, Ê.Â.Òðåâåð âÿ áèð ÷îõ áàøãà àëèìëÿð úèääè ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøëÿð (2).

Ãÿäèì äöíéà òàðèõ÷èëÿðèíäÿí Ùåðîäîò, Åâäîêñ âÿ áàøãà-ëàðû ïðîòîåðìÿíèëÿðèí ìÿíøÿéèíèí ôðàêèéà-ôðèýèéà òàéôàëàðû èëÿ áàüëû îëäóüóíó ãåéä åäèðëÿð. Òàíûíìûø òàðèõ÷è-øÿðãøöíàñ È.Ì.Äéàêîíîâ áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ãåéä åäèðäè êè, «íÿ ãÿ-äÿð êè, ãÿäèì åðìÿíè äèëè ßðìÿíèéÿ éàéëàñûíûí àâòîõòîí õàëã-ëàðûíûí äèëëÿðèëÿ ãîùóì äåéèëäèð… àéäûíäûð êè, î, áóðàéà êÿíàð-äàí ýÿòèðèëìèøäèð… ïðîòîåðìÿíèëÿð áó ÿéàëÿòÿ (ßðìÿíèéÿ éàé-ëàñû åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíèí óéäóðäóãëàðû áèð òåðìèíäèð —À.Ì.) áèçèì åðàäàí ÿââÿë ÂÛÛ âÿ ÂÛ ÿñðëÿð àðàñûíäà ýÿëìèøëÿð… Ãÿ-äèì åðìÿíè õàëãû èëêèí îëàðàã éóõàðû Ôÿðàò âàäèñèíäÿ áÿðãÿðàð îëìóøäóð…» (3).

4

Áåëÿëèêëÿ, áó àëèì äÿ åðìÿíèëÿðèí ÿúäàäëàðûíûí Êè÷èê Àñèéàéà ýÿëìÿ îëäóãëàðûíû òÿñäèã åäèð (4).

Åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðè þç õàëãëàðûíûí àâòîõòîí - ÿñëÿí éåðëè îëìàñûíû, éÿíè åðìÿíèëÿðèí ÿúäàäëàðûíûí ãÿäèìäÿí Þí Àñèéà-äà éàøàìàëàðûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí äÿðèäÿí-ãàáûãäàí ÷ûõûðëàð. Ñîâåò àëèìëÿðèíèí êîëëåêòèâ ÿñÿðè îëàí «Ãÿäèì äöíéà òàðèõè»í-äÿ à÷ûã-àéäûí éàçûëûð êè, «åðìÿíèëÿðèí áó éàéëàíûí àâòîõòîí-ëàðû îëìàñû áàðÿäÿ ñîí âàõòëàð éàéûëìûø ôèêðè áèð ñûðà ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ ÿñàñëû ñàéìàã îëìàç» (5). Äàùà ñîíðà êèòàáäà áó ôèêèð åëìè úÿùÿòäÿí òàì ÿñàñëàíäûðûëìûøäûð.

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðÿ àèä Óðàðòó äèëèíäÿ éà-çûëìûø ìÿíáÿäÿ Êè÷èê Àñèéàíûí øÿðãèíäÿ, Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ÷àé-ëàðûíûí éóõàðû àõàðëàðû áîéóíó ÿùàòÿ åäÿí ÿðàçè, éÿíè èíäèêè Òöðêèéÿ ÿðàçèñèíèí øÿðãèíäÿ êè÷èê áèð ÿéàëÿò Àðìå àäëàíäûðûëûð. Å.ÿ. ÂÛÛ-ÂÛ ÿñðëÿð àðàñûíäà Áàëêàíëàðäàí ýÿëìèø ôðèã òàéôà-ëàðûíûí áèð ãîëó îëàí åðìÿíèëÿðäÿí ÿââÿë áó ÿéàëÿòäÿ éàøàéàí ÿùàëè ùóððè âÿ ëóâèéà äèëëÿðèíäÿ äàíûøìûøäûð (6). Ìàðàãëûäûð êè, ßùÿìÿíè ùþêìäàðû Êñåðêñèí ùÿðáè éöðöøöíäÿ åðìÿíèëÿð èëÿ ôðèãëÿð áèð áàéðàã àëòûíäà, àëîðäëàð âÿ ñàñïåéðëÿð èñÿ áàøãà áàé-ðàã àëòûíäà äóðìóøëàð (7).

Áó áèð ùÿãèãÿòäèð êè, ýÿëìÿ âÿùøè òàéôàëàð, î úöìëÿäÿí åðìÿíèëÿð áóðàäà þçëÿðèíäÿí éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòÿ ìàëèê îëàí àáîðèýåí õàëãëàðûí ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöõòÿëèô öíñöðëÿðèíè ìÿíèìñÿéÿðÿê þçöíöíêöëÿøäèðìèøäèëÿð. Áó ôèêðè åðìÿíè éà-çû÷ûñû âÿ àëèìè Íàëáÿíäéàí äà òÿñäèã åäÿðÿê éàçûðäû êè, «åð-ìÿíè õàëãû Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ÷àéëàðûíûí éóõàðû àõàðëàðû áîéëà-ðûíà ñþéêÿíÿí ÿðàçèëÿðäÿ áÿðãÿðàð îëìóøäó. Áó ÿðàçèëÿðèí àáîðèýåíëÿðè èñÿ (ùåòëÿð, ùóððèëÿð, óðàðòóëóëàð) éöêñÿê èíêèøàô åòìèø õàëãëàð èäè» (8).

Áàøãà áèð åðìÿíè ìöÿëëèôè Êàïàí÷éàí áó ôèêðè èíêèøàô åòäèðÿðÿê áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, «Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿí-äÿðèí éöðöøöíöí (å.ÿ. 323-úö èëäÿ) èøòèðàê÷ûëàðûíûí ôèêðèíúÿ, ýóéà àðãîíàâò Àðìåíèí àäû èëÿ àäëàíäûðûëìûø ßðìÿíèéÿ éàë-íûç Ôÿðàòûí éóõàðû àõàðëàðû áîéóíäà, Àðìåíîñóí ñèëàùäàø-ëàðûíûí èëê äÿôÿ ìÿñêóíëàøäûãëàðû éåðäÿ èäè. Àêèëèñåíà ÿéàëÿòè

5

áó ßðìÿíèéÿéÿ ñþéêÿíñÿ äÿ, Ì.Èñêÿíäÿð äþâðöíäÿí Êè÷èê ßðìÿíèéÿ àäëàíäûðûëìàüà áàøëàìûø âÿ áó äà åðìÿíèëÿðèí èë-êèí âÿòÿíèíèí Êè÷èê ßðìÿíèéÿ îëäóüóíó òÿñäèã åäèð» (9).

Ðîìà éàçû÷ûñû Ïëèíè éàçûðäû êè, Ôÿðàò «Êàðàíèòèñäÿ, Áþéöê ßðìÿíèéÿíèí ïðåôåêòóðàñûíäàí áàøëàíûð» (10).

Ìóñà Õîðåíëè éàçûðäû êè, «Àðìåíàê Âàí ýþëö ÿòðàôûí-äàí øèìàë-øÿðãÿ ýÿëÿðÿê óúà äàüëàðëà ÿùàòÿ îëóíìóø âÿ ãÿðá òÿðÿôäÿí àõûá ýÿëÿí ùàé-êöéëö ÷àéëàðëà ñóâàðûëàí ýåíèø äöçÿíëèêäÿ ìÿñêóíëàøäû». Ñîíðàëàð åðìÿíèëÿð «Àðìåíàê» ñþçöíö øÿõñ àäû êèìè òÿãäèì åòñÿëÿð äÿ, ÿñëèíäÿ î, àðìàí-îê, áàøãà ñþçëÿ àðìàí òàéôàñû àíëàìûíäàäûð.

Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ýöìàíûíà ýþðÿ, ôðèã òàéôàëàðûíûí áèð ãîëó îëàí èíäèêè åðìÿíèëÿð Àðìå âÿ ñîíðàëàð Ùàéàñà àäëàíäûðûëàí ÿéàëÿòëÿðÿ ýÿëèá îðàäà ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Ñàìè (ñåìèò) äèëëÿ-ðèíäÿ äàíûøàí âÿ Ìåñîïîòàìèéàíûí øèìàëûíäà éàøàéàí àðàìåé-ëÿð Àðìå ÿéàëÿòèíäÿ éàøàéàíëàðà îðàíûí àäû èëÿ «Àðìèíà», ùóððè äèëëè óðàðòóëóëàð èñÿ «Àðìèíè» äåéèðäèëÿð. Áó àä åòíèê ìÿíñóáèé-éÿò áèëäèðìèð.

Èíäèêè åðìÿíèëÿðèí óëó áàáàëàðûíûí ìÿñêÿíëÿðè ùåñàá åäèëÿí Øÿðãè Àíàäîëóäàêû Ùàéàñ âÿ ßðìÿí âèëàéÿòëÿðèíäÿ ãÿäèì çàìàíëàðäàí, éÿíè ÷àüäàø åðìÿíèëÿðÿ àä ãîéóëìà-ìûøäàí ÿââÿë Áàëêàí éàðûìàäàñûíäàí êþ÷öá ýÿëìèø ùàéëàðûí òþðÿìÿëÿðèëÿ éàíàøû, ÷îõñàéëû àâòîõòîí åòíîñëàð — ùåò, ùóððè, óðàðòó õàëãëàðû, ùÿì÷èíèí å. ÿ. Û ìèíèëëèéèí áèðèíúè éàðûñûíäà Úÿíóá-Øÿðãè Àâðîïàäàí ýÿëÿðÿê áóðàëàðäà ìÿñêóíëàøìûø òöðêäèëëè êèììåð (êÿìÿðëè), ñêèô, ñàê âÿ áàøãà òàéôàëàð äà éà-øàéûðäûëàð. Ñîíðàëàð Øÿðãè Àíàäîëóäà éàøàéàí èðè òàéôàëàðäàí áèðè, áàøãà õàëãëàð òÿðÿôèíäÿí «åðìÿíèëÿð» àäëàíäûðûëìûøäûð. Åðìÿíèëÿðèí áó àäû åòíîíèì êèìè ãÿáóë åðìÿìÿëÿðèíèí âÿ èíàäêàðëûãëà «ùàé» åòíîíèìèíäÿí àéðûëìàã èñòÿìÿìÿëÿðèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè èñÿ ùàé õàëãûíûí áó ÿðàçèëÿðäÿ êþêëö, ãÿäèì ÿëà-ãÿëÿðèíèí îëìàìàñû âÿ áó òàéôàíûí íÿ âàõòñà Áàëêàí éàðû-ìàäàñûíäàí êþ÷ÿðÿê áó òîðïàãëàðäà ìÿñêóíëàøìàñû, þçëÿðèíè áàøãà ìèëëÿòëÿðÿ äàùà öñòöí òîïëóì êèìè, òÿãäèì åòìÿëÿðè èäè.

6

Ùàé õàëãû ùå÷ âàõò Øÿðãè Àíàäîëó ðåýèîíóíäà ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åòìÿìèøäèð. Ñîíðàëàð åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðè òÿðÿôèíäÿí Åðìÿíèñòàí éàéëàñû àäëàíäûðûëàí áöòöí Øÿðãè Àíàäîëóíóí éåðëè ÿùàëèñè îðàäà ãÿäèìëÿðäÿí éàøàìûø ùåò, ùóððè, óðàðòó âÿ òöðê òàéôàëàðûíûí íÿñèëëÿðè ñàéûëà áèëÿð.

«Àðìèíè» ñþçö úîüðàôè ÿäÿáèééàòäà Øÿðãè Àíàäîëóäà «Åðìÿíè éàéëàñû» êèìè èøëÿíìÿêäÿäèð. Ëàêèí «Àðìèíè» àäû ãÿäèì éóíàíëàðà êå÷äèêäÿí ñîíðà «Àðìåíèéà» ôîðìàñûíû êÿñá åòìèøäèð. Ñîíðàëàð Àâðîïà äèëëÿðèíÿ äÿ éàéûëàí áó òåðìèí ùÿìèí äèëëÿðäÿ «ùàé» àäëàíàíëàð ö÷öí åòíèê àäà ÷åâðèëìèøäèð. Ýþðêÿìëè ðóñ òàðèõ÷èñè Äéàêîíîâ éàçûðäû êè, «ùàéëàð ùå÷ âàõò þçëÿðèíÿ «åðìÿíè» äåìÿìèøëÿð» (11).

Ôðàíñûç ìÿíøÿëè ðóñ òÿäãèãàò÷ûñû È.Øîïåí åðìÿíè-ùàé-ëàðûí ìÿíøÿéèíäÿí áÿùñ åäÿðÿê áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð êè, «åðìÿíèëÿðäÿí, ïàðñóãëàðäàí, ùàéêàíëàðäàí âÿ éÿùóäè-ëÿðäÿí éåíè, ãàðûøûã áèð õàëã ÿìÿëÿ ýÿëäè êè, î, íÿèíêè þç òè-ïèê ìöñòÿãèëëèéèíè, ùÿòòà þçöíöí ùÿãèãè (äîüìà) àäûíû äà èòèðäè» (12). Åðìÿíè àëèìè Ìàíóê Àáåãéàí áó ôèêðè äàùà äà èíêèøàô åòäèðÿðÿê åðìÿíèëÿðèí äóìàíëû êå÷ìèøè ùàããûíäà áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð: «Åðìÿíè õàëãûíûí ìÿíøÿéè íÿäèð, îí-ëàð íåúÿ âÿ íÿ âàõò, ùàðàäàí âÿ ùàíñû éîëëàðëà áó éåðëÿðÿ ýÿëìèøëÿð, åðìÿíè îëìàìûøäàí ÿââÿë âÿ ñîíðà ùàíñû òàéôà-ëàðëà ÿëàãÿäàð îëìóøëàð, îíëàðûí äèëèíÿ âÿ åòíèêè òÿðêèáèíÿ êèì íåúÿ òÿñèð ýþñòÿðèá?

Áèçèì ÿëèìèçäÿ áó ìÿñÿëÿëÿðè òÿñäèã åäÿí ìþòÿáÿð âÿ äÿãèã äÿëèëëÿð éîõäóð» (13).

Åðìÿíèëÿðèí ìÿíøÿéè îëäóãúà ìöÿììàëûäûð âÿ àç þé-ðÿíèëìèøäèð. Òàíûíìûø ðóñ òÿäãèãàò÷ûñû Âåëè÷êî äà áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäèð êè, «…ÿââÿëúÿ Áàáèë ÿñàðÿòè çàìàíû, ñî-íðà èñÿ Éåðóñÿëèìèí äàüûäûëìàñûíäàí áÿðè éÿùóäèëÿðèí áþéöê áèð êöòëÿñè îíëàðëà ãàðûøìûøäûð» (14). Òÿñàäöôè äåéèë êè, éÿ-ùóäèëÿðèí äÿ áèð ùèññÿñè ùàéëàøàðàã «çîê» àäûíû àëìûøäûëàð.

Àíòðîïîëîæè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí åðìÿíèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè áðàùèñåôàë, éÿíè ãûñàáîéóíëó, éàñòûáàøäûð. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Êà-ïàí÷éàí áó ôèêèðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ãåéä åäèðäè êè, «àðìåíîèä

7

òèïè» àøàüûäàêû õàðàêòåðèê ÿëàìÿòëÿðÿ ìàëèêäèð: áàøû éàñòû (ãûñà) âÿ éà äèêäèð, éàñòû âÿ êÿñêèí ñóðÿòäÿ (äèêèíÿ) àøàüû äöøÿí àðõà òÿðÿôÿ ìàëèêäèð, ñèôÿòè óçóíñîâäóð âÿ áèð àç äà åíëèäèð, áóðíó ãåéðè-àäè äÿðÿúÿäÿ áþéöêäöð, èðèäèð, ÷îõ âàõòû ÿéèëìèø (ãàðòàë äèìäèéèíÿ áÿíçÿð) âÿ ñèôÿò õÿòòèíäÿí èðÿëè ÷ûõûð, áÿäÿí ãóðóëó-øó ãåéðè-ìöòÿíàñèáäèð, àíúàã îðòàáîéëóäóð» (15). Áó úÿùÿòäÿí Øàíòð, Åðêåðò âÿ áàøãàëàðûíûí òÿäãèãàòëàðûíäàí ìÿëóì îëóð êè, îíëàð äàùà ÷îõ äàü éÿùóäèëÿðèíÿ âÿ õàëäåé àéñîðëàðà éàõûíäûð. Èíýèëèñ àëèìè Áåðòèí èñÿ åðìÿíèëÿðè Ôÿëÿñòèíÿ ãÿäÿðêè äþâðöí éÿùóäèëÿðè èëÿ åéíè òèïëè ùåñàá åäèð. Ãàôãàç àíòðîïîëîãó È. Ïàíòéóõîâ äàùà ìàðàãëû íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëìèøäèð. Òèôëèñ øÿùÿðè Òöðêèéÿäÿí ýÿëìèø åðìÿíè ãà÷ãûíëàðû èëÿ äîëàí çàìàí áó àëèì ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíëàðûí áèð ÷îõóíó àíòðîïîëîæè úÿùÿò-äÿí òÿäãèã åòìèøäè. Ìÿëóì îëìóøäó êè, áó ÷àüûðûëìàìûø ãî-íàãëàðûí áþéöê áèð ùèññÿñè ôèçèêè ãóðóëóøóíà ýþðÿ òÿìèç êöðääöð. Ðóñ ìöÿëëèôè Â.Ë.Âåëè÷êî þçöíöí «Ãàôãàç» àäëû ÿñÿðè-íèí 65-úè ñÿùèôÿñèíäÿ áó ôèêðÿ ýÿëèð.

Ýöðúö àëèìëÿðè äÿ åðìÿíèëÿðèí Ãàôãàçà ýÿëìÿ åòíîñ îëäóãëàðûíû òóòàðëû ôàêòëàðëà òÿñäèã åäèðëÿð. Çÿíýèí àðõåîëîæè ãàçûíòû ìàòåðèàëëàðûíà ÿñàñëàíàí ýþðêÿìëè ýöðúö àëèìè Ì.È.Úàâàõàøâèëè «Ýöðúö õàëãûíûí òàðèõè» àäëû êèòàáûíäà ãåéä åäèðäè êè, «Àíòðîïîëîýèéà åëìè õàëãëàðû áàø ãóðóëóøóíà ýþðÿ 3 ãðóïà àéûðûð… Ãàôãàçûí ãÿäèì ãÿáèðëÿðèíäÿí òàïûëàí êÿë-ëÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè äîëèõîêðàíäûðëàð (éÿíè óçóíáàøëûäûðëàð). Èíäèêè åðìÿíè âÿ ýöðúöëÿð èñÿ áàø ãóðóëóøëàðûíà ýþðÿ áðàõèê-ðàíäûðëàð. Ýþðöíöð áóíó íÿçÿðÿ àëàí ïðîôåññîð Âèðõîâ åðìÿ-íè âÿ ýöðúöëÿðèí Ãàôãàçûí ãÿäèì ÿùàëèñèíèí îíëàðëà ùå÷ áèð áàüëûëûüû îëìàäûüûíû éàçûð.

Ùÿãèãÿòÿí äÿ èíäèêè åðìÿíèëÿðèí âÿ ýöðúöëÿðèí ÿúäàä-ëàðû Ãàôãàçà ýÿëÿíäÿ áóðàäà áàøãà áèð õàëãûí ñÿëÿôëÿðè éàøà-éûðäûëàð» (16).

Ìóñà Õîðåíëè éàçûðäû êè, «ãÿäèì ßðìÿíèéÿ îðàéà ýÿë-ìèø òàéôàëàðû éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ àññèìèëéàñèéà åòìÿê ãàáèëèé-éÿòèíÿ ìàëèê èäè. Áóíó ìöõòÿëèô âàõòëàðäà áó þëêÿéÿ ýÿëìèø ÷îõñàéëû òàéôàëàðäàí ÷ûõìûø øÿõñëÿð äÿ ñöáóò åäèð. Îíëàðûí

8

àðàñûíäàí áèð ÷îõ áþéöê äþâëÿò õàäèìëÿðè âÿ áþéöê ÷àðëàð ÷ûõìûøäûð, ùÿëÿ ßðìÿíèéÿíèí ìààðèô÷èëÿðèíè, Ïàðôèéàäàí ÷ûõìà Àíàê îüëó ìöãÿääÿñ Ãðèãîðèíè äåìèðÿì» (17).

Ýþðöíäöéö êèìè, åðìÿíèëÿðèí ìÿçùÿáèíèí áàíèñè äÿ Ïàðôèéàäàí ÷ûõìà, éÿíè òöðê ìÿíøÿëè øÿõñ îëìóøäóð.

Êàïàí÷éàíà ýþðÿ, Óðàðòóíóí ãÿðá ðàéîíëàðûíûí åðìÿíè-ëÿøäèðèëìÿñè àðòûã å.ÿ. ÂÛ ÿñðäÿí áàøëàìûøäû. Àðòûã ßùÿìÿíè øàùû Êóðóøóí çàìàíûíäà åðìÿíèëÿð Óðàðòó ÿùàëèñèíè äàüëûã éåðëÿðÿ ñûõûøäûðàðàã äöçÿíëèê ðàéîíëàðû òóòìàüà áàøëàìûøäûëàð (18).

Óðàðòó êèòàáÿëÿðèíÿ ýþðÿ, ùÿëÿ å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñðäÿ ùåòëÿðèí Ñîôåí ÿéàëÿòèíäÿ ñîíðàëàð, çàìàí êå÷äèêúÿ îí ìèí éóíàíûí ýåðè ÷ÿêèëìÿñè èëÿ (å.ÿ. 400-úö èëäÿ) ÿëàãÿäàð îëàðàã, ùÿì÷è-íèí åðìÿíèëÿð ìÿñêóíëàøìûøëàð. Áó ôèêðè Êàïàí÷éàí ñþéëÿéèð. Î ñþçöíÿ äàâàì åäÿðÿê áèëäèðìèøäèð êè, «ùàéàñàëû-åðìÿíèëÿð þçëÿðèíèí êþêëö äèëëÿðèëÿ, Ôÿðàò áîéóíäàêû áöòöí òàéôàëàðû, î úöìëÿäÿí ùåòëÿðè äÿ, ñîíðàëàð èñÿ Óðàðòó òàéôàëàðûíû âÿ õàëãëàðûíû äà åðìÿíèëÿøäèðìèøëÿð» (19).

Åðìÿíèëÿøìÿ ïðîñåñèíèí ñöðÿòëÿ ýåòìÿñèíÿ ÿñàñ ñÿáÿá áó åòíîñóí ãûç âÿ ãàäûíëàðûíûí îíóí ýåäèøèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿñè èäè. Åðìÿíè òàéôà áàø÷ûëàðûíûí äöøöíúÿñèíäÿ «Åðìÿíè ãûçëàðûíûí àéàãëàðû äÿéÿí òîðïàãëàð áèçèìäèð!» êèìè ñÿðñÿì ôèêèðëÿð ùÿìèøÿ äîëàøìàãäà èäè. Êàïàí÷éàí áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèðäè êè, Éóõàðû Ôÿðàòûí ãÿðá ÿéàëÿòëÿðè áîéó áèð ÷îõ õàëãëàðû âÿ òàéôàëàðû ùàéàñà-åðìÿíèëÿð àññèìèëéàñèéà åòìèøäèëÿð (20). Áóðà-äà ñþùáÿò åðìÿíèëÿðèí ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí îíëàðäàí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëàí éåðëè õàëãëàðäàí áèð ÷îõ ìÿäÿíè íàèëèééÿòëÿðè ìÿíèìñÿìÿñèíäÿí ýåäèð.

Áÿçè åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíèí ôèêðèíúÿ, åðìÿíèëÿøìÿ äèíú éîëëà ýåäèðäè. Îíà ýþðÿ êè, åðìÿíèëÿð õàëäåé (ùóððè) øÿêèë÷èëè, ñîíëóãëó àäëàð (Àðàõè, Õàëäèòà, Àðàìàèñ, Àðàìàíèàê) äàøû-éûðäûëàð. Ëàêèí Êñåíîôîíò «òîðïàãäàí èñòèôàäÿ öñòöíäÿ ýÿëìÿ åðìÿíèëÿðëÿ éåðëè óðàðòóëó-õàëäåéëÿð àðàñûíäàêû äöøìÿí÷èëèê ùàããûíäà äàíûøûð» (21). «Êèðîïåäèéà» äàí áó âÿ éà äèýÿð èãòèáàñëàð ýÿòèðÿí åðìÿíè àêàäåìèêè É.Ìàíàíäéàí èñÿ ãåéä åäèðäè êè, «åðìÿíè âÿ õàëäåéëÿðèí äèíú áèðýÿéàøàéûøûíûí íÿòè-

9

úÿñè î îëäó êè, õàëäåéëÿð âÿ äèýÿð éåðëè õàëãëàð ýÿëìÿ åðìÿ-íèëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿäðèúÿí àññèìèëéàñèéà åäèëìèø âÿ ñîíðàêû ÿñðëÿð ýåäèøèíäÿ ìöàñèð åðìÿíè õàëãû éàðàíìûøäû» (22).

ÕÛÕ ÿñð ìöÿëëèôè Ëåíîðìàí òóòàðëû ôàêòëàðà èñòèíàä åäÿðÿê ÿñàñÿí Ùåíðèõ Ðîóëèíñîíóí ñþéëÿäèéè åéíè ôèêèðëÿðëÿ ðàçûëàøìûøäû êè, «Óðàðòó äèëè ùàçûðêû ùàéàñà äèëè èëÿ ùå÷ áèð ãîùóìëóüà ìàëèê äåéèëäèð. Ôðèãèéàäàí ÷ûõìûø ùàéàñàëûëàð òÿäðèúÿí îðàäàí øÿðãÿ äîüðó éåðëÿøÿí äàüëûã éåðëÿðè òóòìóø, áó ÿðàçèäÿí ãÿäèì óðàðòóëóëàðûí áèð ùèññÿñèíè ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìûø, áèð ùèññÿñèíè èñÿ «ùÿçì åòìèø» âÿ îíëàðûí àäëàðûíû, åòèãàäûíû, äèëèíè âÿ ÿôñàíÿëÿðèíè þçöíöíêö èëÿ ÿâÿç åòìèøëÿð». Áó ôèêðè åðìÿíè ìöÿëëèôè Âåðìèøåâ òÿñäèã åäèð (23).

Ìÿëóìäóð êè, óðàðòóëóëàð ãÿäèì òöðê äèëèíèí Óðàë-Àëòàé øèâÿëÿðèíäÿ äàíûøìûøëàð. Éÿíè îíëàð Àñèéàäàí, äàùà äÿãèãè Àëòàé âÿ Ñèáèðäÿí ýÿëìèø òàéôàëàðûí òþðÿìÿëÿðè îëìóøëàð. Ãÿäèì åðìÿíè äèëè Ùèíä-Àâðîïà àèëÿñèíÿ ìÿíñóá îëäóüó ùàëäà, ùóððè âÿ óðàðòó äèëëÿðè áöòöí òöðê äèëëÿðè êèìè, èëòèñàãè äèëëÿð îëìóøëàð. Áó äèëäÿ ñþçäöçÿëòìÿ, êþêÿ øÿêèë÷è àðòûðìàã éîëó èëÿ áàø âåðèð.

Òàðèõè Óðàðòóíóí ìÿíèìñÿíèëìÿñèíèí éåíè ìÿðùÿëÿñèí-äÿ ùàéàñàëûëàð õàðèúèëÿð ãàðøûñûíäà «éåíè åðìÿíèëÿð» àäû èëÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Áó ôèêðÿ ùÿì÷èíèí Ìóñà Õîðåíëèäÿ âÿ Àíîíèìäÿ ðàñò ýÿëèðèê. Êàïàí÷éàí éàçûðäû êè, «Óðàðòóíóí áó âÿ äèýÿð éåðëÿðèíèí ÷îõ âÿ éà àç äÿðÿúÿäÿ òàìàìèëÿ åðìÿíè-ëÿøäèðèëìÿñè éàëíûç å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðèí ñîíó âÿ ÛÛ ÿñðèí ÿââÿë-ëÿðèíäÿ áàøà ÷àòìûøäûð» (24).

Éóíàí àëèìè Ñòðàáîí èñÿ ãåéä åäèðäè êè, «áó çàìàí åðìÿíèëÿðèí ùàìûñû áèð-áèðèíè áàøà äöøöðäöëÿð, áàøãà ñþçëÿ, áöòöí éåðëè ÿùàëè þç äèëèíè èòèðìèø âÿ ÿñàñÿí ýÿëìÿ ùàéëàðûí äèëèíè ãÿáóë åòìèø, þçëÿðèíèí ÿââÿëêè éåðëè äèëëÿðèíèí èðñèíè äèàëåêò öíñöðëÿðèíäÿ ãîðóéóá ñàõëàìûøäûëàð». Áóíà þç ìöíà-ñèáÿòèíè áèëäèðÿí Êàïàí÷éàí éàçûðäû êè, «Âàí ýþëöíäÿí øÿðãÿ äîüðó Óðàðòó ÿéàëÿòëÿðè ñîíðàëàð åðìÿíèëÿøìèøäè».

Êàïàí÷éàí ãåéä åäèðäè êè, «ùàéëàð Ùàéàñà-Àççèäÿí, éÿíè «òàðèõè» Êè÷èê ßðìÿíèéÿ ðàéîíóíäàí þç ùÿðÿêÿòëÿðè

10

áîéó å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíàäÿê ñàêëàðûí (êèììåðëÿðèí), ìèäèéàëûëàðûí, ôàðñëàðûí, Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð çàìàíûíäà éóíàíëàðûí âÿ Ñåëåâêèëÿðèí ñèéàñè òÿñèðè àëòûíà äöøñÿëÿð äÿ áóíëàð êå÷ìèø Óðàðòóíóí éåíè òîðïàãëàðûíûí ìÿíèìñÿíèë-ìÿñèíäÿ, áó éåðëè òàéôà âÿ õàëãëàðûí åðìÿíèëÿøäèðìÿñèíäÿ îíëàðà ìàíå îëìàìûøäûð. Åðìÿíèëÿðèí áó âÿ éà äèýÿð õàëãëàðû àññèìèëéàñèéàåäèúè ùåéðÿòàìèç ãàáèëèééÿòëÿðèíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð» (25). Áó ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áó åòíîñóí âàùèä âÿòÿ-íèíèí îëìàìàñû èëÿ, äèýÿð õàëãëàðäàí ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí ýåðè ãàëìàñû èëÿ èçàù îëóíà áèëÿð.

Êàïàí÷éàí áó ôèêðèíè áàøãà áèð òÿäãèãàòûíäà äàùà äà èíêèøàô åòäèðÿðÿê ãåéä åäèðäè êè, «åðìÿíè åòíîñó òÿðÿôèíäÿí, Ùàéàñà-Àççèäÿí áàøëàìûø âÿ «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» äÿ (Óðàðòó ÿðàçèñè) áèòÿí áèð ïðîñåñäÿ 40-äàí ÷îõ èðè òàéôà âÿ õàëã àññèìèëéàñèéà åäèëìèøäèð» (26).

Ùÿëÿ ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà ÷ûõìûø «Ìóð÷» àäëû åðìÿíè æóðíàëû, åðìÿíèëÿðèí áàøãà õàëãëàðû àññèìèëéàñèéà åòìÿê ãàáèëèééÿòè ùàããûíäà äàíûøàðêÿí îíëàðûí àðàñûíäà àññèìèë-éàñèéà åäèëìèø ãàðà÷ûëàðûí áþéöê ôàèç òÿøêèë åòäèéèíè ãåéä åäèðäè («Ìóð÷», 1897, «Ãàðà÷û åðìÿíèëÿð» àäëû ìÿãàëÿ). Ùÿð èêè òàéôà èëÿ, ùÿì åðìÿíè, ùÿì äÿ ãàðà÷ûëàðëà òàíûøëûã ìöøàùèäÿ÷èéÿ áó æóðíàëûí íÿòèúÿëÿðèíè òÿñäèã åäÿí ìàðàãëû ìàòåðèàë âåðèð. Ìÿãàëÿ ìöÿëëèôèíèí òÿñâèðèíÿ ýþðÿ Ýÿíúÿ, Òèôëèñ âÿ áàøãà éåðëÿðèí ãàðà÷ûëàðû åðìÿíèëÿðëÿ ãàðûøàðàã þç âàðëûüûíû èòèðìèø âÿ éàëíûç ôàìèëèéàëàðûíû ñàõëàìûøëàð.

Áó ôèêðè Ãàôãàç àëáàíëàðûíûí áèð ùèññÿñèíÿ äÿ àèä åòìÿê îëàð. Âåëè÷êî Ãàðàáàü ÿùàëèñèíèí åðìÿíèëÿðÿ àèä åäèëÿí ùèññÿñè ùàããûíäà ñþùáÿò à÷àðêÿí éàçûðäû êè, «…Ãàðàáàüûí (Àëáàíèéà âÿ éà Àãâàíèéà) äöçýöí îëìàéàðàã (êå÷ìèøÿ àèäÿí) åðìÿíè àäëàíäûðûëàí âÿ õðèñòèàí äèíèíÿ èòàÿò åäÿí ÿùàëèñè äàüëû âÿ òöðê òàéôàëàðûíäàí òþðÿìèø âÿ ö÷-äþðä ÿñð áóíäàí ÿââÿë åðìÿíèëÿø-ìèøäèð» (27). Âåëè÷êîíóí áó ôèêðè ùÿãèãÿòÿ óéüóíäóð. Áó ôèêðè ðóñ-ñîâåò àëèìëÿðèíäÿí Íîâîñåëòñåâ, Ïàøóòî âÿ ×åðåïíèí äÿ ìöäàôèÿ âÿ òÿñäèã åäèðëÿð. Îíëàðûí ôèêðèíúÿ, «Àëáàíëàðûí áèð ùèññÿñè, …õðèñòèàíëûüû ñàõëàéàðàã …òÿäðèúÿí åðìÿíè äèëèíè ãÿáóë åòìèø âÿ åðìÿíè îëìóøëàð» (28).

11

Áó ôèêèðëÿðè áåëÿ áèð ðåàë ýåð÷ÿêëèê ñöáóò åäèð êè, Èðÿâàíà êþ÷öá ýÿëìÿ åðìÿíèëÿðëÿ Ãàðàáàüûí åðìÿíèëÿøìèø àëáàíëàðû àðàñûíäà ùÿì äèë, ùÿì õàñèééÿò ôÿðãëÿðè, ùÿòòà ìÿòáÿõëÿðèí-äÿ áåëÿ ìöÿééÿí ôÿðãëÿð ìþâúóääóð.

Ãÿäèì äöíéàíûí ýþðêÿìëè àëèìè Ñòðàáîí Àíàèò ìÿáÿäèíÿ åðìÿíè ãóë âÿ êÿíèçëÿðèíèí âåðèëìÿñè àäÿòè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèðäè. Î ÿëàâÿ åäèðäè êè, «áó, ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëö äåéèë». Ñòðàáîí «õàëãûí ÿí âàðëûëàðûíûí þç ãûçëàðûíû íèýàùà ýèðìÿçäÿí ÿââÿë óçóí ìöääÿòÿ ìöãÿääÿñ ôàùèøÿëèê ïåøÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìàã ö÷öí ìÿáÿäëÿðÿ âåðèëìÿñè àäÿòëÿðèíè òÿñâèð åäèðäè» (29).

Áó ôèêðè ÷àüäàø åðìÿíè àëèìè À.Ïåðèõàíéàí äà òÿñäèã åäÿðÿê éàçûð êè, î çàìàí «ìÿáÿä ôàùèøÿëèéè — ÿéàíëàðäàí òóòìóø ãóëëàðàäÿê úÿìèééÿòèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíèí èøòèðàê åòäèéè áèð ìÿðàñèì ãàéäàñû èäè» (30).

Áàøãà áèð åðìÿíè àëèìè Êàïàí÷éàí ãÿäèì çàìàíëàðäà åðìÿíè ÷àðëàðûíûí ôàùèøÿëèéÿ áÿðàáÿð áàøãà áèð õöñóñèééÿòèíè äÿ ãåéä åäèðäè. Î éàçûðäû êè, «Ùàéàñà ÷àðû þç äîüìà áàúûñû èëÿ åâëÿíìèøäè» (31).

Ãåéä åäÿê êè, ãîíøó ùåò òàéôàëàðûíäà áó úöð íèýàù þëöì úÿçàñû èëÿ úÿçàëàíäûðûëûðäû. Åðìÿíè àëèìè Õà÷àòðéàí èñÿ áó àäÿòèí ìèëàäûí ÿââÿëëÿðèíäÿ åðìÿíè ÷àðëàðû àðàñûíäà éàøà-äûüûíû ãåéä åäèð (32).

Àëìàí àëèìè Ôðèäðèõ Åíýåëñ éàçûðäû êè, «Åðìÿíèñòàíäà Àíàèò ùèåðîäóëëàðû èëê ôàùèøÿëÿð èäèëÿð» (33). Áåëÿ êè, åðìÿíè êèëñÿëÿðèíäÿ èøëÿéÿí ãàäûíëàð, ðàùèáÿëÿð ìöíòÿçÿì îëàðàã þç áÿäÿíëÿðèíè éîë êå÷ÿí èíñàíëàðà, ñÿééàùëàðà, òàúèðëÿðÿ ñàòà-ðàã ãàçàíäûãëàðû ïóëëàðû éåíè åðìÿíè êèëñÿëÿðèíèí áöíþâ-ðÿñèíèí ãîéóëìàñûíà âÿ äèýÿð åùòèéàúëàðûíà ñÿðô åäèðäèëÿð. Áó ìÿøüóëèééÿò ñîíðàëàð åðìÿíè ãàäûíëàðûíûí ìÿøùóð âÿ ñåâèìëè ïåøÿëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. Êàïàí÷éàí äà òÿñäèã åäèðäè êè, Àíàèò êèëñÿñèíäÿ «ùÿì÷èíèí êèëñÿ ôàùèøÿëÿðè-ùèåðîäóëëàð õèäìÿò ýþñòÿðèðäèëÿð» (34).

Ñîíðàëàð ÷îõñàéëû òÿäãèãàòëàð ñàéÿñèíäÿ äöíéà õàëãëàðûíûí, î úöìëÿäÿí äÿ åðìÿíè åòíîñóíóí òàðèõèíè ÿòðàôëû þéðÿíÿí áàøãà áèð ýþðêÿìëè àëìàí àëèìè Êàðë Ìàðêñ åðìÿíè ãàäûí âÿ ãûçëàðû-

12

íûí éàðàìàç ÿõëàã íîðìàëàðû ùàããûíäà éàçûðäû: «Äöíéà õàíûì-ëàðûíûí áèð ãèñìè åðìÿíè ãàäûíûíûí, áèð ãàéäà îëàðàã þç ÿðèíÿ õÿéàíÿò åòìÿ òÿúðöáÿñèíè, áàøûïàïàãëûñûíûí ùÿìèí ÿìÿëäÿí ùàëè îëìàìàñû èíúÿñÿíÿòèíè ìÿíèìñÿìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðñÿëÿð äÿ, àçëàðû áóíà íàèë îëà áèëèð. Éåíèéåòìÿ åðìÿíè ãûçëàðû þç áàêèðÿëèéèíäÿí åëÿ åðêÿí, åëÿ ùÿâÿñëÿ èìòèíà åäèðëÿð êè, ñàíêè îíëàð íàìóñ ÷ÿïÿðëÿðèíèí áöòþâëöéöíö ãîðóìóðëàð, ñàäÿúÿ öñò-ëÿðèíÿ ãîíìóø òîçó ÷ûðïûðëàð» (35).

Áàøãà áèð ýþðêÿìëè àëìàí àëèìè Àäàì Ìåòñ ÷îõñàéëû àõòàðûøëàð âÿ òÿäãèãàòëàðäàí ñîíðà áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäè êè, åðìÿíèëÿðèí «àáûð-ùÿéàëàðû éîõäóð» (36).

Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ äÿ åðìÿíèëÿðèí òÿëèì-òÿðáèéÿñèíäÿ âÿ äàâðàíûø íîðìàëàðûíäàêû ãöñóðëàð îíëàð áàðÿñèíäÿ ðóñ õàëãûíûí äà ãàáàãúûë, çèéàëû òÿáÿãÿëÿðèíäÿ, ùÿòòà éöêñÿê ðöòáÿëè ìÿìóðëàðûíäà áåëÿ èêðàù ùèññè äîüóðìóøäó. Þç îáéåêòèâëèéè èëÿ òàíûíàí ôðàíñûç ìÿíøÿëè ðóñ ìöÿëëèôè È.Øîïåí éàçûðäû êè, «ÿõëàã áàõûìûíäàí åðìÿíèëÿð ùå÷ äÿ õîøàýÿëÿí èìèú ñàùèáè îëìàìûøëàð» (37).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, åðìÿíè ñîé àäëàðû è÷ÿðèñèíäÿ åðìÿíè ìÿíøÿëè ñþçëÿð äÿ îëäóãúà àçäûð. Áóíó áó ñàùÿ öçðÿ ìöòÿõÿññèñ îëàí åðìÿíè àëèìè Àâåòèñéàí äà òÿñäèã åäèð. Î éàçûð: «Åðìÿíè ñîé àäëàðûíûí éàëíûç 26,3 ôàèçè îðèæèíàë åðìÿíè äèëèíäÿí éàðàíìûø, ãàëàí àäëàðûí 194-ö ôàðñ, 113-ö òöðê, 111-è ÿðÿá, 60-û éóíàí, 54-ö éÿùóäè, 44-ö äÿ äèýÿð äèëëÿðäÿí ýþòöðöëìöøäöð» (38).

Åðìÿíèëÿð þç äèëëÿðèíè èêè éåðÿ — ãÿäèì êèëñÿ äèëè îëàí ãðàáàðà âÿ ìöàñèð àøõàðàáàðà áþëöðëÿð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ùàé àëèìè Õ.Àáîâéàí éàçûðäû: «Ìÿíÿ åëÿ áèð ìöàñèð äèë ìÿëóì äåéèëäèð êè, î éåíè åðìÿíè äèëèíèí ãÿäèì åðìÿíè äèëèíäÿí ôÿðãëÿíäèéè ãÿäÿð ôÿðãëÿíñèí…ùå÷ áèð äèë (ñþùáÿò ãðàáàðäàí ýåäèð) ìÿíèì ö÷öí áó ãÿäÿð ÷ÿòèí îëìàìûøäûð». Áó ñþçëÿðèí ìöÿëëèôè àëòû äèëè ñÿðáÿñò áèëÿí áèð øÿõñäèð. Ñîíðà î áó ÷ÿòèíëèéè òþðÿäÿí ñÿáÿáëÿðè áåëÿ àéäûíëàøäûðûð: «…áöòöí àíëàéûøëàð, ñþçëÿðèí ãóðóëóøó, ùÿòòà àéðû-àéðû ñþçëÿð ìöàñèð äþâðäÿêè èôàäÿ òÿðçèíÿ âÿ øÿðùëÿðÿ óéüóí äåéèëäèð» (39).

13

Ãÿäèì åðìÿíè äèëèíèí þçÿëëèêëÿðè ùàé õàëãûíûí ìöàñèð äèëèíäÿí áó ãÿäÿð ñå÷èëèðñÿ, ôÿðãëÿíèðñÿ, îíäà ñóàë îëóíà áèëÿð êè, áÿñ áó äèë ùàíñû õàëãà ìÿíñóáäóð? Êèëñÿ õàäèìè, êåøèø Íàðñåñ äÿ áó ïðîáëåìÿ áåëÿ áèð àéäûíëûã ýÿòèðèð êè, êþùíÿ åðìÿíè äèëèíèí ãóðóëóøó (êîíñòðóêñèéàñû) ÿêñÿðèééÿò åòèáàðèëÿ òàòàð äèëèíÿ óéóøóð. Êþùíÿ åðìÿíè äèëèíèí ùàëëàðû âàð, éåíè åðìÿíè äèëèíäÿ èñÿ ñþçëÿð àðàñûíäà ÿäàòëàð ãîéóëóð.

Åðìÿíè äèëèíè ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíìèø àêàäåìèê Í.É.Ìàðûí áóíóíëà ÿëàãÿäàð ôèêèðëÿðè õöñóñè ìàðàã äîüóðóð. Î ãåéä åäèðäè êè, åðìÿíè õàëãû êèìè, åðìÿíè äèëè äÿ ùèáðèä (úàëàã) äèëäèð.

Áó ôèêðè áàøãà áèð åðìÿíè àëèìè àêàäåìèê Ì. Àáåãéàí äà òÿêðàð, ùÿì äÿ òÿñäèã åäèð. Î ãåéä åäèðäè êè, åðìÿíè äèëè ùèáðèä äèëäèð. Î áèðè éàíäàí åðìÿíè ãÿáèëÿñè äÿ ùèáðèääèð, óðàðòóëó âÿ áàøãà ãîíøóëàðû àññèìèëéàñèéà åòìèøäèð.

Ìàðàãëûäûð êè, ùàéëàð þçëÿðè ñàìè ìÿíøÿëè îëäóüóíäàí ùàé äèëèíèí Èðàí äèëëÿðè ãðóïóíà äàõèë åäèëìÿñè äöçýöí äåéèë-äèð. Áó ôèêðè àêàäåìèê Ì.Àáåãéàí äà òÿñäèã åäèð.

Åðàäàí ÿââÿë ÛÛ ÿñðäÿ «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» àäëàíäûðûëàí ãóðóìó éàðàäàíëàð åòíèê ìÿíñóáèééÿòèíÿ ýþðÿ ùå÷ äÿ þçëÿ-ðèíè «ùàé» àäëàíäûðàíëàðûí ùþêìäàðëàðû äåéèë, òöðê ìÿíøÿëè ñÿðêÿðäÿëÿð îëìóøëàð. Ãÿäèì åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ «Àðìèíè» þëêÿ àäû éîõäóð. Áó ìÿíáÿëÿðäÿ åðìÿíèëÿðèí þëêÿñè ùÿð éåð-äÿ Ùàéê («ùàéëàð») àäëàíäûðûëûð. «Ùàéê» ñþçö ðóñ âÿ àâðîïà äèëëÿðèíÿ «Àðìåíèà» êèìè òÿðúöìÿ îëóíóð. Éàëíûç «Àðìå» ÿéàëÿòèíèí àäû èëÿ ñîíðàëàð éàðàíìûø «åðìÿíè» àäû ùÿì äÿ «ùàéëàðà» øàìèë îëóíäóüóíà ýþðÿ «Àðìèíà» àäû Ùàéê àäûíûí ãàðøûëûüûíà ÷åâðèëìèøäèð.

Ùàéëàð ßðìÿíèéÿäÿ, éÿíè èíäèêè Åðìÿíèñòàíûí (òàðèõè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû îëàí Îüóç éóðäó) Òöðêèéÿ èëÿ ñÿðùÿäáîéó ÿðàçèñèíäÿ ùå÷ âàõò åòíèê ÷îõëóüó òÿøêèë åòìÿ-ìèøëÿð. Îðàäà àïàðûúû ðîë ÿââÿëúÿ å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðäÿ áóðàëàðà ýÿëìèø ãÿäèì òöðê ìÿíøÿëè êÿìÿðëÿðÿ (êèììåðëÿðÿ) âÿ ñàê-ëàðà, ñîíðàëàð èñÿ, éÿíè åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ éåíÿ äÿ áóðàëàðäà ìÿñêóíëàøìûø äèýÿð òöðê õàëãëàðûíà ìÿíñóá îëìóøäóð. Åð-ìÿíè àëèìè Êàïàí÷éàí éàçûðäû êè, «ìÿíèì ùå÷ áèð øöáùÿì

14

éîõäóð êè, ÿââÿëëÿð äÿ ãåéä åòäèéèì êèìè, úÿíóáà âÿ úÿíóá-øÿðãÿ äîüðó ùàéàñà ùÿðÿêàòûíûí áàøûíäà áèð âàõòëàð ñêèôëÿð (ñàêëàð), êÿìÿðëèëÿð äóðìóøëàð. Èëê åðìÿíè ïàäøàùû ñàêëàð íÿñëèíäÿí îëàí Ïàðóéð ùàããûíäà åðìÿíè õàëã ÿôñàíÿñè ìÿíèì áó ôèêðèìè òàìàìèëÿ òÿñäèã åäèð» (40).

Éóõàðûäà äåéèëÿíëÿðÿ áèð äàùà àéäûíëûã ýÿòèðÿí òàíûíìûø åðìÿíè àëèìè, ùöãóã åëìëÿðè äîêòîðó Àüàñè Éåñàéàí éàçûðäû êè, «ìÿñÿëÿéÿ àøêàðëûã ýÿòèðìÿê ö÷öí äåéÿê êè, áåéíÿëõàëã ñèéàñÿòäÿ 1917-úè èëÿäÿê «Åðìÿíèñòàí» äåéèëÿíäÿ àíúàã «Òöðêèéÿ Åðìÿíèñòàíû» íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó» (41).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùàéëàðûí, éÿíè åòíèê ìÿíñóáèééÿò-úÿ åðìÿíè ñàéäûãëàðûìûçûí äèëèíäÿ «åðìÿíè» ñþçö îëìàìûøäûð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, áó ñþç îíëàðà «Àðìåíè» ÿéàëÿò àäû èëÿ êÿ-íàðäàí âåðèëìÿ àääûð. Ùåðîäîòà ýþðÿ «àðìåí» (àðìèí) òåðìèíè êÿíàðäàí, ìÿùç Áàëêàíëàðäàí, ôðàê-ôðèãèéà òàéôàëàðû òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëìÿäèð. Áóíóíëà éàíàøû åðìÿíè äèëèíäÿ 400-450-äÿê ùèíä-àâðîïà ìÿíøÿëè ñþç âÿ êþê âàðäûð (42).

Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðäÿ ãÿäèì òöðê ìÿíøÿëè êÿìÿðëÿð (êèììåðëÿð) Ãàðà äÿíèçèí øèìàë ÷þëëÿðèíäÿí ùÿðÿêÿò åäÿðÿê Êöð-Àðàç îâà-ëûüûíà âÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíÿ ýÿëäèëÿð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíèí äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, èíäèêè Åðìÿíè-ñòàí ÿðàçèñèíäÿ ñêèôëÿðÿ (éÿíè ñàêëàðà) àèä ÿøéàëàð 29 àáè-äÿäÿ (îíëàðûí 11-è éàøàéûø éåðëÿðèäèð) òàïûëìûøäûð. Áó áèð ùÿãè-ãÿòäèð êè, èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñè áöòöíëöêëÿ Ñàê ïàäøàù-ëûüûíà àèä îëìóøäóð. Åðìÿíè ìöÿëëèôè Ñ.Éåðåìéàí éàçûðäû êè, ñàêëàð Êöð-Àðàç îâàëûüûíû òóòàðàã êèììåðèëÿðè îðàäàí ñûõûøäûð-äûãäàí ñîíðà Àðàðàò âàäèñèíÿ, îðàäàí äà Óðìèéà ýþëö ùþâçÿñè-íÿ êå÷ìèøëÿð (43).

Êàïàí÷éàíà ýþðÿ, «Ùàéàñà» þëêÿñèíèí úÿíóáóíäà âÿ úÿíóá-øÿðãèíäÿ ùÿðÿêàòûí áàøûíäà ñàêëàð äóðóðäóëàð (44). Áó ôèêðè äàùà äà èíêèøàô åòäèðÿí ýþðêÿìëè ýöðúö àëèìè Ã.À. Ìå-ëèêèøâèëè èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíèí ãÿäèì òöðê òîðïàãëàðû îëìàñûíû òÿñäèã åäÿðÿê éàçûðäû êè, Èðÿâàí âÿ Ñåâàí (ÕÕ ÿñ-ðèí 20-úè èëëÿðèíÿäÿê åðìÿíè ãàéíàãëàðûíäà áó ýþëöí àäû òöðêúÿ îëäóüó êèìè Ýþéúÿ ãåéä îëóíìóøäóð — À.Ì.) áþëýÿ-

15

ëÿðèíäÿ ñêèô òèïëè ÿøéàëàðûí òàïûëìàñû îðàäà êèììåðëÿðèí âÿ ñàêëàðûí éàøàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð (45).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ñàêëàð Óðàðòó äþâëÿòèíèí ñö-ãóòóíó ñöðÿòëÿíäèðäèëÿð. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Úÿíóáè Àçÿð-áàéúàí ÿðàçèñèíäÿêè Ìàäàé äþâëÿòè å.ÿ. 590-úû èëäÿ Óðàðòó äþâëÿòèíèí Êè÷èê Àñèéàäàêû ÿðàçèñèíè èøüàë åòäè. Áó ÿðàçèéÿ Àðìèíè âÿ Ùàéàñà ÿéàëÿòëÿðè äÿ äàõèë èäè. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Êñåíåôîíò (å.ÿ. V ÿñð) «Ìàäàéäàí àñûëû Àðìåíè äþâëÿòè» èôà-äÿñèíè èøëÿäèð (46).

Ùÿì÷èíèí Ñòðàáîí þç êèòàáûíäà ãÿëÿìÿ àëäûüû «ìèäèéà-ëûëàð åðìÿíèëÿðèí àäÿòëÿðèíèí áàíèëÿðèäèð» (47) ìÿëóìàòûíäà Àðìèíè ÿéàëÿòèíèí Ìàäàéà ìÿõñóñ îëäóüó ýþñòÿðèëèð.

Òàòñèò åðìÿíèëÿð ùàããûíäà áÿùñ åäÿðÿê ãåéä åäèðäè êè, «áó õàëã ãÿäèìäÿí þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ èêèöçëö àäàìëàð îëìóøëàð âÿ úîüðàôè ìþâãåéèíÿ ýþðÿ, áåëÿ êè, ßðìÿíèéÿ áþéöê áèð ÿðà-çèäÿ áèçèì ÿéàëÿòëÿð áîéóíúà, è÷ÿðèéÿ, ìèäèéàëûëàðà äîüðó óçà-íûð. Áó úÿùÿòäÿí áþéöê äþâëÿòëÿð àðàñûíäà îëàí åðìÿíèëÿð ÷îõ òåç-òåç ðîìàëûëàðà ÿäàâÿò, éóíàíëàðà íèôðÿò, ïàðôèéàëûëàðà èñÿ ïà-õûëëûã, ùÿñÿä ùèññè áÿñëÿéèðëÿð» (48)..

Ìàäàéûí Óðàðòó äþâëÿòèíèí ÿðàçèñèíè èøüàë åòìÿñè èëÿ «Óðàðòó» éàõóä «Áèàèíè» àäëàðû «Àðìèíè» àäû èëÿ ÿâÿç îëóíóð. Ìàäàéëàðûí Óðàðòó äþâëÿòèíè íåúÿ àäëàíäûðäûãëàðû ìÿëóì äåéèë. ßùÿìÿíè ùþêìäàðû Û Äàðàíûí å.ÿ. 520-úè èëäÿ éàçäûðäûüû Áèñö-òóí êèòàáÿñèíäÿ «Óðàðòóíóí» ãàðøûëûüû îëàðàã «Àðìèíè» êèìè þç ÿêñèíè òàïûð.

Óðàðòó äþâëÿòèíè éàðàòìûø ùóððèëÿðèí äèëèíäÿ éàðàíìûø Àðìèíè ÿéàëÿò àäû î âàõò ùå÷ äÿ þçëÿðèíè «ùàé» àäëàíäûðàí-ëàðûí åòíèê àäû, éàõóä îíëàðûí úÿì ùàëäà éàøàäûãëàðû ÿðàçèíèí àäû äåéèëäè. Àðìèíè àäû Àðìå ÿéàëÿòèíèí àäûíäàí âÿ ùÿì ìÿêàí, ùÿì äÿ ìÿíñóáèééÿò áèëäèðÿí «èíè» øÿêèë÷èñèíäÿí èáàðÿòäèð.

Ìÿëóì îëäóüó êèìè Ñàê ïàäøàùëûüû Øèìàëè Àçÿðáàéúàí âÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí (Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí) ÿðàçèëÿðèíè ÿùàòÿ åäèðäè. Äåìÿëè èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ èëê äþâëÿò ãóðóìó ãÿäèì òöðê ìÿíøÿëè Ñàê ïàäøàùëûüû îëìóøäóð. «Áèáëèéàäà» áó

16

ïàäøàùëûã «Àøêåíàç» àäëàíûð.  ÿñð åðìÿíè òàðèõ÷èñè Êîðéîíóí «Ùàéëàð Àøêåíàçûí (ñêèô) íÿñëèíäÿíäèð» ìÿëóìàòû äà áóíóíëà ÿëàãÿäàðäûð. Áó ôèêðè Êàïàí÷éàí äà òÿñäèã åäèð (49).

Äèýÿð òÿðÿôäÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, åðìÿíè ìÿí-áÿëÿðèíäÿ èíäèêè Äàüëûã Ãàðàáàüà ìöíàñèáÿòäÿ èøëÿäèëÿí «Àðñàã» òåðìèíè äÿ ãÿäèì òöðêúÿäèð. Áåëÿ êè, ÿð-ñàê ùÿðôÿí ñàê àäàìëàðûí, ñàêëàðûí éàøàäûüû ìÿêàí, éåð àíëàìûíäàäûð. Ðóñ ìöÿëëèôè À. Õàçàíîâ äà òÿñäèã åäèðäè êè, «Ãàðàáàü ÿéà-ëÿòëÿðèíäÿí áèðè îëàí Àðñàã þç àäûíû ñàêëàðûí «úÿñàðÿòëè» âÿ «êèøè» ñþçëÿðèíäÿí ýþòöðìöøäöð» (50).

Õàòûðëàäàã êè, ñîíðàëàð, ÕÂÛÛÛ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ ðóñ ÷àðû Û Ïéîòðà ìöðàúèÿò åäÿí àðñàãëûëàð (õðèñòèàí ÿùàëè) þçëÿðèíè àëáàíëàð àäëàíäûðìûøëàð. Âåëè÷êîíóí éàçäûüû êèìè, «åðìÿ-íèëÿð Çàãàôãàçèéà àáîðèýåíëÿðè äåéèëëÿð âÿ îíà ýþðÿ äÿ Êöð ñàùèëëÿðè âÿ Àðñàã ùå÷ úöð ÿñë åðìÿíè òîðïàãëàðû âÿ Åðìÿ-íèñòàíûí êþêëö âèëàéÿòè îëà áèëìÿç». Î, äàùà ñîíðà ãåéä åäèð-äè êè, «…åðìÿíè-ãðèãîðèàí äèíèíÿ èáàäÿò åäÿí, …úÿìè ö÷-äþðä ÿñð ÿââÿë åðìÿíèëÿøìèø Ãàðàáàü ñàêèíëÿðèíèí ÿñë ñîé-êþêö àëáàíëàðëà áàüëûäûð» (51).

Ìóñà Õîðåíëè åðìÿíèëÿð (éÿíè þçëÿðèíè «ùàé» àäëàíäû-ðàíëàð) áàðÿñèíäÿ éàçûðäû êè, «áèç (éÿíè ùàéëàð) êè÷èê, àçñàéëû, çÿèô âÿ ÷îõ ùàëëàðäà þçýÿëÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà éàøàéàí õàëãûã» (52).

Öìóìèééÿòëÿ, àäëàðû òöðêúÿ îëàí éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèí-äÿ éàøàìàëàðû äà åðìÿíèëÿðèí áó ÿðàçèëÿðÿ ýÿëìÿ îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð.

ßðìÿíèééÿíèí èëê ùþêìäàðëàðû ñàê ìÿíøÿëè ùàêèìëÿð îëìóøëàð. Ìóñà Õîðåíëè èñÿ å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí àõûðûíäà ßðìÿíèéÿ ùþêìäàðûíûí àäûíû Ïàðóéð êèìè éàçìûøäûð. Ìöÿëëèô îíó Ñêà-îðäè, éÿíè «ñàê íÿñëèíäÿí îëàí», «ñàê îüëó» àäëàíäûðûð. Ðóñ òàðèõ÷èñè Äéàêîíîâ äà áó ôèêðè òÿñäèã åäèð (53). Áóíà ýþðÿ äÿ áàøãà áèð ýþðêÿìëè ðóñ òàðèõ÷èñè Á.Ïèîòðîâñêè éàçûðäû êè, «Ïàðóéð ñêèô ìÿíøÿëè åðìÿíè áàø÷ûñûäûð» (54). Áåëÿ êè, «Ïà-ðóéð» ñîçö ãÿäèì òöðêúÿ áàð — «âàð», «þçöäöð» âÿ óð — «âà-ðèñ», «þâëàä» ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Áàøãà áèð åðìÿíè àëèìè

17

Êàïàí÷éàí äà Ïàðóéðó Ñêà-îðäè (éÿíè ñàê îüëó) àäëàíäûðûð âÿ ñîíðà ÿëàâÿ åäèð êè, åðìÿíè òàðèõ÷èñè Êîðéóí îíó «àøêå-íàç àèëÿñèíäÿí» ñàéûðäû (55).

Êàïàí÷éàí éàçûðäû êè, «Áèáëèéàéà ýþðÿ, Ãîìåðèí îüëàí-ëàðûíûí àäëàðû Àøêåíàç, Ðèôàò âÿ Òîãàðìà îëìóøäóð. Áóðàäà Ãîìåð — êèììåðèëÿðè, Àøêåíàç — ñêèôëÿðè, Ðèôàò — ïàôëàãîí-ëàðû, Òîãàðìà èñÿ — åðìÿíèëÿðè òÿðÿííöì åäèðäèëÿð» (56).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Ãîìåð å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñðäÿ Óðàðòó ùþêìäàðû Û Ðóñàíûí ãîøóíëàðûíû äàðìàäàüûí åäÿí Ãàìÿð (Êèììåð) òöðê òàéôàñûíûí àäûíûí òÿùðèôèäèð. Òîãàðìà ñþçö èñÿ ÿñëèíäÿ Òîðãàì, äàùà äÿãèã ñþéëÿñÿê Òóðãàì êèìè îõóíìà-ëûäûð. Áåëÿ êè, «òóð» ñþçö ãÿäèì òöðêëÿðÿ âåðèëÿí àä, «ãàì» èñÿ ãÿäèì òöðêëÿðäÿ òàéôà áàø÷ûñûíà, àüñàããàëà, êàùèíÿ âåðè-ëÿí àääûð.

Ýþðöíäöéö êèìè, áó ýöí åðìÿíèëÿð àäëàíäûðûëàí òîïëó-ìóí âÿ éàõóä äà åòíîñóí ãÿäèì òàðèõè åëÿ áèð ÿñàñëû äàéàã-ëàðà ñþéêÿíìèð. Åðìÿíèëÿð ñàäÿúÿ îëàðàã ñîí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ éàçìûø îëäóãëàðû åëìè ùÿãèãÿòëÿðÿ óéüóí îëìàéàí, áÿçÿí èñÿ òàðèõè ýåð÷ÿêëèéè, òàðèõè ôàêòëàðû òÿêçèá åäÿí ÷îõñàéëû êèòàá-ëàðëà þçëÿðèíÿ óéäóðìà òàðèõ éàðàäà áèëìèøëÿð. Áó òàðèõ èñÿ áàøãà õàëãëàðûí âÿ ìèëëÿòëÿðèí ìÿäÿíèééÿòèíèí áèð ñûðà öíñöð-ëÿðèíè ìÿíèìñÿìÿê, áèð ÷îõ ùàëëàðäà þçýÿ ìÿäÿíèééÿòëÿðè èíêàð åòìÿê éîëó èëÿ éàðàäûëìûøäûð.

2. Åðìÿíèëÿð áþéöê äþâëÿòëÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà Òàðèõÿí äþâëÿò÷èëèê ÿíÿíÿëÿðèíÿ ìàëèê îëìàéàí åðìÿ-

íèëÿð, çàìàí-çàìàí äèíèíäÿí âÿ èðãèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áó âÿ éà äèýÿð õàëãëàðûí âÿ äþâëÿòëÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà éàøà-ìûøëàð. Áåëÿ áèð ùÿéàò òÿðçèíÿ àëûøìàëàðû îíëàðäà áèð ñûðà õöñó-ñèééÿòëÿðèí — ÿëÿáàõûìëûã, ìöòèëèê, éàëòàãëûã, õóäïÿñÿíäëèê âÿ áàøãà êåéôèééÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðìûøäû.

Å.ÿ. 590-úû èëäÿ Ìàäàé (Ìèäèéà) ãîøóíëàðû Óðàðòó äþâ-ëÿòèíèí âàðëûüûíà ñîí ãîéàðàã îíóí ÿðàçèñèíè òóòäó. Å.ÿ. 550-úè

18

èëäÿ Ìàäàéäà ùàêèìèééÿò ôàðñëàðûí ßùÿìÿíèëÿð ñöëàëÿñèíèí ÿëè-íÿ êå÷äè. Òåçëèêëÿ ßùÿìÿíè ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû íàðàçûëûã áàø âåðäè. Å.ÿ. 521-úè èëäÿ öñéàí åòìèø âèëàéÿòëÿð ñûðàñûíäà Àðìèíè áþëýÿñè äÿ âàðäû. Áèñöòóí êèòàáÿëÿðèíäÿ «Àðìèíè» àäûíûí ÷ÿ-êèëìÿñè äÿ áó ùàäèñÿ èëÿ áàüëû èäè. Áåëÿëèêëÿ, Àðìèíè âèëàéÿòè å.ÿ. 521-518-úè èëëÿð àðàñûíäà ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí 13-úö úà-íèøèíëèéèíÿ äàõèë åäèëäè. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Êàïàí÷éàí éàçûðäû êè, « Û Äàðàíûí 13-úö ñàòðàïëûüû åðìÿíèëÿðèí éàéûëäûãëàðû áöòöí éåð-ëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Áó ÿðàçè èíäèêè Òöðêèéÿíèí øÿðã óúãàðëàðû èäè». Ìöÿëëèô ñîíðà ÿëàâÿ åäèð êè, «ÿëáÿòòÿ, áó ÿðàçèäÿ äèýÿð õàëãëàð âÿ òàéôàëàð äà âàðäû» (1). Áó èôàäÿéÿ äèããÿò éåòèðèí êè, «áó ÿðà-çèäÿ åðìÿíè åòíîñó èëÿ éàíàøû äèýÿð òàéôà âÿ õàëãëàð äà âàðäû». Îíäà ñóàë îëóíóð: Íåúÿ îëà áèëÿð êè, åðìÿíè åòíîñó ÷îõñàéëû äèýÿð òàéôà âÿ õàëãëàðûí éàøàäûüû áèð ÿðàçèíè Êè÷èê âÿ Áþéöê ßðìÿíèéÿ àäëàíàí èíçèáàòè äàèðÿëÿðÿ áþëìöøäöð?

Áó úàíèøèíëèéè ßùÿìÿíèëÿð ñöëàëÿñèíäÿí îëàí ùàêèìëÿð èäàðÿ åäèðäèëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäà àäëàðû ãÿäèì éóíàíúà éàçû-ëûøäà Îðîíò êèìè èôàäÿ îëóíàí øÿõñëÿð ìöùöì éåð òóòóðäóëàð. Å.ÿ. 401-úè èëäÿ Àðìèíèäÿí êå÷ìèø Êñåíîôîíò îðàäà úàíèøè-íèí Îðîíò àäëàíäûüûíû éàçìûøäûð (2). Îðîíòëàð ùå÷ âàõò þçëÿ-ðèíè åðìÿíè àäëàíäûðìàìûøëàð. ×îõ ýöìàí êè, Îðîíòëàð òåð-ìèíè òöðêñîéëó Îðóçëàð òàéôàñûíûí éóíàí ìÿíáÿëÿðèíäÿ áèð ãÿäÿð äÿéèøèëìèø øÿêëèäèð. Öìóìèééÿòëÿ, àíòèê ìÿíáÿëÿðäÿ å.ÿ. ÛÂ-ÛÛ ÿñðëÿðäÿ Àðìèíè ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó Îðîíò ùþêìäàð àäëàðû ìÿëóìäóð. Êñåíîôîíò úàíèøèí Îðîíòóí àòàñûíûí àäûíû Àðòàñóð êèìè ãåéä åäèð. Ìàðàãëûäûð êè, Àðòàñóð ãÿäèì éóíàí äèëèíäÿ «÷» ñÿñè îëìàäûüûíà ýþðÿ Àðäà÷óð àäûíûí ôîíåòèê ôîðìàñû îëìàãëà, ãÿäèì òöðê äèëëÿðèíäÿ «àðäà» - øóõ, îéíàã, ýöìðàù, èòèãà÷àí, úÿëä âÿ «÷óð» èñÿ ãöââÿòëè, âöãàðëû, ÿçÿ-ìÿòëè ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð.

Å.ÿ. 331-úè èëäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòèíèí âàðëûüûíà ñîí ãîéäó. Ùÿìèí èëäÿ áàø âåðìèø Ãàâ-ãàìåë äþéöøöíäÿ ßùÿìÿíèëÿð èìïåðèéàñûíà äàõèë îëàí Àð-ìèíè ÿéàëÿòèíèí úàíèøèíè Îðîíò äà èøòèðàê åäèðäè. Ãîíøó ìè-äèéàëûëàð èñÿ Àòðàïàòûí áàø÷ûëûüû àëòûíäà ÷ûõûø åäèðäèëÿð.

19

Èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíèí áèð ùèññÿñèíäÿ å.ÿ. 321-úè èëäÿ òöðêñîéëó Îðóçëàð (Îðîíòëàð) ñöëàëÿñè ùàêèìèééÿòÿ ýÿëäè. ßðìÿíèéÿäÿ Îðîíòëàð (åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ Åðóàíäëàð) ñöëàëÿñèíèí äþâëÿòè éàðàíäû âÿ ìöñòÿãèë ÷àðëûüà ÷åâðèëäè. Ëà-êèí áó äþâëÿòèí ñÿðùÿäëÿðè ùÿëÿ äÿãèã ìÿëóì äåéèëäèð. Îëà áèëñèí êè, áó äþâëÿò èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíèí ãÿðá ùèñ-ñÿñèíÿ ñþéêÿíìèøäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Óðàðòó äþâëÿòè âÿ Ñàê ïàäøàùëûüû äþâðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, å.ÿ. ÛÛ ÿñðÿäÿê èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíèí íåúÿ àäëàíäûüû ìÿëóì äåéèë. Ìÿùç Îðîíòëàð äþâëÿòè ñàéÿñèíäÿ Àðìèíè ÿéàëÿòèíèí àäû èí-äèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíÿ äÿ øàìèë îëóíäó.

Å.ÿ. 312-úè èëäÿ Þí Àñèéàíûí áèð ùèññÿñè âÿ Êè÷èê Àñèéà, î úöìëÿäÿí ßðìÿíèéÿ Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòèíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë åäèë-äèëÿð. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ýåâîðêîâ Àäîíñ éàçûðäû êè, «ßðìÿíèéÿ Èðàíûí ñèéàñè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíûí òÿðêèá ùèññÿñè îëäóüóíà ýþðÿ îíóíëà áèð öìóìè èíêèøàô éîëó êå÷ìÿëè èäè..» (3).

Å.ÿ. 201-úè èëäÿ Ñåëåâê ùþêìäàðû ÛÛÛ Àíòèîõ Îðîíòëàð (Îðóçëàð) ñöëàëÿñèíèí áàø÷ûñû Îðîíòó ùàêèìèééÿòäÿí êÿíàð-ëàøäûðàðàã îðàíû úàíèøèíëèéÿ ÷åâèðäè. Áó ñöëàëÿäÿí ñîíóíúó ùþêìäàð îëàí Àðòàâàçûí éåðèíÿ ùàêèìèééÿòÿ ÿñëÿí ìèäèéàëû (î äþâð ö÷öí àòðîïàòåíàëû), éÿíè òöðêñîéëó ñÿðêÿðäÿ Àðòàøû (åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ Àðòàøåñ) îðàéà úàíèøèí (ñòðàòåã) òÿéèí åòäè. Áó àä, ãÿäèì éóíàí äèëèíäÿ «ø» ñÿñè îëìàäûüûíà ýþðÿ ßðòàø éàõóä Àð-Òàø àäûíûí éàçûëûøûäûð, «åñ» ñîíëóüó èñÿ éó-íàí äèëèíäÿ àäëûã ùàë øÿêèë÷èñèäèð. (Ìÿñÿëÿí, Ðîìàí Äèîýåí øÿõñ àäûíûí «Ðîìàíîñ Äèîýåíåñ» êèìè éàçûëûøû èëÿ ìöãàéèñÿ åäèí). Àäûí ÿñëèíèí Àðòàø îëìàñûíû îíóí ãÿäèì åðìÿíè ìÿí-áÿëÿðèíäÿ Àðòàøåñ êèìè éàçûëûøû äà ýþñòÿðèð. Áó, òÿìèç òöðê ìÿíøÿëè øÿõñ àäûäûð. ßðòàøûí (Àðòàøûí) òöðê ìÿíøÿëè øÿõñ àäû îëìàñû áèð äÿ áóíóíëà òÿñäèãëÿíèð êè, ßðòàø Êè÷èê Ìèäèéàäàí, éÿíè Àòðîïàòåíàäàí ÷ûõìûøäû. ßíÿíÿâè îëàðàã, åðìÿíè ìöÿë-ëèôëÿðè àòðîïàòåíàëûëàðû ìàð (ìàä, éÿíè ìàäàé åòíîíèìèíèí ãÿäèì åðìÿíèúÿ éàçûëûøû) àäëàíäûðûðëàð. V ÿñð åðìÿíè òàðèõ÷è-ñè Ìóñà Õîðåíëè Àðòàøåñèí åòíèê ìÿíñóáèééÿòúÿ ìàð (ìèäèé-àëû) îëäóüóíó éàçìûøäûð.

20

Ìóñà Õîðåíëèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Àðòàøåñ äþéöø âàõòû þð-êÿí (àðêàí) èøëÿäèðäè. Àäÿòÿí äþéöøäÿ äöøìÿíèí áîüàçûíà ñà-ëûá ñöðöìÿê ö÷öí þðêÿí èøëÿäèëìÿñè ãàéäàñû òöðê õàëãëàðûíûí äþéöø öñóëëàðûíäàí áèðèäèð. Èðàí äèëëè òàéôàëàðäà âÿ åðìÿíèëÿðäÿ áåëÿ äþéöø öñóëó áàðÿñèíäÿ ùå÷ íÿ ìÿëóì äåéèë. Äèýÿð òÿðÿô-äÿí Ìóñà Õîðåíëèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Àðòàøåñ àëáàí ÷àðûíûí ãûçû Ñàòåíèê èëÿ åâëÿíÿí çàìàí àòàñû ãûçûí ÿâÿçèíÿ êàëûì (áàøëûã) èñòÿìèøäè. Ãûç ÿâÿçèíÿ êàëûì àëûíìàñû ãÿäèì òöðê ìÿíøÿëè àäÿòäèð. Åðìÿíè äèëèíäÿ «áàøëûã» ñþçöíö èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ñþç éîõäóð, äåìÿëè, îíëàðäà áó àäÿò äÿ îëìàìûøäûð.

Ãåéä åäÿê êè, ÕÛÕ ÿñðäÿ ßðìÿíèéÿäÿêè åðìÿíèëÿðèí òîé àäÿòëÿðèíäÿ ãåéä îëóíìóø «ñöòãàüàí» ñþçö Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ñöä (ñöäïóëó) âÿ «ãàëàí» (êàëûì ñþçöíöí ãÿäèì ôîð-ìàñû «êàëàí»äûð, ëàêèí åðìÿíèúÿ «ë» ñÿñè «ü» ñÿñèëÿ èôàäÿ îëóíäóüóíà ýþðÿ, «ãàüàí» ôîðìàñûíû êÿñá åòìèøäèð) ñþçëÿ-ðèíäÿí èáàðÿòäèð.

Ñåëåâêèëÿð äþâëÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà îíóí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí þëêÿëÿð ìöñòÿãèë îëäóëàð. Ñåëåâêèëÿðèí úàíèøèíè ßð-Òàø (Àðòàøåñ) äà Àðìèíèíè ìöñòÿãèë åëàí åòäè. Î, å.ÿ. 165-úè èëäÿ èõòèéàðûíäàêû ãîøóíëà ãîíøó õàëãëàðûí ÿðàçèëÿðèíÿ èøüàë-÷ûëûã éöðöøëÿðèíÿ áàøëàäû. Àðòàøûí ãîøóíóíóí ñûðàëàðûíäà òÿêúÿ Àðìèíè ÿéàëÿòèíäÿí òîïëàíìûø ÿñýÿðëÿð âóðóøìóðäó-ëàð. Àðòàø ùå÷ äÿ, áÿçè åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí ùåñàá åòäèêëÿðè êèìè, ìöàñèð åðìÿíèëÿðèí ÿúäàäëàðûíûí áàø÷ûñû îëìàìûøäûð.

Åðìÿíè àëèìè Ùîâàííåñéàíûí åòèðàô åòäèéè êèìè, «ãÿäèì äþâðëÿðäÿ ãûñà áèð çàìàí êÿñèéèíäÿí ñàâàéû Êèëèêèéàäàí Ãàôãàçà ãÿäÿð îëàí òîðïàãëàð ùå÷ âàõò åðìÿíèëÿðÿ ìÿõñóñ îëìàìûøäûð» (4).

Áåëÿëèêëÿ, Àðòàøûí (å.ÿ.189-160) äþâðöíäÿ ùÿì äÿ èíäè-êè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíè ìöâÿããÿòè îëàðàã ÿùàòÿ åäÿí, ùÿì-÷èíèí «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» àäëàíàí ãûñà þìöðëö áèð ãóðóì éàðàäûëäû âÿ áóíóíëà äà öìóìèëÿøäèðèúè Àðìèíè (ßðìÿíèéÿ) àíëàéûøû ìåäàíà ÷ûõäû. Òöðê ìÿíøÿëè áèð ñåëåâê ñÿðêÿðäÿñè-íèí ñÿéëÿðèëÿ éàðàäûëìûø áó äþâëÿò ãóðóìó åëÿ áèð úèääè äà-

21

éàãëàðà ìàëèê îëìàäûüûíà ýþðÿ, áó ÷àðûí þëöìö èëÿ î äà þç ìöñòÿãèëëèéèíè èòèðÿðÿê äàüûëìûøäû.

Äåìÿëè, ÿââÿëúÿ Àðìå ÿéàëÿòèíèí êþêëö ùóððè äèëëè âÿ ëó-âèéà äèëëè ñàêèíëÿðèíèí àäû îëàí «åðìÿíè» ñþçö Áàëêàíëàðäàí ýÿëìÿ ôðèãëÿðèí áèð ãîëó Àðìå ÿéàëÿòèíäÿ éåðëÿøäèêäÿí ñîíðà ùÿì äÿ áó ãîëóí àäàìëàðûíà øàìèë îëóíìóø àä èäè. Òÿñàäöôè äåéèë êè, «Åðìÿíè õàëãûíûí òàðèõè» êèòàáûíäà ãåéä îëóíóð êè, «Òèãðàíûí, Àðòàøåñèí, Àðòàâàçäûí âÿ áàøãàëàðûíûí åðìÿíè îëäó-üóíó ùÿëÿ ùå÷ êèì ùå÷ íÿ èëÿ ñöáóò åòìÿéèáäèð» (5).

Åðìÿíèëÿðèí èíäèêè Åðìÿíèñòàíà, éÿíè Ãàôãàçà ñîíðàëàð ýÿëäèêëÿðèíè, éÿíè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäà òàðèõÿí åðìÿíèëÿðèí äþâëÿòëÿðèíèí îëìàäûüûíû òàíûíìûø åðìÿíè àëèìè Á.Èøõàíéàí äà åòèðàô åòìèøäèð. Î éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð ùÿì÷èíèí Ãàôãàç ÿðàçèñèíèí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðèíäÿ éàëíûç ñîí ÿñðëÿð ÿðçèíäÿ éàéûëìûøëàð» (6).

Àðòàø òåçëèêëÿ ßðìÿíèéÿäÿ ôàðñ ìÿíøÿëè Éåðâàíäëàðûí ùàêèìèééÿòèíÿ ñîí ãîéäó. Àëáàí òàðèõ÷èñè Ìóñà Êàëàíêàòëû éàçûðäû êè, «Àðòàøåñ Éåðâàíäà ùöúóì åäÿðêÿí îíóí ùþêì-äàðû Àëáàíèéàíûí Óòè ÿéàëÿòèíäÿ èäè. Àðòàøåñ îðäóñóíó îðàäà ñàõëàéûá þç øÿùÿðèíÿ ãàéûòäû. Îðàäà àëáàí îðäóñóíó éàíûíà äÿâÿò åòäè. Îíëàð Ýþéúÿ ýþëöíöí éàíûíà ýÿëäèëÿð âÿ îíëàðûí (éÿíè àëáàíëàðûí) êþìÿéèëÿ Éåðâàíäû ãîâóá ßðìÿíèéÿíè èñòè-ëà åòäèëÿð» (7).

Áó ìÿëóìàòäà íÿ «ùàé», íÿ äÿ «åðìÿíè» àäëàðû ÷ÿêèëèð. Ìÿëóìàòûí ãèéìÿòëè úÿùÿòè îðàñûíäàäûð êè, Àðòàøåñ èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíè «ùàé»ëàðûí êþìÿéèëÿ äåéèë, àëáàíëàðûí ùÿðáè éàðäûìû èëÿ ÿëÿ êå÷èðìèøäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, «Áþéöê ßðìÿíèéÿíèí» ÿñàñûíû ùå÷ äÿ åòíèê ìÿíñóáèééÿòè «ùàé» îëàíëàð äåéèë, àòðîïàòåíàëû Àðòàø ãîéìóøäóð.

Àðòàøäàí ñîíðà ùàêèìèééÿò îüëó Àðòàâàçà êå÷äè. Àíòèê ìöÿëëèô Éóëèé Êàïèòîëè îíó Àðòàáàñò êèìè éàçûð. Áó àä äà ãÿäèì òöðêúÿ «àðäà» — øóõ, îéíàã, èòèãà÷àí, úÿëä âÿ «áàñ» — áàø÷û ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Áóíó áèç äåìèðèê, áóíó òàíûíìûø åðìÿíè àëèìè Ñåâîðòéàí äåéèð (8).

22

Àðòàâàçäàí ñîíðà îüëó ÛÛ Òèãðàí ùþêìäàð îëäó. Ìàðàã-ëûäûð êè, ãÿäèì åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ Òèãðàíûí åòíèê ìÿíñóáèé-éÿòúÿ åðìÿíè (ùàé) îëäóüó ýþñòÿðèëìèð, î éàëíûç «ßðìÿíèéÿ ÷àðû» êèìè ãåéä îëóíóð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Ðîìà èìïåðàòîðó Àâãóñòóí ìÿëóìàòûíäà «Ìèäèéàëû Àðòîáàçûí îüëó Àðèîáàðçàíà ßðìÿíèéÿíè âåðäèì» èôàäÿñè âàðäûð.

ßðìÿíèéÿ ÿðàçèñè éåðëè ùþêìäàð ÛÛ Òèãðàíûí âàõòûíäà äàùà äà ýåíèøëÿíäè. Åðìÿíè ìöÿëëèôè Ìèêàåëéàí éàçûðäû êè, «ÛÛ Òèãðàíûí àïàðäûüû ìöùàðèáÿëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè èøü-àë÷û õàðàêòåð äàøûéûðäû» (9).

Î, þç ãîíøóëàðûíûí öìóìè ÷ÿòèíëèêëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ-ðÿê èøüàë åòäèéè òîðïàãëàð ùåñàáûíà òåç þòöá êå÷ÿí (å.ÿ.95-66) áèð ìöñòÿãèëëèéÿ íàèë îëà áèëäè. Êè÷èê Àñèéàäàêû ãÿäèì Àðìåíè ÿéàëÿòè äÿ îíà ãàòûëäû. ÛÛ Òèãðàí áèð ìöääÿò Àòðîïàòåíàäà äà ùàêèì îëäó. Òàðèõè ãàéíàãëàð áó áàðÿäÿ ñóññàëàð äà, áÿçè åð-ìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíèí ôèêðèíúÿ å.ÿ. 80-úè èëëÿðäÿ î, Ñàêàñåíà, Àðàêñåíà âÿ Êàñïèàíà ÿéàëÿòëÿðèíè «Áþéöê ßðìÿíèéÿéÿ» áèð-ëÿøäèðäè.

Ëàêèí å.ÿ. 66-úû èëäÿ Ðîìà îðäóñó ÛÛ Òèãðàíû ìÿüëóá åò-äèêäÿí ñîíðà åðìÿíèëÿðèí «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» àäëàíäûðäûãëàðû óéäóðìà ãóðóì äàüûëäû. Î äà çÿáò åòäèéè òîðïàãëàðäàí ÿë ÷ÿêÿ-ñè îëäó. Áåëÿëèêëÿ, ßðìÿíèéÿ ÿéàëÿòè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí òÿðêè-áèíÿ ãàòûëäû.

Ýþðöíäöéö êèìè, «Áþéöê ßðìÿíèéÿíè» éàðàäàíëàð òöðê ìÿíøÿëè ñÿðêÿðäÿëÿð îëìóøëàð. Åðìÿíè åòíîñóíóí òàðèõèíèí áèëèúèñè ôðàíñûç ìöÿëëèôè Æîðæ äå Ìàëåâèë éàçûðäû êè, «Òèãðàí áó ýöí áèçèì Ìàðñåë âÿ éà Éåðóñÿëèìèí åðìÿíè ÿùàëèñèíÿ ìö-íàñèáÿòäÿ áó ñþçö èøëÿòäèéèìèç ìÿíàäà «åðìÿíè» îëóáìó?

Áóíóí åùòèìàëû ÷îõ àçäûð. Å.ÿ. 400-úö èëäÿ Êñåíîôîí (Àíàáàç) ñîíðàëàð ßðìÿíèéÿ àäëàíàí ÿðàçèäÿí êå÷ÿðêÿí, îíóí ÿùàëèñè åëàì äèëèíèí äèàëåêòëÿðèíäÿí áèðèíäÿ, éÿíè Àñèéà äèëèíäÿ äàíûøûðäûëàð.

Éÿíè áó ýöí îíóí äèëè, ôèçèêè òèïè âÿ äèíè èëÿ òàíûäûüûìûç åðìÿíè åòíîñó ýþðöíöð êè, åðêÿí îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ ôîðìà-ëàøìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Òèãðàíäàí «åðìÿíè ìîíàðõû» éàðàò-

23

ìàã úÿùäëÿðè Âåðñèíæåòîðèêñäÿí (Éóëè Ñåçàð òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëìèø ãàëë ñÿðêÿðäÿñè) «ôðàíñûç ýåíåðàëû» éàðàòìàã úÿùäëÿ-ðèíèí ýþðöíäöéö ãÿäÿð ÿôñàíÿâèäèð» (10).

ßýÿð èêè ìèí èë áóíäàí ÿââÿë ãûñà ìöääÿòëè èøüàëëàð íÿ-òèúÿñèíäÿ ÿëÿ êå÷èðèëìèø þçýÿ òîðïàãëàð ùåñàáûíà éàðàäûëìûø êîíãëîìåðàò áèð ãóðóìó «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» êèìè ãÿëÿìÿ âå-ðÿí åðìÿíèëÿðèí ìÿíòèãèíÿ óéüóí ìöëàùèçÿ éöðöäöëñÿ, îíäà Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè «Áþéöê Àçÿðáàéúàíûí» ÿðàçèñè êèìè (3,3 ìèëéîí êâ.êì.) Û Øàù Èñìàéûëûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿêè äþðä äÿíèç àðàñû (Ãàðà, Àðàëûã, Ôàðñ êþðôÿçè âÿ Õÿçÿð) òîðïàã-ëàðà, éÿíè èíäèêè Èðàí, ßôãàíûñòàí, Ïàêèñòàí, Èðàã, Åðìÿíèñòàí, Ýöðúöñòàí âÿ Ðóñèéàéà ãàðøû ÿðàçè èääèàëàðû èëÿ ÷ûõûø åòìÿéÿ äàùà ÷îõ ùàããû îëàðäû. Ùÿì÷èíèí, åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí ìÿí-òèãèíÿ óéüóí ùÿðÿêÿò åäèëñÿ, èíäèêè òöðêëÿð äÿ ö÷ ãèòÿäÿ 19 ìëí. êâ. êì-äÿí ÷îõ ÿðàçèéÿ ìàëèê îëìóø îñìàíëû ìöëê-ëÿðèíÿ, èíäèêè Ìîíãîëóñòàí áöòöí ×èíÿ âÿ ùÿòòà Âéåòíàìà, Ìåêñèêà ÀÁØ-ûí úÿíóá øòàòëàðûíà, Ôðàíñà Àôðèêà þëêÿëÿðèíÿ, Èíýèëòÿðÿ èñÿ áöòöí Ùèíäèñòàíà âÿ áàøãà þëêÿëÿðÿ ÿðàçè èääèàëàðû èëÿ ÷ûõûø åòìÿê ùöãöãó ãàçàíàðäûëàð.

Åðìÿíè éàçàðëàðûíû äöç éîëà äÿâÿò åäÿí ýþðêÿìëè åðìÿíè àëèìè Èøõàíéàí éàçûðäû êè, «ãÿäèì-òàðèõè ìÿíàäà åðìÿíèëÿðèí ùÿãèãè âÿòÿíè «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» Êè÷èê Àñèéàäà, éÿíè Ðóñèéà (÷àð Ðóñèéàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð — À.Ì.) ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðäà éåðëÿøèð (11).

Ðîìà èìïåðèéàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ íÿòèúÿñèíäÿ Àðòàøûí ñöëàëÿñèíäÿí îëàí ÷àð ÛÛ Àðòàâàç (å.ÿ.55-34) å.ÿ. 34-úö èëäÿ Ðîìà îðäóñó òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëäè, þçö âÿ àèëÿñè ÿñèð äöøäö. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ ßðìÿíèéÿéÿ ñàùèá îëìàã óüðóíäà (å.ÿ. Û ÿñðèí ÛÛ éàðûñûíäà) Ïàðôèéà èëÿ Ðîìà àðàñûíäà ìöùàðè-áÿ êÿñêèí õàðàêòåð àëäû. Òàòñèò éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð þçëÿ-ðèíèí èêèöçëö äàâðàíûøû èëÿ ýàù áó, ýàù äà äèýÿð òÿðÿôèí ñèëàùëû ãöââÿñèíè äÿâÿò åäèðäèëÿð, þç òîðïàãëàðûíûí âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ, õàñèééÿòëÿðèíèí îõøàðëûüûíà ýþðÿ ïàðôèéàëûëàðà éàõûí äóðóðëàð, îíëàðëà íèýàù ÿëàãÿëÿðèëÿ ãàðûøìûøëàð, àçàäëûã îíëàðà éàääûð, äàùà ÷îõ ãóë÷óëóüà ìåéë åäèðëÿð» (12).

24

Å.ÿ. 20-úè èëäÿ Àòðîïàòåíà ùþêìäàðû Àðòàâàçûí îüëó Àðèîáàðçàí Ñåçàð òÿðÿôèíäÿí ßðìÿíèéÿéÿ ùþêìäàð òÿéèí åäèëäè. ßðìÿíèééÿíèí Û ÿñðäÿ ñèéàñè òàëåéè ùàããûíäà î äþâðöí ïóëëàðû äàùà ñÿùèù ìÿëóìàò âåðèð. Î äþâðöí åðìÿíè ïóë-ëàðûíûí öñòöíäÿ ßðìÿíèééÿ àëëåãîðèê, êèíàéÿëè øÿêèëäÿ Ðîìà èìïåðàòîðóíóí àéàãëàðû àëòûíäà îòóðìóø ãàäûí îáðàçûíäà, èòàÿòÿ ýÿòèðèëìèø þêöç øÿêëèíäÿ, àìàí èñòÿéÿí åðìÿíè äþéöø-÷öñö îáðàçûíäà òÿñâèð åäèëìèøäèð.

Éåíè åðàíûí 51-úè èëèíäÿ Ïàðôèéà äþâëÿòèíèí Àðøàêëàð ñöëà-ëÿñèíäÿí îëàí Âîëîýåç (50-76) þç ãàðäàøû Òèðèäàäû (åðìÿíè ìÿí-áÿëÿðèíäÿ Òðäàò) ßðìÿíèéÿéÿ ùþêìäàð ýþíäÿðäè. Òàòñèò éàçûðäû êè, Òèðèäàä ßðìÿíèéÿéÿ ýÿëÿíäÿ îðàäà Òèãðàí àäëû ùþêìäàð âàðäû. Òèðèäàä îíó ãîâäó âÿ 54-75-úè èëëÿðäÿ ÷àð îëäó (13).

Áóíóíëà äà ßðìÿíèéÿäÿ Ïàðôèéàíûí Àðøàêëàð ñöëàëÿñèíèí éàí ãîëó ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëäû. Åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ «Àðøà-êóíè» àäëàíàí áó ñöëàëÿ 387-úè èëÿäÿê ßðìÿíèéÿäÿ ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, Àðøàêëàðûí ßðìÿíèéÿäÿ ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëìàñû èëÿ îðàäà å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðäÿí áàøëàìûø òöðê ìÿíøÿëè ùþêì-äàðëàðûí ùàêèìèééÿòè éåíÿ äÿ ãåéðè-åðìÿíè èðàí ìÿíøÿëè ùþêì-äàðëàðûí ùàêèìèééÿòè èëÿ ÿâÿç îëóíäó. Ëàêèí ßðìÿíèéÿäÿ ÿéà-ëÿò ùàêèìëÿðè éåíÿ äÿ òöðêëÿð èäè. Ìóñà Õîðåíëè Û ÿñðäÿ ßðìÿ-íèéÿíèí ãÿðáèíÿ òÿéèí îëóíìóø ùàêèìèí Ãîðê àäëàíäûüûíû éàçûð (14). Ìóñà Õîðåíëèíèí ÿñÿðèíäÿ ñàäàëàíàí ßðìÿíèéÿ ÿéàëÿòëÿ-ðèíèí âÿ îðàëàðà Òèðèäàä òÿðÿôèíäÿí òÿéèí îëóíìóø øÿõñëÿðèí àä-ëàðûíûí ùàìûñû òöðêúÿäèð.

Ìóñà Õîðåíëè àëáàí ùþêìäàðû Àðàíûí (ßðÿíèí) Êöðäÿí úÿíóáäàêû ÿðàçèéÿ ùàêèì òÿéèí åäèëìÿñèíäÿí äàíûøûð (15) âÿ ãåéä åäèð êè, Êöð-Àðàç îâàëûüû àðòûã ßðÿíÿ âåðèëäèéèíÿ ýþðÿ, îíóí íÿñëèíäÿí îëàí äèýÿð ÿðëÿðÿ éàëíûç èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿí âèëàéÿòëÿð âåðèëÿ áèëÿðäè. Ýþðöíäöéö êèìè, Åð-ìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ÿéàëÿòëÿð òöðê ìÿíøÿëè ùàêèìëÿð òÿðÿ-ôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Áó ùàêèìëÿð èñÿ øöáùÿñèç, îðàäà éà-øàéàí òöðêñîéëó òàéôàëàðûí áàø÷ûëàðû èäèëÿð.

Ùþêìäàð Û Òèðèäàä Û ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ Êöðäÿí úÿ-íóáäàêû Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà, Àðàç ÷àéûíäàí Õóíàí ãà-

25

ëàñûíà (Àçÿðáàéúàíûí Òîâóç ðàéîíó ÿðàçèñèíäÿ) ãÿäÿð îëàí ÿðàçèëÿðÿ Ñèñàêàíäà (éÿíè Çÿíýÿçóðäà) ùàêèìèééÿòäÿ îëàí Ñèñàê ñöëàëÿñèíäÿí îëàí ßðÿí (Àðàí) àäëû áèð øÿõñè ùþêìäàð òÿéèí åòäè (16).

Òàðèõè ãàéíàãëàðäà Ñèñàêàí ùÿì äÿ Ñéóíè àäëàíûð. Å.ÿ.Â- Û ÿñðëÿðÿ àèä ãÿäèì ÷èí éàçûëû àáèäÿëÿðèíäÿ áèð íå÷ÿ ñéóííó ñþçö èøëÿäèëèð. Ñéóííó ñþçö ãÿäèì ÷èí ìÿíáÿëÿðèíäÿ ùóíëàðà âåðèëÿí àääûð. Ñéóííóëàðà áèð íå÷ÿ ìöùöì òÿäãèãàò ÿñÿðè ùÿñð åäÿí éàïîí àëèìè Ñèðàòîðè Êóðàêèòè èëê äÿôÿ îëàðàã áó ñþçëÿðèí òöðê äèëè ãðóïóíà àèä îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìèø-äèð. Ñîâåò òöðêîëîãó Ë.Ãóìèëéîâ äà ñéóííóëàðûí òöðê äèëëè îëìàñû íÿçÿðèééÿñèíÿ ãîøóëóð.

Áÿíçÿðè îëìàéàí ñéóííó èíúÿñÿíÿòèíäÿ áèð òÿðÿôäÿí ñêèô «÷þë÷öëöê öñëóáó» ÿíÿíÿëÿðè, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ îíó äàùà ñîí äþâð òöðê äèëëè êþ÷ÿðè äöíéàñû èëÿ áàüëàéàí õöñóñèééÿòëÿð èçëÿ-íèëèð. Ñéóííóëàðûí áöðöíúäÿí ùàçûðëàíìûø äåêîðàòèâ ñèíÿ áÿ-çÿêëÿðè öçÿðèíäÿêè òÿñâèðëÿðèí òöðê õàëãëàðû åïîñóíóí ãÿäèì ìîòèâëÿðèëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó Ì.Ï.Ãðéàçíîâ ìöÿééÿí åäèá ýþñòÿðìèøäèð.

Å.ÿ. ÛÛÛ ÿñðäÿ Úÿíóáè Ìîíãîëóñòàíäà éàðàíìûø Ñéóííó òàéôà èòòèôàãû ñîíðàëàð ãöäðÿòëè êþ÷ÿðè äþâëÿòÿ ÷åâðèëìèøäè. Äàõè-ëè ìöáàðèçÿ ýåäèøèíäÿ Û ÿñðäÿ èêè ùèññÿéÿ ïàð÷àëàíàí Ñéóííó-íóí áèð ãîëó èëê éàøàéûø éåðèíè òÿðê åäÿðÿê ãÿäèì Àçÿðáàéúàí òîðïàüû îëàí Çÿíýÿçóð ìàùàëûíäà ìÿñêÿí ñàëìûøäû.

Ñèñàêàí ÿùàëèñèíèí òöðê ìÿíøÿëè ñàêëàð îëìàñû Ñòåïàí Îðáåëèàíûí (ÕÛÛÛ ÿñð) «ñèñàêëàð òÿêúÿ ñéóíèíèí éîõ, ùÿì äÿ àëáàíëàðûí ÿúäàäëàðûäûð, ùÿòòà îíëàðà íèñáÿòÿí äàùà ãÿäèì-äèð» (17). èôàäÿñèíäÿí äÿ ýþðöíöð. Áó ôèêðè ùÿì÷èíèí ýþð-êÿìëè åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ýåâîðêîâ Àäîíñ äà åòèðàô åòìèøäèð. Î, ãÿäèì éàçûëû ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã éàçûðäû êè, «Ñéóíèê ßðìÿíèéÿíèí òÿðêèáèíÿ äàõèë îëñà äà àéðûëìà ìåéëëÿðèëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áóíó ùÿð øåéäÿí ÿââÿë þëêÿíèí åòíèê õöñóñèé-éÿòèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð» (18). Î ãåéä åäèðäè êè, «Ïðî-êîïè äÿ ñóíèòëÿðèí, äàùà äîüðóñó ñéóíèêëèëÿðèí ôàðñ-àðìåí-ëÿðäÿí àéðû õàëã îëäóüóíó ýþñòÿðèð» (19).

26

Àëáàí òàðèõ÷èñè éàçûðäû êè, ñèñàêëàð Éàôÿñèí íÿñëèíÿ ìÿí-ñóáäóðëàð. Éàôÿñ äåäèêäÿ ìöÿëëèô öìóìè ìÿíàäà òöðêëÿðè íÿ-çÿðäÿ òóòóð. ×öíêè î, Éàôÿñèí îüëàíëàðû è÷ÿðèñèíäÿ Ãàìÿð (òöðê êÿìÿðëÿð, éàõóä ãÿìÿðëÿð), Ìàãîñ (ñêèôëÿð) âÿ Ìàäà (ìàäàé-ëàð) àäëàðûíû äà ÷ÿêèð (20). Ìóñà Õîðåíëè ãåéä åäèðäè êè, Ñéóíè-íèí ùàêèìëÿðè ùàé éîõ, Ñèñàê ñöëàëÿñèíäÿíäèð (21).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ìþâúóä îëìóø Ñàê äþâëÿòè êèìè, ãÿäèì ìÿíáÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí èðàí ìÿíøÿëè Éåðâàíäëàð âÿ òöðê ìÿíøÿëè Àðòàøëàð ñöëàëÿëÿðèíÿ ìÿíñóá äþâëÿòëÿð þçëÿðèíè «ùàé» àäëàíäûðàíëàðûí ñèéàñè ãóðóì-ëàðû äåéèëäèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí ãÿäèì éóíàí âÿ åðìÿíè ãàéíàã-ëàðûíäà òöðêëÿðè ôàðñ êèìè ãÿëÿìÿ àëìûøëàð. Áó ôèêðè åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðè äÿ åòèðàô åäèðëÿð. Éöçáàøéàí éàçûðäû êè, «áÿçè ìöÿë-ëèôëÿð, ìÿñÿëÿí Àðèñòàêåñ Ëàñòèâåðòñè êëàññèê ëåêñèê ùöäóäëàðäà ãàëìàüà ÷àëûøàðàã, òöðêëÿðè ôàðñ àäëàíäûðûðäû» (22).

Ëàêèí åðìÿíè òàðèõøöíàñëûüûíäà éóõàðûäà áÿùñ îëóíàí äþâëÿòëÿð äöçýöí îëìàéàðàã åðìÿíè («ùàé») ìÿíøÿëè ñàéûëûðëàð. Åðìÿíèëÿð þç óøàãëàðûíà Àðàí, Àðòàøåñ, Àðòàâàçä, Òèãðàí, Ïà-ðóéð âÿ áó êèìè áàøãà àäëàð âåðèðëÿð. Ëàêèí îíëàðûí ãÿäèì òöðêúÿ îëäóãëàðûíû áèëìèðëÿð, éàõóä äà áèëÿ-áèëÿ þçöíöíêö-ëÿøäèðèðëÿð.

Èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ åòíèê ìÿíñóáèééÿòúÿ åðìÿ-íè («ùàé») äþâëÿòëÿðè âÿ ùþêìäàðëàðû ìÿëóì äåéèëäèð. Áó ÿðà-çèëÿð å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðäÿí áàøëàìûø éåíè åðàíûí Û ÿñðèíèí 50-úè èëëÿ-ðèíäÿ Ïàðôèéàíûí Àðøàêëàð ñöëàëÿñèíäÿí îëàí Òèðèäàäûí ùàêèìèé-éÿòÿ êå÷ìÿñèíÿäÿê îëàí ìöääÿòäÿ òöðê ìÿíøÿëè ùþêìäàðëàðà ìÿíñóá îëìóøäóð. 117-140-úû èëëÿðäÿ Àðøàêëàð ñöëàëÿñèíäÿí îëàí Ñàíàòöðêöí (áó àä òöðêúÿ «àäëû-ñàíëû òöðê» àíëàìûíäàäûð) îüëó Âàëàðø èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ Âàëàðøàáàä àäëû áèð øÿùÿð ñàëäû.

Àðøàêëàð ñöëàëÿñèíèí ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ èíäèêè Åð-ìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ àïàðûúû åòíîñ òöðê ìÿíøÿëè òàéôàëàð èäè. Îíà ýþðÿ êè, åòíèê àäû «ùàé» îëàí åðìÿíèëÿð úÿì ùàëäà Êè÷èê Àñèéàíûí øÿðãèíäÿ, Àðìèíèäÿ éàøàéûðäûëàð.

27

Ãåéä åäÿê êè, åðìÿíè ôåîäàë ÿéàíëàðû 301-úè èëäÿ ðÿñìè äèí êèìè ãÿáóë åòäèêëÿðè õðèñòèàíëûüà áþéöê öìèäëÿð áÿñëÿ-éèðäèëÿð. Îíëàð Ðîìà èìïåðèéàñû èëÿ åéíè åòèãàäà ìàëèê îëìà-ëàðûíà Ôàðñ èìïåðèéàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ ãöäðÿòëè áèð ìöò-òÿôèã ÿëäÿ åòìÿê êèìè áàõûðäûëàð (23). Éÿíè åðìÿíèëÿðèí áó àääûìû Àëëàùà îëàí ñåâýèëÿðèíäÿí äåéèë, ñèéàñè ìöëàùèçÿëÿð-äÿí èðÿëè ýÿëèðäè.

 ÿñð åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ôàâñò Áöçÿíäèí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, åðìÿíèëÿð éàëíûç çàùèðÿí «õðèñòèàí àäûíû» ãÿáóë åòìèøäèëÿð, áöòïÿðÿñòëèê èñÿ èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ ùÿëÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè (24).

Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ìåëèê-Áàõøéàí èñÿ þçöíöí «Ìåñðîï Ìàøòîñ» àäëû ÿñÿðèíäÿ Ôàâñò Áöçÿíäèí áåëÿ áèð ôèêðèíè ìèñàë ýÿòèðèð êè, ßðìÿíèéÿäÿ õðèñòèàí òÿëèìè «øöóðëó ñóðÿòäÿ äåéèë, áèð ãàéäà îëàðàã, öìèä âÿ èíàìëà» ãÿáóë îëóíìóøäó (25).

ßðìÿíèéÿäÿ õðèñòèàíëûüûí ãÿáóëó áöòïÿðÿñòëèê åòèãàäûíà ãàðøû àìàíñûç ìöáàðèçÿ èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. «Åðìÿíè õàëãûíûí òàðèõè» íäÿ äåéèëèðäè êè, «Õðèñòèàíëûüûí çîðëà áÿðãÿ-ðàð åäèëìÿñè, îíóí áàøãà èäåîëîýèéàëàðà ñîí äÿðÿúÿ äþçöì-ñöç ìöíàñèáÿòè åðìÿíè ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíà ùÿäñèç ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèá»(26).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, õðèñòèàíëûã òåîêðàòèéà (éÿíè êèë-ñÿ ùàêèìèééÿòè) ôîðìàñûíäà, ùå÷ øöáùÿñèç åðìÿíèëÿð ö÷öí ñÿðôÿëè èäè. ×öíêè åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ ñèéàñè âÿ ìàääè ìàðàã-ëàðû ÿñàñ àìèëÿ ÷åâèðÿí òåîêðàòèéà åðìÿíèëÿðèí êþâðÿê þçöíÿ-ìÿõñóñëóüóíó ãîðóéóá ñàõëàìàüà âÿ äèð÷ÿëòìÿéÿ ãàäèð èäè. Òåîêðàòèéà èñÿ áó þçöíÿìÿõñóñëóüó äèð÷ÿëòìÿê éîëóíäà ìè-ñèëñèç ãàáèëèééÿò ýþñòÿðäè.

ÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Øÿðãè Òöðêöñòàíäàí (×èíèí Ãÿðáèí-äÿí) êþ÷öá ýÿëäèéèíÿ ýþðÿ ×èíëè (Åðìÿíèñòàíäà áó àä Úèíëè êèìè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð) àäëàíàí òàéôà õöñóñèëÿ áþéöê íöôóçà ìàëèê èäè. Áó òàéôàäàí ÷ûõìûø øÿõñëÿð ÛÛÛ ÿñðèí îðòà-ëàðûíäà Âà÷å Ìàìèãóíäàí áàøëàéàðàã ÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð ßðìÿíèéÿäÿ îðäó êîìàíäàíëàðû îëìóøäóëàð.

28

3. Åðìÿíèëÿð ñàñàíè-áèçàíñ ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ

Åðìÿíèëÿð þç òàðèõëÿðè áîéó ýàù áó, ýàù äà äèýÿð ýöúëö

äþâëÿòèí ãîëòóüó àëòûíà ñûüûíàðàã éàøàìàüû öñòöí òóòìóøëàð. Áó îíëàðûí åòíîïñèõîëîæè òÿáèÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Áÿçÿí áó ïðîñåñ ãîíøó äþâëÿòëÿðèí èøüàëëàðû çàìàíû áàø âåðèðäè. Ñàñàíè äþâëÿòè 252-úè èëäÿ ßðìÿíèéÿíè èøüàë åäÿí çàìàí äà áåëÿ îëäó (1). 387-úè èëäÿ èñÿ ßðìÿíèéÿ âèëàéÿòè Ñàñàíè âÿ Ðîìà èìïåðèéàëàðû àðàñûíäà áþëöøäöðöëäö. Ãåéä åäÿê êè, åðìÿíè âèëàéÿòèíäÿ éàçû äèëè óçóí çàìàí éóíàí âÿ àðàìåé äèëëÿðè îëìóøäóð. ßðìÿíèéÿ âèëàéÿòèíèí ñàñàíèëÿðÿ êå÷ÿí ÿðàçèñèíäÿ úàíèøèíëèê éàðàäûëäû. Úèíëè òàéôàñûíûí áàø÷ûñû Ìàìèãóíóí àäû èëÿ åðìÿíèúÿ «Ìàìèêîíèàíëàð» àäëàíàí ñÿðêÿðäÿëÿð èñÿ ßð-ìÿíèéÿäÿ Ñàñàíèëÿðèí éàðàòäûüû úàíèøèíëèéÿ ãàðøû ÷ûõûðäûëàð.

×èí Òöðêöñòàíûíäàí êþ÷öá ýÿëäèéèíÿ ýþðÿ ×èí àäëàíàí áó òàéôàíûí åòíèê àäû ìÿëóì äåéèë. Åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ áó åëèí àäû «÷åí» êèìè éàçûëìûøäûð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, èíäèéÿ ãÿäÿð êÿíä àäëàðûíäà «Úèíëè» ôîðìàñû ìþâúóääóð.

Åðêÿí îðòà ÿñðëÿð åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðè éàçûðäûëàð êè, ÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ×èí Òöðêöñòàíûíäàí Ìàìèãóí (åðìÿíè ãàéíàã-ëàðûíäà áó àä ãûñàëäûëìûø øÿêèëäÿ «Ìàìèê» êèìèäèð) âÿ Ãîíàã àäëû èêè åëáÿéèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà áèð òàéôà ÿââÿëúÿ Èðàíà ýÿëìèø, ëàêèí ñàñàíè øàùû òöðêëÿðëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè êÿñêèíëÿøäèðìÿêäÿí ÷ÿêèíÿðÿê îíó ßðìÿíèéÿéÿ ýþíäÿðìèøäè. ßðìÿíèéÿäÿ õðèñòèàí äèíè éàéûëäûãäàí ñîíðà úèíëèëÿð äÿ ãàòû õðèñòèàí îëäóëàð. Îíà ýþ-ðÿ äÿ áó òàéôàäàí ÷ûõìûø ñÿðêÿðäÿëÿðèí ÷îõó õðèñòèàí ìÿíøÿëè (Èíúèëäÿí ýþòöðöëìÿ) àäëàðû äàøûéûðäûëàð. Åëèí áàø÷ûñû Ìàìèãó-íóí àäû ãÿäèì òöðê äèëèíäÿ ãóí-«êíéàç» ñþçöíäÿí èáàðÿòäèð. Àòèëëàíûí îüëó ßäÿãóí êèìè àäëàð äà áó ãÿáèëäÿíäèð. ßðìÿíèé-ÿäÿ ùÿðáè èøëÿð Ìàìèãóíëàð íÿñëèíèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿëèíäÿ èäè. Û ÿñðäÿí 775-úè èëÿäÿê áöòöí ßðìÿíèéÿ ñÿðêÿðäÿëÿðè áó òàéôàäàí îëìóøäóëàð. Òàðèõ÷è-ñàëíàìÿ÷è Ôàâñò Áöçÿíä ìàìè-êîíèàíëàðû áöòöí ßðìÿíèéÿ îðäóñóíóí áàø÷ûëàðû àäëàíäûðûð (2). Áó ñÿðêÿðäÿëÿðèí àäëàðû è÷ÿðèñèíäÿ Âà÷å, Àðòàâàç, Àìàéàê,

29

Âàñàê, Âàãàí âÿ Ìàíâåë àäëàðû ãÿäèì òöðêúÿäèð. Ìÿñÿëÿí, Âàñàê Ìàìèêîíèàíûí àäû ãÿäèì òöðê äèëèíäÿêè áàñàê — «îõ óúó», «íèçÿ» ñþçöíäÿíäèð. Áó àä åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Ãÿðáè Òöðê õàãàíëûüûíûí ñÿðêÿðäÿñè Âàõàíûí àäû èëÿ åéíèäèð. Åðìÿíè àëèìè Íàëáÿíäéàí éàçûðäû êè, «Åðìÿíè ìöÿëëèôè Éåýèøåíèí (410-475) «Âàðäàí âÿ ßðìÿíèéÿ ìöùàðèáÿñè ùàããûíäà» ÿñÿðè ìåé-äàíà ÷ûõàíäàí ñîíðà Âàñàê àäû «õàèí», «äþíöê», «ñàòãûí» ñþç-ëÿðèíèí ñèíîíèìèíÿ ÷åâðèëìèø âÿ áèçèì ýöíëÿðÿäÿê ýÿëèá ÷àò-ìûøäûð» (3). Íàëáÿíäéàíûí áó ôèêðè áèð äàùà òÿñäèã åäèð êè, åð-ìÿíè òàðèõ÷èñè äÿ Âàñàêà éàä ìöíàñèáÿò áÿñëÿìèøäèð.

Àðòàâàç ñþçö àðäà (øóõ, ýöìðàù) âÿ áàø (áàø÷û) ñþç-ëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Àìàéàê èñÿ òöðê äèëëÿðèíäÿ àìàã, àìàê (ãûâðàã, õîø òÿáèÿòëè, úÿëä, éàõøû ÿùâàë ðóùèé-éÿëè) ìÿíàñûíäàäûð (4).

Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ôàâñò Áöçÿíä éàçûðäû êè, Àðøàê ñöëà-ëÿñèíäÿí ùþêìäàð îëàí Âàðàçäàò (374-380) äàõèëè ÷ÿêèø-ìÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð Ðîìàéà ãà÷äûãäà þëêÿíèí áàøûíäà Ìàíâåë Ìàìèêîíéàí äóðóðäó. Âàðàçäàòûí îüëó Ïàï Ìàíâåëèí ãàð-äàøû Ìóøåëè þëäöðÿí çàìàí Ìàíâåë îíà äåìèøäè: «Áèç (éÿíè úèíëèëÿð) ñèçèí ãóëëàðûíûç äåéèëèê, ñèçèíëÿ éîëäàøûã âÿ ùÿòòà ñèçäÿí éöêñÿêäÿéèê. Áåëÿ êè, áèçèì ÿúäàäëàðûìûç úèíëèëÿðèí þëêÿñèíèí (×èí Òöðêöñòàíû íÿçÿðäÿ òóòóëóð) ùþêìäàðëàðû îë-ìóøëàð âÿ ãàðäàøëàð àðàñûíäà éàðàíìûø ÷ÿêèøìÿ íÿòèúÿñèíäÿ áèð äàùà ãàí òþêöëìÿñèíÿ éîë âåðìÿìÿê ö÷öí îðàäàí (éÿíè ×èí Òöðêöñòàíûíäàí) óçàãëàøìûøûã êè, äèíúëèéÿ íàèë îëàã âÿ ýÿëèá áóðàäà (éÿíè ßðìÿíèéÿäÿ) ìÿñêóíëàøìûøûã» (5).

387-úè èëäÿ Àðøàêëàð ñöëàëÿñèíèí ùàêèìèééÿòè áèòäèêäÿí ñîíðà ßðìÿíèéÿ ÿðàçèñèíäÿ àðà-ñûðà ôàðñ ìÿðçáàíëàðû (úàíè-øèíëÿðè) èñòèñíà îëìàãëà ùàêèìèééÿò Ìàìèãóí ñÿðêÿðäÿëÿðèíÿ ìÿíñóá îëìóøäóð. Ìàìèãóíëàð ßðìÿíèéÿ àäëàíäûðûëàí áþëýÿíè þç âÿòÿíëÿðè ñàéûðäûëàð. Áåëÿ êè, 364-368-úè èëëÿðäÿ ÿñëÿí ùàé-ëàðäàí îëàí âÿ Ðîìàéà àèä Àðìèíèäÿ éàøàéàí áèð íàùàðàð Ñà-ñàíè øàùû ÛÛ Øàïóðëà áèðëèêäÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíÿ áàñãûí åäÿðÿê Àðòàøàä, Âàëàðøàáàä, Éåðâàíäàøàä âÿ Çàðèøàä øÿùÿðëÿ-

30

ðèíè äàüûòìûø, òàúèðëÿðè âÿ ñÿíÿòêàðëàðû ÿñèð òóòóá àïàðìûøäû. Áó-íó ãÿäèì åðìÿíè ìöÿëëèôèíèí þçö éàçûð (6).

Ìàìèãóíëàð ñàñàíèëÿðèí ßðìÿíèéÿéÿ ãàðøû èñòèëà÷ûëûã ñèéàñÿòèíèí ÿëåéùèíÿ èäèëÿð. Ýþðöíäöéö êèìè, «Áþéöê ßðìÿ-íèéÿ»íèí òàðèõè «ôöòóùàòû» áåëÿäèð. Åðìÿíèëÿðè ùÿìèøÿ þç ñèéà-ñÿòëÿðèíäÿ áèð àëÿòÿ ÷åâèðÿí áèçàíñ âÿ ñàñàíè ùþêìäàðëàðû, éåðè ýÿëäèêúÿ îíëàðà ãàðøû áèðýÿ òÿäáèðëÿðäÿí äÿ ÷ÿêèíìÿìèøëÿð. Ìÿñÿëÿí, Áèçàíñ èìïåðàòîðó ýèçëè îëàðàã ÛÛ Éåçäèýåðäè (438-457) õÿáÿðäàð åòìèøäè êè, åðìÿíèëÿð öñéàíà (451-úè èëäÿ) ùà-çûðëàøûðëàð. Íàëáÿíäéàí éàçûðäû êè, ñàñàíè ùþêìäàðû áó õÿáÿð-äÿí ñîíðà 200 ìèíëèê îðäó âÿ ÷îõñàéëû äþéöø ôèëëÿðèëÿ ßðìÿ-íèéÿéÿ ùöúóì åòäè.

Áèçàíñ èìïåðàòîðó Û Éóñòèíèàí (527-565) Ìàìèãóíëàð-äàí Àìàçàñï Ìàìèãóíó (532-535) Àðìèíèéÿ ùàêèì òÿéèí åòìèøäè. Áèçàíñ ùàêèì äàèðÿëÿðè ÿñë «ùàéëàðà» èíàíìûð, îí-ëàðà èêðàù ùèññèëÿ éàíàøûðäûëàð. Åðìÿíèëÿðÿ Áèçàíñ ÿðàçèñèíäÿ ãåéðè-ñàáèòëèê àìèëèíèí äàøûéûúûëàðû, ôèòíÿ-ôÿñàä, ãàðûøûãëûã òþ-ðÿäÿí õÿéàíÿòêàð öíñöðëÿð êèìè áàõûðäûëàð. Áóíó ýþðêÿìëè åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ù. Àäîíñ äà òÿñäèã åäèðäè. Î éàçûðäû: «Áåëÿ ãèéìÿòëè áèð ìÿëóìàò âàð êè, Éóñòèíèàíûí éàõûí õÿëÿôëÿðèí-äÿí áèðè, åðìÿíè íàùàðàðëûüû âÿ îíëàðûí îðäóñóíóí öíâàíûíà Èðàí ùþêìäàðûíà èòòèùàìåäèúè ìÿêòóá ýþíäÿðèá, þç àðàìûçäûð èìïåðàòîð éàçûá ùà, åðìÿíèëÿð åòèáàðñûç âÿ èìàíñûç õàëãäûð, áèçèì àðàìûçäà éàøàéûðëàð âÿ àðà ãàðûøäûðûðëàð. Ýÿëèí øÿðò-ëÿøÿê, ìÿí þçöìöíêöëÿðè (éÿíè áèçàíñ ÿðàçèñèíäÿêè åðìÿíè-ëÿðè — À.Ì.) òîïëàéûá ýþíäÿðèì Òðàêèéàéà, ñèçñÿ þçöíöíêö-ëÿðè (éÿíè ñàñàíè ÿðàçèñèíäÿêè åðìÿíèëÿðè — À.Ì.) òîïëàéûá ÿìð åäèí àïàðñûíëàð øÿðãÿ. ßýÿð îíëàð îðàäà þëÿðëÿðñÿ, îíäà äöøìÿíëÿð þëÿð, ÿýÿð þëäöðÿðëÿðñÿ, îíäà áèçèì äöøìÿí-ëÿðèìèçè þëäöðÿðëÿð âÿ áèç äÿ ÿìèí-àìàíëûãäà éàøàéàðûã»(7).

Åëÿ áóðàäàí àéäûí îëóð êè, åðìÿíèëÿðèí èêèíúè âÿòÿíäÿí ÿââÿëêèíÿ âÿ øÿðãÿ — Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ùåñàáûíà éàðà-äûëìûø áóýöíêö ö÷öíúö «âÿòÿíÿ» äîüðó ñöðýöí îëóíìàëà-ðûíà éåíè åðàíûí ÂÛ ÿñðèíäÿí òÿøÿááöñ åäèëìèøäèð. Ù. Àäîíñ þç õàëãûíû àë÷àëäàí áèð ìÿëóìàòû ãèéìÿòëè àäëàíäûðìàãëà,

31

ùÿì äÿ à÷ûá ýþñòÿðìÿê èñòÿìèøäèð êè, èìïåðàòîðëàð ö÷öí åé-íèäèð, åðìÿíè þëäö äöøìÿí þëäö, øÿðãäÿêè þëäö äöøìÿí þëäö, òÿêè îíëàð ÿìèí-àìàíëûãäà éàøàñûíëàð.

571-úè èëäÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ùàêèìèééÿò Âàð-äàí Ìàìèãóíà ìÿíñóá èäè (åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ î «Ãûðìûçû Âàðäàí» àäëàíûð). Åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíäÿ ãåéä îëóíóðäó êè, Âàðäàí àëáàíëàðûí ùÿðáè éàðäûìû èëÿ Äâèí øÿùÿðèíè òóòóá ùàêè-ìèééÿòÿ êå÷ìèøäè.

Ìàðàãëûäûð êè, åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðè Ìàìèãóí ñÿðêÿðäÿëÿðè áàðÿñèíäÿ ÷îõ éàçìàãäàí ÷ÿêèíèðëÿð. Áó ñÿðêÿðäÿëÿð ßðìÿ-íèéÿ óüðóíäà úàíëàðûíäàí êå÷ñÿëÿð äÿ, ãöðóðëàðûíû ñàõëàéûð âÿ þçëÿðèíè Àðøàê ñöëàëÿñèíäÿí öñòöí ñàéûðäûëàð. Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, åðìÿíè àëèìè Éöçáàøéàí éàçûðäû êè, «Âàðäàí Ìàìèêîíéàí õðèñòèàíëûãäàí öç äþíäÿðìèøäè» (8).

Èðàí âÿ Áèçàíñ àðàñûíäà ìöùàðèáÿ (572-591) íÿòèúÿñèí-äÿ èìçàëàíìûø 591-úè èë ìöãàâèëÿñèíÿ ýþðÿ ÛÛ Õîñðîâ åðìÿ-íèëÿð éàøàéàí ÿðàçèëÿðè èìïåðàòîð Ìàâðèêèéÿ ýöçÿøòÿ ýåòäè. Èìïåðàòîð èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ åðìÿíè àòëû äÿñòÿëÿðèíäÿí Áàë-êàíëàðäà àïàðäûüû ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðäà èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí åðìÿíèëÿðè ãÿðáÿ êþ÷öðäö (9). Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ìèêàåëéàí éàçûðäû êè, «ìÿùç åðìÿíèëÿð, áÿçÿí êþíöëëö ãàéäàäà, àíúàã ÷îõ âàõòëàð èñÿ çîðëà áèçàíñëûëàð òÿðÿôèíäÿí äåìÿê îëàð êè, áöòöí èìïåðèéà ùöäóäëàðûíäà áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷öðöëöðäöëÿð» (10).

Áèçàíñ ùàêèìèééÿòè àëòûíäà åðìÿíèëÿð þçëÿðèíèí ãàðà ýöí-ëÿðèíè éàøàéûðäûëàð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòè ãÿëÿìÿ àëàí Óðôàëû Ìà-òåîñ éàçûðäû êè, «åðìÿíè õàëãû çöëì-ÿñàðÿò àëòûíäà ãàëìûøäû. Áöòöí ìÿìëÿêÿòèìèç ãàí è÷èíäÿ èäè. Áó ãàíëàð âÿòÿíèìèçèí áèð óúóíäàí î áèðè óúóíàäÿê äÿðéà êèìè àøûá-äàøûðäû».

Åðìÿíèëÿðèí þçýÿ òîðïàãëàðûíà ÿðàçè èääèàëàðûíäà åðìÿ-íè êèëñÿñè ùÿìèøÿ þí ñûðàëàðäà äóðìóøäóð. 451-úè èëäÿ Õàëêå-äîí êèëñÿ ìÿúëèñèíèí ãÿðàðûíà ÿñàñÿí ßðìÿíèéÿäÿ õðèñòèàíëûã ãðèãîðéàí ìÿçùÿáè ôîðìàñûíû àëäû. 554-úö èëäÿ èñÿ Äâèí êèëñÿ ìÿúëèñèíèí ãÿðàðû èëÿ åðìÿíè êèëñÿñè òàìàìèëÿ Áèçàíñ (Êàï-ïàäîêèéà) êèëñÿñèíäÿí àéðûëäû. Íàëáÿíäéàíûí ôèêðèíúÿ, êèëñÿ-

32

íèí àéðûëìàñûíà ñÿáÿá áèçàíñëûëàð âÿ ñàñàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí éå-ðèäèëÿí àññèìèëéàñèéà ñèéàñÿòè îëìóøäóð (11). ÂÛ ÿñðäÿ Ðîìà êèëñÿñèíäÿí àéðûëàí åðìÿíèëÿð èñÿ Ãöäñäÿ éåíè áèð ïàòðèàðõëûã éàðàòäûëàð.

Ñîíðàëàð Äâèíäÿ òîïëàøìûø åðìÿíè éåïèñêîïëàðû âÿ íà-õàðàðëàðûíûí êàòîëèêîñ Íåðñåñ âÿ èøõàí Òåîäîðîñ Ðøòóíè áàø-äà îëìàãëà êå÷èðèëÿí éûüûíúàüûíäà áèçàíñëûëàð åðìÿíèëÿðè äèëÿ òóòìàüà ÷àëûøûðäûëàð êè, îíëàð éóíàí êèëñÿñèíèí äèîôèçèò òÿëè-ìèíè ãÿáóë åòñèíëÿð. Ñåáåîñ éàçûðäû êè, åðìÿíèëÿð áèçàíñëûëàðà õàòûðëàäûðäûëàð êè, ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ äÿ ìöõòÿëèô äèíè ìöáà-ùèñÿëÿð îëìóøäó, àììà ùÿìèøÿ åðìÿíè êèëñÿñèíèí òÿëèìè ãà-ëèá ýÿëìèøäè. Åðìÿíè éåïèñêîïëàðû ãåéä åäèðäèëÿð êè, îíëàð õðèñòèàí Áèçàíñûíäàí äàùà ÷îõ äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðè ýþç-ëÿéèðäèëÿð, íÿèíêè çÿðäöøò Èðàíûíäàí (12). Áåëÿëèêëÿ, Òåîäîð Ðøòóíè Áèçàíñ èëÿ ÿëàãÿëÿðè ãûðäû âÿ ÿðÿá õèëàôÿòèíèí ãîëòóüó-íà ñûüûíìàã ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ áàøëàäû.

Ãåéä åäÿê êè, ÂÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã áèçèì ýöíëÿðÿäÿê ùÿð áèð åðìÿíè àèëÿñè êèëñÿ ôîíäóíà èàíÿ øÿêëèíäÿ ìöÿééÿí «öçâëöê ùàããû» þäÿìèøäèð. Áó ãàéäà áÿçÿí çîðàêûëûãëà ìöøà-éèÿò îëóíóðäó. Òÿñàäöôè äåéèë êè, áó âÿñàèò åðìÿíèëÿðèí þçýÿ òîðïàãëàð óüðóíäà ìöáàðèçÿñèíÿ ùÿìèøÿ ìàääè äÿñòÿê ðîëóíó îéíàìûøäûð.

4. Åðìÿíè åòíîñó áèçàíñ-ÿðÿá ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ

629-úó èëäÿ Áèçàíñ èìïåðèéàñû ñàñàíèëÿðÿ ãàðøû ãàëèáèé-

éÿòëè ìöùàðèáÿäÿ áöòöí ßðìÿíèéÿ âèëàéÿòèíè ÿëÿ êå÷èðäè. Ëàêèí îíóí áó èøüàëû óçóí ñöðìÿäè. Áåëÿ êè, 639-úó èëäÿ ÿðÿá èñëàì îðäóñó Áèçàíñ èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿòÿ áàøëàäû. Ëàêèí îðäóäà áàøëàìûø âÿáà õÿñòÿëèéè öçöíäÿí þëÿíëÿð ÷îõ îëäóüóíà ýþðÿ ùöúóì äàéàíäûðûëäû. Áóíà áàõìàéàðàã, åð-ìÿíè ÿùàëèñèíèí éàøàäûüû ÿðàçèëÿðèí õåéëè ùèññÿñè ÿðÿáëÿðèí ÿëèíÿ êå÷äè. ßðÿáëÿð 642-úè èëäÿ Äâèíè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð.

33

ßðÿá õèëàôÿòèíäÿ åðìÿíèëÿðèí òÿùëöêÿñèçëèéè, ÿìèí-àìàíëûüû èñëàì äèíè íîðìàëàðûíà óéüóí îëàðàã ãîðóíóá ñàõ-ëàíûëäû. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Éöçáàøéàí éàçûðäû êè, «Áèçàíñûí ùà-êèìèééÿòè àëòûíà äöøÿí åðìÿíèëÿð òÿçéèãëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éà-øàäûãëàðû ÿðàçèëÿðäÿí ñûõûøäûðûëàðàã éåðëÿðèíè øÿðãÿ âÿ øèìàëà äîüðó äÿéèøìèøäèëÿð. Õðèñòèàí áèçàíñëûëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, ÿðÿáëÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøìöø åðìÿíèëÿð ìöñÿëìàí ùàêèìèééÿòèíèí ùèìàéÿñè àëòûíäà þç äþâëÿò÷èëèéèíè äèð÷ÿëò-ìÿéÿ èìêàí òàïìûøäûëàð» (1). Ëàêèí áóðàäà åðìÿíè ìöÿëëèôè «äþâëÿò÷èëèéèí äèð÷ÿëäèëìÿñè» äåäèêäÿ, éàëíûç ÿðÿá õèëàôÿòè-íèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà åðìÿíèëÿðèí áÿçè þçöíöèäàðÿ ùöãöãëàðûíûí ñàõëàíûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòìóøäó. Áóíó åðìÿ-íèëÿðèí òàðèõèíèí ýþðêÿìëè òÿäãèãàò÷ûñû âÿ áèëèúèñè àëìàí øÿðãøöíàñ-òàðèõ÷èñè Åðèõ Ôàéãë äà òÿñäèã åäèð. Î, þçöíöí ãÿ-ëÿìÿ àëäûüû «Ñîéãûðûìû ùàããûíäà ÿôñàíÿ» àäëû êèòàáûíäà ùàã-ëû îëàðàã áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð êè, «þçëÿðèíèí áöòöí ÷ÿòèí òàðèõè áîéó Øÿðãè Àíàäîëó ÿðàçèëÿðèíäÿêè åðìÿíè èúìàëàðû ùå÷ âàõò ñàòðàïëûãäàí âÿ éàðûììöñòÿãèë êíéàçëûãäàí éóõàðû ãàëõà áèëìÿìèøëÿð» (2).

Ãåéä åäÿê êè, ÿðÿá èøüàëëàðû ÿðÿôÿñèíäÿ, ÂI ÿñðèí ñîíó - ÂII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àëáàí âÿ ýöðúö êèëñÿëÿðè åéíè çàìàí-äà Áèçàíñ êèëñÿñèíäÿí õà÷à÷óðàíû (äèîôèçèòëèéè) ãÿáóë åòäèëÿð. Åðìÿíè êèëñÿñè èñÿ ìîíîôèçèò îëàðàã ãàëäû. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ, ßðÿá õèëàôÿòè Ãàôãàçäà þçöíöí ÿñàñ ðÿãèáè îëàí Áèçàíñ èëÿ ìöáàðèçÿäÿ, èäåîëîæè àéðûëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Àëáàíèéà âÿ äèýÿð äþâëÿòëÿðè Áèçàíñäàí àéûðìàã ñèéàñÿòè éåðèäèðäè. Õèëà-ôÿò éàëíûç ìîíîôèçèò õðèñòèàíëàðà ìöíàñèáÿòäÿ ëîéàë ñèéàñÿò éåðèäèðäè. ×öíêè îíëàðäàí Áèçàíñ ÿëåéùèíÿ ìöáàðèçÿäÿ èñòè-ôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Äèîôèçèòëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ ÿðÿáëÿð îíëà-ðà àìàíñûç ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðäèëÿð. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ, ÿðÿáëÿð Àëáàíèéàíûí ñóâåðåíëèéèíÿ ñîí ãîéäóëàð âÿ àëáàí êèëñÿñè ÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ùöãóãè úÿùÿòäÿí åðìÿíè êèëñÿñèíÿ òàáå åäèëäè.

Áóíóí áàøãà áèð ñÿáÿáè äÿ âàðäû. Áåëÿ êè, åðìÿíè êàòî-ëèêîñó Èëéà àëáàíëàðûí ïàòðèàðõûíû ÿðÿá õèëàôÿòèíèí ðÿãèáè Áèçàíñ-

34

ëà ÿëàãÿ ñàõëàìàãäà ñó÷ëàéàðàã, õèëàôÿòè îíà ãàðøû ÷åâèðäè. Íÿ-òèúÿäÿ õÿëèôÿ ßáäöë Ìÿëèê àëáàí êèëñÿñèíè ëÿüâ åäÿðÿê õðèñòèàí àëáàíëàðû åðìÿíè êèëñÿñèíÿ âÿ êàòîëèêîñà òàáå åòäè. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí åðìÿíè êèëñÿñè òÿðÿôèíäÿí ãÿäèì àëáàí ìÿäÿ-íèééÿòèíèí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ìÿùâ åäèëìÿñè ïðîñåñè áàøëàäû. Áó-íó åðìÿíè ìöÿëëèôè Òåð-Ãðèãîðéàí äà òÿñäèã åäèð. Î éàçûðäû êè, «Ìóñà Êàãàíâàòñèíèí (àëáàí òàðèõ÷èñè) ÿñÿðè áèçÿ ãÿäÿð îëäóüó êèìè ýÿëèá ÷àòìàéûá. Îíó òÿðúöìÿ åäèá öçöíö êþ÷öðÿí åðìÿíè ðàùèáëÿðè åðìÿíè êàòîëèêîñëàðûíûí ýþñòÿðèøèëÿ êþ÷öðìÿ çàìàíû áèëÿ-áèëÿ ìÿòíäÿ ÷îõëó òÿùðèôëÿðÿ éîë âåðìèøäèëÿð» (3).

Ëàêèí õÿëèôÿ Éåçèäèí ãûñà ñöðÿí ùàêèìèééÿòèíäÿí ñîíðà ìÿìëÿêÿòäÿ ãàðûøûãëûã áàø âåðäè âÿ áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Áèçàíñ èìïåðàòîðó þç ãîøóíó èëÿ ßðìÿíèéÿ âèëàéÿòèíÿ ñîõóëäó. Î, åð-ìÿíèëÿðäÿí Áèçàíñà òàáå îëìàëàðû ùàããûíäà àíä è÷ìÿëÿðèíè òÿëÿá åòìèøäè. Ëàêèí åðìÿíèëÿð èñëàìûí îíëàðûí äèí âÿ ìÿçùÿáëÿðèíÿ ãàðûøìàäûüûíû, õðèñòèàí äèíè àéèíëÿðèíè âÿ ìÿðàñèìëÿðèíè ñÿðáÿñò éåðèíÿ éåòèðäèêëÿðèíè ýþçþíöíÿ àëàðàã Áèçàíñûí òÿêëèôèíÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð êè, áèçàíñëûëàðà íÿ âàõò òàáå îëìóøóãñà, ïèñ ýöíëÿðèìèçäÿ ÿùÿìèééÿòñèç áèð éàðäûìäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿ-äèê. Èòàÿòèìèç áèð ÷îõ êÿðÿëÿð ùÿãàðÿòëÿ ãàðøûëàíäû. Áèçè, ùàããû-ìûçäû ùèìàéÿëÿðèíè ÿñèðýÿìÿéÿí áóýöíêö ñàùèáëÿðèìèçèí (éÿíè ÿðÿá ìöñÿëìàíëàðûíûí) þùäÿñèíÿ áóðàõûí.

Ñîíðà èø, î éåðÿ ýÿëèá ÷àòìûøäû êè, êàòîëèêîñ ÛÛÛ Øèùàê, åð-ìÿíèëÿðèí Áèçàíñ òÿùëöêÿñèíäÿí ãîðóíìàñûíû ÿðÿá õÿëèôÿñèí-äÿí õàùèø åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíóí éàíûíà éîëëàíìûøäû. Ëàêèí î, Ùàððàíäà õÿñòÿëÿíìèø, þëÿúÿéèíè áàøà äöøöá, ñþçëÿðèíèí áèð êàüûçà éàçûëàðàã îâúóíóí è÷èíÿ ãîéóëìàñûíû âÿñèééÿò åòìèøäè. Áóíó åøèäÿí Èðàã âàëèñè Ìÿùÿììÿä Óêáÿ èñÿ åðìÿíèëÿðèí ìö-ðàúèÿòèíè ãÿáóë âÿ ùèìàéÿ åòìèøäè. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè É.À.Ìà-íàíäéàí éàçûðäû êè, «Âàðäàí òàðèõèíäÿ ìöñÿëìàí ÿìèðëÿðèíèí åðìÿíè êèëñÿñèíÿ âÿ õðèñòèàí ÿùàëèéÿ äþçöìëö ìöíàñèáÿòèíÿ äàèð àéäûí ìÿëóìàò âàð» (4).

Õ ÿñðÿäÿê ßðìÿíèéÿ âèëàéÿòè Áèçàíñ èëÿ éàíàøû Õèëàôÿò ö÷öí äÿ ãóë ÿëäÿ åòìÿéèí áàøëûúà ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá îëóíóðäó. Åðìÿíèëÿð ãóë òÿáèÿòèíÿ ìàëèê îëñàëàð äà, î ãÿäÿð äÿ

35

þç àüàëàðûíû ðàçû ñàëìûðäûëàð. Òàíûíìûø àëìàí àëèìè Àäàì Ìåòñ éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð àüëàð è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ïèñ ãóëëàðäûð, îíëàð çÿðèô ãàìÿòëè, àììà åéáÿúÿð àéàãëàðà ìàëèêäèðëÿð, àáûð-ùÿéà-ëàðû éîõäóð, îüóðëóãëàðû ÷îõ éàéûëìûøäûð, îíëàðûí õàñèééÿòè, îí-ëàðûí äèëëÿðè êîáóääóð. ßýÿð ñÿí ãóë-åðìÿíèíè ùå÷ îëìàçñà áèð ñààò èøñèç ãîéñàí, î âàõò îíóí òÿáèÿòè äÿðùàë îíó ïèñ èøëÿðÿ ñöðöêëÿéÿúÿêäèð. Î äÿéÿíÿê àëòûíäà âÿ ãîðõóäàí éàõøû èøëÿéèð. ßýÿð ñÿí îíóí òÿíáÿëëèê åòäèéèíè ýþðñÿí, áó öìóìèééÿòëÿ éîðüóíëóãäàí äåéèë, éàëíûç îíà çþâã âåðìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Î âàõò äÿéÿíÿéè ýþòöðìÿê, îíó êþòÿêëÿìÿê âÿ èñòÿäèéèí èøè îíà ýþðäöðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿëèñÿí» (5).

Åðìÿíèëÿðèí òàðèõÿí ãóë òÿáèÿòèíÿ ìàëèê îëìàëàðûíû ãà-áàãúûë ðóñ çèéàëûëàðû âÿ éàçàðëàðû äà áó åòíîñëà òàíûøëûãäàí ñîíðà åòèðàô åòìÿëè îëìóøëàð. Ýþðêÿìëè ðóñ øàèðè À.Ñ.Ïóøêèí áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã äåìèøäèð: «Ñÿí îüðóñàí, ñÿí ãóëñàí, ñÿí åðìÿíèñÿí!»

Â-ÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí òöðêñîéëó òàéôàëàðûí áèð ùèññÿñèíèí õðèñòèàí äèíèíè ãÿáóë åòìÿ-ëÿðè îíëàðûí âÿ Àðñàã (ßð-Ñàê òöðêúÿ ñàê àäàìëàðûí éàøàäûüû éåð àíëàìûíäàäûð) âèëàéÿòèíäÿ éàøàéàí õðèñòèàí àëáàíëàðûí åð-ìÿíè êèëñÿñèíèí òÿñèðè àëòûíäà äèíè àéèíëÿðè åðìÿíè äèëèíäÿ èúðà åòìÿëÿðè âÿ åðìÿíè ÿëèôáàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿúáó-ðèééÿòèíäÿ ãàëìàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã îíëàðûí áèð ùèññÿñè òÿäðèúÿí åðìÿíè êèëñÿñèíèí ýöúëö òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëäû.

Åðìÿíè êåøèøëÿðè, ãðèãîðéàí êèëñÿñè ÿðÿá èñòèëàñûíäàí ñîíðà ßðìÿíèéÿ âèëàéÿòè ÿðàçèñèíäÿêè ãåéðè-åðìÿíè õðèñòèàí ÿùàëè-ñèíèí âÿ ùÿòòà õðèñòèàí àëáàíëàðûí åðìÿíèëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿ-òèíäÿ ôÿàëèééÿòèíè ýöúëÿíäèðäè. Ëàêèí ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíàäÿê àëáàí êèëñÿñè þç ìþâãåëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëìèøäè.

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû îëàí Óòè âÿ Àðñàêäà (èíäèêè Ãàðàáàüäà) áàøëûúà îëàðàã óòèëÿð, ãàðãàðëàð, ñàêëàð, åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿí, éÿíè ÛÛÛ-Û ÿñðëÿðäÿí èñÿ ùÿì÷èíèí òöðêñîéëó ùóíëàð, ñàáèðëÿð, êÿíýÿðëÿð, õÿçÿðëÿð, áàðñèëëÿð éàøàéûðäûëàð. Ëàêèí áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã åðìÿ-íè ãðèãîðéàí êèëñÿñè àëáàí êèëñÿñèíÿ, òöðê ìÿäÿíèééÿòèíÿ ãàðøû

36

ìöáàðèçÿñèíè äàâàì åòäèðèðäè. Ìóñà Õîðåíëè éàçûðäû êè, 704-úö èëäÿ ßðÿá õèëàôÿòèíèí êþìÿéèëÿ åðìÿíè êèëñÿñè àëáàí êèëñÿñèíè þçöíÿ òàáå åäÿí çàìàí àëáàíëàðûí òàðèõèíÿ äàèð àëáàí éàçûñû èëÿ éàçûëìûø ùÿð íÿ âàðñà ùàìûñûíû éàíäûðìûøäû (6).

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, «Àëáàí òàðèõè» âÿ «Ìõèòàð Ãîøàíûí êàíîíëàðû» àëáàí äèëèíäÿ éàçûëìûø âÿ éàëíûç ÿðÿá èñòèëàñûíäàí ñîíðà åðìÿíè äèëèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìóøäó. Àëáàí øàèðè Äàâäÿê VÛÛ ÿñðäÿ Úàâàíøèðèí þëöìöíÿ ùÿñð åäèëìèø øåèðèíè àëáàí äèëèí-äÿ éàçìûøäû. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà, åëÿúÿ äÿ Ãàôãàçäà éà-øàéàí åðìÿíèëÿðèí áèð ùèññÿñè âàõòèëÿ õðèñòèàíëûüû ãÿáóë åòìèø òöðê ìÿíøÿëè àëáàíëàðûí òþðÿìÿëÿðèäèð. Èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçè-ñèíäÿ éàøàéàí åðìÿíèëÿðèí ìöòëÿã ÿêñÿðèééÿòèíè èñÿ òÿãðèáÿí èêè ÿñð ÿââÿë Èðàí âÿ Òöðêèéÿ ÿðàçèëÿðèíäÿí ÷àð Ðóñèéàñû òÿðÿ-ôèíäÿí áóðàéà, éÿíè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìöø åðìÿíèëÿð òÿøêèë åäèðëÿð. Åðìÿíè åòíîñó ö÷öí Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëà-ðû, éÿíè èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñè þç õÿéàíÿòêàð âÿ úèíàéÿòêàð ôÿàëèééÿòëÿðèíèí, ÿìÿëëÿðèíèí ìÿíòèãè íÿòèúÿñè îëàí òÿãèá âÿ úÿçàäàí éàõà ãóðòàðìàã ö÷öí ñûüûíàúàã éåðè îëìóøäóð.

5. Åðìÿíèëÿð áèçàíñ-ñÿëúóã ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ

Áèçàíñ àüàëûüû èëëÿðèíäÿ åðìÿíè âèëàéÿòèíèí àüûð ñîñèàë-èã-

òèñàäè âÿçèééÿòèíè ãÿëÿìÿ àëàí Óðôàëû Ìàòåîñ, åðìÿíèëÿðèí ïÿ-ðèøàíëûüûíû ÷îõ ýþçÿë òÿñâèð åäèðäè. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ ñÿë-úóãëàðûí Àíàäîëóéà ýÿëèøè åðìÿíèëÿð ö÷öí íàüûëëàðäàêû «àü àòëû øàùçàäÿ» òÿñèðè áàüûøëàéûðäû. Áóíó ìÿí äåìèðÿì, áóíó åðìÿíè ñàëíàìÿ÷èñè éàçûð.

Ùÿãèãÿòÿí äÿ ñÿëúóãëàð åðìÿíèëÿðèí «ãóðòóëóø» öìèäëÿ-ðèíè áîøà ÷ûõàðìàäûëàð âÿ Áèçàíñ çöëìóíäÿí îíëàðû õèëàñ åòäè-ëÿð. Åðìÿíè éàçû÷ûñû Òîðãîì Ñòåïàíéàí éàçûðäû êè, «1064-úö èëäÿ áèçàíñëûëàð åðìÿíèëÿðè ãûðûá-÷àòìàã èñòÿéèðäèëÿð. Î çàìàí åðìÿíèëÿð ìÿðùÿìÿòè, èíñàíïÿðâÿðëèéè âÿ ãîíàãñåâÿðëèéèëÿ áöòöí äöíéàäà ìÿøùóð îëàí òöðêëÿðèí ùèìàéÿñèíÿ ñûüûíäûëàð.

37

Òöðêëÿð áèçëÿðè ãîðóäóëàð. Áèç òöðêëÿðëÿ ãàéíàéûá-ãàðûøäûã. ßáÿñ éåðÿ äåéèë êè, áó ýöí äöíéàíûí äþðä òÿðÿôèíÿ ñÿïÿëÿíìèø åðìÿíèëÿðèí ñîéàäëàðû äà ìÿùç òöðê ìÿíøÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, äöíéà åðìÿíèëÿðèíèí êàòîëèêîñó áèðèíúè Âàçýåíèí ñîéàäû Áàë÷û-éàíäûð. Ùàëáóêè î þçö Ðóìûíèéàäà àíàäàí îëìóøäóð».

Åðìÿíè êàòîëèêîñó þëöìúöë òÿùëöêÿäÿí, éÿíè áèçàíñ çöë-ìöíäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí Ñÿëúóã ñóëòàíû Àëï Àðñëàíà ìöðàúèÿò åòäè. Íÿòèúÿäÿ Ñóëòàí åðìÿíèëÿðè ìöäàôèÿ âÿ ùèìàéÿ åòäè.

Ñÿëúóã ñóëòàíëàðû åðìÿíèëÿðè õèëàñ åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿí-ìÿéèá, òöðêëÿð êèìè îíëàðà äà 1071-úè èë Ìàëàçýèðä ñàâàøûíäàí ñîíðà âÿòÿíäàøëûã ùöãóãëàðû âåðäèëÿð. ßââÿëêè äþâðëÿðëÿ ìöãà-éèñÿäÿ åðìÿíèëÿð þçëÿðèíè àçàä âÿ õîøáÿõò ñàéìàüà áàøëàäûëàð. Áó äà òÿñàäöôè äåéèëäè. ×öíêè ñÿëúóãëàð õðèñòèàí ùþêìäàðëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã åðìÿíèëÿðÿ èíñàí êèìè éàíàøûðäûëàð.

Ñÿëúóã éöðöøëÿðè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíûí íÿ Øèðâàí, íÿ äÿ êè, Àðñàê âèëàéÿòëÿðèíäÿ åðìÿíè åòíîñó éàøàìàìûøäûð. Éàë-íûç èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿêè áèð íå÷ÿ êÿíääÿ ãðèãîðéàí êèëñÿñèíèí òÿñèðè àëòûíäà åðìÿíèëÿøìÿéÿ ìÿðóç ãàëìûø ìöÿééÿí ñàéäà àëáàíëàð éàøàìûøëàð.

1071-úè èë àâãóñòóí 26-äà 45 ìèíëèê ñÿëúóã îðäóñó 200 ìèíëèê áèçàíñ îðäóñó èëÿ Ìàëàçýèðä ÷þëöíäÿ öç-öçÿ ýÿëäè. Ñàâàø áàøëàéàí êèìè, ñÿëúóãëàðûí «ãóðä îéóíó» òàêòèêàñûíäàí áèçàíñ îðäóñóíóí ñîë úèíàùûíäà ìþâãå òóòìóø åðìÿíè àëàéû ãîðõóéà äöøöá áèçàíñ èìïåðàòîðóíà õÿéàíÿò åäÿðÿê äþéöø ìåéäàíûíäàí ãà÷äû. Ìàëàçýèðä ñàâàøûíäà åðìÿíèëÿðèí äþéöø ìåéäàíûíäàí ãà÷ìàñûíû þðò-áàñäûð åòìÿéÿ ÷àëûøàí åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðè åðìÿíè-ëÿðèí ãîðõàãëûüûíû ìàëàëàìàã ìÿãñÿäèëÿ èìïåðàòîðóí «åðìÿíè ÿñýÿðëÿðèíÿ âÿ ìèëëÿòèíÿ ñÿáÿáñèç éåðÿ ÿñÿáèëÿøäèéèíè» ñþé-ëÿéÿðÿê îíëàðà ùàãã ãàçàíäûðìàüà ÷àëûøàðêÿí Ñóðèéà òàðèõ÷èñè Ìèõàåë «åðìÿíèëÿð ñàâàøäàí àðõàëàðûíû ÷åâèðèá ãà÷äûëàð» äåéÿðÿê åðìÿíèëÿðèí úàí ãàéüûñû èëÿ ãà÷äûãëàðûíû ýþñòÿðèð.

Ìÿùç Ìàëàçýèðä ñàâàøûíäàí ñîíðà åðìÿíèëÿð ñÿëúóãëàðûí ñàéÿñèíäÿ áèçàíñ çöëìöíäÿí õèëàñ îëäóëàð âÿ íÿòèúÿäÿ éàðûì-àñûëû Êèëèêèéà ÷àðëûüûíû (òÿãðèáÿí 1080-1375) éàðàòìàüà íàèë îëäóëàð.

38

Òàðèõ÷è Ô. Áðóí éàçûðäû êè, Áèçàíñ èìïåðàòîðëàðûíûí òÿ-ãèáëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ åðìÿíèëÿð ÕÛ ÿñðäÿí áàøëàéàðàã äàùà óçàã éåðëÿðäÿ, ùÿòòà Êðûì äàüëàðûíäà þçëÿðèíÿ ñûüûíàúàã òàï-ìûøäûëàð (1). Ñîíðàêû ÿñðëÿðäÿ äÿ åðìÿíèëÿðèí Êðûìà àõûíëàðû äàâàì åòìèøäè.

Ñÿëúóãëàðûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ åðìÿíèëÿð àçàä âÿ õîøáÿõò ùÿéàòà ãÿäÿì ãîéìóø, áàøãà äþâëÿòëÿðäÿ ýþðìÿ-äèêëÿðè ñÿàäÿòÿ ãîâóøìóøäóëàð. Îíëàðûí ìàë âÿ úàí ýöâÿí-ëèéè òàì òÿìèí îëóíìóøäó.

Áèçàíñ çöëìö àëòûíäà ãàëìûø åðìÿíèëÿðèí áèð ùèññÿñè äþçöëìÿç øÿðàèòäÿ éàøàéûðäûëàð. Îíëàðûí ìàë âÿ úàí ýöâÿí-ëèêëÿðè éîõ èäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ 1091-úè èë ôåâðàëûí 26-äà åðìÿíè êàòîëèêîñó Áàðñåúè ãÿáóë åäÿí Ñóëòàí Ìÿëèêøàù åð-ìÿíè êèëñÿëÿðèíèí âÿ êåøèøëÿðèíèí âÿçèééÿòèíèí õåéëè äÿðÿ-úÿäÿ éàõøûëàøäûðûëìàñûíà äàèð ñÿðÿíúàì âåðäè. Ñóëòàí Ìÿëèê-øàùûí ÿäàëÿòëè ðÿôòàðû ùàããûíäà åðìÿíè êàòîëèêîñó Âàñèë éà-çûðäû êè, «î, ùÿð òÿðÿôäÿ áàðûø âÿ ùàêèìàíÿ áèð èäàðÿ ãóðìóø-äó…áèëäèêëÿðèìèçèí ùàìûñûíäàí àäèë îëäóüóíà ýþðÿ ùå÷ áèð èíñàíà êÿäÿð âåðìÿäè… ùÿðá âÿ çîðàêûëûãëà äåéèë, êþíöëëÿðÿ éîë òàïìàãëà èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð ùþêìäàðûí ÿëäÿ åäÿ áèëìÿ-äèéè ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ñàùèá îëäó».

Óðôàëû òàðèõ÷è Ìàòåîñ äà Ñóëòàí Ìÿëèêøàùûí àëèúÿíàáëû-üûíäàí âÿúäÿ ýÿëÿðÿê éàçûðäû êè, Ìÿëèêøàùûí «ùàêèìèééÿòè óçàã þëêÿëÿðÿ ãÿäÿð éàéûëäû âÿ åðìÿíèëÿðÿ ñàêèòëèê âåðäè… Ãÿëáè õðèñòèàíëàðà ãàðøû øÿôãÿòëÿ äîëó èäè. Êå÷äèéè þëêÿëÿðèí õàëãëàðû èëÿ àòà êèìè ðÿôòàð åäèðäè».

Ñÿëúóã ùàêèìèééÿòèíäÿí õîø ìöíàñèáÿò ýþðÿí åðìÿíè-ëÿð òåçëèêëÿ ñÿëèá÷èëÿðèí òÿùëöêÿñèëÿ ãàðøûëàøìàëû îëäóëàð. Áåëÿ êè, Ñóðèéà öçÿðèíäÿí ùÿðÿêÿò åäÿí õà÷ëû îðäóëàðû ßëáèñòàí âÿ Ìàðàøû èøüàë åäÿðÿê åðìÿíèëÿðÿ áþéöê çöëìëÿð åòäèëÿð. Õà÷-ïÿðÿñò Àâðîïà úÿíýàâÿðëÿðè 1098-úè èëäÿ Êèëèêèéà åðìÿíè-ëÿðèíè òàëàí åäÿí çàìàí, îíëàð öñéàí ãàëäûðìûø âÿ ùÿòòà êþ-ìÿê ö÷öí ñÿëúóã òöðêëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìèøäèëÿð (2).

Èëê ÷àüëàð ñÿëèá÷èëÿðëÿ ñûõ ÿëàãÿ ñàõëàéàí åðìÿíèëÿð, ñîí-ðàëàð îíëàðäàí çöëì âÿ çîðàêûëûã ýþðäöêëÿðèíäÿí Áèçàíñà äåéèë, Ñÿëúóã ùàêèìèééÿòèíÿ ñûüûíäûëàð.

39

Ëàêèí òöðê ùþêìäàðëàðûíûí ùóìàíèñò âÿ ÿäàëÿòëè èäàðÿ÷è-ëèéèíÿ ðÿüìÿí åðìÿíèëÿð çàìàí-çàìàí òöðêëÿðÿ ãàðøû õÿéàíÿò-äÿí âÿ ñàâàøìàãäàí ýåðè ãàëìàìûøëàð. «Äàíèøìÿíäíàìÿ», Íèêñàðû ìöùàñèðÿéÿ àëàí òöðê ÿñýÿðëÿðèíÿ ãàðøû âóðóøàí õðèñ-òèàíëàð àðàñûíäà ÷îõëó ñàéäà åðìÿíèëÿðèí îëäóüóíó éàçûð.

Àíàäîëó áþëýÿñè õà÷ëûëàðà ìÿçàð îëäóãäàí ñîíðà Ýöìöø Òÿýèí Ãàçè ßùìÿä Äàíèøìÿíä åðìÿíè ùàêèìè Ãàáðèåëÿ ìÿê-òóá éàçàðàã Ìàëàòéàíû òÿñëèì âåðìÿñèíè èñòÿäè. Ëàêèí Ãàáðèåë áó òÿêëèôè ðÿää åäÿðÿê Ìàëàòéà ãàëàñûíû äàùà äà ìþùêÿìëÿí-äèðäè. Ãàëàäàêû åðìÿíèëÿð âÿ ñóðèéàëûëàð Ãàáðèåëèí çöëìöíäÿí úàíà äîéìóøäóëàð. Ìàëàòéà ÿùàëèñè èñòÿéèðäè êè, áóðàäà Áèçàíñ-äàí àñûëû îëàí Ãàáðèåëèí èäàðÿ÷èëèéè ÿâÿçèíÿ òöðêëÿðèí ÿäàëÿòëè ùàêèìèééÿòè áÿðãÿðàð îëñóí.

Åðìÿíè ùàêèì Ãàáðèåë àúëûã âÿ ãûòëûüà ÷àðÿ ãûëìàã ÿâÿ-çèíÿ õàëãà äàùà ÷îõ çöëì åäèð, ùÿòòà êåøèøëÿðè áåëÿ þëäöðöð-äö. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ Ìàëàòéà ÿùàëèñè öñéàí ãàëäû-ðàðàã øÿùÿðèí ãàïûëàðûíû ñÿëúóã òöðêëÿðèíèí öçöíÿ à÷äûëàð. 1101-úè èëäÿ øÿùÿðÿ äàõèë îëàí òöðê ÿñýÿðëÿðè êèìñÿíèí ìàëû-íà ÿë âóðìàäûëàð. Äàíèøìÿíä ßùìÿä Ãàçè äÿðùàë áàøãà éåð-ëÿðäÿí òàõûë ýÿòèðäèá åðìÿíè âÿ ñóðèéàëûëàðà ïàéëàòäûðäû. Áåëÿ-ëèêëÿ, Ìàëàòéà áó ùþêìäàðûí çàìàíûíäà ðèôàù âÿ äèíúëèéÿ ãîâóøäó.

6. Àâðîïà âÿ Ìîíãîë ùþêìäàðëàðûíûí ñèéàñÿòèíäÿ åðìÿíèëÿðèí ðîëó

ÕÛÛÛ ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿ ìîíãîë èñòèëàëàðû áàøëàíàí

çàìàí åðìÿíèëÿð åòíîïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ñàäèã ãàëàðàã äàèìà ñÿëúóãëàðà àðõàäàí çÿðáÿ âóðìàã òàêòèêàñû ñå÷äèëÿð. Ìîíãîë ñÿðêÿðäÿëÿðè Êè÷èê Àñèéà èñòèãàìÿòèíäÿ ùöúóìëàðà áàøëàéàí çàìàí îíëàðà áó áþëýÿéÿ éàõøû áÿëÿä îëàí úàñóñëàð ëàçûì èäè. Êèðàêîñ éàçûðäû êè, Àòàáÿé Èâàíûí îüëó ïàðîí Àâàã 1236-úû èëäÿ ùàìûäàí ÿââÿë ìîíãîëëàðà ÿñèð äöøìöø âÿ ×îð-ìîüóíóí éàíûíäà ãóëëóüà ýèðìèøäè (1).

40

Åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðè åòèðàô åäèðäèëÿð êè, ìîíãîë ñÿðêÿðäÿ-ëÿðè Ãàôãàçûí äèýÿð êíéàçëûãëàðûíû òàáå åòìÿê ö÷öí Àâàãäàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð (2). Ùÿì÷èíèí ÿëàâÿ îëàðàã ãåéä åäÿê êè, 1242-úè èëäÿ ìîíãîëëàð Àíàäîëóíóí èøüàëûíà áàøëàéàí çàìàí áó îðäóíóí ñûðàëàðûíäà åðìÿíè âÿ ýöðúö ÿñýÿðëÿðè äÿ âàðäû. Îíëàð ßðÿá ìöñÿëìàí õèëàôÿòèíÿ âÿ ñÿëúóã òöðêëÿðè ÿëåéùèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí áåëÿ áèð ÿëâåðèøëè øÿðàèòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ ñîíðà èñÿ ìîíãîë õàíëàðûíäàí «éàüëû ïàé» àëìàã ìÿãñÿäè ýöäöðäöëÿð.

Òÿáèè îëàðàã, áåëÿ áèð ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ ìîíãîë òÿùëöêÿ-ñè èëÿ öçëÿøÿí ñÿëúóã ñóëòàíû þçöíÿ òàáå êíéàçëûãëàðäàí éàð-äûì èñòÿäè. 1243-úö èëäÿ Êèëèêèéà åðìÿíè êíéàçëûüûíûí êè÷èê áèð ãîøóíó Ñèâàñà ãÿäÿð ýÿëñÿëÿð äÿ ñàâàøà ýèðìÿäÿí êþùíÿ àäÿòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ãà÷ûá ýåòäèëÿð.

Ìîíãîëëàð Ñèâàñû ÿëÿ êå÷èðäèêäÿí ñîíðà Êàéñåðèíè ìöùà-ñèðÿ åòäèëÿð. Ãàíëû äþéöøëÿðÿ áàõìàéàðàã øÿùÿð òÿñëèì îëìàäû. Ìîíãîë ãîøóíó ýåðè ÷ÿêèëìÿê öçðÿ èêÿí (èüäèø áàøû) åðìÿíè Ùàéûê îüëó Ùñÿí ýèçëèúÿ ìîíãîë ñÿðêÿðäÿñè èëÿ ñþâäÿëÿøäè. Ñÿëúóãëàðûí ÷þðÿéèíè éåìèø âÿ âÿçèôÿ ñàùèáè îëìóø áó åðìÿíè-íèí ñÿäàãÿò àíäûíà õèëàô ÷ûõàðàã õÿéàíÿòêàðëûüû íÿòèúÿñèíäÿ Êàéñåðè ìîíãîëëàð òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíäó. Ìîíãîëëàð øÿùÿð ÿùàëèñèíè âÿ ñÿëúóã ÿñýÿðëÿðèíè ãûëûíúäàí êå÷èðäèëÿð.

1243-úö èëäÿ ìîíãîëëàð ßðçíàê øÿùÿðè éàõûíëûüûíäàêû Úèàíêàòóê êÿíäèíäÿ Èêîíèéà ñóëòàíûíûí ãîøóíëàðû öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíàðàã Êèëèêèéà ñÿðùÿäëÿðèíÿ éàõûíëàøäûëàð. Åðìÿ-íè ùàêèìëÿðè þç åë÷èëÿðèíè ìîíãîë ãîøóíóíóí áàø êîìàíäàíû Áà÷ó Íîéîíóí éàíûíà ýþíäÿðìÿéÿ âÿ îíóíëà èòòèôàã áàüëà-ìàüà òÿëÿñäèëÿð.

Êèëèêèéà òÿðÿôèíäÿí äàíûøûãëàðû áþéöê êíéàç Êîíñòàíòèí âÿ îíóí îüëó Ñìáàò Ñïàðàïåò àïàðûðäû. Íÿòèúÿäÿ áåëÿ áèð ðà-çûëûã ÿëäÿ îëóíäó êè, Êèëèêèéà åðìÿíè êíéàçëûüû ìîíãîë îðäó-ñóíó ÿðçàãëà òÿúùèç åäÿúÿê âÿ çÿðóðè ùàëëàðäà éöðöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí ëàçûìè ìèãäàðäà ãîøóí ýþíäÿðÿúÿêäèð. Þç òÿðÿôèíäÿí ìîíãîë ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíû áó êíéàçëûüûí ñóâåðåíëèéèíè ãîðóéóá ñàõëàìàüû âÿ ãîíøó äþâ-

41

ëÿòëÿðèí ùöúóìëàðûíà ìÿðóç ãàëàúàüû òÿãäèðäÿ åðìÿíè êíéàç-ëûüûíà ñèëàùëû éàðäûì ýþñòÿðÿúÿéèíè âÿä åòäè (3).

Áåëÿëèêëÿ, åðìÿíèëÿð þç àüàëàðûíû äÿéèøäèëÿð. Ìîíãîëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëÿí Ñÿëúóã äþâëÿòèíèí ÿâÿçèíäÿ åðìÿ-íèëÿð éåíè ìîíãîë àüàëàðûíà òàáå îëäóëàð. Åðìÿíèëÿð ÿââÿëëÿð ñÿëúóãëàðà ýþíäÿðäèêëÿðè ùÿðáè ãöââÿ âÿ õÿðàúû àðòûã ìîí-ãîëëàðà âåðìÿéÿ áàøëàäûëàð.

* * *

Áåëÿëèêëÿ, ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ åðìÿíèëÿðèí òà-ðèõäÿ îéíàäûüû ðîëà, òóòäóãëàðû ìþâãåéÿ, ùÿéàò òÿðçëÿðèíÿ, ìåíòàëèòåòèíÿ íÿçÿð éåòèðäèêäÿí ñîíðà áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, ùÿãèãÿòÿí äÿ áó õàëã ìöñáÿò èìèúÿ ìàëèê îëìàìûøäûð. Áó òàðèõè ïðîñåñ ýþñòÿðìèøäèð êè, áó åòíîñ þçýÿ õàëãëàðà íÿèíêè ùþðìÿò áÿñëÿìÿìèø, ÿêñèíÿ îíëàðûí ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí íàèëèé-éÿòëÿðèíè áåëÿ ìÿíèìñÿéÿðÿê þçöíöíêöëÿøäèðìèø, äþâëÿòëÿð âÿ õàëãëàð àðàñûíäà äàèìà íèôàã òîõóìó ñÿïìèø, ãåéðè-ñàáèòëèê ìÿíáÿéè îëìóø âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ùÿìèøÿ âÿ ùÿð éåðäÿ þç ñèéà-ñÿòëÿðèíèí ãóðáàíû îëìóøëàð.

Éàññà êèëñÿñèíäÿ ñàõëàíûëàí áèð ñÿíÿääÿ äåéèëèð êè, åðìÿ-íèëÿð ùÿëÿ 1321-úè èëäÿí àõûøûá Ìîëäàâèéàéà ýÿëìÿéÿ áàø-ëàéûáëàð. Òåçëèêëÿ åðìÿíèëÿð þçëÿðèíè åëÿ íàíêîðëóãëà àïàðäûëàð êè, ùàêèìèééÿò îðãàíëàðû 1525-úè èëäÿ Ìîëäàâèéàäà õöñóñè ãà-íóí ãÿáóë åòìÿëè îëäóëàð. Áó ãàíóí äþâëÿò òîðïàãëàðûíû ñàòûí àëìàüû, éöêñÿê âÿçèôÿ òóòìàüû, ìîëäàâèéàëû ãàäûíëà åâëÿíìÿ-éè, éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿ ÿò, ÷þðÿê âÿ áàøãà ÿðçàã ìÿùñóë-ëàðû ñàòìàüû, àøõàíà âÿ ìåùìàíõàíà ñàõëàìàüû åðìÿíèëÿðÿ ãàäàüàí åòìèøäè.

×îõñàéëû ôàêòëàð ýþñòÿðèð êè, åðìÿíèëÿð òàðèõèí éåíè äþâ-ðöíÿ äÿ ãåéðè-ñàáèòëèê àìèëè îëàðàã ãÿäÿì ãîéìóøëàð. Áó èñÿ îíëàðûí ìÿñêÿí ñàëäûãëàðû ÿðàçèëÿðäÿêè, þëêÿëÿðäÿêè õàëãëàðûí ùÿéàòûíäà òÿëàòöìëö ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðìÿñèíÿ éîë à÷ûðäû.

42

ÛÛ ÔßÑÈË

Åðìÿíèëÿð éåíè äþâðäÿ

1. Åðìÿíèëÿðèí ãûçûë ÷àüû-Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè èëëÿðè Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿ åðìÿíè ìÿíøÿëè 29 ýåíåðàë,

22 íàçèð, 33 ìèëëÿò âÿêèëè, 7 ñÿôèð, 11 áàø êîíñóë âÿ êîíñóë, 11 óíèâåðñèòåò ìöÿëëèìè âÿ 41 éöêñÿê ðöòáÿëè ìÿìóð îëìóøäóð.

Åðìÿíèëÿðèí «ñàäèã òÿáÿÿ» àäûíà õèëàô ÷ûõìàñû. Äöí-

éà òàðèõèíäÿ éöêñÿê ìÿíÿâè-ÿõëàãè, ùöãóãè íîðìàëàðà ñþé-êÿíÿí, ÿí óçóíþìöðëö áèð èìïåðàòîðëóã îëàí Îñìàíëû äþâ-ëÿòè (1299-1923) ãåéðè-òöðê, ãåéðè-ìöñÿëìàíëàðà ùþðìÿòëÿ éàíàøàí éåýàíÿ áèð ìÿìëÿêÿò îëìóøäóð. ßñëèíäÿ åðìÿíèëÿð þçëÿðèíèí ãûçûë ÷àüëàðûíû Îñìàíëû äþâðöíäÿ éàøàìûøëàð, òöðê-ëÿðèí îíëàðà áÿñëÿäèêëÿðè õîø âÿ èíñàíè ìöíàñèáÿòëÿð ñàéÿ-ñèíäÿ ÷îõ èñòèðàùÿò, äèíúëèê, ðàùàòëûã ýþðìöøëÿð, ìàëèééÿ ãàé-íàãëàðûíû ÿëëÿðèíäÿ òóòìóøëàð âÿ þëêÿíèí ãàéìàã òÿáÿãÿñè ùàëûíà ýÿëìèøëÿð. ßëáÿòòÿ, åðìÿíèëÿð áöòöí áóíëàðû Îñìàíëû äþâëÿòèíèí îíëàðà áÿõø åòäèéè ùöãóã âÿ èìòèéàçëàðûí ñàéÿ-ñèíäÿ ÿëäÿ åòìèøäèëÿð. Ñÿëúóãëàð âÿ îñìàíëûëàð åðìÿíèëÿðÿ íÿèíêè àçàäëûãëàð, ñÿðáÿñò éàøàìàã ùöãóãó âåðäè, ùÿì äÿ îíëàðû ãîðóäóëàð âÿ ÷îõàëìàëàðûíà øÿðàèò, èìêàí éàðàòäûëàð.

Ôàòåù Ñóëòàí Ìÿùÿììÿä 1453-úö èëäÿ Áèçàíñ èìïåðè-éàñûíûí âàðëûüûíà ñîí ãîéàíäàí ñîíðà åðìÿíè ïàòðèàðõû Ùîâà-êèìè äÿ Èñòàíáóëà ýÿòèðäè. Ïàòðèàðõ èñÿ ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿéèá þçö èëÿ 200 åðìÿíè àèëÿñèíè äÿ îðàéà ýÿòèðìèøäè. Ùîâàêèìÿ 10 èë ÿââÿë âåðäèéè ñþçöíÿ ñàäèã ãàëàí ñóëòàí Ìÿùÿììÿä Ôàòåù 1461-úè èëäÿ Ñàìàòéàäàêû Ñóëó Ìàíàñòûðäà åðìÿíè ïà-ðèàðõëûüûíû ãóðäóðìóø âÿ îíó äà ïàòðèàðõ åëàí åòìèøäè. Îñ-ìàíëû ñóëòàíûíûí ùÿðòÿðÿôëè êþìÿéè âÿ ùèìàéÿñè ñàéÿñèíäÿ Èñòàíáóëäà áþéöê áèð åðìÿíè êîëîíèéàñû éàðàíäû. Ñóëòàí, åð-

43

ìÿíè êèëñÿñèíèí éàðàíìàñûíà êþìÿê åäÿíäÿí ñîíðà âàõòèëÿ Áèçàíñ òÿðÿôèíäÿí Êðûìà êþ÷öðöëìöø 70 ìèíäÿí àðòûã åðìÿ-íèíè îðàäàí õèëàñ åäÿðÿê ýÿòèðèá Èñòàíáóëóí úÿíóáóíäàêû Ìÿðìÿðÿ äÿíèçè ñàùèëëÿðè áîéóíúà ìÿñêóíëàøäûðäû (1).

ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ éöçèëëèêëÿðäÿí áàøëàéàðàã, Àâðîïà äþâëÿò-ëÿðè Îñìàíëû èìïåðàòîðëóüó âÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòèíèí, ùÿì÷èíèí Øÿðãèí äèýÿð èñëàì äþâëÿòëÿðèíèí òîðïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ôÿàë ùöúóì÷ó ñèéàñÿò éöðöòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿðèíèí äàõèëè èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê ö÷öí îíëàð áó áþëýÿëÿðäÿ ìÿñêóíëàøìûø õðèñòèàíëàðûí, õöñóñèëÿ äÿ äàõèëäÿ ïîçóúóëóã âÿ òÿõðèáàò÷ûëûã ÿìÿëëÿðè òþðÿòìÿê ö÷öí åðìÿíè-ëÿðèí éàðäûìûíà áåë áàüëàéûðäûëàð. ßñëèíäÿ õðèñòèàíëàðà éàð-äûì ìÿñÿëÿñè îíëàð ö÷öí áèð áÿùàíÿ îëìóøäó.

Îñìàíëû åðìÿíèëÿðè èìïåðèéàíûí ñöãóòó äþâðöíäÿ ùàìè äåéÿ ãÿáóë åòäèêëÿðè Ðóñèéà åðìÿíèëÿðèíäÿí ÷îõ éàõøû âÿ õîøáÿõò éàøàéûðäûëàð. Áóíó åðìÿíè òàðèõ÷èñè Âàðòàíéàí äà òÿñäèã åäÿðÿê ýþñòÿðèðäè êè, «Òöðêèéÿ åðìÿíèñè ðóñ åðìÿ-íèñèíÿ ýþðÿ åðìÿíè ìÿäÿíèééÿòè, äèëè, òàðèõè, ÿäÿáèééàòû áà-õûìûíäàí ÷îõ ãöââÿòëè âÿ ñÿðáÿñò èäè.

Îñìàíëû ÿðàçèñèíè ýÿçèá îðàäà åðìÿíèëÿðèí âÿçèééÿòè èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëìóø ðóñ ìÿìóðëàðûíí ÿêñÿðèééÿòè áþéöê òÿÿññöðàòëà ãàéûòìûøäûëàð. Ùÿìèí øÿõñëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ éöêñÿê ðöòáÿëè äþâëÿò àäàìëàðû äà âàðäû. Îíëàðûí ôèêèðëÿðè èñÿ åðìÿíè-ëÿðèí äóðóìóíó äÿéÿðëÿíäèðìÿê ö÷öí îëäóãúà úèääè ÿùÿ-ìèééÿò êÿñá åäèð. ×àð ñàðàéûíûí ìöøàâèðè Ãðéàçíîâ éàçûðäû êè, Îñìàíëû äþâëÿòè ÿðàçèñèíäÿ «éàõøû òîðïàãëàðû éàëíûç åð-ìÿíèëÿð áåúÿðèðäèëÿð, ñÿíàéå âÿ òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàíëàð äà àíúàã îíëàð èäè. òöðêëÿð âÿ êöðäëÿð ãèñìÿí åðìÿíèëÿðèí ùåñà-áûíà éàøàñàëàð äà, áóíóí ÿâÿçèíÿ ÿêèí÷èëèéèí, ñÿíàéåíèí âÿ òèúàðÿòèí ãàçàíúûíû áó áàúàðûãëû âÿ åéíè çàìàíäà ùÿìèøÿ ÷îõ ôÿíäýèð îëàí áó õàëãà âåðèðäèëÿð. Êèì Àñèéà Òöðêèéÿñè åðìÿ-íèëÿðèíèí âÿçèééÿòèëÿ òàíûøäûðñà, ùþêìÿí áóíó åòèðàô åòìÿ-ëèäèð êè, Áàñåí, Àëàøêåðò, Õàðáåðò òîðïàãëàðûíû, Ìóðàä ÷àéû âÿ Âàí ýþëö ñàùèëëÿðèíèí ÿí ìÿùñóëäàð òîðïàãëàðû åðìÿíèëÿðèí ÿëèíäÿäèð. Òöðêèéÿäÿ ýÿçèá-äîëàøäûüûì äþðä èëäÿ Ðóñèéàíûí

44

øèìàëûíäàêû ðóñ êÿíäëÿðèíäÿ úàìààòà ÷îõäàí áÿëëè îëàí éîõ-ñóëëóüó ìÿí Òöðêèéÿ åðìÿíèëÿðèíäÿ ýþðÿ áèëìÿäèì. Òöðêè-éÿäÿêè åðìÿíè êÿíäëÿðèíèí ÷îõóíäà îëàí òàõûëûí âÿ ìàë-ãàðàíûí ñàéû-ùåñàáûíû ðóñ êÿíäëèëÿðè ùå÷ òÿñÿââöðÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð…» (2).

ÕÛÕ ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ëîíäîíäà ùàçûð-ëàíìûø ïðîãðàì ÿñàñûíäà åðìÿíè òÿáëèüàò÷ûëàðû Îñìàíëû ùþ-êóìÿòè ÿëåéùèíÿ ÷ûõûøëàð òÿøêèë åäèðäèëÿð. Ñîíðàëàð áó ÷ûõûøëàð éàëíûç ùþêóìÿòÿ ãàðøû äåéèë, ùÿì äÿ äèíú éåðëè ÿùàëèéÿ ãàðøû éþíÿëäèëìÿéÿ áàøëàìûøäû. 1862-úè èëäÿ Âàíäà, ñîíðà èñÿ Çåéòóí øÿùÿðèíäÿ åðìÿíèëÿðèí ãèéàìëàðû òÿøêèë åäèëäè. Åðìÿ-íè ìöÿëëèôè Íàëáÿíäéàí åðìÿíè-ìèõèòàðéàíëàð àðàñûíäà ðîìà ïàïàñûíûí úàñóñëàðûíû, úÿùàëÿòïÿðÿñò-éåïèñêîï Àíòîí Ãàñóí-éàíû èôøà åòìèøäè, åðìÿíè êàòîëèê êëåðèêàëëàðûíûí òÿôðèãÿ÷èëèê, ïîçóúóëóã ôÿàëèééÿòèíè èôøà åòìèøäè.

Åðìÿíè êëåðèêàë èðòèúàñûíûí âÿ àìåðèêàëû ìèññèîíåðëÿðèí Òöðêèéÿäÿêè ÿìÿëëÿðèíè èôøà åäÿí Ì. Íàëáÿíäéàí 1861-úè èëäÿ éàçûðäû: «Åðìÿíè êàòîëèê ðóùàíè ïàñòîðó Ãàñóíéàí ÷îõäàí áÿðè âèëàéÿòëÿðäÿ åðìÿíèëÿðÿ ôðàíñûç ùþêóìÿòèíèí ýöúëö ùèìàéÿñèíè âåðìÿéè âÿä åäÿðÿê ãèéàìëàð òÿøêèë åäèð, ùÿì÷èíèí Àìåðèêà ìèññèîíåðëÿðè äÿ úèääè ñÿéëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäèëÿð» (3).

Îñìàíëû äþâëÿòèíèí äàõèëèíäÿ ñàáèòëèéè ïîçìàüà ÷àëûøàí åðìÿíèëÿð ùÿì çÿùìÿòêåø òöðê ÿùàëèñèíÿ, ùÿì äÿ òöðê ìÿ-ìóðëàðûíà ãàðøû äöøìÿí÷èëèéè ãûçûøäûðûð, áóíóíëà äà ÷àõíàø-ìàëàð, ãàðøûäóðìàëàð éàðàäàðàã ñîí ìÿãàìäà òÿãñèðè òöðê ÿùàëèñèíèí öñòöíÿ éûõûðäûëàð. Òöðêèéÿäÿ åðìÿíèëÿðèí òþðÿòäèê-ëÿðè ôèòíÿ-ôÿñàäëàðû àéäûí áàøà äöøÿí ýþðêÿìëè àëìàí òàðèõ÷è-ôèëîñîôó Êàðë Ìàðêñ éàçûðäû êè, «áèç ãÿòèééÿòëÿ òöðêëÿðèí òÿ-ðÿôèíäÿ äóðóðóã, ÷öíêè áèç òöðê êÿíäëèëÿðèíè, áàøãà ñþçëÿ, òöðê õàëã êöòëÿñèíè ÿòðàôëû þéðÿíìèøèê âÿ îíóí ñèìàñûíäà Àâ-ðîïàäà êÿíäëèëÿðèí ÿí èøýöçàð âÿ ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðÿ ìà-ëèê íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèíè ýþðöðöê» (4).

1862-úè èëäÿ Çåéòóíäà õàðèúè ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ãûçûø-äûðûëàí ôàíàòèê åðìÿíè ìèëëÿò÷èëÿðè ìöñòÿãèë åðìÿíè äþâëÿòè ãóðìàã èñòÿäèêëÿðèíè äöíéàéà áÿéàí åäÿðÿê îñìàíëû ùàêè-

45

ìèééÿòèíÿ ãàðøû ãèéàì ãàëäûðäûëàð. Ùÿòòà åðìÿíè øàèðè Áåøèê-äàøëûéàí áó úàíèëÿðè ìÿäù åäÿí øåèðëÿð éàçäû. Çåéòóíóí ãèé-àì÷û åðìÿíèëÿðè Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿí Ôðàíñà èìïåðàòîðó ÛÛÛ Íàïîëåîíà øèêàéÿò åòäèëÿð.

Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ åðìÿíèëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿê áÿùàíÿñè àëòûíäà õàðèúè þëêÿëÿðäÿí ñèëàù âÿ ñèëàùëû äÿñòÿëÿð ýþíäÿðèë-ìÿéÿ áàøëàíäû. Ìàðàãëûäûð êè, åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí þçëÿðè áåëÿ Çåéòóí öñéàíûíû ïèñëÿìèø âÿ Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè àëòûí-äà åðìÿíèëÿðèí àçàä âÿ õîøáÿõò éàøàäûãëàðûíû ãåéä åòìèø-äèëÿð. Çåéòóí öñéàíûíäàí áèð èë ñîíðà, éÿíè 1863-úö èëäÿ åð-ìÿíè òàðèõ÷èñè Ñòåïàí Ïàïàçéàí éàçûðäû êè, Ðóñèéà åðìÿíèëÿðè îñìàíëû åðìÿíèëÿðèíèí ìàëèê îëäóãëàðû àçàäëûüûí äþðääÿ áèðè-íÿ ìàëèê äåéèëäèð», «áèçèì ìèëëÿòèìèç, àçàäôèêèðëè, õåéèðõàù Îñìàíëû äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí èìòèéàçëàðà ëàéèã ýþðöëìöø, ðóñ-ëàðûí éàëàí âÿ àëäàäûúû øÿðòëÿðèíÿ ãóëàã àñìàìûøäûð âÿ áèç õîøáÿõòèê êè, ìèëëÿòèìèçèí áþéöê ùèññÿñè Îñìàíëû òÿáÿÿëèéè àëòûíäàäûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ î òÿùëöêÿñèç îëàúàã âÿ óçóí þìöð ñöðÿúÿêäèð» (5).

Ýþðêÿìëè åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ëåîíóí ôèêðèíúÿ Çåéòóí öñéàíûíäà ÿñàñ ýöíàùêàð Ì. Íàëáÿíäéàí îëìóøäóð (6). Åð-ìÿíè äàèðÿëÿðè àðàñûíäà íöôóç ñàùèáè îëàí «Êðóíê» æóðíàëû òÿñäèã åäèðäè êè, «åðìÿíè ìèëëÿòè áèëèð êè, îíóí òàëåéè òöðê äþâëÿòèíèí òàëåéèíäÿí àñûëûäûð, îíóí éåýàíÿ äàéàüû… îíóí áöòþâëöéöíöí, îíóí äèëèíèí âÿ äèíèíèí ãîðóéóúóñó òöðê ùþ-êóìÿòèäèð» (7).

Áó äþâðäÿ Òðàáçîíäà äà åðìÿíè éàðàãëûëàðû ãàíëû òîã-ãóøìàëàð òþðÿòäèëÿð. Ðóñ ñÿôèðè Íåëèäîâ Òðàáçîí ùàäèñÿëÿðèëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã éàçûðäû: «Òðàáçîíäà ùÿð øåé Âàíûí ñàáèã âà-ëèñè Áÿùðèéÿ ãàðøû åðìÿíèëÿðèí ñóè-ãÿñä úÿùäèíäÿí áàøëà-äû….×îõ éåðäÿ ùöúóìëàðûí òÿøÿááöñ÷öñö åðìÿíèëÿðèí þçëÿðè îëìóøëóð. Îíëàð äåìÿê îëàð ùÿð éåðäÿ, ùÿìèøÿ áèðèíúè îëàðàã ùöúóìà êå÷èðäèëÿð» (8).

Ðóñèéà îðäóñóíóí áàø ãÿðàðýàùûíûí çàáèòè ïîäïîëêîâ-íèê Òîìèëîâóí 1904-úö èëäÿ éàçäûüû áèð ùåñàáàòäà áó ôèêèð òÿñäèã åäèëèð: «…ãûðüûíëàðû åðìÿíè èíãèëàá÷ûëàðû òÿøêèë åäèðëÿð.

46

Îíëàð áàøûïîçóãëóãëàð ñàëìàãëà, ùÿòòà þç úàí ãàðäàøëàðûíûí ãàíû áàùàñûíà õðèñòèàíëàðû öñéàíà òÿùðèê åäèð âÿ áó éîëëà Àâ-ðîïà äþâëÿòëÿðèíèí äèããÿòèíè åðìÿíè ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëëèíÿ éþ-íÿëòìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Áó éîëëà ìóõòàðèééÿò ÿëäÿ åòìÿéÿ úàí àòûðäûëàð» (9).

Îñìàíëû èìïåðàòîðëóüóíà ñÿéàùÿò åòìèø âÿ åðìÿíèëÿðèí éàøàäûãëàðû éåðëÿðäÿ îëìóø èíýèëèñ ìöÿëëèôè ñåð Ìàðê Ñàéêñ åðìÿíèëÿðèí ÿñë ìàùèééÿòëÿðè âÿ èñòÿêëÿðè ùàããûíäà äèããÿò úÿëá åäÿí áèëýèëÿð âåðìèøäèð. Áó øÿõñÿ ýþðÿ, åðìÿíèëÿð àøàüûëûã èíñàíëàðäûð âÿ èíñàíà íèôðÿò òÿëãèí åòìÿêäÿäèðëÿð. Éÿùóäèëÿðèí áåëÿ, éàõøû òÿðÿôëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã åðìÿíèëÿðèí ùå÷ áèð éàõøû òÿðÿôè éîõäóð.

Åðìÿíèëÿðèí ãóëäóðëóã ùÿðÿêÿòëÿðè áàðÿñèíäÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ßðçóðóìäàêû áàø êîíñóëó ýåíåðàë Ìàéåâ-ñêèíèí ôðàíñûç âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ íÿøð îëóíìóø ãåéäëÿðèíäÿ çÿíýèí ìàòåðèàëëàð âàðäûð. Î éàçûðäû: «Öìóìèééÿòëÿ, äåéÿ áèëÿðÿì êè, ìÿòáóàòäà ùå÷ áèð âàõò êå÷ìèø åðìÿíè ùÿðÿêàòû áàðÿñèíäÿ àç-÷îõ âèúäàíëà éàçûëìûø ìÿëóìàòà ðàñò ýÿëìÿìè-øÿì. Áó áàðÿäÿ éàçûëìûø ìÿãàëÿëÿð àäè ãåéáÿò âÿ éàëàíëàðëà äîëóäóð» (10).

ÕÛÕ ÿñðèí 70-90-úû èëëÿðèíäÿ èíãèëàá âÿ ìèëëè-àçàäëûã àäû àëòûíäà ñèëàùëû åðìÿíè äÿñòÿëÿðè òÿøêèë îëóíóð, éåðëè ÿùàëè àðà-ñûíäà ìÿùàðÿòëÿ äöøìÿí÷èëèê òîõóìó ñÿïèëèðäè. Ìàéåâñêè ãåéä åäèðäè êè, «åðìÿíèëÿðÿ êþìÿê âÿ éàõóä îíëàðûí ãèñàñûíû àëìàã àäû èëÿ ìöõòÿëèô éåðëÿðäÿí ñèëàùëû äÿñòÿëÿð ýþíäÿðèëèðäè. … Áèð äÿôÿ Àìåðèêàíûí ñÿëàùèééÿòëè íöìàéÿíäÿñè äîêòîð Ðåéíîëäëà ùÿìèí åðìÿíè «èíãèëàá÷û» äÿñòÿñèëÿ òàíûø îëäóì âÿ îíëàðûí þç-ëÿðèíè àïàðìàñûíäàí ùåéðÿòÿ ýÿëäèì… Ìÿí áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè äÿãèãëèéè èëÿ áèëèðÿì âÿ ÿëèìäÿêè äÿëèëëÿðëÿ ñöáóò åäÿ áèëÿðÿì êè, îíëàð þç àðâàä-óøàãëàðûíû ìöäàôèÿ åäÿí àäàìëàð äåéèëëÿð, ñàäÿúÿ îëàðàã ãèéàì÷ûäûðëàð. Ìÿíäÿ ñöáóòëàð, äÿëèëëÿð âàð êè, îíëàð íåúÿ ñîéóããàíëûãëà éåðëè ÿùàëèíè, ýöíàùñûç ìöñÿëìàíëàðû ãûðìûøëàð» (11).

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, åðìÿíè éàðàãëûëàðû ÿââÿëúÿ äèíú òöðê ÿùàëèñèíè ãÿòëÿ éåòèðèð, ñîíðà èñÿ åðìÿíè âÿ ãÿðá ìÿòáóàòû ñÿùè-ôÿëÿðèíäÿ åðìÿíè ÿùàëèñèíèí òöðêëÿð âÿ êöðäëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ

47

éåòèðèëìÿñè áàðÿñèíäÿ ùàðàé-ùÿøèð ãîïàðûð, òöðêëÿðè çîðàêûëûãäà òÿãñèðëÿíäèðèðäèëÿð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, Ìàéåâñêè ãåéä åäèðäè êè, «òöðêëÿðè ùÿð úöð âÿùøèëèêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèðëÿð òÿãñèð-ëÿíäèðñèíëÿð, ìÿí éàëíûç îíó äåéÿ áèëÿðÿì êè, åðìÿíèëÿðëÿ ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà Òöðêèéÿíèí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ áàø âåðìèø òîããóøìàëàð ùàããûíäà øÿõñÿí ìÿíÿ ìÿëóì îëàíëàð, ìÿíè áåëÿ áèð ÿãèäÿéÿ ýÿòèðèð êè, áó ãàíëû èøëÿð ùÿð éåðäÿ ìÿùç åðìÿíèëÿðèí þç òÿøÿááöñö èëÿ áàøëàíûá» (12).

ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíà äîüðó Òöðêèéÿäÿ òþðÿäèëÿí ãàíëû ùà-äèñÿëÿðäÿ åðìÿíèëÿðèí òÿãñèðëè îëìàñûíû äîëàéûñû éîëëà åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí þçëÿðè äÿ åòèðàô âÿ òÿñäèã åòìÿëè îëìóøëàð. ×àëõóø-éàí éàçûðäû êè, «Òöðêèéÿäÿí óéäóðìà «åðìÿíè ãûðüûíëàðû» ùàã-ãûíäà ìÿëóìàòëàð ýÿëÿðêÿí Âåëè÷êî äåìèøäè êè, «åðìÿíèëÿðÿ åëÿ áó úöð ëàçûìäûð!...» (13).

Áåëÿëèêëÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Îñìàíëû èìïåðèéàñû ÿðàçèñèíäÿ òöðêëÿðëÿ áèðëèêäÿ 500 èëäÿí ÷îõ éàøàìûø åðìÿíèëÿð ùÿãèãÿòÿí äÿ þçëÿðèíèí ÿí éàõøû, ôèðÿâàí äþâðëÿðèíè êå÷èðìèøëÿð. Õàòûðëàäàã êè, Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ãóðóúóñó ñóëòàí Îñìàíûíûí åðìÿíèëÿðè Áèçàíñ çöëìöíäÿí ãóðòàðûá Áóðñàéà éåðëÿøäèðìÿñèëÿ áàøëàéàí ùèìàéÿäàðëûã ñèéàñÿòèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã Ñóëòàí Ìÿ-ùÿììÿä Ôàòåù, Éàâóç Ñóëòàí Ñÿëèì, Ãàíóíè Ñóëòàí Ñöëåéìàí çàìàíûíäà åðìÿíèëÿð Èñòàíáóëäà éåðëÿøìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Åðìÿíèëÿð ìÿùç Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ÿäàëÿòè âÿ ùèìàéÿñè ñàéÿ-ñèíäÿ èø-ýöú ñàùèáè îëäóëàð. Ùÿòòà îíëàð éàâàø-éàâàø ñàðàéà íöôóç åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. 1664-úö èëäÿí áàøëàéàðàã åðìÿíèëÿð èëê þíúÿ Èñòàíáóëóí ñÿððàôëûã èøëÿðèíè þç ÿëëÿðèíÿ êå÷èðäèëÿð âÿ ñàðàéûí ñÿððàôû îëäóëàð. Ïóë êÿñèëÿí çÿðáõàíàíû äà þç ÿëëÿðèíÿ àëäûëàð.

Áèðèíúè Îñìàíëû Ìÿúëèñèíèí öçâëÿðèíäÿí 11 åðìÿíè äå-ïóòàòû âàðäû. Áó àçìûø êèìè, ìþâúóäëóüóíóí ñîí îíèëëèêëÿðè ÿðçèíäÿ Îñìàíëû ùþêóìÿòèíäÿ åðìÿíè ìÿíøÿëè 29 ýåíåðàë (ïàøà), 22 íàçèð, 33 ìèëëÿò âÿêèëè, 7 ñÿôèð, 11 áàø êîíñóë âÿ êîíñóë, 11 óíèâåðñèòåò ìöÿëëèìè âÿ 41 íÿôÿð éöêñÿê ðöòáÿëè äþâëÿò âÿ ùþêóìÿò ìÿìóðëàðû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.

48

1915-úè èëèí éàíâàðûíäàí áàøëàéàðàã åðìÿíè éàðàãëûëàðûíûí àíòèòöðê ôÿàëèééÿòëÿðè ýöúëÿíìèø, øÿðãäÿ ðóñëàðà, ãÿðáäÿ — ×à-íàêêàëàäà ìöòòÿôèã ýöúëÿðèíÿ ãàðøû ñàâàøàí îñìàíëû îðäóñóíóí òÿúùèçàò éîëëàðû âÿ òåëåãðàô õÿòëÿðè êÿñèëìÿéÿ âÿ úÿáùÿäÿí éà-ðàëû äþíÿí îñìàíëû ÿñýÿð âÿ çàáèòëÿðè, æàíäàðìàëàð ñèñòåìëè áèð øÿêèëäÿ ãÿòëÿ éåòèðèëìÿéÿ áàøëàíìûøäû (14).

Àìåðèêàëû ìöÿëëèô Ñÿìéóåëèí éàçäûüûíà ýþðÿ, «åðìÿíè-ëÿð Âàí, Áèòëèñ, Ãàðàùèñàð, Ñèâàñ, Êàéñåðè âÿ Äèéàðáÿêð ÿðà-çèëÿðèíÿ ñèëàù ýÿòèðèð âÿ îíëàðû þç êèëñÿ âÿ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ýèç-ëÿéèðäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà ÿñàñÿí Îñìàíëû îðäóñóíäàí ãà÷ìûø ôÿðàðèëÿðäÿí èáàðÿò îëàí åðìÿíè áàøêÿñÿíëÿðè ñèëàùñûç ìöñÿëìàí êÿíäëèëÿðèíÿ ùöúóì åäÿðÿê îíëàðû þëäöðìÿéÿ áàøëàäûëàð» (15).

Òöðêèéÿäÿ ìöñÿëìàíëàðûí ñîéãûðûìû áèëàâàñèòÿ åðìÿíè êåøèøëÿðèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ùÿòòà Äàø-íàêñöòéóí ïàðòèéàñûíûí Âàí áþëýÿ êîìèòÿñèíèí áàø÷ûëàðû àðà-ñûíäà Ãàôãàçäà âÿ Ãàðàáàüäà úèíàéÿòëÿð òþðÿäÿðÿê ðóñ ùàêè-ìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí åäàìà ìÿùêóì îëóíìóø Èøõàí âÿ Àðàì àäëû åðìÿíèëÿð äÿ âàðäû.

Îñìàíëû äþâëÿòèíäÿ ñÿôÿðáÿðëèê åëàí åäèëÿí êèìè, äàõèë-äÿ ùàçûðëûãëàðûíû òàìàìëàéàí åðìÿíè êîìèòÿëÿðè Ãàôãàçäàêû åðìÿíè êþíöëëö àëàéëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ðóñ îðäóñóíóí þíúöë ãöââÿëÿðè îëàðàã ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðà áàøëàäûëàð. Âàí âÿ Ìóø ÿòðàôûíäàêû êîìèòÿëÿð, àíòèìöñÿëìàí ôÿàëèééÿòëÿðèëÿ òàíûíìûø ÿðçóðóìëó Àíäðàíèê (ýåíåðàë), Ìóøëó Ñìáàò, Âàíëû Ùàìà-çàñï âÿ áàøãà åðìÿíè ëèäåðëÿðèíèí òÿøêèë åòäèêëÿðè ö÷-äþðä éöç íÿôÿðëèê òàáóðëàðëà ðóñ îðäóñóíóí èðÿëèëÿìÿñèíè àñàíëàø-äûðìàã âÿ îñìàíëû îðäóñóíà àðõàäàí çÿðáÿ åíäèðìÿê ìÿã-ñÿäèëÿ ÿìÿëèééàòëàðà áàøëàìûøäûëàð. Ùÿòòà äàøíàãëàð îíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿí åðìÿíèëÿðè äÿ þëäöðöðäöëÿð. Àìåðèêàëû ìöÿëëèô Ñÿìéóåë éàçûðäû êè, «Îñìàíëû èìïåðèéàñûíäà åðìÿíè ìöòòÿôèãëÿðèíèí äàâðàíûøû áöòöí ðóñ îðäóñóíà ùÿäñèç íèôðÿò îéàòìûøäû. Åðìÿíè ãîøóíëàðûíûí ùÿðÿêÿò åòäèéè áöòöí éåðëÿð-äÿ òöðê ìöñÿëìàíëàðûíûí ñîéãûðûì åäèëìÿñè ùàããûíäà ðóñ-ëàðûí ìèíëÿðëÿ ðàïîðòó âàðäûð. Åðìÿíèëÿð þç ýåíîñèäëÿðèíè

49

ñîéóã áàøëà âÿ þç çàáèòëÿðèíèí ðàçûëûüû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèðäèëÿð. Áÿëè! Áó ýåíîñèä ùàäèñÿëÿðè ýåíèø ìèãéàñäà áàø âåðèðäè. Áÿ-ëè!» (16).

Àïðåëèí 15-äÿí åòèáàðÿí ÿòðàôäàêû åðìÿíè ãóëäóð äÿñòÿ-ëÿðè äÿ áþëýÿéÿ ýÿëÿðÿê øÿùÿðè òàìàìèëÿ ìöùàñèðÿ åòäèëÿð. Îíëàðûí ñàéû 10 ìèí íÿôÿðäÿí ÷îõ îëìóøäó. Àìåðèêà òàðèõ÷è-ñè Ñÿìéóåë éàçûðäû êè, åðìÿíè ãóëäóð äÿñòÿëÿðè 1915-úè èëäÿ îñìàíëû øÿùÿðè Âàí öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð âÿ «ìàéûí 31-äÿê ðóñëàð áó øÿùÿðÿ ýèðÿíÿ êèìè ÿùàëèíèí äåìÿê îëàð êè, ùàìûñûíû ìÿùâ åòäèëÿð!». Ìöÿëëèô ñþçöíÿ äàâàì åäÿ-ðÿê éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð äÿðùàë Âàí øÿùÿðè öçÿðèíäÿ íÿçà-ðÿòè ÿëÿ êå÷èðèá ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿëÿðèíè éàíäûðìàüà âÿ ÿñèð òóòäóãëàðû ìöñÿëìàíëàðû þëäöðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áöòöí Øÿðãè Àíàäîëó ÿðàçèñèíäÿ ùöúóìà êå÷ÿí åðìÿíèëÿð åéíè òàêòèêà-äàí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð….» (17).

Àìåðèêà òàðèõ÷èëÿðè Ñ.Ú.Øîó âÿ Å.Ê.Øîó áó äþâðöí ùà-äèñÿëÿðèíè äÿðèíäÿí, àðõèâ ñÿíÿäëÿðè ÿñàñûíäà òÿäãèã åäÿíäÿí ñîíðà áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèëÿð: «Ðóñèéàíûí ùöúóìà áàøëàéàí Ãàôãàç îðäóñó ÷îõ áþéöê ñàéäà åðìÿíè êþíöë-ëöëÿðèíè þç ñûðàëàðûíà ãàòûð. Îíëàð ìàéûí 14-äÿ Âàíà ÷àòäûëàð, ñîíðàêû èêè ýöí ÿðçèíäÿ éåðëè ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíè êöòëÿâè ñó-ðÿòäÿ ãûðäûëàð. Ïðîôåññîð Ìàêêàðòè éàçûðäû êè, «Åðìÿíèëÿðèí ãûñà ðÿùáÿðëèê åòäèéè èëê äþâðäÿ ùàäèñÿëÿð î âàõò ö÷öí òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ìÿúðàäà äàâàì åòäè — ñèëàùñûç ìöñÿëìàí êÿíä-ëèëÿðèíèí ãÿòëè, ñîíðàëàð ùå÷ âàõò ýþðöíìÿìèø êÿíäëèëÿðèí îüóðëàíìàñû, ìöñÿëìàí áàçàðëàðûíûí, ãîíøóëóãëàðûíûí âÿ êÿíäëÿðèíèí àëò-öñò åäèëìÿñè, ùÿð éàíäà áàø àëûá ýåäÿí ñîéüóí÷óëóã âÿ çîðëàìà!» (18).

Åðìÿíèëÿðèí Âàíäà òþðÿòäèêëÿðè âÿùøèëèêëÿðè åðìÿíèëÿðèí þçëÿðè âÿ äèýÿð ãÿðá ìÿíáÿëÿðè äÿ åòèðàô åòìèøäèëÿð. Ðàôàåë äå Íîãàëåñ éàçûðäû: «Âàí âàëèñè Úþâäÿò áÿé Âàíäàí àéðûë-äûãäàí ñîíðà åðìÿíèëÿðèí îðàéà ùàêèì îëäóãëàðû âÿ áöòöí ìöñÿëìàí ãîúà, ãàäûí âÿ óøàãëàðûíû ãÿòë åòäèêëÿðèíè þéðÿí-äèê. Äöíéàíûí ùå÷ áèð éåðèíäÿ áó äÿðÿúÿ àë÷àãúà ùÿðÿêÿòëÿð ýþðöëìÿìèøäèð. Áó äóðóì ìÿíÿ Âàíäàêû áó ùàäèñÿíè õàòûð-

50

ëàòäû: áèð íå÷ÿ çàáèòèìëÿ òîï÷ó àòÿøèíè ýþçëÿéÿðêÿí éàíäàêû åâèí äàìûíäà áèð ìöñÿëìàí ãàäûíû ïàëòàð àñûðäû. Åðìÿíèëÿð áóíó ýþðÿð-ýþðìÿç àòÿø à÷äûëàð. Áó ãîúà ãàäûíûí âöúóäóíó äÿëèê-äåøèê åòäèëÿð. Åðìÿíèëÿð, áåëÿ çàâàëëû àäàìëàðäàí áþ-éöê çþâã äóéóðäóëàð».

Áó âÿùøè ùÿðÿêÿòëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ òöðêëÿðèí èíñàíè äàâðàíûøëàðû èñÿ òÿãäèð åäèëèð. Éóõàðûäàêû ìöÿëëèô áóíó áåëÿ ãÿëÿìÿ àëûð: «1915-úè èë àïðåëèí 29-äà êîìàíäàíëûã áèíàñû éàõûíëûüûíäà ö÷ òöðê ÿñýÿðè ýþðäöê. Áóíëàð, ùå÷ áèð øåé éå-ìÿäÿí ÿòðàôäàêû áèð ãóéóäà äîããóç ýöí ãàëìûø îëàí áèð åð-ìÿíèéÿ éåéÿúÿê âåðèðäèëÿð» (19).

Åðìÿíèëÿð Ìóøäà îëìàçûí âÿùøèëèêëÿð òþðÿòäèëÿð. ×îõäàí áÿðè õèäìÿò÷èëÿðè îëäóãëàðû, ÷þðÿêëÿðèíè éåäèêëÿðè âÿçèôÿëè òöðêëÿðèíèí ãàäûí âÿ ãûçëàðûíû îíëàðûí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà çîðëà-äûëàð, ñîíðà èñÿ ùàìûñûíû ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð. Ìóøóí áèð ÷îõ íöôóçëó ìöñÿëìàí øÿõñèééÿòëÿðè ãîéóí êèìè áîüàçëàðûíäàí êÿñèëÿðÿê ãÿòëÿ éåòèðèëäèëÿð. Òöðêëÿðèíèí äàáàíëàðûíà àò íàëëàðû ÷àëûíàðàã ýþëëÿðÿ àòûëäûëàð. Áÿçèëÿðèíèí èñÿ, éåðèéÿ áèëìÿñèíëÿð äåéÿ äà-áàíëàðûíû áàëäûðëàðû èëÿ áèðëÿøäèðÿí âÿòÿðëÿðèíè êÿñäèëÿð. Ìöëêè òàðèõ ùÿëÿ áåëÿ áèð ìöñèáÿòèí øàùèäè îëìàìûøäû.

Îñìàíëû ùþêóìÿòè ÿí ñîí ÷àðÿ îëàðàã 1915-úè èë ìàéûí 27-äÿ Òÿùúèð (êþ÷öðìÿ) àäëû ãàíóí ÷ûõàðìàüà âàäàð îëäó. Áó ãàíóí ìöâÿããÿòè èäè âÿ ìþâúóä ùÿðáè âÿçèééÿòäÿí èðÿëè ýÿëèðäè. Îðàäà Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ ãàðøû úàñóñëóã âÿ õÿéàíÿò åäÿíëÿðèí àéðû-àéðû âÿ éà áèðëèêäÿ äþéöø áþëýÿëÿðèíäÿí óçàã éåðëÿðÿ ýþíäÿðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäó. Ãÿðàðäà ýþñòÿ-ðèëìèøäè êè, êþ÷öðöëÿí åðìÿíèëÿð ÿìëàê âÿ ìàë-ãàðàñûíû äà þçëÿðè èëÿ ýþòöðÿ áèëÿðäèëÿð. Ìàðàã ö÷öí äöíéà òàðèõèíäÿ áó ãÿáèëäÿí îëàí òÿúðöáÿëÿðè õàòûðëàìàã îëàð. Ìÿñÿëÿí, òÿñàäöôè äåéèëäè êè, 1941-úè èëèí äåêàáðûíäà Éàïîíèéàíûí ÀÁØ-à ùö-úóìóíäàí ñîíðà þëêÿíèí ãÿðá ñàùèëáîéóíäà éàøàéàí éàïîí ìÿíøÿëè àìåðèêàëûëàðû þëêÿ äàõèëèíäÿêè ìöâÿããÿòè éåðäÿéèø-ìÿ äöøÿðýÿëÿðèíÿ êþ÷öðìöøäöëÿð. Áåëÿ êè, ïðåçèäåíò Ôðàíêëèí Ðóçâåëò 19 ôåâðàë 1942-úè èë òàðèõäÿ èìçàëàäûüû 9006 ñàéëû õöñóñè ôÿðìàíëà éàïîí ìÿíøÿëè àìåðèêàëûëàðûí ùÿðáè ÿðàçè-

51

ëÿðäÿí êþ÷öðöëìÿñè ùàããûíäà ýþñòÿðèø âåðìèøäè. Éàõóä äà ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ Ñîâåò ùþêóìÿòè þëêÿ ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí àëìàíëàðû, àõûñõà òöðêëÿðèíè, ÷å÷åí-èíãóøëàðû âÿ áèð ÷îõ áàøãà õàëãëàðû ùÿðáè ìöëàùèçÿëÿðëÿ ìèí êèëîìåòðëÿðëÿ àðàëû áèð éåð-äÿí áàøãà ÿðàçèëÿðÿ êþ÷öðìöøäö. Áó úöð ÷îõñàéëû ôàêòëàð îð-òà ÿñðëÿðäÿ âÿ éåíè äþâðäÿ ùÿì õðèñòèàí þëêÿëÿðèíèí, ùÿì äÿ ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíèí òàðèõèíäÿ äÿ áàø âåðìèøäèð.

Àìåðèêàëû ìöÿëëèô Ñÿìéóåë åðìÿíèëÿðèí êþ÷öðöëìÿñè ùàäèñÿñèíÿ áåëÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèð: «Îñìàíëûëàð åðìÿíèëÿðè êþ÷öðÿðêÿí éàëíûç þç îðäóëàðûíà îëàí ðåàë òÿùëöêÿäÿí ÷ûõûø åäèðäèëÿð âÿ åðìÿíèëÿðèí êþ÷öðöëìÿñèíèí éåýàíÿ ñÿáÿáè áó èäè. Áóíóí ÿêñèíè òÿñäèã åäÿí ùå÷ áèð ôàêò éîõäóð. Àðòûã ãåéä åòìèøäèê êè, áó ìÿñÿëÿíè äèýÿð úöð ñöáóò åòìÿéÿ úÿùä ö÷öí åðìÿíèëÿð ñàõòà ñÿíÿäëÿð éàðàòìûøëàð. Õðèñòèàí äöíéà-ñûíäàí ïóë äèëÿíÿí åðìÿíèëÿðèí «ýåíîñèä ñÿíàéåñè»íèí áèð ïàð÷àñû áóíäàí èáàðÿòäèð» (20).

Àìåðèêàëû àëèìëÿð Ìàêêàðòè Ú. âÿ Ìàêêàðòè Ê. éàçûð-äûëàð êè, «Ñîéãûðûì áàø âåðèáìè? Îñìàíëûëàðûí ôÿàëèééÿòèíè èçëÿéÿðêÿí èíàíìàã ÷ÿòèíäèð êè, ñîéãûðûì ùàãäà ÿìð ìþâúóä îëìóøäóð. Áÿñ íÿ ö÷öí Èñòàíáóë âÿ Èçìèðäÿ éàøàéàí îí ìèí-ëÿðëÿ åðìÿíè ñîéãûðûìà ìÿðóç ãàëìàìûøäûð?».

Ìöÿëëèôëÿð äàùà ñîíðà áó ùàäèñÿëÿðÿ éåêóí âóðàðàã ãÿòè ñóðÿòäÿ áèëäèðèðäèëÿð êè, «Øÿðãè Àíàäîëóäà òöðê ùþêóìÿòè òÿ-ðÿôèíäÿí òÿøêèë îëóíìóø ñîéãûðûì îëìàìûøäûð» (21).

Áó ôèêðè äîëàéûñû éîëëà åðìÿíè ìöÿëëèôè Ìàðãîñéàí äà òÿñäèã åòìèøäèð. Î, ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà îñìàíëû åðìÿíèëÿ-ðèíèí âÿçèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð þç òÿäãèãàòûíäà áåëÿ áèð íÿòè-úÿéÿ ýÿëìèøäè êè, «åðìÿíè âèëàéÿòè äåéèëÿí î âèëàéÿòëÿðäÿ úÿìè 800 ìèí íÿôÿðÿ éàõûí åðìÿíè âàðäû» (22). Áóðàäàí îë-äóãúà ìàðàãëû áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëàð. Áåëÿ êè, åðìÿíèëÿðèí óéäóðäóãëàðû ýåíîñèä äþâðöíÿäÿê, éÿíè 1915-úè èëÿäÿê åð-ìÿíèëÿðèí ñàéû áó âèëàéÿòäÿ îëñà-îëñà 100 ìèí íÿôÿð àðòà áè-ëÿðäè. Áåëÿ îëàí ùàëäà, åðìÿíèëÿðèí 1,5 ìèëéîí íÿôÿðèí ãûðûë-ìàñû ùàããûíäà èääèàëàðû ïó÷à ÷ûõûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÿýÿð áó ñàéäà åðìÿíè ãûðûëìûøäûñà, îíäà áó ùåñàáëà Òöðêèéÿ ÿðàçè-

52

ñèíäÿ åðìÿíè ãàëìàìàëû èäè. Áÿñ îíäà êþ÷öðöëÿí âÿ ñîíðàëàð ýåðèéÿ äþíìöø åðìÿíèëÿð êèìëÿð èäè.

Îñìàíëû ùþêóìÿòèíèí åðìÿíè öñéàíëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð ùàãëû îëàðàã òÿäáèð ýþðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäûüûíû äà åðìÿíè ìöÿëëèôè À. Áîðéàí áåëÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäû: «Ðóñèéà ùÿðáè íàçèðëèéèíèí ÿìðèíÿ âÿ ïëàíûíà ýþðÿ Äàøíàêñöòéóí áó-íà ãÿðàð âåðäè: Àíäðàíèê (åðìÿíè êþíöëëö äÿñòÿëÿðèíäÿí áè-ðèíèí áàø÷ûñû) Âàíà éàõûíëàøàíäà áóðàäàêû äàøíàêñöòéóí äÿñ-òÿëÿðè äàüëàðà ÷ÿêèëÿúÿêëÿð âÿ öñéàí åäÿúÿêëÿð. 1915-úè èëèí àïðåë àéûíäà öñéàí ïðîãðàìû ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Êàòîëèêîñ 10 ìèí ñèëàùëû äÿñòÿíèí äþéöøÿ ãîøóëäóüóíó áèëäèðäè. Áó øÿêèë-äÿ Äàøíàêñöòéóí ïàðòèéàñû èñòèñìàð÷û ðóñ ÷àðû, òàõòû âÿ âÿòÿíè þíöíäÿ âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðäèéèíè ñþéëÿéÿ áèëìèøäèð» (23).

ÀÁØ ùþêóìÿòè åðìÿíèëÿðèí ùàé-êöéöíö òÿùãèã åäÿðÿê îðäó êàïèòàíû Åìîðè Íàéëç âÿ ìöëêè âÿòÿíäàø Àðòóð Ñàçåðëÿíäè Øÿðãè Àíàäîëóéà ýþíäÿðìèøäè. Áó èêè øÿõñÿ âÿçèééÿòè éåðèíäÿ-úÿ þéðÿíìÿê âÿ òóòàðëû ôàêòëàð ÿëäÿ åòìÿê òàïøûðûëìûøäû. Îíëà-ðûí ùàçûðëàäûüû âÿ ñîí çàìàíëàðàäÿê íÿäÿíñÿ äèããÿò âåðèëìÿ-ìèø ùåñàáàòäà äåéèëèðäè êè, «Áó ýåíèø ÿðàçèäÿ (Âàíäàí òóòìóø Áèòëèñäÿí Áÿéàçèòÿ ãÿäÿð) áèçÿ ìÿëóìàò âåðèëäè êè, çèéàí âÿ äàüûíòûëàðû åðìÿíèëÿð òþðÿòìèøäèð… ýþðäöéöìöç êèëñÿëÿðÿ âÿ åâëÿð öçÿðèíäÿêè íàõûøëàðà ýþðÿ áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëäèê êè, Áèòëèñ âÿ Âàí øÿùÿðëÿðèíäÿ éåýàíÿ ñàëàìàò ãàëàí éåðëÿð åðìÿíè ìÿ-ùÿëëÿëÿðèäèð, ìöñÿëìàí ìÿùÿëëÿëÿðè èñÿ òàìàìèëÿ äàüûäûëìûøäûð. Åðìÿíèëÿðèí îëäóüó äåéèëÿí êÿíäëÿð èíäè äÿ éåðèíäÿäèð, ëàêèí ìöñÿëìàí êÿíäëÿðè òàìàìèëÿ äàüûäûëìûøäûð» (24).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùÿì åðìÿíè, ùÿì äÿ ãÿðá ìÿíáÿëÿðèíèí áèð ÷îõó åðìÿíèëÿðèí úàíôÿøàíëûãëà òÿáëèü åò-äèêëÿðè «åðìÿíè ñîéãûðûìû»íûí òàì áèð ÿôñàíÿ îëäóüóíó âÿ ùå÷ áèð ðåàë çÿìèíÿ ñþéêÿíìÿäèéèíè åòèðàô åäèðëÿð. Âàøèíã-òîíäàêû èíýèëèñ ñÿôèðëèéèíèí, Èíýèëòÿðÿíèí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèð-ëèéèíÿ ýþíäÿðäèéè 1921-úè èë 13 èéóë òàðèõëè ìÿêòóáóíäà ýþñ-òÿðèëèðäè êè, åðìÿíè «ñîéãûðûìû» èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ñÿôèðëèéèí ÿìÿêäàøëàðûíäàí áèðè ÀÁØ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí àðõèâèí-äÿ úèääè àõòàðûøëàð àïàðìûøäû. Îíà, Àìåðèêà êîíñóëëàðûíûí

53

Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ Åðìÿíèñòàíäà áàø âåð-ìèø ùàäèñÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ùàçûðëàäûãëàðû ùåñàáàòëàðûíà áàõ-ìàüà èúàçÿ âåðèëìèøäè. Áóíëàð Ìàæåñòåëåðè ùþêóìÿòèíèí âÿçè-ôÿëÿðèíÿ ÿí ÷îõ éàðàéàúàã éöçëÿðëÿ ùåñàáàòëàð àðàñûíäàí ñå-÷èëìèøäè. Èíýèëèñ äèïëîìàòû éàçûðäû êè, «Áó ñÿíÿäëÿð è÷èíäÿ ìöùàêèìÿ åäèëìÿê ö÷öí Ìàëòàäà ùÿáñäÿ îëàí òöðêëÿð ÿëåé-ùèíÿ äÿëèë îëàðàã èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿúÿê ùå÷ áèð øåé òàïûëìà-äûüûíû öçöëÿðÿê ÿðç åäèðÿì. Ýþçäÿí êå÷èðèëÿí ùåñàáàòëàðäà … éåòÿðëè ýöíàù äÿëèëè îëà áèëÿúÿê ùå÷ áèð ìöâàôèã ùàäèñÿ ýþñòÿðèëìÿìèøäèð. ÀÁØ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí éàõûí áèð òàðèõäÿ âÿçèééÿòè àéäûíëàøäûðìàã ÷àðÿñèíè ýþðìÿìÿñèíäÿí öçöíòö äóéóðàì» (25).

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ùÿëÿ ÕÕ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ÿâ-âÿëëÿðèíäÿ åðìÿíèëÿðèí ñîéãûðûì èääèàëàðû äà èôëàñà óüðàìûøäû. Èääèà åäèëÿíëÿðèí ÿêñèíÿ, ùå÷ äÿ áöòöí åðìÿíèëÿð êþ÷öðöëìÿéÿ ìÿðóç ãàëìàìûø âÿ éàõóä äà áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ÿââÿëêè éåðëÿðèíÿ ãàéûòìàëàðûíà èúàçÿ âåðèëìèøäè. Åðìÿíè ïàòðèàðõû øÿõ-ñÿí áó ìþâçóäà èíýèëèñëÿðèí àëè êîìèññàðûíà áåëÿ áèð à÷ûãëàìà âåðìèøäè: «Èñòàíáóë åðìÿíèëÿðèëÿ, Êèëèêèéà ñàíúàüû âÿ Àéäûí âèëàéÿòèíäÿêè åðìÿíèëÿð êþ÷ åòäèðèëìÿìèøäè. Ùàçûðäà Èçìèò ñàíúàüû èëÿ Áóðñà, Êàñòàìîíó, Àíêàðà âÿ Êîíéàäà îëàí åðìÿ-íèëÿð áóðàëàðäàí êþ÷ åòäèðèëìèø îëàí âÿ ýåðè ãàéûòìûø îëàíëàðäûð. Êàéñåðè ñàíúàüû èëÿ Ñèâàñ, Ùàðïóò, Äèéàðáÿêèð âÿ õöñóñèëÿ Êèëè-êèéà âÿ Èñòàíáóëäà êþ÷äÿí ãàéûòìûø, àììà êÿíäëÿðèíÿ ýåò-ìÿéÿí ÷îõëó åðìÿíè âàðäûð. ßðçóðóì âÿ Áèòëèñ åðìÿíèëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ øåéëÿðè Êèëèêèéàäàäûð» (26).

Ýþðöíäöéö êèìè, åðìÿíèëÿðèí þçëÿðè äÿ òÿñäèã åäèðëÿð êè, Îñìàíëû äþâëÿòèíèí øÿðã âèëàéÿòëÿðèíäÿí êþ÷öðöëìöø åðìÿíè-ëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ñàü-ñàëàìàò ýåðè äþíÿðÿê äèýÿð áþëýÿëÿðäÿ éàøàìàüû öñòöí òóòìóøäóëàð. Êþ÷öðöëìÿéÿí âÿ ìöñÿëìàí-ëàðëà ÷èéèí-÷èéèíÿ éàøàéàí, ñÿäàãÿòëÿðèíäÿí øöáùÿ åäèëìÿéÿí åðìÿíèëÿðèí ñàéû èíýèëèñëÿðèí «Ìàâè êèòàáûíà» ýþðÿ 600 ìèí íÿôÿð èäè (27).

Áàø âåðìèø ãàíëû îëàéëàðäà òÿãñèðèí òàìàèëÿ åðìÿíèëÿðèí þçëÿðèíäÿ îëìàñûíû åðìÿíè âÿ õàðèúè ìöÿëëèôëÿð äÿ ÷ÿêèíìÿäÿí

54

òÿñäèã åäèðëÿð. Åðìÿíè ìöÿëëèôè Àüàéàíûí ýþñòÿðäèéè êèìè, âàõ-òèëÿ Òèôëèñäÿ êîíñóë îëìóø àëìàí äèïëîìàòû Øóëåíáóðã éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð þç ÿäàëÿòëè úÿçàëàðûíû àëäûëàð» (28).

Àëìàí äèïëîìàòûíûí ôèêðèíè òÿñäèã åäÿí àìåðèêàëû àäìè-ðàë Ìàðê Ë.Áðèñòîë áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäè êè, «þç äÿðä-ëÿðèíèí ÷îõóíó åðìÿíèëÿð þçëÿðè þç áàøëàðûíà à÷ìûøëàð» (29) âÿ Áðèòàíèéà ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí âÿ Àìåðèêà ìèññèîíåðëÿ-ðèíèí îíëàðûí àðõàñûíäà äàéàíìàñû åðìÿíè ëèäåðëÿðèíè àãðåññèâ òàêòèêàéà ÿë àòìàüà øèðíèêëÿøäèðìèøäèð.

Åðìÿíè-îñìàíëû âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ àë-ìàí øÿðãøöíàñû Åðèõ Ôàéãë èñÿ áåëÿ ãèéìÿò âåðìèøäèð: «Áó, òà-ðèõèí ôàêòûäûð! Ñàéñûç-ùåñàáñûç ýöíàùñûç ãóðáàíëàðûí, î úöìëÿ-äÿí ùÿìèí ìöùàðèáÿäÿ ùÿëàê îëìóø ãàäûíëàðûí, óøàãëàðûí, ãîúàëàðûí ãàíû îñìàíëûëàðûí äåéèë, éàëíûç âÿ éàëíûç þç ùÿìâÿ-òÿíëÿðèíè ÿââÿëúÿäÿí óäóçóëìóø áó äþéöøÿ ñöðöêëÿéÿí åðìÿíè õàëãûíûí ðÿùáÿðëÿðèíèí áîéíóíäàäûð» (30).

Îñìàíëû äþâëÿòèíèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà åðìÿíèëÿðèí ùÿ-ìèøÿ ùöððèééÿò è÷èíäÿ âÿ õîøáÿõò éàøàäûüûíû îíëàðúà åðìÿíè ìöÿëëèôè åòèðàô âÿ òÿñäèã åòìèøäèð. Ìèëëèééÿòèíäÿí, èðãèíäÿí âÿ äèíèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã þç òÿáÿÿëÿðèíè ùÿìèøÿ ýþçö öñòöíäÿ òóòàí Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè ìèëëè àçëûãëàðà, î úöìëÿäÿí äÿ åð-ìÿíèëÿðÿ þçýÿ ýþçëÿ áàõìàìûøäûð. Áóíó åðìÿíè ïðîôåññîðó Êàðàïåò Àðìåí äÿ òÿñäèã åòìèøäèð. Î, «Áó ìåëîäðàìûí ìå-ìàðëàðû êèìëÿðäèð?» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûðäû: «… Îñìàíëû èìïåðàòîðëóüó äþâðöíäÿ òöðê-åðìÿíè ÿëàãÿëÿðè ÿí ýþçÿë äþâ-ðöíö éàøàìûøäûð. Îñìàíëû òàðèõèíèí ùÿð ñÿùèôÿñèíäÿ áèð åðìÿíè ýåíåðàëûíûí, áèð åðìÿíè ñÿôèðèíèí, áèð åðìÿíè ìöäèðèíèí àäûíà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, áèð ÷îõ äþâëÿòëÿð åðìÿíèëÿðèí áó ñÿàäÿòèíè ãûñãàíìûø, îíëàðà áó ðàùàòëûã âÿ ðèôàùû ÷îõ ýþðìöø âÿ þç ìèëëÿòèíèí øÿõñè ÷ûõàðëàðû ö÷öí òÿê ìèëëÿò, òÿê âöúóä ùàëûíäà éàøàéàí òöðê-åðìÿíè ãàðäàøëûüûíû ïîçìàã ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè åòìèø, ñèëàù âåðìèø, àæàíëàð, ìèññèîíåðëÿð, ãÿ-ðàðýàù çàáèòëÿðè ýþíäÿðìèø âÿ Àíàäîëóäàêû åðìÿíèëÿðÿ ìöùöì ùÿéàòè âÿäëÿð âåðÿðÿê öñéàíà ãàëäûðìàüà ìöâÿôôÿã îëìóøäó-ëàð». Î, ñþçöíÿ äàâàì åäÿðÿê äåìèøäè: «1915-úè èëäÿ îëäóüó

55

êèìè éåíÿ áÿçè äþâëÿòëÿð òÿêðàð åðìÿíè-òöðê ÿëàãÿëÿðèíèí ïî-çóëìàñû ö÷öí ìàêñèìóì ñÿé ñÿðô åòìÿêäÿäèðëÿð. Ãÿíàÿòèìÿ ýþðÿ, áóíëàðûí éåýàíÿ àðçóñó, ìÿìëÿêÿòäÿ, Òöðêèéÿäÿêè åðìÿ-íèëÿðÿ ãàðøû áèð íèôðÿò îéàòìàã, áÿçè õîøàýÿëìÿç ùàäèñÿëÿð éà-ðàòìàã, áÿëêÿ äÿ áèð-èêè êèëñÿ, áèð íå÷ÿ ìÿêòÿáÿ ãàðøû áèð ùöúóì òÿøêèë åòìÿê âÿ 1915-úè èëäÿ åòäèêëÿðè êèìè áó äþâëÿò òÿìñèë÷èëÿðè ñàõòà, öçýöí áèð öç èôàäÿñèëÿ áó ùàäèñÿëÿðèí øÿêèëëÿ-ðèíè ÷ÿêìÿê âÿ 1915-úè èëèí øÿêèëëÿðèíè íåúÿ çÿðóðÿò éàðàíàíäà àðõèâëÿðäÿí ÷ûõàðûá èñòèôàäÿ åäèðëÿðñÿ, èíäè äÿ áó øÿêèëëÿðè ëàçû-ìè âàõòëàðäà ýÿðÿêëè éåðëÿðäÿ òöðêëÿð ÿëåéùèíäÿ äÿëèë îëàðàã èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðëÿð …» (31).

Òàúèð Àêîï Êåøèøéàí äà åðìÿíèëÿðèí íåúÿ éöêñÿê ìþâãå-ëÿðÿ ýÿëäèêëÿðèíè, íåúÿ àëäàòäûãëàðûíû âÿ ùÿð èë ñþçäÿ «åðìÿíè ñîéãûðûìû» îëàðàã ãåéä åòäèêëÿðè 24 àïðåëèí ùàðàäàí ãàéíàãëàí-äûüûíû áó øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìèøäèð: «Éóíàíëàðûí ãûçûøäûðìàñû èëÿ 24 àïðåë òàðèõèíèí åðìÿíè ãÿòëèàì ýöíö îëàðàã Áåéðóòäàêû Îð-òîäîêñ êèëñÿñè òÿðÿôèíäÿí åëàí åäèëìÿñè ùàìûìûçû öçöíòöéÿ ãÿðã åòäè. Ùÿëÿ äöíÿí äåéèëÿúÿê ãÿäÿð éàõûí áèð òàðèõäÿ Òöðêèéÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðè Ãàáðèåë Íîðàäóíêéàí äåéèëäèìè? Èìïåðàòîðëóã çàìàíûíäà Ìàëèééÿ âÿ Õÿçèíÿ íàçèðè Àêîï ïàøà äåéèëäèìè? Èúòèìàè èøëÿð íàçèðè Ùàëëàúéàí äåéèëäèìè? Ïî÷òà-òåëåãðàô íàçèðè Ãàçåñ Àðòèí äåéèëäèìè? Åé ãàôèëëÿð ùàíñû êå÷-ìèøäÿí áÿùñ åäèðñèíèç? Ùàíñû êå÷ìèøè óíóòäóã? ßñëèíäÿ êå÷-ìèøäÿ áåëÿ áèð ùàäèñÿ îëìàìûøäûð. Äþâëÿòèí ãàíóíëàðûíà óéüóí ùÿðÿêÿò åäÿí áöòöí âÿòÿíäàøëàð êèìè åðìÿíèëÿðÿ äÿ î çàìàí úÿçàëàð âåðèëìèøäèð. Áöòöí àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí Òöðêèéÿéÿ ùöúóì åòäèêëÿðè áèð çàìàíäà èêè ïàðàëûã äàøíàãëàðûí Êàçûì Ãà-ðàáÿêèð ïàøàéà îéíàäûãëàðû îéóí âÿ áó ãàíóíñóç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ýþðÿ úÿçàëàíäûðûëìàëàðû ãÿòëèàììûäûð?» (32).

Åðìÿíè ëèäåðëÿðè ùÿìèøÿ ñàäÿ õàëã êöòëÿëÿðèíè þç óçàã-ýþðìÿéÿí, ìÿùäóä, õÿáèñ, ìÿêðëè âÿ ãîíøó õàëãëàðà íèôðÿò ðóùóíäà àøûëàíìûø ñèéàñÿòëÿðèíèí ýèðîâóíà ÷åâèðìèøëÿð. «Íåôò êðàëû» êèìè òàíûíìûø ìèëéîí÷ó Ýöëáÿêéàí äà ÿñêè âÿ éåíè òÿùðèêëÿðèí ùàðàäàí ãàéíàãëàíäûüûíû áåëÿ à÷ûãëàìûøäû: «Êå÷-ìèø ùàäèñÿëÿðèí úàíëàíäûðûëìàñûíû ùå÷ áèð êÿñ àðçó åòìÿìÿê-

56

äÿäèð. Çàòÿí áó êèìè òÿùðèêëÿð «äàõèëäÿí» äåéèë, «õàðèúäÿí» ýÿëìÿêäÿäèð. Ôÿãÿò ÿìèíÿì êè, ùå÷ áèð åðìÿíè áó ãÿáèë õà-ðèúè òÿùëöêÿëÿðÿ àëÿò îëìàéàúàãäûð. Ùàìûìûç Òöðêèéÿäÿ äîüóëäóã. Àíà âÿòÿí îëàðàã Òöðêèéÿíè áèëäèê. Áó ýöí Òöðêè-éÿäÿêè åðìÿíèëÿðèí òöðêëÿðäÿí ùå÷ áèð ôÿðãè éîõäóð. Àçàäëûã è÷èíäÿ, ðàùàò, ñàêèò áèð ùÿéàò ñöðìÿêäÿäèðëÿð. Ùå÷ áèð øÿêèëäÿ õàðèúè ñèéàñÿò îéóíëàðûíà ãóðáàí îëìàéàúàãëàð» (33).

Èíäèéÿ ãÿäÿð òÿäãèã åòäèéèìèç ìÿñÿëÿëÿðÿ èøûã ñàëàí áèð áàøãà ñÿíÿä äÿ 1989-úó èë îêòéàáðûí 11-äÿ ÀÁØ-ûí Êàëèôîð-íèéà øòàòûíûí Ñîíîìà øÿùÿð íîòàðèóñóíà àíäëû èôàäÿ âåðÿí, âàõòèëÿ Èçìèðäÿ àíàäàí îëìóø, åðìÿíè ÿñèëëè, 101 éàøûíäàêû Àëáåðò Úîí Àìàòåàóíóí øàùèäëèéèäèð. Âàõòèëÿ àòàñû Èçìèðäÿ ôðàíñûç êîíñóëó èøëÿìèø îëàí Àìàòåàó áÿçè ôàíàòèê åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿùäèä åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ÀÁØ êîíãðåñèí-äÿ ñþçäÿ «åðìÿíè ñîéãûðûìû» ãÿðàðûíû ãÿáóë åòäèðìÿê èñòÿ-éÿí âÿ 1915-1922-úè èëëÿð àðàñûíäà 1,5 ìèëéîí åðìÿíèíèí þëäöðöëäöéö èääèà åäèëÿí ùàäèñÿëÿðèí ÿñàññûç îëäóüóíó âÿ áóíëàðû èñáàòëàéàúàã ùå÷ áèð ñÿíÿäèí îëìàäûüûíû à÷ûãëàìûøäûð.

Äþâðöí âÿ ýöíöìöçöí åðìÿíè éàçû÷ûëàðûíûí èôàäÿëÿðèíÿ äÿ éåð âåðÿí Àìàòåàó, ýåð÷ÿêäÿí Îñìàíëû äþâëÿòèíÿ õÿéà-íÿò åäÿí åðìÿíèëÿðèí Ðóñèéà, Èíýèëòÿðÿ âÿ Ôðàíñà òÿðÿôèíäÿí âóðóøäóãëàðûíû, ìöùàðèáÿ çàìàíû èòêèëÿð âåðäèêëÿðèíè, éåíÿ ùóìàíèñò ìÿãñÿäëÿðëÿ åäèëìèø îëàí «êþ÷öðöëìÿ» çàìàíû äà áèð íå÷ÿ ìèí åðìÿíèíèí ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðëÿ þëäöêëÿðèíè ýþñ-òÿðìèøäèð. Àìàòåàó íîòàðèóñà òÿãäèì åòäèéè 9 ñÿùèôÿëèê àíäëû áÿéàíàòûíûí ùÿð áèð ñÿùèôÿñèíè èìçàëàìûøäûð.

À÷ûã ôèêèðëè õðèñòèàí áèð øÿõñ îëàí, Êîëóìáèéà óíèâåðñèòå-òèíèí ïðîôåññîðó Úîí Äåóâåé åðìÿíèëÿðèí «ñîéãûðûì» èääèà-ëàðûíû àðàøäûðìàã ö÷öí ùÿòòà 1928-úè èëäÿ Îðòà Øÿðãÿ ýåòìèøäè. Îíóí àïàðäûüû òÿùãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ùàçûðëàäûüû ìÿðóçÿäÿ äåéèëèðäè: «Åðìÿíèëÿðèí ÷ÿêäèêëÿðè àüðûëàðäàí ùàãëû îëàðàã êÿ-äÿðëÿíÿí áÿçè àìåðèêàëûëàð, ìèëëÿò÷èëèê ùÿâÿñëÿðèíèí àðòìàüà áàøëàäûüû 70-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð Åðìÿíèëÿðèí Òöðêè-éÿäÿêè ÿùàëè è÷èíäÿ èìòèéàçëû áèð òÿáÿãÿ îëäóüóíóí âÿ Áþéöê ìöùàðèáÿäÿ, òöðê øÿùÿðëÿðèíè õàèíúÿ äàâðàíàðàã ðóñ èñòèëà÷û-

57

ëàðûíà òÿñëèì åòäèêëÿðèíèí ôÿðãèíäÿäèðëÿð. Áèð äàõèëè ìöùàðèáÿ ö÷öí 150 ìèí àäàì òîïëàìûø îëìàãëà þéöíäöëÿð, ÿí àçû éöç (100) òöðê êÿíäèíè éàíäûðäûëàð âÿ áóðàäà éàøàéàíëàðû éîõ åòäè-ëÿð… Ñîí îëàðàã áóíó õàòûðëàòìàã èñòÿéèðÿì: éÿùóäèëÿð Àâðî-ïàäàí, õöñóñèëÿ äÿ Èñïàíèéàäàí «ÿçèç» õðèñòèàíëàð òÿðÿôèíäÿí ãîâóëäóãëàðû çàìàí Òöðêèéÿíè ìÿñêÿí òóòäóëàð âÿ îðòàã ùþêì-äàðëàðûíûí úîìÿðäëèéèíÿ åéíè þë÷öäÿ ÷àòàúàã ÿí àç ìöñÿëìàí òöðêëÿð ãÿäÿð ðàùàò âÿ þçýöð áèð øÿêèëäÿ áèð íå÷ÿ éöç èë Òöðêè-éÿäÿ éàøàäûëàð… Òöðêèéÿäÿêè éÿùóäèëÿð, ùå÷ áèð þëêÿ îíëàðûí þëêÿëÿðèíÿ ýèðìÿëÿðèíÿ âÿ éà éåðëÿøìÿëÿðèíÿ èçèí âåðìÿäèéè ùàëäà, îíëàðû ãÿáóë åäÿí Îñìàíëû õèëàñêàðëàðûíäàí ñèéàñè îëàðàã àéðûëìàã ö÷öí ùå÷ áèð çàìàí èñòÿê áÿñëÿìÿäèëÿð» (34).

Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àòàòöðê éÿùó-äèëÿðèí òöðê ìèëëÿòèíÿ ñàäèã ãàëäûüûíû þç íèòãèíäÿ âóðüóëà-ìûøäûð. 1922-úè èëäÿ Èçìèðäÿ, ìöòòÿôèã ùþêóìÿòëÿðè òÿðÿôèí-äÿí Àñèéà Òöðêèéÿñèíè èñòèëà âÿ èøüàë åòìÿëÿðèíÿ èçèí âåðèëÿí 100 ìèí éóíàí ÿñýÿðèíè éàõàëàäûüû çàìàí Êàìàë Àòàòöðê áåëÿ äåìèøäè: «Áöòöí åòíèê ìèëëÿòëÿð àðàñûíäà éÿùóäèëÿð àíà âÿòÿíëÿðèíäÿ ñàäèã ãàëàíëàð îëàðàã ñå÷èëìèøëÿðäèð».

Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã áåëÿ áèð ìÿñÿëÿíè äÿ ãåéä åäÿê êè, åðìÿíèëÿð òÿêúÿ òöðêëÿðÿ, ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû äåéèë, åéíè çàìàíäà éÿùóäèëÿðÿ ãàðøû äà çöëì, ñîéãûðûì õÿòòè éåðèòìèøëÿð. Îñìàíëû òöðêëÿðèíèí «ñîéãûðûì» òþðÿòäèéèíè èääèà åäÿí Á.ßìèð-éàíûí «Ñàí Ôðàíñèñêî Êðîíèêë» ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äÿðú åòäèéè ìÿê-òóáà úàâàá îëàðàã ùÿìèí ìÿúìóÿíèí 11 äåêàáð 1983-úö èë òà-ðèõëè ñàéûíäà ÷àï îëóíìóø éÿùóäè ìÿíøÿëè áèð øÿõñèí ìÿêòó-áóíäà äåéèëèðäè: «…1915-úè èëäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéèìèç åð-ìÿíè ãûðûìûíäàí þíúÿ ìåéäàíà ýÿëÿí, åðìÿíèëÿðèí õàëãûìûçà (éÿùóäèëÿðÿ) ãàðøû åòäèéè çöëìëÿðÿ àèä èëê ÿëäÿí áèëýè âÿ äÿëèëëÿð ÿëèìèçÿ êå÷äè. Àèëÿìèçèí öçâëÿðè, Òöðêèéÿäÿ, ßðçóðóì éàõûí-ëûüûíäà ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí ùÿð øåéè, ùÿì éÿùóäè, ùÿì ìöñÿëìàí-ëûãëà óçàãäàí-éàõûíäàí ÿëàãÿëè ùÿð êÿñè éîõ åòìÿéÿ ìåéëëè åðìÿíè ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí 148 àèëÿ öçâöìöçöí þëäöðöëìÿñè-íÿ øàùèä îëäóëàð. Åðìÿíèëÿð þç òàðèõëÿðèíÿ áàõìàëû âÿ þçëÿðèíèí âÿ þç àòàëàðûíûí ãîíøóëàðûíà âåðäèêëÿðè çÿðÿðè ýþðìÿëèäèðëÿð.

58

Åðìÿíèëÿð ùÿì Ùèòëåðèí òÿðÿôèíäÿ äóðäóëàð âÿ ùÿì äÿ ðóñ êîììóíèñòëÿðèíèí àíòèñåìèò ôÿàëèééÿòëÿðèíèí öðÿêäÿí òÿðÿôäà-ðûéäûëàð. Úÿíàá ßìèðéàí! Ñþéëÿäèéèí êèìè ýåíèø ìèãéàñëû áèð åðìÿíè ãÿòëèàìû îëäóüóíó ñöáóò åò. Ãàáàãúàäàí ðÿéëÿðèíÿ åù-òèéàúûì éîõ.

Èìçà: Åëèùó Áåí Ëåâè. Âàúàâèëëå, Úàëèôîðíèà» (35). Åðìÿíèëÿðèí òöðêëÿðÿ, ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû ãÿòëèàì ñèéà-

ñÿòè Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ àìàíñûç ãÿääàðëûãëà äàâàì åòäèðèëìèøäè. Áóðàäà ñþùáÿò éàëíûç Òöðêèéÿ ÿðàçè-ñèíäÿêè åðìÿíèëÿðèí âÿùøèëèêëÿðèíäÿí ýåòäèéèíäÿí, Ãàôãàçäà, åëÿúÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà, Èðàíäà åðìÿíèëÿðèí òþðÿòäèêëÿðè ãûð-üûíëàð áàðÿñèíäÿ íþâáÿòè ôÿñèëëÿðäÿ äàíûøûëàúàãäûð.

Åðìÿíèëÿðèí äèíú òöðê ÿùàëèñèíÿ ãàðøû éåðèòäèéè ñîéãûðûì ñèéàñÿòèíèí øàùèäè îëìóø, ùàäèñÿëÿðè þç ýþçëÿðè èëÿ èçëÿìèø Ãàôãàçäàêû ðóñ îðäóñóíóí ïîäïîëêîâíèêè Òâéîðäîõëåáîâ þç õàòèðÿëÿðèíäÿ éàçûðäû êè, «ðóñ îðäóñóíóí êîìàíäàíû ýåíåðàë Îäèøåëèäçå, ßðçóðóì øÿùÿðèíäÿ äèíú òöðê àèëÿëÿðèíè ãàðÿò åäèá ñîíðà äà îíëàðû ãÿòëÿ éåòèðìèø åðìÿíèëÿðÿ õÿáÿðäàðëûã åäÿðÿê áèëäèðìèøäè êè, ÿýÿð åðìÿíè ÿñýÿðëÿðè áó ÿìÿë-ëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð îíäà þçöíöìöäàôèÿ ö÷öí ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíÿ ñèëàù ïàéëàìàüà ìÿúáóð îëàúàãäûð» (36).

Ðóñ çàáèòèíèí åòèðàôëàðûíà ýþðÿ åðìÿíèëÿð ßðçèíúàíäà ùÿð úöð âÿùøèëèéÿ ÿë àòàðàã äèíú ÿùàëèíè ãûðûðäûëàð. Îðäó êîìàíäàí-ëûüûíûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, åðìÿíèëÿð áèð ÿìÿëèééàò íÿòèúÿñèíäÿ 800 íÿôÿðÿäÿê äèíú òöðê ÿùàëèñèíè ãÿòëÿ éåòèðìèøäèëÿð. Àìåðè-êàëû ïðîôåññîð Ìàêêàðòè éàçûðäû: «ßðçèíúàí ôàúèÿ ìÿíçÿðÿñèäèð. Ãóéóëàð ìöñÿëìàí úÿñÿäëÿðè èëÿ äîëóäóð. Ìöõòÿëèô îðãàíëàðû êÿñèëìèø áÿäÿíëÿð, ÿëëÿð, àéàãëàð, áàøëàð åâëÿðèí éàíûíäàêû áàü-ëàðûí ùÿð òÿðÿôèíÿ ñÿïÿëÿíèá. ßñýÿðëÿð ö÷ éöç èéèðìè áàñäûðûë-ìàìûø ìåéèò òàïìûøäû, 606 ìåéèò ãóéó âÿ õÿíäÿêëÿðÿ äîëäó-ðóëìóøäó; âÿ ÿëáÿòòÿ, áóíäàí ãàò-ãàò ÷îõ àäàì þëäöðöëìöøäö. Ýóéà éîë èíøàñû ö÷öí øÿùÿðäÿí àïàðûëìûø 650 íÿôÿð ìöñÿëìà-íûí òàëåéè ìÿëóì äåéèë» (37).

Ðóñ çàáèòè äàùà ñîíðà ãåéä åäèðäè êè, ßðçóðóì ãàðíè-çîíó çàáèòëÿðèíèí öìóìè éûüûíúàüûíäà ÷ûõûø åäÿíëÿðèí ùàìûñû

59

åðìÿíè ÿñýÿðëÿðèíèí äèíú òöðê ÿùàëèñèíÿ ãàðøû òþðÿòäèêëÿðè âÿùøèëèêëÿðäÿí äàíûøäûëàð âÿ áóíóí äÿðùàë äàéàíäûðûëìàñûíû òÿëÿá åòäèëÿð. (Õàòûðëàäûðûã êè, 1918-úè èëèí ìàðòûíäà åðìÿíè äàøíàãëàðû Áàêûäà äèíú ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíÿ ãàðøû ãÿòëèàì òþðÿäÿðêÿí äÿíèç ñàùèëèíäÿ äàéàíìûø ýÿìèëÿðäÿêè ðóñ ìàò-ðîñëàðû äà äÿðùàë áó ãûðüûíëàðûí äàéàíäûðûëìàñûíû òÿëÿá åòìèø-äèëÿð). Èúëàñäà òöðêëÿðè ãûðìàãëà, äèíú ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíÿ îëìàçûí èøýÿíúÿëÿð âåðìÿêëÿ àä ÷ûõàðìûø åðìÿíè ýåíåðàëû Àíäðàíèê Îçàíéàí äà èøòèðàê åäèðäè. Ðóñ ãàðíèçîíóíäà õèä-ìÿò åäÿí åðìÿíè ÿñýÿð âÿ çàáèòëÿðèíèí þçáàøûíàëûüû ðóñ çà-áèòëÿðèíè áÿðê ãÿçÿáëÿíäèðèðäè.

1918-úè èë ôåâðàëûí 21-äÿ ßðçóðóìäàêû ðóñ ãàðíèçîíóí-äà êå÷èðèëìèø èúëàñäàí ñîíðà ïîëêîâíèê Äîëóõàíîâ (åðìÿíè) áèëäèðìèøäè êè, ðóñ çàáèòëÿðèíèí åðìÿíèëÿðÿ îëàí íèôðÿòèíäÿí ñàðñûëìûøäûð âÿ áàøà äöøÿ áèëìèð êè, îíëàð íÿéÿ ýþðÿ åðìÿ-íèëÿðè ýþðìÿê èñòÿìèðëÿð.

Áó çàìàí åðìÿíè äàøíàãëàðû ðóñëàðûí ßðçóðóìäà éåð-ëÿøìèø àëàéûíû åðìÿíèëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð (1991-úè èëäÿ Õàíêÿíäèíäÿ éåðëÿøÿí ðóñ àëàéûíû þç ÿëëÿðèíÿ êå÷èðäèêëÿðè êèìè). Áåëÿ áèð ùàë, åðìÿíèëÿð èëÿ ðóñëàð àðàñûíäà ìöíàãèøÿ-ëÿðÿ ñÿáÿá îëóðäó. Ðóñ çàáèòè Òâéîðäîõëåáîâ éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð ßðçóðóìäà þç âÿùøèëèêëÿðèíè äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Àíäðàíèêèí âÿäëÿðè èñÿ éàëíûç âÿä îëàðàã ãàëûðäû. Ñàêèíëÿð îíà èíàíìûðäûëàð.

Åðìÿíèëÿð þç âÿùøèëèêëÿðèíè ýèçëè ñóðÿòäÿ òþðÿäèð âÿ þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè øÿùÿð ÿòðàôûíäàêû êÿíäëÿðÿ êå÷èðìèøäèëÿð êè, îíëàðûí èéðÿíú ÿìÿëëÿðèíäÿí ðóñ çàáèòëÿðèíèí õÿáÿðè îëìàñûí. Øÿùÿðÿ éàõûí êÿíäëÿðäÿí òöðêëÿð òåç-òåç éîõà ÷ûõûðäûëàð, áèëìèðäèê êè, íåúÿ âÿ ùàðà».

Ðóñ çàáèòè öðÿê àüðûñû èëÿ éàçûðäû êè, «ÿñë ÿñýÿðëÿðëÿ äþéöøìÿêäÿí àë÷àãúàñûíà âÿ ãîðõàãëûãëà ãà÷àí åðìÿíèëÿð êöòëÿ ùàëûíäà òÿíùà ñèëàùñûçëàðà, ãîúàëàðà, ãàäûíëàðà âÿ óøàã-ëàðà ùöúóìëàðäà îëäóãúà èýèä âÿ ôÿäàêàð ãÿùðÿìàíëàðäûð».

Ðóñ çàáèòè ïîäïîëêîâíèê Òâéîðäîõëåáîâ áöòöí ìöøà-ùèäÿëÿðè ýåäèøèíäÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäè: «Áèç òÿìèç,

60

âèúäàíëû äþéöøäÿ ùöúóì åäÿíëÿðëÿ ñàâàøàðêÿí âÿ ßðçóðóìó þç ñèíÿìèçëÿ ìöäàôèÿ åäÿí çàìàí êöðÿéèìèç àðõàñûíäà åð-ìÿíèëÿð, áó Ãàíà ñóñàìûø âÿ ãîðõàã «àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçëÿð» àðòûã ìöäàôèÿñèç ãîúàëàðû, ãàäûíëàðû âÿ óøàãëàðû äîüðàìàüà áàøëàìûøäûëàð, áóíóíëà îíëàð áèçè àë÷àãúàñûíà àë-äàòäûëàð, íÿèíêè þçëÿðèíè áöòöí äöíéàäà ðöñâàé åòäèëÿð, ùÿì äÿ ðóñ çàáèòëÿðèíèí àäûíû áèàáûð åòäèëÿð. Ìÿëóìàòû îëìàéàí øÿõñëÿð áåëÿ äöøöíÿ áèëÿðëÿð êè, îíëàð, èéðÿíú ÿìÿëëÿðèí ùÿé-àòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ åðìÿíèëÿðÿ êþìÿê åòìÿéÿ ðàçûëûã âåð-ìèøëÿð» (38).

1918-úè èëèí éàíâàð-ôåâðàë àéëàðûíäà òÿêúÿ ßðçóðóìäà ñîéãûðûìû òþðÿäÿí åðìÿíè ãîøóíëàðû ñûðàñûíäà 4 ìèíäÿí ÷îõ åðìÿíè êþíöëëöñö âàðäû. Áó çàìàí Îñìàíëû ãîøóíëàðû éåðëè ÿùàëèíè ñîéãûðûìûíäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí 1918-úè èë ôåâðàëûí 27-äÿ ßðçóðóìà äàõèë îëäóëàð. Àíäðàíèêèí áàø÷ûëûã åòäèéè ãóëäóð äÿñòÿëÿðè, åðìÿíè íèçàìè îðäóñó ßðçóðóìäàí âÿ Ãàðñ-äàí ãà÷àðêÿí éîëáîéó ñèëàùñûç âÿ ýöíàùñûç ìöñÿëìàí ÿùàëè-ñèíÿ àìàíñûç äèâàí òóòìàüà áàøëàìûøäûëàð. Áó îëàéëàðû èëêèí ìÿíáÿëÿð ÿñàñûíäà òÿùëèë åäÿí Àìåðèêà ìöÿëëèôè Ñÿìéóåë éàçûðäû êè, «òàðèõè ðåàëëûã èñÿ áåëÿäèð êè, þç ðóñ õðèñòèàí ìöòòÿ-ôèãëÿðèíèí àðõàñûíúà ãà÷ìàçäàí ãàáàã åðìÿíèëÿð îí ìèíëÿðëÿ ìöñÿëìàíû êöòëÿâè ãÿòëÿ éåòèðìèøëÿð. Îíëàð áóíó èíòèãàì ùèññè èëÿ, ðåýèîíó ìöñÿëìàíëàðäàí òÿìèçëÿìÿê öìèäè èëÿ åäèð, ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Øÿðãè Àíàäîëóéà ãàéûäàúàãëàðû âàõò ÿùàëèíèí ÿêñÿðèíèí åðìÿíèëÿðäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áÿéàí åò-ìÿê ìÿãñÿäèíè ýöäöðäöëÿð. Ùÿãèãÿò áåëÿäèð êè, þëäöðöëÿí ìöñÿëìàíëàðûí ñàéû åðìÿíèëÿðäÿí äþðä äÿôÿäÿí àðòûã ÷îõ èäè!» (39).

Åðìÿíèëÿð Ãàðñ âèëàéÿòèíäÿ 82 ìöñÿëìàí êÿíäèíè éåð-ëÿ-éåêñàí åòäèëÿð. Áó áþëýÿäÿ áàø âåðÿí ãàíëû îëàéëàðûí äÿù-øÿòè õàðèúè òÿìñèë÷èëÿðèí âÿ ãÿðá äèïëîìàòëàðûíûí, î úöìëÿäÿí ùàäèñÿëÿð úÿðÿéàí åäÿí çàìàí îðàäà îëìóø âÿ éà îðàéà åçàì åäèëìèø õàðèúè çàáèòëÿðèí äÿ äèããÿòèíäÿí éàéûíìàìûøäû. Áðèòàíèéà îðäóñóíóí ïîëêîâíèêè À. Ðîóëèíñîí åðìÿíèëÿðèí ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû äÿùøÿòëè, äþçöëìÿç ìöíàñèáÿòèíèí øàùèäè

61

îëìóøäó. Î éàçûðäû: «Ìÿí áó éàõûíëàðäà åðìÿíè ñèëàùëû-ëàðûíûí Ãàðñ äöçÿíëèéèíäÿ òþðÿòäèêëÿðè âÿùøèëèêëÿð ùàããûíäà äÿùøÿòëè ìÿëóìàò àëìûøàì. Îíëàðûí ìÿíÿ áàüëû äÿñòÿëÿðÿ îëàí ìöíàñèáÿòèíè äÿ àéäûíëàøäûðà áèëÿíäÿí ñîíðà Çèâèíäÿí Òèôëèñÿ òåëåãðàì ýþíäÿðäèì êè, èíñàíëûüûí ìÿíàôåéè íàìèíÿ åðìÿíèëÿðÿ ìöñÿëìàí ÿùàëè öçÿðèíäÿ ìöñòÿãèë ðÿùáÿðëèê ùöãóãó âåðèëìÿìÿëèäèð. Îíëàðûí ãîøóíëàðû ùå÷ áèð èíòèçàìà òàáå îëìàäûüûíäàí âÿ åôôåêòëè íÿçàðÿò àëòûíäà îëìàäûüûíäàí àðäûúûë ñóðÿòäÿ âÿùøèëèêëÿð òþðÿäèðëÿð. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ, ÿäàëÿò íàìèíÿ áèç äÿ ìÿíÿâè ìÿñóëèééÿò äàøûéûðûã» (40).

Áó ùàäèñÿëÿðèí ôàúèÿëè õàðàêòåðèíè ðóñ îðäóñóíóí êîìàí-äàíû ýåíåðàë Ë. Îäèøåëèäçå äÿ åòèðàô åòìèøäè. Î, øàùèäè îëäóüó áèð ìÿñÿëÿ ùàããûíäà éàçûðäû: «11-12 ìàðò ýåúÿëÿðèíäÿ åðìÿíè úÿëëàäëàðû ßðçèíúèí ÿòðàôûíäàêû ÿðàçèëÿðäÿ ìöñÿëìàíëàðû ñöíýö-ëÿð âÿ áàëòàëàðëà ãÿòëÿ éåòèðèðäèëÿð. Áó âÿùøèëÿð þç ãóðáàíëàðûíû ÿêñÿðÿí þç ìÿøóì ïëàíëàðû ìÿãñÿäèëÿ ãàçûëìûø õÿíäÿêëÿðÿ àòûðäûëàð. Ùÿð õÿíäÿéÿ òÿõìèíÿí 80 íÿôÿð ìöñÿëìàíûí íÿøè àòûëûðäû. Ìÿíèì àäéóòàíòûì 200 áåëÿ õÿíäÿê ñàéìûø âÿ úèíà-éÿòëÿðèí öñòöíö à÷ìûøäûð». Îäèøåëèäçå ñþçëÿðèíÿ áåëÿ éåêóí âóðóðäó: «Áó, äöíéà ñèâèëèçàñèéàñûíûí ÿëåéùèíÿ éþíÿëäèëìèø ùÿðÿêÿòäèð» (41).

2. Åðìÿíèëÿð Ðóñèéà-Èðàí ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ

Õîé åðìÿíèëÿðè äåéèðäèëÿð êè, «áèç Èðàíûí ÷þðÿéèí-

äÿí âàç êå÷ÿðÿê, Ðóñèéàíûí îòóíó éåìÿéÿ ùàçûðûã». Ñ.Í.Ãëèíêà ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 128-129.

Åðìÿíèëÿð, áèð ãàéäà îëàðàã þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìà-

ãäàí þòðö ùÿìèøÿ ðöøâÿò âÿ áàùàëû ùÿäèééÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Áó äÿôÿ äÿ áåëÿ îëäó. 1660-úû èëäÿ áèð ãðóï åðìÿíè òàúèðè ðóñ ÷àðûíäàí áÿçè ýöçÿøòëÿð ãîïàðìàã ìÿãñÿäèëÿ îíà àëìàçëà áÿçÿäèëìèø òàú ýÿòèðìèøäèëÿð. Þçëÿðèíÿ ýöíÿø àëòûíäà

62

òîðïàã àõòàðàí áó êè÷èê õðèñòèàí ãàðäàøëàðûíà ðóñ ùþêìäàðûíûí éàçûüû ýÿëìèøäè.

Åðìÿíè êåøèøëÿðè 1667-úè èëäÿ Å÷ìèÿäçèíäÿ (îõóíìàëûäûð —«ö÷ ìöÿççèí»-À.Ì.) ýèçëè ìöøàâèðÿ êå÷èðäèëÿð. Áó éûüûíúàãäà åðìÿíèëÿðèí Ãàôãàç áþëýÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòèíè ýöúëÿíäèðìÿê ìÿ-ñÿëÿñè ìöçàêèðÿ îëóíäó (1). Éûüûíúàãäà Çÿíýÿçóð åðìÿíèñè Îðè äÿ þçöíöí 19 éàøëû îüëó Èñðàèë èëÿ áèðëèêäÿ èøòèðàê åòìèøäè. Áèð ìöääÿò ñîíðà 1678-úè èëäÿ Å÷ìèÿäçèíäÿ åðìÿíè êåøèøëÿðèíèí ìÿõôè ìöøàâèðÿñè êå÷èðèëäè. Îíëàð Ãÿðáè Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. Áåëÿ êè, îíëàð åðìÿíè äþâëÿòè éàðàòìàã õàùèøèëÿ ùÿìèí äþâëÿòëÿðèí áàø÷ûëàðûíà âÿ äèí õàäèì-ëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòäèëÿð. Åðìÿíè íöìàéÿíäÿëÿðè Èñðàèë Îðè âÿ Ìèíàñ Òèãðàíéàíòñ áó óéäóðìà àðçóëàðûíà äÿñòÿê àëìàã ö÷öí Àâñòðèéà èìïåðàòîðóíà ìöðàúèÿò åòäèëÿð.

Èñðàèë Îðèíèí 1699-úó èëäÿ Çÿíýÿçóðäà êå÷èðäèéè ýèçëè éûüûíúàãäà êþìÿê õàùèøèëÿ áó äÿôÿ ðóñ ÷àðû Û Ïéîòðà ìöðà-úèÿò åòìÿê ãÿðàðà àëûíäû.

Èñðàèë Îðè âÿ Ìèíàñ Òèãðàíéàíñ 1701-úè èëäÿ Ìîñêâàéà ýåòäèëÿð. Îðèíèí Ïîñîë ïðèêàçûíà òÿãäèì åòäèéè ïåòèñèéàäà áöòöí åðìÿíè ÿùàëèñè àäûíäàí êþìÿê õàùèøèëÿ Û Ïéîòðà ìöðàúèÿò þç ÿêñèíè òàïìûøäû. Áàðáàð åðìÿíèëÿð þçëÿðèíèí õÿéàíÿòêàð ÿìÿë-ëÿðèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê Ãàôãàçû, õöñóñèëÿ äÿ áó ðåýèîíóí áþéöê áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí Àçÿðáàéúàíû äàùà àñàí éîëëà èøüàë åò-ìÿê ö÷öí ðóñ ÷àðèçìèíÿ õöñóñè ïëàí äà òÿêëèô åòäèëÿð.

Îðè 1701-úè èë èéóëóí 25-äÿ áîéàð Ãîëîâèíèí àäûíà ýþí-äÿðäèéè «Éàääàø ãåéäëÿðèíäÿ» åðìÿíèëÿðèí ìÿêðëè íèééÿòëÿðè ùàããûíäà ñþùáÿò à÷ûðäû. Áó ñÿíÿääÿ «Åðìÿíèñòàí âÿ Ýöðúöñ-òàíà» ðóñ ãîøóíëàðûíûí ùÿðáè éöðöø ïëàíû äà þç ÿêñèíè òàïìûøäû. Áó ïëàíà ÿñàñÿí, ÷àð, ùÿðáè éöðöø ìÿãñÿäèëÿ 25 ìèíëèê êîðïóñ (15 ìèí àòëû âÿ 10 ìèí ïèéàäà) àéûðìàëû âÿ îíó èêè äÿñòÿéÿ áþëìÿëè èäè. ßââÿëà, 10 ìèíëèê äÿñòÿ (5 ìèí àòëû âÿ 5 ìèí ïèéà-äà) äÿíèç éîëó èëÿ Íèçîâàéà ãÿñÿáÿñèíÿäÿê ýÿëìÿëè, îðàäàí èñÿ Øàìàõû èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëè èäè. Øàìàõûéà ÷àòäûã-äàí ñîíðà ðóñ ãîøóíëàðû äþðä äÿñòÿéÿ áþëöíÿðÿê äþðä èñòè-ãàìÿòäÿ, éÿíè Ýÿíúÿ, Ëîðè, Ãàôàí âÿ Íàõ÷ûâàí èñòèãàìÿòëÿðèí-

63

äÿ ùöúóìà êå÷ìÿëè èäèëÿð. Ýóéà Øàìàõûäà îí ìèíëèê åðìÿíè ñöâàðèñè äÿ ðóñ ãîøóíëàðûíà ãîøóëìàëû èäè. Áåëÿëèêëÿ, ðóñ âÿ åð-ìÿíè ãîøóíëàðûíûí ùàìûñû Íàõ÷ûâàíà úÿìëÿøìÿëè âÿ îðàäàí Èðÿâàí öçÿðèíÿ, àçÿðáàéúàíëû òöðêëÿðèí éàøàäûüû øÿùÿð öçÿðèíÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëè èäèëÿð. Ýóéà áó äþâðÿäÿê åðìÿíèëÿð Èðÿâàí ÿò-ðàôûíäà 116 ìèí íÿôÿðëèê ãîøóí òîïëàìàëû èäèëÿð. Ýþðöíäöéö êèìè áó ðÿãÿìëÿð Îðè òÿðÿôèíäÿí ãÿñäÿí øèøèðäèëìèø âÿ áó èøäÿ ÿñàñ ìÿãñÿä Ðóñèéà ùþêóìÿòèíè Ãàôãàçà ìöäàõèëÿ åòìÿéÿ äàùà äà øèðíèêëÿíäèðìÿê îëìóøäó. Ùàëáóêè î äþâðäÿ Ãàôãàçäà ùå÷ 100-150 ìèí åðìÿíè ÿùàëèñè îëìàäûüû ùàëäà, Îðè 116 ìèíëèê åðìÿíè ãîøóíó òîïëàìàãäàí äÿì âóðóðäó. Äèýÿð òÿðÿôäÿí åð-ìÿíè âÿ ðóñ ìÿíáÿëÿðè î äþâðäÿ õðèñòèàí àëáàíëàðû äà åðìÿíè êèìè ãÿëÿìÿ àëìûø âÿ ÿñëèíäÿ áóíó ãÿñäÿí áåëÿ åòìèøäèëÿð.

Èêèíúèñè, áó ïëàíà ýþðÿ 15 ìèíëèê áèð äÿñòÿ ãóðó éîëëà Ýöðúöñòàíà ýåòìÿëè èäè. Îðè ÿñàñÿí èêè ìöùöì ìÿíòÿãÿ ýþñ-òÿðìèøäè — Øàìàõû âÿ Èðÿâàí, «îíëàðûí ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè Çàãàô-ãàçèéàíûí òàëåéèíè ùÿëë åäÿðäè» (2).

Ðóñ ÷àðû Û Ïéîòð åðìÿíèëÿðèí õàùèøèíÿ ìöñáÿò úàâàá âåðäè. Áó äþâðäÿ Èðàí âàñèòÿñèëÿ Ãàôãàçà, î úöìëÿäÿí Àçÿð-

áàéúàíûí Ãàðàáàü áþëýÿñèíÿ àç ìèãäàðäà åðìÿíèëÿðèí ýÿëèá ìÿñêóíëàøìàñû Û Ïéîòðà ìÿëóì èäè. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿñðëÿð áîéó áó ÿðàçèäÿ òöðêñîéëó ÿùàëè, õðèñòèàí åòèãàäëû àë-áàíëàð éàøàéûðäûëàð. Áó ÿðàçèëÿðÿ ýÿëìÿ åðìÿíè àçëûüû èñÿ äà-ùà ÷îõ ñèéàñè ôÿàëëûã ýþñòÿðÿðÿê õðèñòèàí ÿùàëèñèíè ìöäàôèÿ áàéðàüû àëòûíäà ÷ûõûø åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðäè. Ùÿòòà îíëàð Ãà-ðàáàü ÿðàçèñèíäÿêè ãÿäèì àëáàí êèëñÿëÿðèíè ìÿíèìñÿéÿðÿê îíëàðû ãðèãîðéàí öñëóáóíäà éåíèäÿí òÿìèð åòäèðèðäèëÿð.

Àçÿðáàéúàíûí äàõèëè, áàøãà ñþçëÿ ìÿðêÿçè ÿéàëÿòëÿðèí-äÿí áèðè îëàí Ãàðàáàü ÿðàçèñèíäÿ õðèñòèàí ÿùàëèñèíäÿí ñþùáÿò ýåäÿðêÿí éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, îíëàð öìóìè ÿùàëèíèí àç áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Áó àç áèð ùèññÿíèí éàðûäàí ÷îõóíó äà éåðëè àëáàíëàð, úöçè áèð ùèññÿñèíè äÿ ýÿëìÿ åðìÿ-íèëÿð òÿøêèë åäèðäèëÿð. Åðìÿíèëÿð úÿì ùàëäà éàëíûç 1828-úè èë Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíäÿí ñîíðà ÷àð Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí ìÿãñÿäéþíëö âÿ ïëàíëû ñóðÿòäÿ Øèìàëè âÿ Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí

64

(èíäèêè Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû) áþëýÿëÿðèíÿ, õöñóñèëÿ äÿ àçðáàéúàíëûëàðûí ìÿùñóëäàð âÿ ñÿôàëû éàéëàã òîðïàãëàðûíûí éåðëÿøäèéè Ãàðàáàü áþëýÿñèíÿ êþ÷öðöëìöøäöëÿð. Ñîíðàëàð äà Ãàðàáàüäà éàøàéàí åðìÿíèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíè ãðèãîðéàíëàø-ìûø õðèñòèàí àëáàíëàðûí òÿøêèë åòäèéèíè éàõøû áèëÿí ìèëëÿò÷è äàèðÿëÿð îíëàðà èêèíúè íþâ åðìÿíèëÿð êèìè áàõûðäûëàð. Áó ôèêðè åðìÿíè ìöÿëëèôè Àðàêåëîâ äà ãåéä åäèðäè. Î éàçûðäû êè, ìèë-ëÿò÷è åðìÿíèëÿð ö÷öí «ãàðàáàüëû åðìÿíèëÿð èêèíúè äÿðÿúÿëè ùÿìãÿáèëÿ öçâëÿðèäèð» (3).

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èðàíäàí ýÿëìÿ àç ìèãäàðäà åðìÿíè ÿùàëèñè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíûí, éÿíè èíäèêè Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí âÿ áöòþâëöêäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ ìöùöì òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè îëàí Èðÿâàí, Ýÿíúÿ âÿ Øàìàõûäà, 1828-úè èëäÿí åòèáàðÿí èñÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ Ãàðàáàü âÿ Èðÿâàí áþëýÿëÿðèíäÿ ìÿñêóíëà-øàðàã òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëìóø, îíëàðûí áþéöê áèð ùèññÿñè àçÿð-áàéúàíëû òöðêëÿðèí ãàïû-áàúàñûíäà, òÿñÿððöôàòëàðûíäà íþêÿð÷è-ëèê åòìèø, îíëàðûí ìàë-ãàðàñûíû îòàðìûø, òèêèíòè èøëÿðèíäÿ ÷àëûø-ìûøäûëàð.

Åðìÿíè òàðèõ÷èñè À. Èîàííèñéàí éàçûðäû êè, ÕÂÛÛÛ ÿñðèí áèðèíúè ðöáöíäÿ åðìÿíèëÿð Èðÿâàí øÿùÿð ÿùàëèñèíèí äþðääÿ áèð ùèññÿñèíè, àçÿðáàéúàíëûëàð èñÿ áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð (4). Ìàðàãëûäûð êè, åðìÿíèëÿð ùÿì Ãàôãàç ðåýèîíóí-äà, ùÿì äÿ Êðûì õàíëûüûíäà Ðóñèéà äþâëÿòèíèí ìÿêðëè ïëàí-ëàðûíûí àëÿòèíÿ ÷åâðèëìèøäèëÿð. Áó ïðîñåñ õöñóñèëÿ ÷àðè÷à ÛÛ Éåêàòåðèíàíûí ùàêèìèééÿòÿ ýÿëèøèëÿ äàùà äà ñöðÿòëÿíäè. Áå-ëÿëèêëÿ, Ðóñèéà þçöíöí òÿúàâöçêàð Øÿðã ñèéàñÿòèíäÿ åðìÿíè-ëÿðÿ õöñóñè ôèêèð âåðìÿéÿ áàøëàäû.

1796-úû èë éàíâàðûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÷àðè÷à ÛÛ Éåêàòåðèíà Ãàôãàçà âÿ õöñóñèëÿ Àçÿðáàéúàí öçÿðèíÿ éöðöø ö÷öí òÿéèí åäèëìèø åêñïåäèñèéà êîðïóñóíóí êîìàíäàíëûüûíû þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿéè Ñóâîðîâà òÿêëèô åòäè. Ëàêèí î, áèð ìöääÿò ýþòöð-ãîé åòäèêäÿí ñîíðà áó ôèêèðäÿí áîéóí ãà÷ûðäû. Áåëÿëèêëÿ, áó âÿçèôÿ ÷àðèçìèí ñåâèìëè ñÿðêÿðäÿñè ýåíåðàë Çóáîâà ùÿâàëÿ îëóíäó. Þç íþâáÿñèíäÿ Çóáîâ 30 ìèíëèê ðóñ ãîøóíóíóí áàøûíäà Úÿíóáè

65

Ãàôãàçà äîüðó ùÿðÿêÿò åòäè. Áó õÿáÿðè åøèäÿí åðìÿíèëÿð þç êåøèøëÿðèíè Ãûçëàðà ýþíäÿðìèøäèëÿð. Çóáîâ åðìÿíèëÿðèí åë÷èëÿðè-íè éàõøû ãàðøûëàéûá îíëàðû ÿòðàôëû äèíëÿìèøäè. Íÿòèúÿäÿ êåøèø Ñòå-ïàí ýåíåðàë Çóáîâóí Ãàôãàçà ùöúóìó çàìàíû îíóí ìÿñëÿ-ùÿò÷èñè îëäó. Çóáîâóí áàø ìÿñëÿùÿò÷èñè îëàí È.Àðãóòèíñêèíèí Äÿðáÿíääÿ éàøàéàí åðìÿíèëÿðÿ ìöðàúèÿòèíäÿí ñîíðà îíëàð ðóñ ãîøóíó ñûðàëàðûíà éàçûëìàüà áàøëàäûëàð (5).

1796-úû èëèí àâãóñòóíäà Áàêû õàíëûüû òàáå îëàí êèìè êå-øèø Àðãóòèíñêè øÿùÿðäÿ îëàí åðìÿíèëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê, îí-ëàðû äèí ãàðäàøëàðû îëàí ðóñëàðà ùÿð úöðÿ éàðäûì ýþñòÿðìÿéÿ ÷àüûðäû. Î, ùÿì÷èíèí Øàìàõû âÿ Ýÿíúÿäÿ îëàí åðìÿíèëÿðëÿ ñûõ ÿëàãÿ ñàõëàéûðäû. Åðìÿíè êåøèøëÿðèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè ðóñ ãîøóíëàðûíû Èðÿâàí õàíëûüû öçÿðèíÿ ýþíäÿðìÿê èäè. Áåëÿ áèð õàùèøëÿ Ýÿíúÿäÿ éàøàéàí áèð ãðóï åðìÿíè ýåíåðàë Çóáîâà ìöðàúèÿò åòìèøäè.

Öìóìèééÿòëÿ, ãðàô Çóáîâ Ãàôãàçäà éåðëÿøìèø ÿðàçèëÿðè ìöñÿëìàíëàðäàí «òÿìèçëÿìÿê» ùàããûíäà ÛÛ Éåêàòåðèíàäàí ðÿñìÿí ÷îõ úèääè òàïøûðûã àëìûøäû. Çóáîâ òàáå÷èëèéèíäÿ îëàí áöòöí éöêñÿê ðöòáÿëè çàáèòëÿðÿ ðÿñìÿí áèëäèðìèøäè êè, «Èðÿ-âàí õàíëûüûíûí õðèñòèàíëàøäûðûëìàñû ìÿñÿëÿñè ÷îõ ýèçëè ñàõ-ëàíûëìàëûäûð. Îíà ýþðÿ êè, áèçèì ýÿëÿúÿê ïëàíëàðûìûçûí ìÿã-ñÿäèíèí à÷ûãëàíìàñû âÿ áó áàðÿäÿ ùÿð ùàíñû áèð õÿáÿðèí ìöñÿëìàíëàðà ÿââÿëúÿäÿí ÷àòìàñû îíëàðû îéàäàð âÿ ùÿéÿ-úàíà ýÿòèðÿð» (6).

Áóíó íÿçÿðÿ àëàí ýåíåðàë, òåçëèêëÿ èòàÿò ýþñòÿðìÿñè ùàã-ãûíäà Èðÿâàí õàíû Òÿâÿêêöë ßëèéÿ ìÿêòóá ýþíäÿðäè. Ëàêèí áó çàìàí ÷àðè÷à ÛÛ Éåêàòåðèíàíûí ãÿôèë þëöìö íÿòèúÿñèíäÿ ðóñ ãî-øóíëàðû Ãàôãàçäàí ýåðè ÷àüûðûëäû.

ÕÂÛÛÛ ÿñðèí ñîíóíäà Ðóñèéà ÿñàñ äèããÿòèíè Àâðîïàéà éþíÿëòäèéèíäÿí Ãàôãàç ìÿñÿëÿñè áèð íþâ àðõà ïëàíà êå÷ìèøäè.

1801-úè èëèí ìàðòûíäà Àâðîïà äþâëÿòëÿðè èëÿ þç ìöíàñè-áÿòëÿðèíè íèçàìà ñàëàí ÷àð Û Àëåêñàíäðûí Ãàôãàçà ìöíàñèáÿò-äÿ ÿë-ãîëó à÷ûëäû. ×àð ùþêóìÿòè Ãàôãàçäàêû èøüàë÷ûëûã ïëàí-ëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðÿðêÿí áó áþëýÿäÿêè «áåøèíúè êîëîííà» äàí — éÿíè åðìÿíèëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. Áó áåëÿ

66

äÿ îëäó. Åðìÿíèëÿð äÿ þç íþâáÿñèíäÿ áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí þç ìÿêðëè ïëàíëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí èñòèôàäÿ åò-ìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð.

×àð Û Àëåêñàíäð ýåíåðàë Ñèñèàíîâó øÿõñÿí òàíûäûüûíà ýþ-ðÿ, îíó 1802-úè èë íîéàáðûí 8-äÿ Ãàôãàç ãîøóíëàðûíà áàø êî-ìàíäàí òÿéèí åòäè. Èìïåðàòîð áèð ìöääÿò ÿââÿë, ñåíòéàáðûí 26-äà Ñèñèàíîâà éàçûðäû êè, «íÿéèí áàùàñûíà îëóðñà-îëñóí Àçÿð-áàéúàíûí áó âÿ éà äèýÿð õàíëûãëàðûíà ùöúóìäà åðìÿíèëÿðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Õöñóñèëÿ Ðóñèéàéà äàùà ñÿäà-ãÿòëè åðìÿíè êåøèøè Äàíèë îëà áèëÿð».

Åðìÿíè êåøèøëÿðè Äàíèë âÿ Õîúà Ìîðîäîâ ñàòãûíëûãäà âÿ ùèéëÿýÿðëèêäÿ áàøãàëàðûíäàí ñå÷èëèðäèëÿð. Îíëàð ðóñ ãîøóí-ëàðûíäà àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû íèôðÿò îéàòìàã ö÷öí áöòöí âà-ñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð.

Áó çàìàí ÷àð ùþêóìÿòè ìöùöì ñòðàòåæè ìÿíòÿãÿ îëàí Ýÿíúÿíèí èøüàëûíà õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Òÿñàäöôè äåéèë-äè êè, «Ýÿíúÿíèí èøüàëûíäà èøòèðàêûíà ýþðÿ» ìåäàëëàðû äà òÿñèñ îëóíìóøäó. (Íåúÿ êè, 1992-úè èëèí ìàéûíäà Øóøà âÿ Ëà÷ûíûí èøüàëûíäà ôÿðãëÿíÿí åðìÿíè éàðàãëûëàðûíà òÿãäèì åòìÿê ö÷öí Éåðåâàíäà õöñóñè ìåäàëëàð êÿñèëìèøäè).

Òèôëèñ åðìÿíèëÿðè Ñèñèàíîâó úèääè úÿùäëÿ Ýÿíúÿ öçÿðèíÿ ùÿðáè éöðöøÿ áàøëàìàüà ñþâã åäèðäèëÿð. Áàø êîìàíäàíà ýþí-äÿðèëÿí ãûçûøäûðûúû ðàïîðòëàðäà ýóéà Ýÿíúÿäÿ åðìÿíèëÿðèí çöë-ìÿ ìÿðóç ãàëäûãëàðû áèëäèðèëèðäè. Ýåíåðàë Êîâàëåâñêè 1802-úè èë äåêàáðûí 17-äÿ ýåíåðàë Ñèñèàíîâà ýþíäÿðäèéè ðàïîðòóíäà éàçûð-äû êè, âàõòèëÿ Ýÿíúÿäÿ éàøàéàí 4 íÿôÿð åðìÿíè Òèôëèñäÿ ìÿíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê áèëäèðäèëÿð êè, «áèç 27 íÿôÿð èäèê, Ýÿíúÿ õàíû-íûí ÿëèíäÿí þçöìöçö ýöúëÿ ãóðòàðûá ãà÷ìûøûã».

Áåëÿëèêëÿ, 1803-úö èëèí íîéàáðûíäà ýåí. Ñèñèàíîâóí ãî-øóíó Òèôëèñäÿí ÷ûõàðàã Øÿìêèð öçÿðèíÿ ùÿðÿêÿò åòäè. Îðàäàí èñÿ Ýÿíúÿ öçÿðèíÿ ãîøóí ýþíäÿðäè. Ðóñ ãîøóíóíóí òÿðêè-áèíÿ 11 òîïó îëàí 6 ïèéàäà áàòàëéîíó, 3 åñêàäðîí ñöâàðè âÿ èêè éöç êàçàê äàõèë èäè (7).

Ðóñ ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíû 1803-úö èë íîéàáðûí 30-äà Øÿìêèðäÿí Ýÿíúÿ åðìÿíèëÿðèíÿ áåëÿ áèð ìöðàúèÿò åò-äè: «Ãàëèá öìóìðóñèéà îðäóñó èëÿ Ýÿíúÿ òîðïàüûíà äàõèë

67

îëàðêÿí, ùàìûíûçû ëöòôêàð ðóñ ùþêìäàðëàðûíûí àäûíäàí ÿìèí åäèðÿì êè, öìóìðóñèéà òàõò-òàúûíûí ìöäàôèÿñè ö÷öí ãàëõàí ùÿð êÿñ þçöíöí âÿ ÿìëàêûíûí òÿùëöêÿñèçëèéèíÿ òàì òÿìèíàò àëàúàã, ìöñÿëìàíëàðûí ñîéüóí÷óëóüóíäàí, ùÿð úöð òÿãèá âÿ ñûõûøäûðìàëàðäàí úàíûíûç ãóðòàðàúàã, ñèçÿ Ýöðúöñòàíûí ùÿð ùàíñû ýóøÿñèíäÿ ðóñ äþâëÿòèíèí ñàêèíè êèìè àñóäÿ éàøàìàã ùöãóãó âåðèëÿúÿêäèð» (8).

Åðìÿíèëÿð ùÿð âÿúùëÿ ÷àëûøûðäûëàð êè, ðóñ ãîøóíëàðûíû ãû-çûøäûðûá øÿùÿðäÿ äàùà ÷îõ àçÿðáàéúàíëûíû ãûðäûðñûíëàð.

Áåëÿëèêëÿ, Ýÿíúÿíèí èøüàëû çàìàíû 1500-äÿí ÷îõ àçÿð-áàéúàíëû ãÿòëÿ éåòèðèëäè, 8.585 êèøè, 8.639 ãàäûí ðóñëàð òÿðÿ-ôèíäÿí ÿñèð àëûíäû. Ðóñèéà ãîøóíëàðû èñÿ úÿìè 38 íÿôÿð èòèð-äèëÿð (9).

Ðóñ ãîøóíëàðû øÿùÿðèí èøüàëûíäàí ñîíðà îðàäà þçëÿðèíÿ åòèáàðëû äàéàã éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ Èðàíäàí Ãàðàáàüà ýÿëìèø åðìÿíèëÿðèí áèð ùèññÿñèíè Ýÿíúÿéÿ êþ÷öðäöëÿð. Ëèñàíåâè÷ áó ìÿãñÿäëÿ Ãàðàáàüäàí 250 åðìÿíè àèëÿñèíè êþ÷öðöá Éåëèçà-âåòïîë ÿòðàôûíäà éåðëÿøäèðäè (10). Ëàêèí Ãàðàáàü áþëýÿñè 1805-úè èëäÿ Ðóñèéàíûí ùèìàéÿñè àëòûíà êå÷ÿíäÿí ñîíðà Éå-ëèçàâåòïîë äàèðÿñèíÿ êþ÷öðöëìöø åðìÿíèëÿðèí áèð ãèñìè éåíè-äÿí Ãàðàáàü áþëýÿñèíÿ ãàéûòäûëàð (11).

×àð ùþêóìÿòè åéíè çàìàíäà Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ éàøàéàí âÿ þç áÿä ÿìÿëëÿðè èëÿ áöòöí ùÿäëÿðè àøûá êå÷ÿí åðìÿíèëÿðÿ ãàðøû òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ ìÿúáóð îëóðäó. Íÿòèúÿäÿ 1807-úè èëäÿ åðìÿíèëÿðèí èìòèéàçëàðûíûí ëÿüâ åäèëìÿñèíÿ äàèð èëê ìà-íèôåñò âåðèëäè. Ìàðàãëûäûð êè, ðóñ ÷àðëàðû ñîíðàëàð äà áó úöð òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòìàëû îëìóøäóëàð.

Åðìÿíèëÿð Èðÿâàí ãàëàñûíûí ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìÿñèíäÿ õöñóñè ìàðàã ýöäöðäöëÿð. Åðìÿíè éàçû÷ûñû Íåð-ñåñ Àøòàðàêåòñè åðìÿíèëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê, îíëàðû ðóñ ãî-øóíëàðûíà êþìÿê åòìÿéÿ ÷àüûðûðäû.

Õà÷àòóð Àáîâéàí éàçûðäû êè, åðìÿíèëÿð ö÷öí Èðÿâàí ãà-ëàñûíûí àëûíìàñû áÿëêÿ äÿ ýöíàùêàðëàð ö÷öí úÿùÿííÿìèí äàüûëìàñûíäàí äà ãèéìÿòëèäèð. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ ðóñ ãîøóíëàðû åðìÿíèëÿðèí éàõûíäàí êþìÿêëèéè ñàéÿñèíäÿ 1827-úè èë îêòéàáðûí 1-äÿ Èðÿâàí ãàëàñûíû èøüàë åòäèëÿð. Øÿùÿðäÿ ìöñÿëìàíëàðà

68

ãàðøû ñîéãûðûìû òþðÿäèëäè. Ïàðñàìéàí éàçûðäû êè, Èðÿâàí ãàëà-ñûíûí àëûíìàñûíäà åðìÿíèëÿðèí Èðÿâàí õàíûíà ãàðøû àïàð-äûãëàðû òÿõðèáàò èøëÿðèíèí áþéöê ðîëó îëìóøäó (12). Áåëÿ êè, ùÿëÿ 1827-úè èë àâãóñòóí 17-äÿ Èðÿâàí öçÿðèíÿ ùöúóì çàìà-íû ýåíåðàë Êðàñîâñêèíèí äÿñòÿñè ìöùàñèðÿéÿ äöøäö. Åðìÿíè àëèìè Ãðèãîðéàí Ç. éàçûðäû êè, áåëÿ áèð øÿðàèòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Ãàúàð ãîøóíó ðóñëàðà àðõàäàí çÿðáÿ âóðìàüà ÷àëûøàð-êÿí, Èðàí ãîøóíóíäà õèäìÿò åäÿí Àêîï Àðóòéóíéàí àäëû áèð åðìÿíè, ÷þðÿéèíè éåäèéè ãàúàðëàðà õÿéàíÿò åäÿðÿê þç òîïó-íóí àüçûíû Èðàí ãîøóíëàðûíà ãàðøû ÷åâèðÿðÿê àòÿø à÷ìûøäè âÿ îíëàðû èòêèéÿ ìÿðóç ãîéìóøäó (13).

Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Íåðñèñéàí éàçûðäû êè, ãöäðÿòëè Ðóñèéà èìïåðèéàñû òÿðêèáèíÿ äàõèë îëäóãäàí ñîíðà «Øÿðãè Åðìÿíèñ-òàíäà» (îõó- Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäà — êóðñèâ À.À. Ìÿììÿäëè) êîìïàêò åðìÿíè ÿùàëèñè éàðàíäû. Áöòöí äöíéàéà ñÿïÿëÿíìèø åðìÿíèëÿð «Øÿðãè Åðìÿíèñòàíà» àõûøûá ýÿëìÿéÿ áàøëàäûëàð. Òÿêúÿ ÕÛÕ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíèí ñîíóíäà åðìÿíèëÿðèí Øÿðãè Åðìÿíèñòàí àäëàíäûðäûãëàðû Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíà Èðàíäàí 40 ìèíäÿí ÷îõ, Òöðêèéÿäÿí èñÿ 90 ìèíäÿí ÷îõ åðìÿíè êþ÷ö-ðöëìöøäö (14).

Åðìÿíè àëèìè Ëåî òÿñäèã åäèðäè êè, «ðóñëàð Èðÿâàíû òóòàí çàìàí åðìÿíè ÿùàëèñè àçëûã òÿøêèë åäèðäè» (15). Âàøãà áèð åð-ìÿíè àëèìè Íåðñèñéàí èñÿ ãåéä åäèðäè êè, èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ 1831-úè èëäÿ 161.747 íÿôÿð åðìÿíè îëìóøäóð. Íÿ-çÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, áó ðÿãÿì Èðàí âÿ Òöðêèéÿäÿí åðìÿíè-ëÿðèí áó ÿðàçèéÿ êþ÷öðöëìÿñèíäÿí ñîíðà éàðàíìûøäûð. Áåëÿ ÷ûõûð êè, åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðè áóðàäà åðìÿíèëÿðèí úöçè àçëûã òÿø-êèë åòäèêëÿðèíè äîëàéûñû éîëëà à÷ûã-àéäûí åòèðàô åäèðëÿð. Áåëÿëèê-ëÿ, åðìÿíèëÿðèí éàõûíäàí êþìÿéè ñàéÿñèíäÿ Èðÿâàí øÿùÿðè 1827-úè èëäÿ ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíäó. Áóíäàí ñîíðà ðóñ ãîøóíëàðû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ äàõèë îëäóëàð. Ýåíåðàë Ìÿäÿòîâóí áàø÷ûëûüû àëòûíäà ðóñ ãîøóíëàðû âÿ åðìÿíè êþíöëëö äÿñòÿëÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí äèíú ÿùàëèñèíÿ äèâàí òóòìàüà áàøëàäû.

69

Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñèíèí 15-úè ìàääÿñèíÿ ÿñàñÿí, åðìÿíèëÿðèí Èðàíäàí Ðóñèéà èìïåðèéàñû ÿðàçèñèíÿ, éÿíè Øèìà-ëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà êþ÷öðöëìÿñè ùöãóãè úÿùÿòäÿí òÿñäèã åäèëäè. Ìÿùç Ãðèáîéåäîâóí èíàäëû ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ åðìÿíèëÿðèí ãåéä-øÿðòñèç Èðàíäàí Ðóñèéà èìïåðèéàñû òÿáÿÿëè-éèíÿ êå÷ìÿëÿðè ùàããûíäà 15-úè ìàääÿ ìöãàâèëÿ ìÿòíèíÿ äàõèë åäèëìèøäè (16).

Åðìÿíè éàçû÷ûñû Íåðñåñ Àøòàðàêåòñè ùÿëÿ Òöðêìÿí÷àé ìöãàâèëÿñè áàüëàíìàìûøäàí ÿââÿë äÿ åðìÿíèëÿðèí êþ÷öðöë-ìÿñè õàùèøèëÿ Ãàôãàç úàíèøèíè È.Ïàñêåâè÷ÿ âÿ äèïëîìàò Ãðè-áîéåäîâà äÿôÿëÿðëÿ ìöðàúèÿò åòìèøäè. Î, 1827-úè èë íîéàáðûí 9-äà Òÿáðèçÿ õöñóñè ìÿãñÿäëÿ ÷àüûðûëìûø, ìÿíøÿúÿ åðìÿíè îëàí ïîëêîâíèê Ëàçàðåâÿ áó ùàãäà éàçûðäû: «Èíäè ìÿí, áöòöí åðìÿíè ìèëëÿòèíèí ñÿäàãÿòëè ìöäàôèÿ÷èñè À. Ãðèáîéåäîâäàí õàùèø åòìèøÿì êè, îðàëàðäà âÿ áàøãà éåðëÿðäÿ éàøàéàí õðèñ-òèàíëàðûí ãöäðÿòëè Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí áàéðàüû àëòûíà ãÿáóë åäèëìÿñèíè éàääàí ÷ûõàðìàñûí» (17).

Èðàí ùþêóìÿòè åðìÿíèëÿðèí ýåòìÿñèíè èñòÿìÿäèéèíäÿí Ðóñèéàéà êþ÷öá ýåòìÿê èñòÿéÿí åðìÿíèëÿðèí ÿìëàêëàðûíûí ñàòûí àëûíìàñûíû ýèçëè îëàðàã ãàäàüàí åòìèøäè. Ìàðàãëûäûð êè, åðìÿíèëÿð Èðàíäàí Øèìàëè âÿ Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëÿð-êÿí ñèëàùëàðûíû äà þçëÿðèëÿ ýþòöðöðäöëÿð. Îíëàð ùÿð òÿðÿôäÿí ðóñ ìöùàôèçÿ äÿñòÿëÿðèëÿ ÿùàòÿ îëóíìàëàðûíà áàõìàéàðàã, èðàíëû ÿñýÿðëÿðèí ãÿôèë ùöúóìëàðûíäàí åùòèéàò åäèðäèëÿð. Åð-ìÿíè ãàäûíëàðû éîëáîéó þç óøàãëàðûíà ðóñ ÷àðû Íèêîëàéûí àäû-íû ÿçáÿðëÿäèð, ìÿùç áó øÿõñèí îíëàðû «ôàðñëàðûí çöëìöíäÿí» õèëàñ åòäèéèíè áèëäèðèðäèëÿð (18).

Ðóñ âÿ åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíèí éàçäûãëàðûíà ýþðÿ, éåðëè ìöñÿëìàí ÿùàëèñè åðìÿíèëÿðèí Èðàíäàí êþ÷ìÿëÿðèíÿ õÿéàíÿò-êàðëûã âÿ ñàòãûíëûã êèìè áàõûðäûëàð. Ùÿì÷èíèí Èðàíûí ÷þðÿéèíè éåéÿí åðìÿíèëÿðèí ùÿð éåðäÿ ðóñëàðà êþìÿê åòìÿñè, ðóñ ãî-øóíëàðûíà áÿëÿä÷èëèê åòìÿëÿðè äÿ éåðëè ÿùàëèíèí ãÿçÿá âÿ íèôðÿ-òèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó.

Òåçëèêëÿ Óðìèéà, Ñÿëìàñ, Õîé, Ìàðàüà õàíëûãëàðûíäàí äà åðìÿíèëÿðèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìÿñè òÿøêèë îëóí-

70

äó. Êþ÷öðöëìÿéÿ ìàíå÷èëèê òþðÿäèëäèéèíè ýþðÿí Ëàçàðåâ ýå-íåðàë Ïàíêðàòéåâäÿí ñèëàùëû ìöùàôèçÿ äÿñòÿñè àëäû.

Áåëÿëèêëÿ, ïîëêîâíèê Ëàçàðåâèí òÿøêèëàò÷ûëûüû ñàéÿñèíäÿ 40 ìèíäÿí ÷îõ åðìÿíè Èðàíäàí êþ÷öðöëÿðÿê Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿ-âàí ãÿçàëàðûíäà, ùàáåëÿ Àçÿðáàéúàíûí äèýÿð ÿðàçèëÿðèíäÿ éåð-ëÿøäèðèëäè. Ýþðêÿìëè ðóñ òÿäãèãàò÷ûñû, Ãàôãàçäà äÿðèí àðàø-äûðìàëàð àïàðìûø Çåëèíñêè áó äþâðäÿ Ãàðàáàüäà, Çÿíýÿçóðäà, Èðÿâàíäà åðìÿíèëÿðèí úöçè ìèãäàðäà îëäóüóíó ãåéä åäèðäè. Î éàçûðäû êè, «Çÿíýÿçóðäà ÕÛÕ ÿñðÿ ãÿäÿð úÿìè ö÷ åðìÿíè êÿíäè îëìóøäó» (19).

Øèìàëè âÿ Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëÿí åðìÿíèëÿðèí áþéöê ùèññÿñè äþâëÿò êÿíäëèëÿðè îëàí àçÿðáàéúàíëûëàðûí òîð-ïàãëàðûíäà éåðëÿøäèðèëèðäè. Áó òîðïàãëàðûí ñàùèáëÿðè éàé àéëà-ðûíäà éàéëàãëàðäà îëäóãëàðûíà ýþðÿ èëê âàõòëàð ýÿëìÿ åðìÿ-íèëÿðèí áó òîðïàãëàðäà éåðëÿøäèðèëìÿñè ÿìÿëèééàòû ñàêèò áèð øÿðàèòäÿ ýåäèð, åëÿ áèð ìöíàãèøÿ áàø âåðìèðäè. Ëàêèí àç ñîíðà ìöñÿëìàíëàð áóíäàí úèääè ñóðÿòäÿ íàðàùàò îëìàüà áàøëàäû-ëàð. Ðóñ äèïëîìàòû Ãðèáîéåäîâ áó ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã éàçûðäû: «Åðìÿíèëÿðèí èëê äÿôÿ áóðàõûëäûãëàðû òîðïàãëàðà ÿáÿ-äè ñàùèá äóðàúàãëàðûíäàí ìöñÿëìàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ éàðàíàí ãîðõóíó àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ (ñîíóíúóëàðûí) äöøäöêëÿðè àüûð âÿçèééÿòèí óçóí ñöðìÿéÿúÿéèíè áèëäèðìÿêëÿ îíëàðû ñàêèòëÿø-äèðìÿê ìÿñÿëÿñèíè áèç äÿôÿëÿðëÿ ýþòöð-ãîé åòìèøèê» (20).

Ìàðàãëûäûð êè, Ðóñèéà ñÿôèðèíèí òÿêëèôèëÿ, åðìÿíèëÿðèí áó òîðïàãëàðäà ìöâÿããÿòè ìÿñêóíëàøäûðûëìàñû áàðÿäÿ éàëàí ìÿ-ëóìàòëàð âåðèëèðäè. Ãðèáîéåäîâ éàçûðäû êè, èíäè áèç ìöñÿëìàí-ëàðû äöøäöêëÿðè áó ÷ÿòèí âÿçèééÿòëÿ ðàçûëàøäûðìàëû, åðìÿíèëÿðèí áóðàäà ìöâÿããÿòè ãàëàúàãëàðûíà îíëàðû èíàíäûðìàëûéûã êè, àçÿðáàéúàíëûëàð, «åðìÿíèëÿð èëê äÿôÿ àéàãëàðû äÿéÿí òîðïàã-ëàðà ùÿìèøÿëèê éèéÿëÿíèðëÿð» ôèêðèíäÿí äàøûíñûíëàð (21).

×àð ùþêóìÿòè þçöíöí Ãàôãàçäàêû ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíäÿ Èðàí âÿ Òöðêèéÿäÿí áóðàéà êþ÷öðöëÿí åðìÿíèëÿð-äÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèðäè. Áó ìÿãñÿäëÿ åðìÿíèëÿðèí ìöñÿë-ìàí òîðïàãëàðûíäà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðè-ëèðäè. Áó ñèéàñè àêñèéà èëÿ áàüëû äþâëÿò ñÿíÿäëÿðèíäÿ äåéèëèðäè

71

êè, «öìóìèééÿòëÿ õà÷ïÿðÿñòëÿðè ðàçûëàøäûðìàã ëàçûìäûð êè, îíëàð (êþ÷ÿíëÿð) Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí âèëàéÿòëÿðèíÿ ýåòñèíëÿð, ÷öíêè îðàëàðäà õà÷ïÿðÿñòëÿðèí ñàéûíû ìöìêöí ãÿäÿð àðòûðìàã ëàçûìäûð» (22).

Ìöÿééÿí âàõòäàí ñîíðà, àðòûã Íàõ÷ûâàí âèëàéÿòèíäÿ ùÿääÿí àðòûã åðìÿíè êþ÷êöíöíöí ìÿñêóíëàøäûðûëäûüûíû áèëÿí Ãàôãàç úàíèøèíè Ïàñêåâè÷ 1828-úè èë àïðåëèí 24-äÿ áèëàâàñèòÿ êþ÷êöíëÿðèí èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí Ëàçàðåâÿ Èðàíäàí êþ÷öðöëÿí åðìÿíèëÿðèí Ãàðàáàüäà éåðëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ ýþñòÿðèø âåð-äè. Åðìÿíèëÿðè ÿñàñÿí Èðÿâàí ìÿðêÿç îëìàãëà ÷àð ùþêóìÿ-òèíèí òÿøêèë åòäèéè åðìÿíè âèëàéÿòèíäÿ ìÿñêóíëàøäûðûðäûëàð. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Àüàéàí éàçûðäû êè, «1831-úè èëäÿ, éÿíè Èðàí-äàí âÿ Òöðêèéÿäÿí åðìÿíèëÿðèí êöòëÿâè êþ÷öðöëìÿëÿðèíäÿí ñîíðà Åðìÿíè âèëàéÿòèíèí ÿùàëèñè 164.450 íÿôÿð îëäó. Îíëàð-äàí 82.377 íÿôÿðè åðìÿíè èäè. Îíëàðûí äà 35.560 íÿôÿðè Èðàí-äàí, 21.660 íÿôÿðè èñÿ Òöðêèéÿäÿí êþ÷öðöëìöø åðìÿíè èäè. Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëäèêäÿí ñîíðà áóðàäà åðìÿíè ÿùàëèñè ñöðÿòëÿ àðòûðûëìàüà áàøëàäû» (23).

«Ãàôãàç àðõåîëîýèéà êîìèññèéàñûíûí àêòëàðû» àäëû òîï-ëóäàêû ñÿíÿäëÿðäÿí ìÿëóì îëäóüóíà ýþðÿ, Ðóñèéà èìïå-ðàòîðëóüóíóí Úÿíóáè Ãàôãàçû èñòèëàñûíà ãÿäÿð, Àçÿðáàéúàí õàíëûãëàðûíäà ìÿñêóíëàøìûø åðìÿíèëÿð áó éåðëÿðèíèí ÿùàëè-ñèíèí ÷îõ àç áèð ãèñìèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Áåëÿ êè, Ãàðàáàü õàíëûüûíäà éàøàéàí 12 ìèí àèëÿäÿí 2.500-ö, Øàìàõû õàí-ëûüûíäà éàøàéàí 24 ìèí àèëÿäÿí 1.500-ö, Øÿêè õàíëûüû òîðïàã-ëàðûíäà éàøàéàí 15 ìèí àèëÿäÿí èñÿ ñàäÿúÿ ö÷äÿ áèðè åðìÿ-íèëÿðäÿí èáàðÿò èäè (24).

Éóõàðûäà àäû ÷ÿêèëÿí åðìÿíè ìöÿëëèôè Àüàéàí åðìÿíè ãàéíàãëàðûíà ÿñàñëàíàðàã þçö òÿñäèã åäèð êè, ÷àðèçì òÿðÿ-ôèíäÿí åðìÿíèëÿðèí Èðÿâàí âèëàéÿòèíÿ êþ÷öðöëäöéö âàõòàäÿê áóðàäà úÿìè-úöìëÿòàíû 25.157 åðìÿíè éàøàéûðäû. Áó äà êè, áèð íå÷ÿ êÿíäèí ÿùàëèñèíÿ áÿðàáÿð àäàì äåìÿêäèð.

Èðàí âÿ Òöðêèéÿäÿí åðìÿíèëÿðèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà êþ-÷öðöëìÿñèíÿäÿê Èðÿâàí øÿùÿðèíäÿ åðìÿíèëÿð úöçè àçëûã òÿøêèë åäèðäèëÿð. Ìÿùç êþ÷öðöëìÿ ñèéàñÿòèíäÿí ñîíðà áóðàäà àðòûã

72

1850-úè èëäÿ åðìÿíèëÿð öìóìè ÿùàëèíèí 8 ôàèçèíè, 1879-úó èëäÿ 9 ôàèçèíè, 1897-úè èëäÿ 10 ôàèçèíè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Áó ðÿãÿìëÿðè åðìÿíè àëèìëÿðè Ïàðñàìéàí, Ïîãîñéàí âÿ Àðóòéóíéàí òÿñäèã åäèðëÿð (25).

Ïîëêîâíèê Ëàçàðåâ åðìÿíèëÿðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà êþ÷-ìÿéÿ øèðíèêëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ 1828-úè èë ìàðòûí 30-äà Èðàí åðìÿíèëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòäè. Î, þç ìöðàúèÿòèíäÿ åðìÿíèëÿðèí éåíè êþ÷ÿúÿêëÿðè òîðïàãëàðäà äàùà ôèðàâàí éàøàéàúàãëàðûíû, ÷àð áàáàíûí ùèìàéÿñè àëòûíäà ùÿììÿçùÿáëÿðè îëàí ðóñëàðëà åéíè ùöãóãëàðà ìàëèê îëàúàãëàðûíû, ÷àðûí áþéöêëöéö ñàéÿñèíäÿ áó òîðïàãëàðûí îíëàðà âåðèëÿúÿéèíè ñþéëÿéèðäè. Ìöðàúèÿòäÿ åðìÿíè-ëÿðÿ áåëÿ áèð ôèêèð àøûëàíûðäû êè, «ñèç ùÿð êÿñ ö÷öí ÿçèç îëàí âÿ-òÿíè ãîéóá ýåäèðñèíèç, ëàêèí õà÷ïÿðÿñò òîðïàüû ùàããûíäàêû áèð äóéüó ñèçè íÿ ãÿäÿð ôÿðÿùëÿíäèðÿúÿêäèð, ñèç áó òîðïàãëàðäà ùÿìèøÿëèê âÿ ùÿð øåéÿ íàèë îëàúàãñûíûç» (26).

Áåëÿëèêëÿ, åðìÿíè Ëàçàðåâëÿðèí ôÿàë èøòèðàêèëÿ ÷àð Ðó-ñèéàñû 1828-1830-úó èëëÿðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñèíÿ Èðàí-äàí 40 ìèí, Òöðêèéÿäÿí èñÿ 84 ìèí åðìÿíè êþ÷öðÿðÿê îíëàðû ìöñÿëìàíëàðûí ñûõ éàøàäûãëàðû òîðïàãëàðäà ìÿñêóíëàøäûðäû. Íÿòèúÿäÿ êå÷ìèø Éåëèçàâåòïîë (Ýÿíúÿ), Èðÿâàí, Áîð÷àëû, Àõàëñèõ, Àõàëêÿëÿê ãÿçàëàðûíà Èðàí âÿ Òöðêèéÿäÿí åðìÿ-íèëÿðèí àõûíû áàøëàíäû. Áó ôèêðè Øàâðîâ äà òÿñäèã åäèð (27).

Ðóñ òàðèõ÷èñè Øàâðîâ äþâëÿò ñÿíÿäëÿðè ÿñàñûíäà éàçäûüû ÿñÿðèíäÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ, éÿíè Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ âÿ Ýþéúÿ ýþëöíöí ÿòðàôûíäà äà-ùà ÷îõ åðìÿíèíèí éåðëÿøäèðèëìÿñè áàðÿñèíäÿ ìÿëóìàò âåðèð. Îíóí éàçäûüûíà ýþðÿ, 1828-1830-úó èëëÿðäÿ áó ÿðàçèëÿðäÿ ðÿñìè îëàðàã 124 ìèí åðìÿíè éåðëÿøäèðèëìèøäè. Ëàêèí î, äàùà ñîíðà ãåéä åäèð êè, áó ÿðàçèëÿðÿ ãåéðè-ðÿñìè êþ÷öðöëìöø åð-ìÿíèëÿð äàùà ÷îõäóð âÿ îíëàðûí öìóìè ñàéû 200 ìèí íÿôÿð-äÿí ÷îõ îëìóøäóð (28).

Øèìàëè âÿ Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìöø åðìÿíè êþ÷-êöíëÿðèíèí ìÿñêóíëàøäûðûëìàñû ö÷öí ðóñ ùàêèìèééÿòè 200 ìèí äåñéàòèí äþâëÿò òîðïàãëàðû àéûðìûø âÿ åðìÿíèëÿðÿ âåðèëìÿñè ö÷öí ìöñÿëìàí ÿùàëèäÿí 2 ìèëéîí ìàíàòëûã õöñóñè ìöëê òîð-

73

ïàãëàðû ñàòûí àëûíìûøäû. Êþ÷öðìÿ êîìèññèéàñûíûí èøèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäÿí Ãðèáîéåäîâ åðìÿíèëÿðèí êþ÷öðöëìÿñè ö÷öí àéðûë-ìûø äþâëÿò âÿñàèòèíäÿí ÿëàâÿ 60 ìèí ýöìöø ïóë âÿ 4 ìèí ÷åð-âîí, ùÿì÷èíèí áèð íå÷ÿ ìèí áàø ìàëãàðà äà òÿëÿá åòìèøäè.

Áåëÿëèêëÿ, Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíèéàñûíûí äàüëûã ùèññÿñè (Äàüëûã Ãàðàáàü) âÿ Ýþéúÿ ýþëöíöí ñàùèëëÿðè ýÿëìÿ åðìÿ-íèëÿðëÿ ìÿñêóíëàøäûðûëäû. Øàâðîâ éàçûðäû êè, áó åðìÿíèëÿð ýÿ-ëÿí çàìàí Éåëèçàâåòïîë âÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà úöçè ìèã-äàðäà åðìÿíè âàðäû.

Åðìÿíèëÿðèí Ãàôãàçà ýÿëìÿ îëìàëàðû ùàããûíäà Âåëè÷êî éàçûðäû êè, «ùÿð áèð ãàôãàçëû éàõøû áèëèð êè, åðìÿíèëÿðèí ÿêñÿ-ðèééÿòè áóðàéà ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Èðàíäàí, Òöðêèéÿäÿí ãà÷ûá ýÿëìèøëÿð, îíëàð éåðëè ÿùàëè äåéèëäèðëÿð» (29). Áó ôèêðèí ìöÿëëèôè Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ìèëëè ñèéàñÿòèíèí áèëèúèñè, Ãàôãàç-äàêû ïðîñåñëÿðè äÿãèã ôàêòëàð ÿñàñûíäà äÿðèíäÿí þéðÿíìèø îëàí áèð òÿäãèãàò÷û àëèì äåéèð.

Ðóñèéà ùþêóìÿòè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà êþ÷öá ýÿëìèø åð-ìÿíèëÿðè øèðíèêëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíëàðû 6 èë ìöääÿòèíÿ âåð-ýèëÿðäÿí àçàä åòìèøäè. ×àðèçìèí åðìÿíèëÿðè Ãàôãàçäà ìÿñ-êóíëàøäûðìàã ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè òÿäãèãàò÷û À. Øåïîòéåâèí ìÿðóçÿñèíäÿ õöñóñèëÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäû. Î éàçûðäû êè, ðóñ ùþ-êóìÿòè åðìÿíèëÿðè íÿèíêè øÿùÿðëÿðäÿ, ùÿì÷èíèí Úÿíóáè Ãàô-ãàçäà ìöñÿëìàíëàðûí ÷îõëóã òÿøêèë åòäèéè êÿíäëÿðäÿ âÿ âèëà-éÿòëÿðäÿ éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ ðÿâàú âåðèð, áóíóíëà äà Ãàôãàç ñûðà äàüëàðûíûí úÿíóá ÿòÿéè öçðÿ Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ âÿ Íóõà-ßðÿø ðàéîíëàðûíäà ñöíè øÿêèëäÿ áöòþâ åðìÿíè êÿíäëÿðèí-äÿí èáàðÿò áþëýÿ éàðàäûðäû (30).

×àð Û Íèêîëàé 1828-úè èë 24 ìàðò òàðèõëè ôÿðìàíû èëÿ èøüàë îëóíìóø Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëûãëàðûíû ëÿüâ åäÿðÿê îí-ëàðûí ÿðàçèñèíè óéäóðìà áèð áþëýÿ — «Åðìÿíè âèëàéÿòè» àäëàí-äûðäû. Ö÷ èëäÿí ñîíðà åðìÿíèëÿð Ãàôãàç úàíèøèíè ãðàô Ïàñêå-âè÷èí ãàðøûñûíäà àáîðèýåí ÿùàëèíèí, éÿíè ìöñÿëìàíëàðûí áó ÿðàçèäÿí ÷ûõàðûëìàñû âÿ öìóìèééÿòëÿ, åðìÿíèëÿðëÿ åéíè ÿðà-çèäÿ ùå÷ áèð ìèëëÿòèí éàøàìàìàñû âÿ ìÿñêóíëàøìàìàñû ùàã-ãûíäà ìÿñÿëÿ ãàëäûðäûëàð.

74

Ìàðàãëûäûð êè, Åðìÿíè âèëàéÿòè éàðàäûëäûãäàí ñîíðà Èðÿ-âàíäà à÷ûëìûø ìÿêòÿáäÿ äÿðñ àëàí ðóñ ÿñýÿð âÿ çàáèòëÿðèíèí óøàãëàðûíûí ÿëëÿðèíÿ ÷óáóãëà äþéÿí åðìÿíè êåøèøëÿðè îíëàðäàí åðìÿíè äèëèíè éàõøû þéðÿíìÿëÿðèíè òÿëÿá åäèðäèëÿð. Òåçëèêëÿ áó âÿ áó ãÿáèëäÿí îëàí áèð ÷îõ ùÿéÿúàíëàíäûðûúû õÿáÿðëÿð éóõàðû ùà-êèìèééÿò îðãàíëàðûíà ÷àòäûðûëäû. Íÿòèúÿäÿ ÷àð Û Íèêîëàé åðìÿ-íèëÿðÿ âåðèëìèø èìòèéàçëàðûí ëÿüâ åäèëìÿñèíÿ äàèð Ðóñèéà Íàçèð-ëÿð Êàáèíåòèíèí ãÿðàðûíû 1831-úè èë èéóíóí 2-äÿ èìçàëàäû. Ãÿðàð-äàí èðÿëè ýÿëÿí òÿëÿáëÿðÿ ýþðÿ, Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ ìÿñêóíëàøìûø áöòöí åðìÿíèëÿð 6 àéäàí ýåú îëìàìàã øÿðòèëÿ Ðóñèéà òÿáÿÿëèéèíè ãÿáóë åòìÿëè èäèëÿð. Áó øÿðòè ãÿáóë åòìÿéÿíëÿð èñÿ ùÿìèí ìöääÿò ÿðçèíäÿ éà ýÿëäèêëÿðè þëêÿéÿ ãàéûòìàëû, éà äà ÿúíÿáè òàúèð ñòàòóñó èëÿ ãåéäèééàòäàí êå÷ìÿëè èäèëÿð. Õàòûðëàäàã êè, Ñå-íàòûí 1840-úû èë 27 ìàðò òàðèõëè ãÿðàðûíà ÿñàñÿí Ðóñèéà ÿðàçèñèí-äÿêè åðìÿíè ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè ãàäàüàí åäèëäè.

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, åðìÿíèëÿðèí Úÿíóáè Ãàôãàçà êþ÷öðöëìÿñè éåðëè ìöñÿëìàí, òöðê ìÿäÿíèééÿòèíèí ñûõûøäûðûë-ìàñû, ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð ìÿùâ åäèëìÿñè, éåíè-éåíè êèë-ñÿëÿðèí òèêèíòèñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóðäó. Åðìÿíè êåøèøëÿðè ùÿì êèëñÿëÿðäÿêè ìîèçÿëÿðèíäÿ, ùÿì äÿ îíëàðûí íÿçäèíäÿêè äèíè ìÿêòÿáëÿðäÿ áÿäíàì «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» éàðàòìàã âÿ åð-ìÿíèëÿðèí áöòöí ãîíøóëàðûíû ñèâèëèçàñèéàëû åòìÿê âÿçèôÿñèí-äÿí äàíûøûð, þç òÿáëèüàòëàðûíäà ìÿðêÿç Òèôëèñ îëìàãëà àç ãàëà Âîðîíåæÿ ãÿäÿð ÿðàçèëÿðèí ýþñòÿðèëäèéè «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» õÿðèòÿñè éàéûëûðäû (31).

Ãåéä åäÿê êè, ýåíåðàë Ìÿäÿòîâ Ãàðàáàü ùÿðáè äàèðÿñèíÿ ðÿèñ òÿéèí îëóíàíäàí ñîíðà èëê íþâáÿäÿ îíóí íÿñèë-íÿúàáÿòèíè éàõøû òàíûéàíëàðà ãàðøû àìàíñûç âÿùøèëèêëÿð òþðÿòìÿéÿ áàøëà-ìûøäû. Áåëÿ øÿõñëÿðäÿí áèðè äÿ Úÿôÿðãóëó àüà èäè. Ùÿëÿ 1827-úè èë àïðåëèí 19-äà Ðóñèéà Íàçèðëÿð Êîìèòÿñèíäÿ êå÷èðèëìèø èúëàñûí ïðîòîêîëóíäàí àéäûí îëóð êè, Úÿôÿðãóëó àüà äöç äþðä èë âÿòÿí-äÿí óçàãëàðäà, Ñèìáèðñêèäÿ éàøàìûøäûð. Îíóí Ðóñèéà èìïå-ðàòîðóíóí àäûíà éàçäûüû ìÿêòóáëàð ýåíåðàë Ìÿäÿòîâóí Ãàðà-áàüäà òþðÿòäèéè úèíàéÿòëÿðäÿí áÿùñ åäèðäè. Áó ìÿêòóáëàðäà Úÿ-ôÿðãóëó àüàíûí òóòóëóá Ñèìáèðñêÿ ýþíäÿðèëìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðè äÿ

75

þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áåëÿ êè, áàáàñûíûí, àòàñûíûí âÿ þçöíöí ÷àð Ðóñèéàñûíà ñÿäàãÿòëÿ õèäìÿò ýþñòÿðäèéèíè éàçàí Úÿôÿðãóëó àüà Ìÿäÿòîâ òÿðÿôèíäÿí áàøûíà ýÿòèðèëÿí äÿùøÿòëè áÿëàíûí ÿñë ñÿáÿ-áèíè áó åðìÿíè ýåíåðàëûíûí þçöíö âÿ àèëÿñèíè éàõøû òàíûìàñû èëÿ èçàù åäèð (32).

Áåëÿ êè, ýåíåðàë Ìÿäÿòîâ ùÿðáè ðÿèñ òÿéèí îëóíäóãäàí ñî-íðà èëê íþâáÿäÿ Úÿôÿðãóëó àüà èëÿ Ìåùäèãóëó õàí àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê éàðàòìàüà ÷àëûøûð âÿ áóíóíëà àçÿðáàéúàíëûëàðûí áèðëèéèíè ïîçìàüà, îíëàðû ïÿðÿí-ïÿðÿí ñàëìàüà ÷àëûøûðäû. Ìåù-äèãóëó õàí Èðàíà ãà÷àíäàí ñîíðà î, Úÿôÿðãóëó àüàíû Ãàôãàç Áàø Èäàðÿñèíèí ðÿèñè ýåíåðàë Éåðìîëîâ èëÿ òÿùäèä åäèð, îíóí òåç-ëèêëÿ ùÿáñ îëóíàúàüûíû áèëäèðèðäè. Ìåùäèãóëó õàíûí Èðàíà ãà÷-ìàñû íÿòèúÿñèíäÿ îíóí áöòöí âàðèäàòû, èõòèéàðûíäà îëàí 1000 åâèí ÿùàëèñè ýåíåðàë Ìÿäÿòîâóí òàáåëèéèíÿ êå÷ìèø, îíóí òîð-ïàãëàðûíûí ñàùÿñè õåéëè àðòìûøäû (33). Áó àçìûø êèìè, ýåíåðàë Ìÿäÿòîâ Ãàôãàç Áàø Èäàðÿñèíäÿ èøëÿéÿí ÿìèñè îüëó Ìèðçÿúàí Ìÿäÿòîâóí, Áàüäàñàð Äîëóêàíîâóí äà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìàë-ìöëêö ùåñàáûíà âàðëàíìàëàðûíà, éåíè òîðïàã ñàùÿëÿðè ÿëÿ êå÷èð-ìÿëÿðèíÿ ùÿð úöð øÿðàèò éàðàòìûøäû (34).

Ìàðàãëûäûð êè, ýåíåðàë Ìÿäÿòîâóí þëöìöíäÿí ñîíðà îíóí àðâàäû Øàùíàçàðîâà ÿðèíèí, ÷àðèçìèí Ãàôãàçäà, åëÿúÿ äÿ Àçÿð-áàéúàíäà éåðèòäèéè ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíäÿí þç ìÿíàôåéè ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ úèíàéÿòêàðëûã, ñîéüóí÷óëóã éîëó èëÿ ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíèí ôàúèÿëÿðè ùåñàáûíà òîïëàäûüû âàð-äþâëÿòèí ÿëèíäÿí ÷ûõàúàüûíû ýþðöá Ïåòåðáóðãà, ÷àð Û Íèêîëàéà øèêàéÿò ÿðèçÿñè ýþíäÿðìèøäè. Áåëÿ êè, Ìÿäÿòîâóí àðâàäûíûí âÿ ãîùóì-ëàðûíûí ÿë-àéàüà äöøìÿñèíÿ, íàðàùàòëûüûíà ÿñàñ ñÿáÿá ñåíàòîð-ëàðäàí Ìå÷íèêîâ âÿ Êóòàéñîâóí åðìÿíè ýåíåðàëûíûí þçáàøûíà-ëûüûíà áèýàíÿ ãàëìàìàëàðû èäè. Ìÿäÿòîâóí àðâàäûíûí âÿ îíóí ãàðäàøû Õîñðîâ Úàíáàõøûí øèêàéÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, åðìÿíè ýåíåðàëûíûí Àçÿðáàéúàíäà òþðÿòäèêëÿðè úèíàéÿòëÿðèí ìöÿééÿí ãèñìè ñåíàòîðëàð òÿðÿôèíäÿí ÷àðà ýþíäÿðèëÿí àðàéûøäà þç ÿêñèíè òàïìûøäû (35).

Ìÿäÿòîâóí ðÿèñëèéè äþâðöíäÿ ÷àð ùþêóìÿòèíèí éåðëè èäàðÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô âÿçèôÿëÿðÿ ñîõóëàðàã þçáàøûíàëûã åäÿí

76

åðìÿíè ìÿìóðëàð âÿçèôÿ àëìàã èñòÿéÿí àçÿðáàéúàíëûëàðäàí ðöøâÿò òÿëÿá åäèðäèëÿð. Ìÿñÿëÿí, Ìÿììÿä áÿé Ùàúû ßëè Éöçáàøû îüëóíó íàèá òÿéèí åòìÿê ö÷öí Äîëóêàíîâ îíäàí 200 ãûçûë ïóë àëìûøäû.

Úÿíóáè Ãàôãàçäà òÿôòèø àïàðàí ñåíàòîðëàð Êóòàéñîâ âÿ Ìå÷íèêîâ òÿðÿôèíäÿí 1831-úè èë ñåíòéàáðûí 9-äà ÷àð Û Íèêî-ëàéûí àäûíà ýþíäÿðäèêëÿðè ùåñàáàòäà áó ìÿñÿëÿéÿ äÿ òîõó-íàðàã ýþñòÿðèðäèëÿð êè, ýåíåðàë Ìÿäÿòîâ Ãàðàáàüäà ùÿðáè äàèðÿ ðÿèñè îëäóüó âàõò ùþêóìÿòèí îíà òàïøûðäûüû âÿçèôÿäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Î, áàøãàëàðûíûí ìöëêèééÿòèíè çîðëà ÿëëÿ-ðèíäÿí àëìûø, ÿùàëèíè þçö ö÷öí ïóëñóç èøëÿòìèø, áàøãàëàðûíûí àäûíäàí ñàõòà ñÿíÿäëÿð òÿðòèá åòìèø, ìöñÿëìàíëàðûí ãÿáèð-öñòö àáèäÿëÿðèíè äàüûòìûøäû (36).

Ýþðöíäöéö êèìè, éöêñÿê ðöòáÿëè ðóñ ìÿìóðëàðûíûí ðÿñìè ìÿëóìàòëàðûíäà òÿñäèã îëóíäóüó êèìè, åðìÿíè áàðáàðëàðû òÿðÿ-ôèíäÿí ìöñÿëìàí ÿùàëèíèí, àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìÿçàðëàðûíûí äàüûäûëìàñû, òöðê ìÿäÿíèééÿòèíèí ìÿùâ åäèëìÿñè ïðîñåñè ÕÛÕ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàìûø âÿ ÕÕÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, ìöàñèð ñèâèëèçàñèéàíûí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà äàâàì åòìÿêäÿäèð.

ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà äà, õöñóñèëÿ Êðûì ìöùàðèáÿñèí-äÿí ñîíðà äà åðìÿíèëÿðèí Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà êþ÷öðöë-ìÿñè ïðîñåñè äàâàì åòäèðèëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿùàëèíèí ìèëëè òÿðêèáè ñöíè ñóðÿòäÿ äÿéèøäèðèëìÿéÿ áàøëàìûø-äû. Ðóñèéà ìÿìóðëàðûíûí ùèìàéÿñè àëòûíäà øîâèíèñò åðìÿíèëÿð 1828-1872-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ äàùà 146 êÿíääÿí àçÿðáàéúàíëû-ëàðû ñûõûøäûðûá ÷ûõàðòìûøäûëàð. Ðóñ åòíîãðàôû âÿ òàðèõ÷èñè Çåëèí-ñêèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ Çÿíýÿçóðóí ö÷ êÿíäèíèí ÿùàëèñè èñ-òèñíà îëìàãëà, áöòöí åðìÿíè êÿíäëÿðèíèí ñàêèíëÿðè Èðàíûí ñÿðùÿäáîéó ÿéàëÿòëÿðèíäÿí — Ãàðàäàü, Êÿðìÿëè, Õîé âÿ Ñÿëìàñäàí ýÿëìÿëÿð èäèëÿð» (37).

×àðèçì áó ñèéàñÿòèíè 1877-1878-úè èëëÿðäÿ ðóñ-òöðê ìö-ùàðèáÿñè çàìàíû äà «óüóðëà» àïàðäû. Ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿ ðóñ îðäóñóíóí ýåíåðàëû, ìÿíøÿúÿ åðìÿíè îëàí Òåð-Ãóêàñîâ øÿõ-ñÿí þçö áó êþ÷öðìÿ ÿìÿëèééàòûíà áàø÷ûëûã åòìèøäè. Ðóñ ìöÿëëèôè Øàâðîâ áó ýåíåðàëäàí áÿùñ åäÿðÿê éàçûðäû êè, «îíóí

77

ðÿùáÿðëèéè âÿ òÿøêèëàò÷ûëûüû ñàéÿñèíäÿ Îñìàíëû èìïåðàòîðëó-üóíäàí Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíûí Ñöðìÿëè ãÿçàñûíà 35 ìèí àèëÿ, éàõóä 165 ìèí îñìàíëû åðìÿíèñè êþ÷öðöëìöøäö. Áóíäàí ÿëàâÿ î, ìöùàðèáÿ çàìàíû ðóñ îðäóñóíóí çÿáò åòäèéè òîðïàã-ëàðäàí éàðàäûëìûø Ãàðñ âèëàéÿòèíäÿ 50 ìèí åðìÿíè éåðëÿø-äèðìèøäè» (38).

Áó ôèêðè òÿñäèã åäÿí Âåëè÷êî äà ãåéä åäèðäè êè, áó äþâð-äÿ ðóñ îðäóñóíäà õèäìÿò åäÿí áàøãà áèð åðìÿíè ýåíåðàëû Ëî-ðèñ Ìåëèêîâ äà åðìÿíèëÿðèí êöòëÿâè øÿêèëäÿ Òöðêèéÿäÿí Ãàô-ãàçà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìÿñèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøäè (39).

Âåëè÷êî äàùà ñîíðà ãåéä åäèðäè êè, åðìÿíèëÿð ìöñÿë-ìàíëàðû ÷àð ùàêèìèééÿòè ãàðøûñûíäà åòèáàðäàí, ýþçäÿí ñàëìàã ñèéàñÿòè éåðèäèðäèëÿð. Îíëàð éàõøû áèëèðäèëÿð êè, ÷àð ùþêóìÿòè äàèðÿëÿðè ãàðøûñûíäà åòèáàðäàí äöøìöø ìöñÿëìàíëàð ñöðýöí åäèëäèêäÿí ñîíðà îíëàðûí òîðïàãëàðûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê ìöìêöí-äöð. Ðóñ òàðèõ÷èñè î äþâðäÿ åðìÿíèëÿðèí áó ìÿêðëè ñèéàñÿòèíèí ÿñë ìàùèééÿòèíè à÷ûá ýþñòÿðÿðÿê äöçýöí íÿòèúÿ ÷ûõàðìûø âÿ ãåéä åòìèøäè êè, «îí èëëÿð áîéó áó ìÿãñÿäè ùÿéàòà êå÷èð-ìÿéÿ ÷àëûøàí åðìÿíè ìèëéîí÷óëàðû áöòöí ìöñÿëìàí Ãàôãà-çûíû ñàíêè åðìÿíè òîðóíà ñàëìûøäûëàð. Îíëàð ùÿòòà ÿí ïèñ òîð-ïàãëàðû áåëÿ ïóë èëÿ ñàòûí àëûðäûëàð» (40).

3. Åðìÿíè-ýöðúö çèääèééÿòëÿðè

«Úàíàâàðû íÿ ãÿäÿð éåäèðòñÿí äÿ, ýþçö éåíÿ ìåøÿäÿ-äèð» - 1918-úè èë îêòéàáðûí 26-äà Ýöðúöñòàí ïàðëàìåíòèíèí ôþâãÿëàäÿ èúëàñûíäà Åðìÿíèñòàíûí òÿúàâöçêàð ùöúóìëàðûíà ìöíàñèáÿò áèëäèðèëÿðêÿí áåëÿ áèð àòàëàð ñþçö èøëÿäèëìèøäèð.

Åðìÿíèëÿðèí ÿðàçèñèíÿ, ìÿäÿíèééÿòèíÿ ýþç äèêäèéè õàëã-

ëàðäàí áèðè äÿ ãîíøó ýöðúö õàëãûäûð. Åðìÿíèëÿðèí Ãàôãàçà ýÿëè-øèíäÿí ñîíðà àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè êèìè ýöðúöëÿð ö÷öí äÿ éåíè-éåíè ïðîáëåìëÿð éàðàòäûëàð. Öìóìèééÿòëÿ, åðìÿíèëÿðëÿ ãîíøó

78

îëàí áöòöí õàëãëàð îíëàðûí è÷ öçöíÿ éàõûíäàí áÿëÿä îëìóø âÿ ùÿòòà îíëàðûí äàâðàíûø íîðìàëàðûíà äàèð, äèýÿð õàëãëàðà ìöíàñè-áÿòäÿ çèéàíêàð, õÿéàíÿòêàð ôÿàëèééÿòëÿðè áàðÿñèíäÿ çÿðá-ìÿñÿëëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ýöðúö çÿðá ìÿñÿëëÿðèíäÿí áèðèíäÿ äåéèëèð êè, «ìîâèäà ñîìåõè, ìîéäàíà ñõâà ìåõè», éÿíè «åðìÿíè ýÿëäè, þçö èëÿ éåíè áÿëà ýÿòèðäè».

Ýåð÷ÿêäÿí äÿ åðìÿíèëÿðèí ýöðúöëÿð éàøàéàí ÿðàçèëÿðÿ ýÿëèøëÿðè èëÿ áóðàäà ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿðèí ÿñàñûíû ãîéìóøëàð. Åðìÿíèëÿðèí ýöðúöëÿðÿ ãàðøû òÿúàâöçöíöí þíöíäÿ ùÿìèøÿ êåøèøëÿð âÿ åðìÿíè ìèëëÿò÷èëÿðè, éàçû÷ûëàðû ýåòìèøëÿð. Åðìÿíè òÿúàâöçö ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè ìÿäÿ-íèééÿòäÿí äÿ éàí êå÷ìÿìèøäèð. Ìÿøùóð øÿðãøöíàñ àëèì Âå-ëè÷êî éàçûðäû êè, «òàðèõ-àðõåîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ åðìÿíèëÿð ýöðúöëÿðè âèúäàíñûçúàñûíà ãàðÿò åäèðëÿð: Àáèäÿëÿð öçÿðèíäÿêè ýöðúö éàçûëàðûíû ïîçóð, ãÿäèì ïðàâîñëàâ ìÿáÿä âÿ êèëñÿ-ëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðèð, òàðèõè óéäóðìàëàð ùÿêê åäèð, ùÿð áèð äàøûí ýöðúö ÷àðëûüûíûí êå÷ìèøèíäÿí õÿáÿð âåðäèéè éåðëÿðè ãÿäèì åðìÿíè òîðïàãëàðû êèìè ãÿëÿìÿ âåðèðëÿð» (1).

Åðìÿíèëÿð ýöðúöëÿðèí àáèäÿëÿðèíè, êèëñÿëÿðèíè ìÿíèì-ñÿéÿðÿê îíëàðû ãðèãîðéàí öñëóáóíäà áÿðïà åäèð âÿ ýöðúö õàë-ãûíûí ìÿäÿíèééÿòèíè éåð öçöíäÿí ñèëìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Áó úöð ùàëëàð ýöðúö àëèìëÿðèíèí ãÿçÿáèíÿ ñÿáÿá îëóð âÿ îíëàð áóíà úèääè ìöíàñèáÿò áèëäèðìÿëè îëóðäóëàð.

ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà åðìÿíè êåøèøëÿðèíèí ýöðúö àáèäÿ-ëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìÿëÿðè äàùà àçüûí õàðàêòåð àëìûøäû. Ýþðêÿìëè ýöðúö àðõåîëîãó Ä.Áàêðàäçå þçöíöí «Àðõåîëîæè ñÿéàùÿò» (ñÿù. 41) êèòàáûíäà éàçûðäû êè, «à÷ûã âÿ ñÿðáÿñò èáàäÿò åäèëÿí Àðòâèí êèëñÿëÿðèíäÿí äþðä éåíèñè ñîí 20 èë ÿðçèíäÿ òèêèëìèø âÿ êàòîëèêëÿðÿ ìÿõñóñäóð. Öçÿðèíäÿ ýöðúö éàçûñû îëàí äàøëà ùþðöëìöø áþéöê áèð êèëñÿ èñÿ åðìÿíè êèëñÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Åðìÿíèëÿð Òðàáçîí éóíàíëàðû èëÿ ìöáàùèñÿäÿí ñîíðà éàçû îëàí äàøû ýèçëÿòìèø âÿ êèëñÿíè ìÿíèìñÿìèøäèëÿð. Éóíàíëàð èñÿ ñöáóò åäèðäèëÿð êè, î, áèð ýöðúö êèëñÿñè êèìè îíëàðûí äèí-äàøëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíäà ãàëìàëûäûð» (2). Áó ñÿòèðëÿð 1873-úö

79

èëäÿ Àðòâèí äàèðÿñè Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëäèêäÿí ÿââÿëêè äþâðÿ, éÿíè îñìàíëû ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíÿ àèääèð.

Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíÿ êþ÷öðöëìöø åðìÿíèëÿðèí àçüûíëûüû î ùÿääÿ ÷àòìûøäû êè, îíëàð òÿêúÿ ýöðúö êèëñÿëÿðèíÿ ãàðøû äåé-èë, ùÿòòà èìïåðèéàäà ùàêèì äèí îëàí ïðàâîñëàâ êèëñÿëÿðèíèí òèêèíòèñèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäûëàð. 1828-úè èë àâãóñòóí 16-äà Ïàñêå-âè÷èí êîìàíäàíëûüû àëòûíäà ðóñ ãîøóíëàðû îñìàíëû ãàðíè-çîíóíó ìÿüëóá åäÿðÿê, ùöúóìëà Àõàëñûõû èøüàë åòäèëÿð. Áå-ëÿëèêëÿ, Àõàëñûõ ïàøàëûüû òåçëèêëÿ åéíè àäëû ãÿçàéà ÷åâðèëäè. Òèôëèñäÿ ÷ûõàí «Ãàôãàç» äÿðýèñè éàçûðäû êè, «éåðëè ÿùàëèíèí ÿëÿêå÷ìÿç ìÿíòÿãÿ ùåñàá åòäèéè Àõàëñûõûí ðóñ ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí òóòóëìàñû ìöñÿëìàíëàðäà ãîðõó øàéèÿñè éàðàòäû-ìûøäû. Éåðëè ÿùàëè êöòëÿëÿð ùàëûíäà Òöðêèéÿéÿ àõìàüà áàø-ëàäû. ßêñèíÿ ùàðäàñà 5-6 àé ÿðçèíäÿ áèçÿ 106.000-äÿí ÷îõ åðìÿíè òÿøðèô ýÿòèðäè» (3).

ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Îñìàíëû âÿ Ãàúàð äþâëÿòëÿðèíèí ÿðàçèëÿðèíäÿí åðìÿíèëÿðèí Ãàôãàç áþëýÿñèíÿ, î úöìëÿäÿí äÿ èíäèêè Ýöðúöñòàí ÿðàçèñèíÿ êþ÷öðöëìÿëÿðèíäÿí ñîíðà òîðïàã ìöëêëÿðè öñòöíäÿ ýÿëìÿ åðìÿíèëÿðèí éåðëè ýöðú-öëÿðëÿ áó ýöíÿäÿê äàâàì åäÿí ìöíàãèøÿ âÿ òîããóøìà-ëàðûíûí áöíþâðÿñè ãîéóëìóø îëäó. Åðìÿíè âàðëûëàðû ìÿãñÿä-éþíëö ñóðÿòäÿ ýöðúöëÿðäÿí òîðïàã ìöëêëÿðèíè ñàòûí àëûðäûëàð. Áóíó åðìÿíè òàðèõ÷èñè Èøõàíéàí äà òÿñäèã åäèðäè. Î éàçûðäû êè, «ýöðúö çàäÿýàíëàðû þç òîðïàãëàðûíû åðìÿíè êàïèòàëèñòëÿðèíÿ ñàòûðëàð, áàøãà ñþçëÿ, ýöðúöëÿð þç äîüìà òîðïàãëàðûíû ýÿëìÿ, éàä åðìÿíèëÿðÿ ñàòûøà ÷ûõàðûðëàð» (4).

Èøõàíéàí äàùà ñîíðà «Çÿíýÿçóð ãÿçàñû (Ãÿðáè Àçÿð-áàéúàí, éÿíè èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñè — À.Ì.) êèìè åðìÿíè-ëÿðëÿ ìÿñêóíëàøäûðûëìûø áó úöð ìÿíòÿãÿëÿðäÿ» (5) èôàäÿñèíè èøëÿòìÿêëÿ åðìÿíèëÿðèí Ãàôãàçà ýÿëìÿ îëìàëàðûíû áåëÿ áèð ôàêòëà áèð äàùà òÿñäèã åòìèøäèð.

Àðòûã ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ äîüðó åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ýöðúö òîðïàãëàðûíûí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè, þçÿë-ëÿøäèðèëìÿñè ïðîñåñè åëÿ áèð ùÿääÿ ÷àòìûøäû êè, ýöðúöëÿðèí éó-õàðû äàèðÿëÿðèíäÿ úèääè íàðàçûëûã âÿ íàðàùàòëûã äîüóðìàüà áàø-

80

ëàìûøäû. Ýöðúö òàðèõ÷èñè äîêòîð Í. Åðèñòîâ-Øàðâàøèäçå áó íàðà-çûëûüû èôàäÿ åäÿðÿê éàçûðäû êè, «Ýöðúöñòàíûí ÿí éàõøû ùèññÿñè, éóõàðû Êàðòàëèíè, Àõàëêàëàê ãÿçàñû ýöðúö õàëãû ö÷öí èòèðèëìèø-äèð. Áóðàäà Êè÷èê Àñèéàäàí ÷ûõìà åðìÿíèëÿð ìÿñêóí-ëàøäûðûëìûøäûð. Éöçëÿðëÿ ñàëàìàò ãàëìûø ìÿáÿä âÿ ìîíàñòðëàð, ýöðúö õàëãûíûí ÷îõ ÿñðëèê ñÿðâÿòëÿðè, ìèíëÿðëÿ éàðûäàüûäûëìûø êÿíäëÿð ùàíñûñà éàä ýÿëìÿëÿðèí ÿëèíÿ êå÷ìèøäèð. Ùå÷ áèð äàìúû ìèííÿòäàðëûã åòìÿäÿí îíëàð ýöðúö õàëãûíûí òàðèõè íàè-ëèééÿòëÿðèíÿ ñàùèá ÷ûõìûøëàð» (6).

ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíà äîüðó ýöðúöëÿð ÷îõ áþéöê òÿùëöêÿ èëÿ öçëÿøìÿëè îëäóëàð. Å÷ìèÿäçèíäÿí èäàðÿ îëóíàí åðìÿíèëÿð èãòè-ñàäè ùÿéàòûí éåíè øÿðòëÿðèíè ìÿíèìñÿìÿéÿ ìàúàë òàïìàéàí ýöðúöëÿðè ðÿãàáÿò ìöáàðèçÿñèíäÿ ÿçìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Ýöðúö êíéàçëàðû åòèðàô åäèðäèëÿð êè, ÿýÿð áåëÿ ýåòñÿ Ýöðúöñòàí éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ Åðìÿíèñòàíà ÷åâðèëÿúÿêäèð.

Åðìÿíèëÿðèí ðóñ åëìè ÿäÿáèééàòûíäà èëê ìóçäëó íþêÿðè áà-ðîí Áðîìëåóñ òÿõÿëëöñö èëÿ ÷ûõûø åäÿí, øÿðã äèëëÿðè ïðîôåññîðó Ñåíêîâñêè îëìóøäóð. Î, ùÿëÿ 1838-úè èëäÿ éàçûðäû êè, «ÂÛ Âàõ-òàíãà ãÿäÿð ýöðúöëÿðèí ñàëíàìÿñè îëìàìûøäûð, ìèëàäûí ÕÛÛ ÿñ-ðèíÿäÿê ùÿòòà ýöðúöëÿðèí þçëÿðè áåëÿ ìþâúóä îëìàìûøëàð. Èâåð-ëÿð àäû àëòûíäà èñÿ ìöõòÿëèô äàüëû òàéôàëàðû ìþâúóä îëóá. Ýöðúö-ñòàíûí áþéöê ùèññÿñè ÿñðëÿð áîéó åðìÿíèëÿðÿ ìÿíñóá îëìóø-äóð» (7). Ñåíêîâñêè áó ôèêèðëÿðèíè «Ýöðúöñòàíûí òàðèõèíÿ äàèð áÿçè øöáùÿëÿð» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ãåéä åòìèøäè.

Åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíäÿí Åìèí (История Моисея Хорен-ского, 1858), Õóäîáàøîâ (Обозрение Армении), ñîíðàëàð èñÿ Éåðèòñîâ (Кавказская старина, 1872, № 1) òàðèõè ùÿãèãÿòëÿðèí âÿ ôàêòëàðûí çèääèíÿ îëàðàã éåíÿ äÿ ýöðúöëÿð ÿëåéùèíÿ ôÿàëèé-éÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðìèøäèëÿð. Ìÿñÿëÿí, Âåëè÷êîíóí ãåéä åòäèéè êèìè, îíëàð ýöðúöëÿðèí Ñààòàáàãî âèëàéÿòèíÿ, éÿíè àòà-áÿé Úàêåëèíèí ìöëêö îëàí ùÿìèí äþâðäÿêè Àõàëòñûõ ãÿçàñûíà îëàí òàðèõè ùöãóãëàðûíû ìÿíèìñÿìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð» (8).

Åðìÿíèøöíàñ ïðîôåññîð Ïàòêàíîâ äà Ñåíêîâñêè, Êîõ âÿ áó êèìè «àëèìëÿðÿ» èñòèíàä åäÿðÿê òàðèõè ôàêòëàðëà ùåñàáëàøìûðäû.

81

Ýöðúö éàçû÷ûñû À.Áàêðàäçå «Ýöðúöñòàí âÿ Àúàðûñòàíà àðõåîëîæè ñÿéàùÿò» àäëû ÿñÿðèíäÿ Ïàòêàíîâó âàõòûíäà èôøà åòìèøäè.

Ïðîôåññîð È.Ïàòêàíîâóí øàýèðäè Í.Ìàðð äà åðìÿíèëÿðèí õåéðèíÿ ýöðúöëÿðäÿí áèð øåé îüóðëàìàã ö÷öí ôöðñÿòè ÿëäÿí âåðìèð âÿ âÿä åäèðäè êè, ãÿäèì ýöðúö ïîåìàñû îëàí «Ïÿëÿíý äÿðèñè ýåéìèø ïÿùëÿâàí»ûí áàøãà õàëãà ìÿíñóá îëìàñûíû ñöáóò åäÿúÿêäèð. Áó, îëäóãúà éåðèíÿ äöøÿðäè, ÷öíêè åðìÿ-íèëÿðèí áöòöí âàðëûüû äþâðöíäÿ ùå÷ áèð äöíéÿâè, ïîåòèê ÿñÿðè îëìàìûøäûð âÿ èíäè äÿ éîõäóð. Í.Ìàðûí ôèêðèíúÿ «Ýöðúöñòàí-äà ìÿäÿíèééÿòèí ùÿð ùàíñû ðöøåéìè âàðñà äà, áó åðìÿíèëÿðèí ìÿðùÿìÿòè ñàéÿñèíäÿäèð» (9).

Ìÿøùóð ýöðúö øàèðè âÿ ïóáëèñèñòè Èëéà ×àâ÷àâàäçå áó èé-ðÿíú éàëàíëàðû âÿ åðìÿíèëÿðèí ýöðúöëÿðÿ ãàðøû òàðèõè-àðõåîëîæè òÿúàâöçëÿðèíè èôøà åäÿðÿê éàçûðäû: «Îíëàð áèçèì àäûìûçû áèàáûð åòìÿêëÿ, áèçè ìèëëè ëÿéàãÿòèìèçäÿí ìÿùðóì åòìÿêëÿ êèôàéÿò-ëÿíìÿéèá, áèçè äöíéàäàí ñûõûøäûðûá ÷ûõàðìàã ö÷öí ãàíëà áîé-àíìûø òàðèõèìèçè äÿ, ñàëíàìÿëÿðèìèçè äÿ, òàðèõè õàòèðÿ âÿ àáèäÿ-ëÿðèìèçè äÿ, òàðèõè ñÿðâÿòëÿðèìèçè äÿ äàíûðëàð, ìöõòÿëèô ôûðûëäàã-ëàðëà þç àäëàðûíà ÷ûõûðëàð» (10).

Î, äàùà ñîíðà ãåéä åäèðäè êè, «…ãîé îíëàð áèçè, áèçÿ ìÿíñóá îëàí øåéëÿðäÿí ìÿùðóì åòìÿê, àäûìûçû àë÷àëòìàã, þçëÿðèíè òÿðèôëÿéèá ýþéëÿðÿ ãàëäûðìàã âÿ øþùðÿòëÿíäèðìÿê èääèàëàðûíäàí ÿë ÷ÿêñèíëÿð. Áèçèì òîðïàüûìûç ÷îõ äà îëñà, àç äà îëñà, ùÿð ùàëäà ñèçÿ ñûüûíàúàã âåðäèê, ãàíàäûìûç àëòûíà àëäûã. Ñèç äÿ ùå÷ îëìàñà þç åâèìèçèí è÷èíäÿ áèçèìëÿ äöøìÿí êèìè ðÿôòàð åòìÿéèí. Àäàìûí åâèíèí è÷èíäÿ äöøìÿí îëìàã-äàíñà, éîëóíóí öñòöíäÿ øèð îëìàñû éàõøûäûð» (11).

Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ äÿ åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí Ýöðúöñòàíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíÿ, îíóí ìÿäÿíèééÿòèíÿ òÿúà-âöç äàùà ìöòÿøÿêêèë âÿ ñèñòåìëè õàðàêòåð àëìûøäû. Åðìÿíè «çèéàëûëàðûíûí» èääèàëàðûíà ýþðÿ ýöðúö êèëñÿëÿðèíèí èëê ãóðó-úóëàðû âÿ ìåìàðëàðû åðìÿíèëÿð îëìóøëàð. Îíëàð ùÿì÷èíèí òà-ðèõè ýöðúö éàçûëàðûíûí åðìÿíè ìÿäÿíèééÿòèíèí ìÿùñóëó îëäó-üóíó ãåéä åäèðëÿð. Ùÿòòà Òèôëèñ åðìÿíèñè Ìàìóëîâà ýþðÿ áöòöí ýöðúöëÿð åðìÿíèäèðëÿð (12).

82

4. Åðìÿíè - êöðä çèääèééÿòëÿðè Åðìÿíèëÿð ùÿì÷èíèí ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí àð-

òûã à÷ûã ñóðÿòäÿ êöðä ÿùàëèñèíÿ ãàðøû äà ãûðüûíëàð òþðÿòìèøëÿð. Ëàêèí áó äÿùøÿòëè ãûðüûíëàðûí ÿñë ñÿáÿáëÿðè âÿ ìàùèééÿòè î äþâðöí ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ þðò-áàñäûð åäèëìèø, èúòèìàèé-éÿòèí âÿ éåðëè õàëãëàðûí äèããÿòè «åðìÿíè ìÿñÿëÿñèíäÿí» éàéûíäûðûëìûøäûð.

ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí åðìÿíèëÿðèí òöðê ÿùàëèñè ÿëåéùèíÿ ñèëàùëû áàñãûëàðû èëÿ éàíàøû êöðäëÿðÿ ãàðøû äà ãóëäóðëóã ùÿðÿêÿòëÿðè àðòìûøäû. Áóíó ÕÛÕ ÿñðèí 80-úè èëëÿ-ðèíäÿ ÷àï îëóíàí åðìÿíè ìÿòáóàòû äà òÿñäèã åäèðäè. «Ìøàê» ãÿçåòè 1880-úè èëèí éàéûíäà åðìÿíèëÿðèí êöðä ÿùàëèñèíÿ ãàðøû òþðÿòäèéè ÿìÿëëÿðäÿí áÿùñ åäÿðÿê éàçûðäû êè, «Êîíñòàíòè-íîïîë ö÷öí äöíÿí âÿ áó ýöí ÷îõ ùÿéÿúàíëû ýöíëÿð èäè. Èéó-ëóí 28-äÿ õÿáÿð éàéûëäû êè, …Ìèëëè èíòèãàì íàìèíÿ åðìÿ-íèëÿðèí ýöúëö ñèëàùëû äÿñòÿëÿðè Âàñïóðàêàíûí êöðä êÿíäëÿðèíÿ ùöúóì åäèá 7 êÿíäè éàíäûðûá äàüûäûáëàð…» (1).

Åðìÿíè òåððîð÷óëàðû êöðäëÿðÿ ãàðøû ÷îõ âÿùøèëèêëÿð òþðÿò-ìèøäèëÿð. Îíëàðûí ÿí âÿùøè úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ î èäè êè, åð-ìÿíèëÿð þëäöðäöêëÿðè àäàìëàðûí ìåéèòëÿðèíè òÿùãèð åäèðäèëÿð. Ìàéåâñêè 1896-úû èëäÿ Âàí øÿùÿðèíäÿ òþðÿäèëìèø ùàäèñÿëÿð áàðÿñèíäÿ ìàéîð Âèëéàìñûí 15 ìàé òàðèõëè ðàïîðòóíóí òÿðúö-ìÿñèíè âåðèð: «Ìÿëóìàò âåðìÿëèéÿì êè, âèëàéÿòèí âÿçèééÿòè ùÿð ùàëäà ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõøäèð. Ñîí ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ åðìÿíè èíãèëàá÷ûëàðû èêè äÿôÿ êöðäëÿðÿ ùöúóì åòìèøëÿð. Áèðèíúè äÿôÿ ö÷ êöðä þëäöðöëìöø, èêèñè èñÿ éàðàëàíìûøäû, èêèíúè äÿôÿ èñÿ èêè íÿôÿð, áÿëêÿ äÿ ö÷ íÿôÿð þëäöðöëìöøäöð, ùÿð èêè ùàëäà ìåéèò-ëÿð äÿùøÿòëè ùàëà ñàëûíìûøäû».

Åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíèí þçëÿðè äÿ òÿñäèã åäèðëÿð êè, êöðä ÿùàëèñèíèí ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ Äàøíàêñöòéóí ïàðòèéàñûíûí õöñóñè ðîëó îëìóøäóð. Áåëÿ áèð ôàêòû, ìöñÿëìàíëàðûí âÿ òöðê-ëÿðèí ÿëåéùèíÿ þç áþùòàíëàðû âÿ íèôðÿòàìèç éàçûëàðû èëÿ òàíûí-ìûø åðìÿíè éàçû÷ûñû Ùåðàíä Ïàñäåðìàúèéàí äà åòèðàô âÿ òÿñ-äèã åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Î éàçûð: «1897-úè èëäÿ äàøíàê

83

ïàðòèéàñû òÿðÿôèíäÿí Õàúî áàøäà îëìàãëà Èðàíäàí Õàíàñóðà ÷îõ èíòèçàìëû òÿøêèë åäèëìèø ãîøóí ãöââÿñè éåðèäèëäè êè, îðà-äàêû êöðäëÿðè òàìàìèëÿ ãûðûá ìÿùâ åòñèíëÿð. Äàøíàê ïàðòèéàñû 300 ìöñÿëëÿù ìöáàðèç åðìÿíèíè Èðàíäàí Õàíàñóðà ýþíäÿðäè. Îíëàð îðàäà ñàêèí îëàí âÿ Ìàçåðóê êöðä ãÿáèëÿñèíÿ ìÿíñóá îëàí êöðäëÿðè òàìàìèëÿ êöòëÿâè ñóðÿòäÿ ãûðäûëàð, ÷àäûðëàðûíû éàíäûðäûëàð» (2).

Åðìÿíè éàðàãëûëàðû äèíú êöðä ÿùàëèñèíè ãÿòëÿ éåòèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèðäèëÿð. Îíëàð ùÿì äÿ òöðêëÿð èëÿ êöðäëÿðè òîããóø-äóðìàüà ÷àëûøûð âÿ áóíäàí ôàéäàëàíìàã èñòÿéèðäèëÿð. Áó ãÿ-áèëäÿí ùàäèñÿëÿð ùÿòòà òàíûíìûø åðìÿíè éàçû÷ûëàðûíûí âÿ òà-ðèõ÷èëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäû. Åðìÿíè éàçû-÷ûñû Àìàéàê Ñèðàñ þç êèòàáûíäà éàçûðäû êè, 1896-úû èëäÿ åð-ìÿíèëÿð êöðä ìèëëè ïàëòàðëàðûíû ýåéèíèá òöðêëÿðÿ ùöúóìëàð åäèðäèëÿð (3). Àìàéàê ÿñÿðèíèí áàøãà áèð éåðèíäÿ éåíÿ äÿ áó ìþâçóéà òîõóíàðàã ãåéä åäèðäè êè, óñòà Ìàðòèðîñóí îüëó Âà-ùàíûí åâèíäÿ (Áèòëèñäÿ) êöðäëÿðèí ÷îõëó ìèëëè ïàëòàðëàðû âàðäû (4). Åðìÿíèëÿð êöðä ïàëòàðëàðûíû ýåéèíèá îñìàíëû ìÿìóð-ëàðûíà ýöëëÿ àòûá ãà÷ûá ýèçëÿíèðäèëÿð êè, òöðêëÿð îíëàðà ñèëàùëû áàñãûí åäÿí øÿõñëÿðèí êöðäëÿð îëäóüóíà èíàíñûíëàð âÿ áåëÿ-ëèêëÿ òöðêëÿð èëÿ êöðäëÿð òîããóøñóíëàð.

Åðìÿíèëÿðèí êöðä ÿùàëèñèíÿ ãàðøû ñîéãûðûì ñèéàñÿòè ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ äàâàì åòìèøäèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, òÿêúÿ 1915-1918-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ åðìÿíè ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðè òÿðÿ-ôèíäÿí 600 ìèíäÿí ÷îõ êöðä ìÿùâ åäèëìèøäèð. «Áèð Áðèòà-íèéà ïîëêîâíèêè ìÿëóìàò âåðèðäè êè, åðìÿíèëÿð Âàí âÿ Áèòëèñ êÿíäëÿðèíäÿ 300 ìèíäÿí 400 ìèíÿäÿê ìöñÿëìàí êöðäöíö ìÿùâ åòìèøëÿð» (5).

84

ÛÛÛ ÔßÑÈË

Åðìÿíèëÿð ÿí éåíè äþâðäÿ

1. Åðìÿíè äàøíàê ùþêóìÿòèíèí ôÿàëèééÿòè «…Ñèç åðìÿíèëÿðè ñÿêêèç éàøûíäà ïàê âÿ ìÿñóì áèð

ãûç êèìè òÿñÿââöð åäèðñèíèç. Áó ôèêèðäÿ ÷îõ éàíûëûðñûíûç. Ùàëáóêè åðìÿíèëÿð þçëÿðèíèí ñîí âÿùøè äàâðàíûøëàðû èëÿ íÿ ãÿäÿð ãàíòþêÿí áèð õàëã îëäóãëàðûíû ãåéä-øÿðòñèç èñáàò åòìèøëÿð».

Ëîðä Êåðçîí Ìàðò 1920 1917-úè èëèí îêòéàáð ÷åâðèëèøè íÿòèúÿñèíäÿ ÷àðèçìèí äåâðèë-

ìÿñèíäÿí ñîíðà Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí äàüûëìàñû åðìÿíè äàø-íàêëàðûíûí áÿçè ïëàíëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè çÿìèí éàðàòäû. Áó äþâðäÿ éàðàäûëìûø Çàãàôãàçèéà Ôåäåðàñèéàñû áèð åðìÿíè êîðïóñó òÿøêèë åòìèøäè. Áó êîðïóñ äèýÿð åðìÿíè áàíäèò äÿñòÿëÿðèëÿ áèðëèêäÿ éåíèäÿí ßðçóðóì, ßðçèíúàí, Áàé-áóðò âÿ Ýöìöøõàíàäà äèíú òöðê ÿùàëèñèíè ìÿùâ åòìÿê ÿìÿ-ëèééàòëàðûíà áàøëàìûøäûëàð (1).

Åðìÿíèëÿð ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû åòäèêëÿðè çöëì âÿ ãÿòëèàì-ëà, áàøëàíüûúäà îíëàðû òÿøâèã åäÿí ðóñ çàáèòëÿðèíè âÿ éàçàðëàðûíû áåëÿ ùåéðÿòÿ ñàëìûøäûëàð. 1917-1918-úè èëëÿðäÿ åðìÿíèëÿðèí òþ-ðÿòäèêëÿðè âÿùøèëèêëÿð âÿ ãÿòëèàìëàð ðóñ êîíñóëëàðû âÿ çàáèòëÿðèí-äÿí ýåíåðàë Îäèøåëèäçå, ýåíåðàë Íèêîëàéåâ, ýåíåðàë Áîëêîâè-òèíîâ, ýåíåðàë Ïðæåâàëñêè, ýåíåðàë Ìàéåâñêè, ïîäïîëêîâíèê Òâåðäîõëåáîâ, äîêòîð Õîðîøåíêî âÿ áèð ÷îõ áàøãàëàðûíûí þç ìÿðóçÿëÿðèíäÿ, õàòèðÿëÿðèíäÿ, òåëåãðàì âÿ ìÿêòóáëàðûíäà ãÿòè áèð øÿêèëäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí ñîíóíäà åðìÿíè äàøíàê áèð-ëÿøìÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí Èðÿâàí, Å÷ìèÿäçèí, Çÿíýÿçóð, Íàõ÷ûâàí, Øÿðóð âÿ Äÿðÿëÿéèç ãÿçàëàðûíûí êÿíäëÿðèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû éöçëÿðëÿ ãàíëû úèíàéÿòëÿð òþðÿòäèëÿð. Åðìÿíèëÿðèí ÿëèíäÿ

85

îëàí ìÿòáóàò îðãàíëàðû áó ùàãäà õåéëè ìàòåðèàëëàð äÿðú åòìèøäè-ëÿð. Åðìÿíè äàøíàê áàø÷ûëàðûíäàí áèðè îëìóø À.ßìèðéàí éàçûðäû êè, «òÿêúÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà äàøíàêñàêàíëàð òÿðÿôèíäÿí 200 àçÿðáàéúàíëû êÿíäè äàüûäûëìûøäûð» (2).

Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìûíû òþðÿòìÿêäÿ äàøíàêëàðûí ìÿãñÿäè äþâëÿò÷èëèéè îëìàéàí åðìÿíèëÿð ö÷öí ñöíè øÿêèëäÿ ìöñÿëìàíëàðäàí òÿìèçëÿíìèø áîø áèð ÿðàçè éàðàòìàãäàí èáà-ðÿò èäè. Éàëíûç áåëÿ áèð ÿðàçèäÿ åðìÿíèëÿð þçëÿðè ö÷öí ìóõòàð áèð ãóðóì éàðàòìàã èääèàñû èëÿ ÷ûõûø åäÿ áèëÿðäèëÿð.

Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí åðìÿíè äàøíàêëàðû òÿðÿôèíäÿí äàüû-äûëìûø, éàíäûðûëìûø âÿ ìÿùâ åäèëìèø éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèíè þç ýþçëÿðè èëÿ ýþðìöø àìåðèêàëû çàáèòëÿð îëäóãúà ìàðàãëû ìÿëó-ìàòëàð âåðìèøëÿð. Îñìàíëû èìïåðèéàñûíäà Àìåðèêà ãöââÿëÿðèíèí êîìàíäàíû àäìèðàë Ìàðê Áðèñòîë þç ýöíäÿëèéèíäÿ éàçûðäû êè, «Ìÿí ýåíåðàë Äðî èëÿ áèðëèêäÿ õèäìÿò åòìèø þç çàáèòëÿðèìèí ìÿ-ëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí áèëèðÿì êè, ìöäàôèÿñèç êÿíäëÿð ÿââÿëúÿ áîìáàëàíûð, ñîíðà çÿáò åäèëèð, ãà÷ûá ýåäÿ áèëìÿìèø ñàêèíëÿð âÿùøèëèêëÿ þëäöðöëöð, êÿíä òàëàí åäèëèð, áöòöí ìàë-ãàðà àïàðûëûð âÿ ñîíðà èñÿ êÿíä éàíäûðûëûðäû. Ìöñÿëìàíëàðäàí éàõà ãóðòàðìàã ö÷öí áöòöí áóíëàð ñèñòåìàòèê øÿêèëäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè» (3).

Áåëÿëèêëÿ, Ãàôãàçäà éàðàíìûø õàîñäàí èñòèôàäÿ åäÿí åðìÿíè äàøíàêëàðû òàðèõè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû ùåñà-áûíà þçëÿðèíÿ äþâëÿò ãóðäóëàð. Ñÿìéóåë ùàãëû îëàðàã éàçûðäû êè, «ö÷ ìèí èëäÿí àðòûã áèð ìöääÿòäÿ äþâëÿò÷èëèéè îëìàéàí, èíäè èñÿ åðìÿíè ðåàëëûãëàðûíà äåéèë, éàëíûç åðìÿíè èääèàëàðûíà ÿñàñëàíàðàã åðìÿíèëÿðèí äþâëÿò éàðàòìàüà ÷àëûøìàñû íÿòèúÿ-ñèíäÿ ìöòòÿôèãëÿðèí ìöñòÿãèë Åðìÿíèñòàí éàðàòìàã ãÿðàðû ãÿðèáÿ ýþðöíöðäö» (4).

Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, Ôðàíñàíûí Áàø íàçèðè Êëåìàíñî áó òîïëóìëà áàüëû äåìèøäè êè, «ãàéíàéûá-ãàðûøìàã ö÷öí åðìÿíè-ëÿð ãîðõóëó õàëãäûð; áèð ãàéäà îëàðàã îíëàð ÷îõëó ïóë èñòÿéèð, ÿâÿçèíäÿ èñÿ ùå÷ íÿ ãàéòàðìûðëàð» (5).

Àëìàí èøüàë÷ûëàðûíà àðõàëàíàí Äàøíàêñöòéóí 1918-úè èë ìàéûí 28-äÿ Åðìÿíè Ìèëëè Øóðàñû àäëàíàí ãóðóìäà «ìöñòÿãèë» Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàäûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë

86

åòäè. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ëàëàéàí éàçûðäû êè, «Ìèëëè» Øóðà, þçöíö «åðìÿíè ãÿçàëàðûíäà âàùèä ùàêèìèééÿò» ñàéàðàã ùþêóìÿò òÿø-êèë åòìÿéè Îâ. Êà÷àçíóíèéÿ òàïøûðäû. Îâ. Êà÷àçíóíè Åðìÿ-íèñòàíà ýåäÿðÿê áàøêÿñÿí Àðàì ïàøà (äàõèëè èøëÿð íàçèðè), åð-ìÿíè õàëãûíûí úÿëëàäû Àë. Õàòèñéàí (õàðèúè èøëÿð íàçèðè), àâàí-òöðèñò Àõâåðäîâ (ùÿðáè íàçèð) âÿ áàøãàëàðûíäàí èáàðÿò òÿðêèáäÿ äàøíàê ùþêóìÿòè éàðàòäû (6).

Õÿçèíÿñè áîø, èãòèñàäè áöíþâðÿñè îëìàéàí, äþâëÿò÷èëèê âÿ äèíú ãóðóúóëóã âÿðäèøëÿðè îëìàéàí äàøíàê ëèäåðëÿðè þç ôÿàëèééÿòëÿðèíÿ íÿäÿí âÿ íåúÿ áàøëàìàã ëàçûì ýÿëäèéèíè áèëìèðäèëÿð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ Ùîâàíåñéàí ãåéä åäèðäè êè, åðìÿíè íöìàéÿíäÿëÿðè «Åðìÿíèñòàí ö÷öí àéðûëìûø áàëàúà ãàéàëûã ÿðàçèäÿ äþâëÿòèí ìþâúóäëóüó ö÷öí íÿëÿð åäèëìÿ-ëèäèð?» (7) ñóàëû ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìûøäûëàð.

Åðìÿíè äàøíàê ùþêóìÿòèíèí ïàéòàõò øÿùÿðè îëìàäûüûíà ýþðÿ åðìÿíè ðÿùáÿðëÿðèíèí äþíÿ-äþíÿ õàùèøèíäÿí âÿ àúèçàíÿ éàëâàðûøëàðûíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè Èðÿ-âàí øÿùÿðèíè õöñóñè ôÿðìàíëà Åðìÿíè äàøíàê ùþêóìÿòèíÿ áàüûøëàäû. (Õàòûðëàäûðûã êè, Ìöñèÿãèë Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñû áó ýöí äÿ ùÿìèí ãÿðàðû ëÿüâ åòìÿê âÿ Èðÿâàí øÿùÿðèíÿ ÿòðàô ÿðàçèëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ÿðàçè èääèàñû èëÿ ÷ûõûø åòìÿê ùöãó-ãóíó þçöíäÿ ñàõëàéûð. ×öíêè áó àääûì î çàìàí ìåùðèáàí ãîíøóëóã íàìèíÿ àòûëìûøäû).

Àìåðèêàí ìöÿëëèôè Ñÿìéóåë éàçûðäû êè, «Ìþâúóäëóüóíóí èêèíúè ýöíö Àçÿðáàéúàí Èðÿâàí øÿùÿðèíè Åðìÿíèñòàí Ðåñïóá-ëèêàñûíà âåðäè. Àõû, ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åòñÿ äÿ, Åðìÿíèñòàíûí ñèéàñè ìÿðêÿçè éîõ èäè. Éåíè þëêÿ îëàí Åðìÿíèñòàí úÿìè 400.000 íÿôÿð ñàêèíè èëÿ éàëíûç Èðÿâàí âÿ Å÷ìèÿäçèí ðàéîí-ëàðûíäàí èáàðÿò èäè» (8).

Áó äþâðäÿ Åðìÿíèñòàíûí âÿçèééÿòèíÿ òîõóíàí Ùîâàíåñ-éàí éàçûðäû êè, «íÿòèúÿ åòèáàðû èëÿ Åðìÿíèñòàíûí áèð þëêÿ êèìè éàøàìàñû àüëàáàòàí ýþðöíìöðäö. Î ùå÷ äÿ òàðèõè Åðìÿíèñòàíûí óüðóíäà ÿñàñ ìöáàðèçÿ ýåòìèø áþéöê éàéëàñûíäà äåéèë, áöòöí ìàùèééÿòèíäÿ ðóñ ìþùöðö îëàí óúãàð ÿéàëÿòäÿ ìþâúóä èäè. Ýÿ-ðÿê Ãàôãàçäàêû éàðûì ìèëéîí Òöðêèéÿ åðìÿíèñè ö÷öí ùþêóìÿò

87

âÿ àçàä åäèëìèø Åðìÿíèñòàíûí ïàéòàõòû Èðÿâàíäà äåéèë, éà Êà-ðèíäÿ (ßðçóðóì), éà Âàíäà, éà äà ùÿòòà Êèëèêèéàíûí ÿñàñ øÿùÿ-ðèíäÿ éåðëÿøÿéäè. Îíëàð ñîíñóç ñÿáðñèçëèêëÿ èíäè ãÿðá òÿðÿôäÿêè öôöãöí àðõàñûíäà ãàëìûø åâëÿðèíÿ ãàéûòìàã ö÷öí èìêàí ýþç-ëÿéèðäèëÿð» (9).

Áåëÿëèêëÿ, 1918-úè èë èéóëóí îðòàëàðûíäà Åðìÿíè äàøíàê ùþêóìÿòè Òèôëèñäÿí Èðÿâàíà êþ÷äö. Îðàäà Äàøíàê ïàðòèéàñûíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà èðè åðìÿíè òèúàðÿò-ñÿíàéå áóðæóàçèéàñûíûí äèê-òàòóðàñû ãóðóëäó. Ëàëàéàí ñîíðàëàð éàçûðäû êè, «ÿêñèíãèëàáè äàø-íàê ùþêóìÿòèíèí äàõèëè ñèéàñÿòèíèí ìàùèééÿòè þëêÿ çÿùìÿò-êåøëÿðè àðàñûíäà ìèëëè íèôðÿòè ãûçûøäûðìàãäàí, Åðìÿíèñòàí ÿðà-çèñèíäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëû ÿùàëèíè ôèçèêè úÿùÿòäÿí ìÿùâ åò-ìÿêäÿí èáàðÿò èäè» (10). Áó ñþçëÿðè áàøãà õàëãûí íöìàéÿíäÿñè äåéèë, ìÿùç åðìÿíè àëèìè ñþéëÿéèð.

Ëàëàéàí äàùà ñîíðà éàçûðäû êè, ÿêñèíãèëàáè äàøíàêñöòéóí 1918-úè èëäÿ Åðìÿíèñòàíäà àüàëûüà íàèë îëàðàã þëêÿ òÿñÿððö-ôàòûíû áöíþâðÿñèíÿäÿê äàüûòäû, ôÿùëÿ âÿ êÿíäëèëÿðèí èíãèëàáè ÷û-õûøëàðûíû ãàí è÷èíäÿ áîüäó. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Äàøíàêñöòéóí þçöíöí 30 àéëûã àüàëûüû äþâðöíäÿ (ìàé 1918 — íîéàáð 1920) àçÿðáàéúàí ÿùàëèñèíèí 60 ôàèçèíè éåð öçöíäÿí ñèëäè (11).

Åðìÿíè äàøíàêëàðû ãÿñäÿí, áèëÿðÿêäÿí àçÿðáàéúàíëû òöðê ÿùàëèñèíèí ãûðûëìàñû ñèéàñÿòèíè éåðèäèðäèëÿð. Åðìÿíè ìöÿëëèôè Ùîâàíåñéàí áó ôàêòû òÿñäèã åäÿðÿê éàçûðäû êè, òÿêúÿ «1918-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿí àâãóñòóí 1-äÿê 300 ìöñÿëìàí êÿíäèíèí äàüûäûëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âàðäû… àøêàðà ÷ûõìûøäû êè, àëòû êÿíäèí êèøèëÿðè þëäöðöëìöø, îíëàðûí ãàäûíëàðû èñÿ åðìÿíè äþéöø-÷öëÿðèíÿ ùÿäèééÿ åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí þç òîðïàãëàðûíûí áèð ùèññÿñèíèí âÿ àäàìëàðûíûí èòêèñè ùåñàáûíà áàøà ýÿëÿí áåëÿ âÿù-øèëèêëÿðÿ äàùà äþçÿ áèëìÿç» (12).

Åðìÿíè äàøíàêëàðû Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè ÿðàçèëÿðè îëàí Çÿíýÿçóð âÿ Ãàðàáàü áþëýÿëÿðèíÿ ÿðàçè èääèàëàðûíäàí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäèëÿð. Î çàìàí áó àüëàáàòìàéàí ôèêèð áÿçè åðìÿíè ìèëëÿò÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí äÿ ðÿää åäèëìèøäè. Àíàñòàñ Ìè-êîéàí ÐÊ(á)Ï ÌÊ-éà, Ëåíèíÿ öíâàíëàäûüû 22 ìàé 1919-úó èë òàðèõëè ìÿðóçÿñèíäÿ õÿáÿð âåðèðäè êè, «Åðìÿíè ùþêóìÿòèíèí

88

úàñóñëàðû îëàí äàøíàêëàð Ãàðàáàüûí Åðìÿíèñòàíà áèðëÿø-äèðèëìÿñèíÿ ÷àëûøûðëàð. Ëàêèí áó, Ãàðàáàüûí ÿùàëèñè ö÷öí Áà-êûäà þç éàøàéûø ìÿíáÿëÿðèíäÿí ìÿùðóì îëìàã âÿ ùå÷ áèð çàìàí âÿ ùå÷ íÿ èëÿ áàüëû îëìàäûãëàðû Èðÿâàíëà òàëåëÿðèíè áàüëàìàã äåìÿê îëàðäû» (13).

Åðìÿíè äàøíàê îðäóñó 1920-úè èëèí ìàðòûíäà Íîâðóç áàéðàìûíûí áèðèíúè ýåúÿñè ãÿôèëäÿí õàèíúÿñèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû öçÿðèíÿ ùöúóìà êå÷äè. (Õàòûðëàéàã êè, åðìÿíè ùÿðáè áèðëÿøìÿëÿðè 1918-úè èëèí ìàðòûíäà ìÿùç Íîâðóç áàé-ðàìû ýöíëÿðè Áàêûäà âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ ìöñÿëìàí ÿùàëèíèí ñîéãûðûìûíû òþðÿòìèøäèëÿð). Ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè áó äÿôÿ äÿ åðìÿíè ñèëàùëû áèðëÿøìÿëÿðè ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíÿ ãàðøû «éàí-äûðûëìûø òîðïàã» ñèéàñÿòè éåðèäèðäèëÿð.

Ìöùàðèáÿ áàøëàéàí êèìè, åðìÿíè ãîøóíëàðû åéíè çàìàíäà Èðÿâàí, Çÿíýÿçóð, Íàõ÷ûâàí âÿ Ãàðàáàü áþëýÿëÿðèíäÿ àéðû-àéðû ñèëàùëû åðìÿíè äÿñòÿëÿðèíèí ôÿàë êþìÿéè èëÿ ìöñÿëìàí ÿùàëèíèí ãûðüûíëàðûíû òþðÿòäèëÿð. Éåíè Áÿéàçèòëè äàøíàê «ãÿùðÿìàíëà-ðûíäàí» áèðè îëàí Âàðàì 1920-úè èëäÿ þç «èýèäëèêëÿðèíè» òÿñâèð åäÿðÿê âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿäÿí ãöððÿëÿíÿðÿê äåéèðäè êè, «ìÿí Áàñàðêå÷ÿðèí òöðê ÿùàëèñèíè ãûðäûì. Àíúàã áÿçÿí àäàìûí ýöë-ëÿéÿ ùåéôè ýÿëèðäè. Áó èòëÿðÿ ãàðøû ÿí åòèáàðëû öñóë îäóð êè, äþéö-øäÿí ñîíðà ñàü ãàëàíëàðû éûüûá ãóéóëàðà äîëäóðàñàí âÿ öñòëÿðèíÿ àüûð äàøëàð òþêÿñÿí êè, áèðäÿôÿëèê éåð öçöíäÿí ñèëèíñèíëÿð. Ìÿí áåëÿ äÿ åòäèì. Áöòöí êèøèëÿðè, ãàäûíëàðû âÿ óøàãëàðû éûüûá èøëÿðè-íè áèòèðäèì, ñîíðà îíëàðû ãóéóëàðà òþêöá, öñòöíö äàøëà äîëäóð-äóì…» (14).

Äàøíàê ãîøóíëàðûíûí áàø êîìàíäàíû Íàêà÷àêéàí éàçûð-äû êè, «òÿêúÿ ñòðàòåæè íþãòåéè-íÿçÿðäÿí Ãàðàáàüûí ÿëÿ êå÷èðèë-ìÿñè áþéöê óäóøäóð; áó, øèìàë òÿðÿôäÿí Çÿíýÿçóðóí òÿùëö-êÿñèçëèéèíÿ âåðèëÿí òÿìèíàòäûð âÿ Îðäóáàä ÿðàçèñèíè äÿ çÿáò åòìÿêëÿ Çÿíýÿçóðóí Íàõ÷ûâàí òÿðÿôäÿí ÿìèí-àìàíëûüû éà-ðàíàúàãäûð». Î ñþçëÿðèíÿ äàâàì åäèðäè êè, áåëÿëèêëÿ, Øÿðóð Íàõ÷ûâàí Àçÿðáàéúàíäàí àðàëû ñàëûíàúàã âÿ ùÿìèí ÿðàçèíèí éåíèäÿí èëùàãû ö÷öí øÿðàèò éàðàíàúàãäûð» (15).

89

Àìåðèêàëû ìöÿëëèô Ñÿìéóåë éàçûðäû êè, «áó ìöùàðèáÿ ÿðçèíäÿ õðèñòèàí åðìÿíèëÿð Àçÿðáàéúàíûí 115 êÿíäèíè õàðàáà ãîéäóëàð, 7.000 íÿôÿðäÿí ÷îõ àäàìû þëäöðäöëÿð âÿ 50.000-äÿí ÷îõ ìöñÿëìàíû åâ-åøèéèíè àòàðàã ãà÷ìàüà ìÿúáóð åòäè-ëÿð. Ëàêèí àçÿðáàéúàíëûëàð äþéöøÿ àòûëàí êèìè åðìÿíèëÿð ãà-÷ûá ýåòäèëÿð» (16).

1920-úè èëèí ìàéûíäà èñÿ Åðìÿíèñòàí ôÿùëÿ âÿ êÿíäëè-ëÿðèíèí «öñéàíû» éàòûðûëäûãäàí ñîíðà äàøíàê îðäóñó àçÿðáàé-úàíëû âÿ êöðä êÿíäëÿðèíè áîìáàðäìàí åòäè. Åðìÿíèëÿð äèíú ñà-êèíëÿðè, êöðäëÿðè âÿ òöðêëÿðè «ìöñÿëìàíëàð — áèçèì äöøìÿí-ëÿðèìèçäèð» øöàðû àëòûíäà ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð. Áó äþâðäÿ úÿáùÿ õÿò-òèíäÿí Òîçàðñêè âÿ Ñâèðèäîâóí èìçàñû èëÿ Ñåðãî Îðúîíèêèäçåéÿ ýþíäÿðèëìèø ðàïîðòäà äåéèëèðäè êè, «Øÿðóð ðàéîíóíóí Àðàç ñàùè-ëèíäÿ Óëóõàíëû ñòàíñèéàñûíäàí Íàõ÷ûâàíàäÿê ìöñÿëìàíëàðûí éàøàäûãëàðû áó éåðëÿð, ÿñëèíäÿ ÷ÿìÿíçàð áèð ýöëöñòàí èäè. Èíäè áóðà þëöì âÿ ãîõóñà÷àí ìåéèòëÿð âàäèñèíÿ äþíöá. Øÿðóðóí áöòöí ÿùàëèñè 1918-1920-úè èëëÿðäÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ùþêóìÿò ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí ñèëàù ýöúöíÿ ìÿùâ åäèëìèø, ñàü-ñàëàìàò ãàëàíëàðû äà Òöðêèéÿéÿ ãîâóëìóøäóð. Îíëàðûí áöòöí ÿìëàêû èñÿ ùàçûðäà Íæäåùèí éóâàñûíû ìöùàôèçÿ åòìÿêäÿ îëàí ìàóçåð÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí òàëàí îëóíóá. Áÿøÿðèééÿò òàðèõèíÿ ùÿëÿ èíäèéÿäÿê áåëÿ âÿùøèëèê áÿëëè äåéèë» (17).

Åðìÿíè ìÿíáÿëÿðè äàøíàêëàðûí ãåéðè-åðìÿíèëÿðÿ ãàðøû àïàðäûãëàðû ñîéãûðûì ñèéàñÿòèíèí ôàúèÿëè íÿòèúÿëÿðè èëÿ áàüëû îëäóãúà ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð ãåéä åòìèøëÿð. Áåëÿ êè, äàøíàê-ëàðûí ùàêèìèééÿòäÿ îëäóüó èêè èë éàðûì ìöääÿò ÿðçèíäÿ Åð-ìÿíèñòàíäà (Ãÿðáè Àçÿðáàéúàíäà) éàøàéàí ÿùàëè 35,5 ôàèç àçàëìûøäû. Áóíóíëà éàíàøû, òöðêëÿðèí ñàéû 77 ôàèç, êöðäëÿð 98 ôàèç, éåçèäëÿð 40 ôàèç àçàëìûøäû (18).

Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã åðìÿíè ìöÿëëèôè Çàâåí Êîð-êîäéàí éàçûðäû êè, 1918-1920-úè èëëÿðäÿ äàøíàê ìàóçåð÷èëÿðè Åðìÿíèñòàíäà éàøàéàí 575 ìèí àçÿðáàéúàíëûäàí 565 ìèí íÿôÿðèíè ãàíûíà ãÿëòàí åòìèø âÿ éàõóä ñèëàù ýöúöíÿ äèäÿðýèí ñàëìûøäûð» (19).

90

Áöòþâëöêäÿ èñÿ äàøíàê ìàóçåð÷èëÿðè 1905-1907 âÿ 1918-1920-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ 500 ìèíäÿí àðòûã àçÿðáàéúàíëûíû èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ ãÿòëÿ éåòèðìèøäèëÿð.

Äàøíàêëàðûí òÿãèáëÿðèíäÿí úàíëàðûíû ãóðòàðàí òöðê-ìöñÿë-ìàí ÿùàëèñèíèí áèð ùèññÿñè Íàõ÷ûâàí çîíàñûíäà Àðàç ãûðàüûíà ýÿëèá úÿìëÿøìèøäèëÿð. Áó áàðÿäÿ ðóñ îðäóñóíóí 28-úè äèâèçèéà-ñûíûí ðÿèñè Íåñòåðîâñêè 1920-úè èëèí ñåíòéàáðûíäà ÕÛ Ãûçûë Îðäó-íóí ðÿèñèíÿ éàçûðäû: «Äàøíàêëàðûí òþðÿòäèêëÿðè ñîéãûðûìäàí ãà÷ûá úàíëàðûíû õèëàñ åäÿ áèëÿí äèäÿðýèíëÿð ýÿëèá Íàõ÷ûâàí ðàéîíóíäà ãÿðàð òóòìóøëàð. Îíëàðûí ñàéû ìèëéîíà ÷ûòûð. Âÿçèééÿòëÿðè äþçöë-ìÿçäèð. Àðàç ãûðàüûíäà ëöò, àú, òàãÿòñèç ãàëûáëàð. Ýöíäÿ 500 íÿ-ôÿðÿäÿê ãîúà âÿ óøàã þëöð. Öçöìöçÿ ýÿëÿí ïàéûç âÿ ãûø, àúëûã âÿ øàõòàëàð áóðàäàêû áó ãà÷ãûíëàðûí ùàìûñûíû ãûðà áèëÿð» (20).

2. Åðìÿíèëÿð ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ «Èíýèëòÿðÿíèí èðàäÿñè èëÿ ÷àð èìïåðèéàñûíûí õàðàáàëûã-

ëàðû öçÿðèíäÿ 1918-úè èëäÿ éàðàäûëûá, ãûñà áèð þìöð ñöðÿí åðìÿíè ðåñïóáëèêàñû, áöòöí òàðèõ áîéó ìþâúóäèééÿòè ãåéäÿ àëûíàí éåýàíÿ ìöñòÿãèë åðìÿíè äþâëÿòè èäè».

Æîðæ äå Ìàëåâèë 1920-úè èëèí àïðåëèíäÿ ÕÛ Ñîâåò Îðäóñó Àçÿðáàéúàí Õàëã

Úöìùóðèééÿòèíè èøüàë åòäèêäÿí ñîíðà Áàêûäà Àçÿðáàéúàí ñîâåò ùþêóìÿòè òÿøêèë îëóíäó. Àçÿðáàéúàíäà ùàêèìèééÿò áàøûíà ÿê-ñÿðèééÿòè åðìÿíè âÿ ðóñëàðäàí èáàðÿò àíòèìöñÿëìàí, àíòèòöðê ÿùâàëè-ðóùèééÿëè áèð ýöðóù ýÿòèðèëäè. Èëê ýöíëÿðäÿí Àçÿðáàéúàí êîììóíèñòëÿðè åðìÿíè «ãàðäàøëàðûíà» äîñòëóã éàðäûìûíû ÿñèð-ýÿìÿäèëÿð.

Éåíèúÿ éàðàäûëìûø Åðìÿíèñòàí Ñîâåò Ðåñïóáëèêàñû ùå÷ áèð èãòèñàäè áàçàéà ìàëèê îëìàäûüûíà ýþðÿ êÿíàðäàí éàðäûì îëìàäàí ùå÷ áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ äÿ éàøàéà áèëìÿçäè. (Õàòûðëàäàã êè, 1920-1991-úè èëëÿðäÿ Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ìþâúóä îëäóüó äþâð ÿðçèíäÿ Åðìÿíèñòàí äþâëÿòè ùÿìèøÿ äîòàñèéà ùåñàáûíà éàøà-

91

ìûøäûð). Áåëÿ êè, áîëøåâèê ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè Ã.Îðúîíèêèäçå 1920-úè èë äåêàáðûí 5-äÿ Åðìÿíèñòàí Èíãèëàá Êîìèòÿñèíèí ñÿä-ðè Ñ.Êàñéàíà áèëäèðìèøäè êè, Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû ö÷öí àðòûã Áàêûäà ÕÛ Ãûçûë Îðäó ùèññÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí 40 âàãîí ÿð-çàã âÿ ìöõòÿëèô ìàëëàð ùàçûðëàíìûøäûð (1).

Áöòöí áóíëàð, 1920-úè èëèí éàéûíäà áîëøåâèê ãîøóíëàðû òÿ-ðÿôèíäÿí Àçÿðáàéúàí êÿíäëÿðèíäÿí, ãÿñÿáÿëÿðèíäÿí ñîéóëóá òàëàí îëóíìóø, çîðëà ìöñàäèðÿ åäèëìèø òàõûë âÿ äèýÿð ÿðçàã ìÿùñóëëàðû èäè.

Òàíûíìûø ñîâåò äèïëîìàòû Ã.Â.×è÷åðèí åðìÿíè ìèëëÿò-÷èëÿðèíèí ðèéàêàðëûüûíû õàðàêòåðèçÿ åäÿðÿê 1922-úè èë äåêàáðûí 8-äÿ Ëîçàííà êîíôðàíñûíäà äåìèøäè: «Áöòöí Øÿðãäÿ èøüàë÷û ñèéàñÿòèí àïàðûúûëàðû, õàðèúè êàïèòàëûí àýåíòëÿðè, õàèí âÿ ñàòãûí åðìÿíè äàøíàêëàðûäûð» (2).

Áó ôèêðè åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíèí þçëÿðè äÿ åòèðàô åäèðäèëÿð. Éàðàíäûüû ýöíäÿí ðóñ èìïåðèéàñûíûí ÿëèíäÿ áèð àëÿòÿ ÷åâðèëÿí Äàøíàêñöòéóí ïàðòèéàñû ùÿìèøÿ øÿð ãöââÿ ðîëóíó îéíàìûø-äûð. Åðìÿíè ìöÿëëèôè Ù.Àçàòéàí áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã éà-çûðäû êè, «Øÿðãè ôÿòù åòìÿê éîëóíó ðóñ áóðæóàçèéàñûíûí öçöíÿ à÷àí ìÿùç «Äàøíàêñöòéóí» ïàðòèéàñû îëìóøäó. Áó ïàðòèéà ðóñ áóðæóàçèéàñûíûí ïëàíëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ êþìÿê åäÿí áèð âàñèòÿéÿ ÷åâðèëìèøäèð» (3).

Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ äàâàì åòäèðèëÿí «Òöðêñöç Åðìÿíèñòàí» ñèéàñÿòè ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà þçöíöí éåíè ìÿð-ùÿëÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéäó. Áó ìÿãñÿäëÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëè-êàñûíäà, éÿíè òàðèõè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà àðçó-îëóíìàç øÿõñëÿð ùåñàá îëóíàí àáîðèýåí àçÿðáàéúàíëû òöðê-ëÿðÿ ãàðøû áèð íå÷ÿ äÿôÿ ðÿñìè äåïîðòàñèéà ÿìÿëèééàòû ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Áåëÿ êè, 1947-úè èë äåêàáðûí 23-äÿ ÑÑÐÈ Íàçèðëÿð Ñîâåòè «Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ-äÿí êîëõîç÷óëàðûí âÿ áàøãà àçÿð-áàéúàíëûëàðûí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Êöð-Àðàç îâàëûüûíà êþ÷ö-ðöëìÿñèíÿ äàèð» 4083 ñàéëû ãÿðàð ãÿáóë åòäè. Ãÿðàðûí 1-úè âÿ 11-úè áÿíäëÿðèíäÿ äåéèëèðäè:

«1948-1950-úè èëëÿðäÿ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ-äÿí 100 ìèí êîëõîç÷ó âÿ äèýÿð àçÿðáàéúàíëû ÿùàëè êþíöëëö îëàðàã Àçÿð-

92

áàéúàí ÑÑÐ-íèí Êöð-Àðàç îâàëûüûíà - 10 ìèíè 1948-úè èëäÿ, 40 ìèíè 1949-úó èëäÿ âÿ 50 ìèíè 1950-úè èëäÿ êþ÷öðöëñöí», «Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ Íàçèðëÿð Ñîâåòèíÿ èúàçÿ âåðèëñèí êè, àçÿð-áàéúàíëû ÿùàëèíèí Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ-èí Êöð-Àðàç îâàëûüûíà êþ÷öðöëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îíëàðûí áîøàëòäûãëàðû òèêèëèëÿðäÿí âÿ éàøàéûø åâëÿðèíäÿí õàðèúäÿí Åðìÿíèñòàíà ýÿëÿí åðìÿíèëÿðè éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòñèí» (4).

1988-1991-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ àçÿðáàéúàíëû òöðêëÿð èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäèí, éÿíè þçëÿðèíèí òàðèõè äÿäÿ-áàáà éóð-äó îëàí Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí òàìàìèëÿ ãîâóëäóëàð. Ïîìïåéåâ áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ùÿëÿ 1992-úè èëäÿ éàçûðäû êè, «àðòûã ìÿëóìäóð êè, àçÿðáàéúàíëûëàðûí Åðìÿíèñòàíäàí ãîâóëìàñû íÿ ãÿäÿð ãàíëû îëìóøäóð: úÿìè 216 íÿôÿð, î úöìëÿäÿí 57 ãàäûí, 5 êþðïÿ âÿ ìöõòÿëèô éàøëàðûíäà 18 óøàã þëäöðöëìöøäö; åðìÿíè ìèëëÿò÷èëÿðèíèí ÿëÿ êå÷èðäèêëÿðè ãÿíè-ìÿò 172 àçÿðáàéúàíëû êÿíäè, 8 ìèí êâàäðàò êèëîìåòð òîðïàã, éÿíè ÄÃÌÂ-íèí ñàùÿñèíäÿí èêè äÿôÿ ÷îõ ÿðàçè îëäó» (5).

1991-úè èëäÿ ÑÑÐÈ äàüûëäûãäàí ñîíðà Åðìÿíèñòàí Ðåñïóá-ëèêàñû þç ìöñòÿãèëëèéèíè åëàí åòñÿ äÿ, èøäÿ ôàêòèêè îëàðàã Ðóñèéà-íûí ðåýèîíäà ìöùöì ùÿðáè-ñèéàñè ìöòòÿôèãè îëàðàã ãàëäû. Åðìÿ-íèñòàí Ðåñïóáëèêàñû ùÿëÿ Ñîâåò äþâëÿòè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Êðåìëèí ôèòâàñû èëÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíà ãàðøû áàøëàäûüû òÿúàâöçêàðëûã ùÿðÿêÿòëÿðèíè åëàí îëóíìàìûø ìöùàðèáÿ èëÿ ÿâÿç åòäè. Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ, äöíéà èúòèìàèééÿòèíèí áèýàíÿ ìöíàñèáÿòè, áþéöê äþâ-ëÿòëÿðèí ñóñìàñû íÿòèúÿñèíäÿ Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí íè-çàìè îðäó ùèññÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Õàíêÿíäèíäÿ âÿ Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿêè Ðóñèéà ùÿðáè ùèññÿëÿðè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà-ñûíûí ÿðàçè áöòþâëöéöíö ïîçàðàã îíóí ÿðàçèëÿðèíèí 20 ôàèçÿ ãÿ-äÿðèíè èøüàë åòäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí áèð ñûðà øÿùÿðëÿðè (Øóøà, Ëà÷ûí, Çÿíýèëàí, Ãóáàäëû, Úÿáðàéûë, Ôöçó-ëè, Àüäàì, Êÿëáÿúÿð, Õîúàëû âÿ á.), 900-äÿí ÷îõ éàøàéûø ìÿí-òÿãÿñè åðìÿíè, ðóñ âÿ õàðèúäÿí ýÿòèðèëìèø ìóçäëó áèðëÿøìÿëÿðèí êþìÿéè èëÿ èøüàë åäèëÿðÿê éàíäûðûëìûø âÿ ìÿùâ åäèëìèøäèð. Òÿêúÿ Õîúàëû øÿùÿðèíèí èøüàëû çàìàíû ìèíëÿðëÿ ñàêèí ìÿùâ åäèëìèø, ìèíëÿðëÿ äèíú ÿùàëè ÿñèð ýþòöðöëìöøäöð.

93

Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû èøüàë ïðîñåñèíäÿ 6.000-ÿ éàõûí ñÿíàéå âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû ìöÿññèñÿñè, 4.366 ñîñèàë-ìÿäÿíè îáéåêò, î úöìëÿäÿí 690 îðòà ìÿêòÿá, 490 ñÿùèééÿ îáéåêòè, 982 êèòàáõàíà, 22 ìóçåé, 6 äþâëÿò òåàòðû âÿ áàøãà îáéåêòëÿð ãàðÿò îëóíìóø, éàíäûðûëìûø âÿ äàüûäûëìûøäûð. Ùÿðáè ÿìÿëèé-éàòëàð ýåäèøèíäÿ 30 ìèíÿ éàõûí Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøû ùÿëàê îëìóø, 50 ìèí íÿôÿðäÿí àðòûã àäàì éàðàëàíìûø âÿ øèêÿñò îë-ìóøäóð.

Áóíëàðäàí áàøãà 4.922 íÿôÿð èòêèí äöøìöø (îíëàðûí ÷îõó-íó åðìÿíèëÿð ìÿùâ åäèá éàíäûðìûø âÿ éàõóä äà êöòëÿâè ìÿçàð-ëûãëàðäà áàñäûðìûøëàð, îëà áèëñèí êè, îíëàðûí áèð ùèññÿñèíè õöñóñè ìÿãñÿäëÿðëÿ ùÿëÿ äÿ ìÿõôè ùÿáñ äöøÿðýÿëÿðèíäÿ ñàõëàéûðëàð), 783 íÿôÿð åðìÿíè ñèëàùëû ãöââÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ÿñèð âÿ ýèðîâ ýþòöðöëìöø, 2 ìèëéîíäàí ÷îõ äèíú ñàêèí þç äîüìà éóðä-éóâà-ëàðûíäàí äèäÿðýèí ñàëûíìûøäûð.

3. Åðìÿíèëÿð âÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè «Çàãàôãàçèéà âÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíè Êè÷èê Àñèéà

òöðêëÿðèíäÿí àéûðàí åðìÿíè õàëãû òöðê òàéôàñûíûí áÿäÿ-íèíÿ ÷àõûëìûø áèð ïàçäûð» - Дж. Киракосян. Западная Армения в годы Первой Мировой войны. Ереван, 1971, с. 411

Åðìÿíèëÿð òàðèõÿí þçëÿðèíèí ÿí õîø âÿ àçàä ÷àüëàðûíû

ìöñÿëìàí òöðê äþâëÿòëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí äÿ ùÿìèøÿ Ãàôãàç áþëýÿñèíäÿ àïàðûúû, öñòöí àìèë îëàí Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿ-ðèíèí òÿðêèáèíäÿ éàøàìûøëàð.

Ãåéä åäÿê êè, Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì Àëáàíèéà äþâëÿ-òèíèí ÿðàçèñèíäÿ åðìÿíèëÿð éàøàìàìûøäûëàð. Àíòèê ìöÿëëèôëÿð-äÿí Ïëóòàðõ, Ãàôãàçûí àáîðèýåí ÿùàëèñè ùàããûíäà áÿùñ åäÿð-êÿí éàçûðäû êè, «…Ïîìïåé Ãàôãàçäà éàøàéàí õàëãëàðûí ÿðà-çèñèíäÿí êå÷äè… Îðàäà áó õàëãëàðäàí ÿí áàøëûúàñû àëáàíëàð âÿ èáåðëÿð èäèëÿð» (1).

94

Öìóìèééÿòëÿ, åðìÿíèëÿðèí Ãàôãàç áþëýÿñèíäÿ éàøàéàí åòíîñ êèìè õàòûðëàíìàñû ÿñëèíäÿ ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ àèä-äèð. Áóíó ðóñ ìöÿëëèôè Áðîíåâñêè äÿ òÿñäèã åäèð. Î, ùÿëÿ 1823-úö èëäÿ ÷àï åòäèðäèéè êèòàáûíäà éàçûðäû êè, «Ïåòåðáóðã Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí àêàäåìèêè È.Ýèëäåíøòåäò (ÕÂÛÛÛ ÿñð), Ãàôãàç õàëãëàðû àðàñûíäà éåääè äèë äèàëåêòèíè ôÿðãëÿíäèð-ìèøäè: òàòàð (àçÿðáàéúàíëû — À.Ì.), àáõàç, ÷ÿðêÿç, îñåòèí, êèñòèí, ëÿçýè, ýöðúö, îíëàðûí àðàñûíäà åðìÿíèëÿð ùàããûíäà õà-òûðëàíìûð» (2).

Åðìÿíèëÿð ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðäÿ ìÿðêÿçè Íàõ÷ûâàí îëàí Àçÿð-áàéúàí Àòàáÿéëÿð äþâëÿòèíèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëìóøëàð. Àòàáÿéëÿðäÿí ñîíðà îíëàð ìîíãîë-òàòàð õàíëàðûíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíà äöøäöëÿð. Áóíäàí ñîíðà èñÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñè, éÿíè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðû éåíèäÿí Àçÿðáàéúàí äþâëÿò-ëÿðèíèí — Ãàðàãîéóíëó, Àüãîéóíëó âÿ Ñÿôÿâè äþâëÿòëÿðèíèí ùà-êèìèééÿòëÿðè àëòûíäà îëìóøäóð.

Ìÿñÿëÿí, åðìÿíè ñàëíàìÿñèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, Àòàáÿé Åëäÿíèç «…õðèñòèàíëàðû ñåâèð âÿ þëêÿíèí àáàäëûüûíà ãàéüû ýþñ-òÿðèðäè», î «õåéèðõàù õàñèééÿòè âÿ ñöëùñåâÿðëèéèëÿ ôÿðãëÿíèðäè» (3). Äèýÿð åðìÿíè ãàéíàãëàðû äà ãåéä åäèðäèëÿð êè, «îíóí ùàêè-ìèééÿòè èëëÿðèíäÿ áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ ñöëù ùþêì ñöðäö» (3).

Ùÿòòà Ãàôãàç áþëýÿñèíè ÿëÿ êå÷èðìèø äèýÿð áþéöê ìö-ñÿëìàí äþâëÿòëÿðè áåëÿ åðìÿíè åòíîñóíóí íîðìàë éàøàéûøûíà íÿèíêè ùå÷ áèð ìàíåÿ éàðàòìàìûøëàð, ÿêñèíÿ îíëàðà áèð ñûðà èìòèéàçëàð âÿ öñòöíëöêëÿð âåðìèøäèëÿð. Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Ìàí-âåë Çöëàëéàí éàçûðäû êè, «ìöñÿëìàí èñòèëà÷ûëàðû ìîíàñòðëàðûí ôåîäàë ìàðàãëàðûíà òîõóíìóðäóëàð» (4).

Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòèíäÿ åðìÿíè äèíè ôåîäàëëàðûíà äîñò-ëóã ìöíàñèáÿòëÿðè áÿñëÿíèëèðäè. Ëàêèí áåëÿ áèð õîø ìöíàñè-áÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí åðìÿíè êåøèøëÿðè òåîêðàòèê äþâëÿò ãóðó-ìó éàðàòìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Áó ìÿãñÿäëÿ êàòîëèêîñóí èãàìÿò-ýàùû Ñèñäÿí Å÷ìèÿäçèíÿ êþ÷öðöëìöøäö.

Çöëàëéàí ãåéä åäèðäè êè, Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû «Óçóí Ùÿñÿí ùÿìèøÿ åðìÿíè êåøèøëÿðèíè âÿ âàðëû òÿáÿãÿëÿðèíè ùèìà-éÿ åäèðäè». Ùÿì÷èíèí Àüãîéóíëó ùþêìäàðû Àâðîïà þëêÿ-

95

ëÿðèíÿ ñÿôèðëèê ýþíäÿðÿðêÿí áèð õðèñòèàí êèìè åðìÿíèëÿðäÿí äèïëîìàòèê íöìàéÿíäÿ ùåéÿòëÿðèíèí òÿðêèáèíäÿ èñòèôàäÿ åäèð-äè. Áåëÿ äèïëîìàòëàðäàí áèðè èðè åðìÿíè òàúèðè Õîúà Ìèðàê èäè. Ìàðàãëûäûð êè, Óçóí Ùÿñÿí ùÿðáè éöðöøëÿð çàìàíû åðìÿíèëÿðè ÿñèð àëìûðäû. Îíëàðà çÿèô ìÿõëóã êèìè áàõûðäû. Áóíó åðìÿíè ìöÿëëèôè Çöëàëéàí äà òÿñäèã åäèðäè.

Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû Û Øàù Èñìàéûë ùÿëÿ óøàã âàõòû Àõòàìàð àäàñûíäà îëàðêÿí îíóí ÿòðàôûíäà åðìÿíèëÿð õöñóñè úàíôÿøàíëûã ýþñòÿðìèøäèëÿð. Çÿêÿðèééÿ Êàíàêåðòñè éàçûðäû êè, áó àìèë Øàù Èñìàéûëûí ñîíðàëàð åðìÿíèëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ éå-ðèòäèéè ñèéàñÿòÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäè (5). Øàù Èñìàéûëûí ôÿðìàíû èëÿ Ðÿâàíãóëó õàí ×óõóðñÿä øÿùÿðèíäÿ ãàëà òèêäèð-ìèø âÿ îíóí àäû èëÿ áó ãàëà Ðÿâàí (Èðÿâàí) àäëàíäûðûëìûøäû. Èðÿâàí ñþçö èñÿ éàëíûç ÕVI ÿñðèí ñîíëàðûíäàí ×óõóðñÿä ñþçö èëÿ ñèíîíèì êèìè èøëÿíèëìèøäèð.

×àüäàø åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðè Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíû ×óõóðñÿä âèëàéÿòè äåéèë, ñàõòàêàðëûãëà «Øÿðãè Åðìÿíèñòàí» àä-ëàíäûðûðëàð. Áöòöí òàðèõè ãàéíàãëàðäà èñÿ Èðÿâàí õàíëûüûíûí ÿðà-çèñè ×óõóðñÿä âèëàéÿòè àäëàíûð. Åðìÿíèëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà «Áþéöê Ñîâåò Åíñèêëîïåäèéàñû»íäà Èðÿâàí õàíëûüûíäàí áÿùñ îëóíàðàã éàçûëìûøäûð: «Èðÿâàí õàíëûüû 1604-úö èëäÿ Èðàí øàùû Û Àááàñ òÿðÿôèíäÿí Øÿðãè Åðìÿíèñòàí ÿðàçèñèíäÿ éàðàíûá, èëê áÿéëÿðáÿéèñè ßìèðãóíÿ õàí (1604-1628) òÿéèí åäèëìèøäèð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó âÿçèôÿ èðñè îëóð».

Ýöðúö òàðèõ÷èñè Ïàé÷àäçå Ã.Ã. «Øÿðãè Åðìÿíèñòàí» òåðìèíè èøëÿòìÿäÿí éóõàðûäà äåéèëÿí ôèêèðëÿðëÿ, éÿíè Èðÿâàí õàíëûüûíûí òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíäà ñàëûíäûüûíû òÿñäèã åäèðäè. Î ãåéä åäèðäè êè, «ÕÂÛÛÛ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí Èðÿâàí õàíû âÿçèôÿñè èðñè îëäó. Áó úÿùÿòäÿí Èðÿâàí õàíëûüû äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéè àïàðàòû êèìè åðìÿíè äåéèëäè» (6).

Ùÿì÷èíèí ìàðàãëûäûð êè, Û Øàù Èñìàéûëûí ìÿùç ×óõóðñÿä âèëàéÿòèíÿ ùàêèì òÿéèí åòìÿñè ùàããûíäà 1507-úè èëèí ìàðòûíäà âåðäèéè éàçûëû ôÿðìàíûí ñóðÿòèíè ïðîôåññîð À.Ïàïàçéàí þç êè-òàáûíäà 8,9 ñàéëû ñÿíÿä êèìè âåðìèøäèð (7).

96

1507-úè èëäÿí 1736-úû èëÿ ãÿäÿð, éÿíè Ñÿôÿâèëÿðèí ùàêè-ìèééÿòè äþâðöíäÿ ùÿìèøÿ ×óõóðñÿä áÿéëÿðáÿéèëÿðè àçÿðáàé-úàíëû òöðê òàéôàëàðûíäàí îëäóüó êèìè, 1828-úè èëÿ ãÿäÿð Èðÿ-âàí ùàêèìëÿðè äÿ àçÿðáàéúàíëûëàð îëìóøëàð. 1673-úö èëäÿ ôðàíñûç ñÿééàùû Æàí Øàðäåí Èðÿâàíäà îëàðêÿí Ñÿôèãóëó õàí ×óõóðñÿä áÿéëÿðáÿéè âÿ Ðÿâàí (Èðÿâàí) ùàêèìè èäè. Øàðäåí îíó ÿäàëÿòëè ñÿðêÿðäÿ, àëèì êèìè ãåéä åòìèøäèð. ×óõóðñÿä âèëàéÿòè âÿ îíóí ìÿðêÿçè øÿùÿðè Èðÿâàíûí áöòöí ìöëêè âÿ èíçèáàòè èäàðÿ èø÷èëÿðè òöðê ãûçûëáàø òàéôàñûíäàí ÷ûõìà øÿõñ-ëÿðäÿí èáàðÿò èäè. ßñëèíäÿ Èðÿâàí ÿùàëèñèíèí ÿêñÿðèééÿòè àçÿðáàéúàíëûëàðäàí èáàðÿò èäè. Æàí Øàðäåíÿ ýþðÿ 1673-úö èëäÿ Èðÿâàíûí þçöíäÿ 800 åâ îëìóøäóð. Øàðäåí áó åâëÿðäÿ éàøà-éàíëàðûí ùàìûñûíûí ìöñÿëìàí îëäóüóíó òÿðÿääöä åòìÿäÿí éàçìûøäûð (8).

Åðìÿíè òàðèõ÷èñè Éåðâàíä Øàùÿçèç äÿ Øàðäåíèí ôèêðèíÿ øÿðèê ÷ûõàðàã åéíè ãÿíàÿòäÿ îëäóüóíó áèëäèðìèøäè (9).

Ôðàíñûç ñÿééàùû Øàðäåí åðìÿíèëÿðäÿí áÿùñ åäÿðÿê éà-çûðäû êè, «÷îõ éîõñóë, ôÿëàêÿòëè, íàäàí âÿ úàùèë áèð ìèëëÿòäèð. Îí áèð ÿñð òàìàì ìöñÿëìàíëàðûí ùàêèìèééÿòè âÿ ùþêìðàíëûüû àëòûíäà éàøàìûø, ãóë âÿ íþêÿð÷èëèéÿ ìÿùêóì îëìóøëàð».

Áó áèð èíêàðåäèëìÿç ôàêòäûð êè, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà áèðëÿøäèðèëäèéè äþâðÿäÿê èíäèêè Àçÿð-áàéúàí ÿðàçèñèíäÿ åðìÿíèëÿð úÿì ùàëäà éàøàìàìûøëàð. Áó ÿðàçèëÿðäÿ åðìÿíè åòíîñó êèìè, åðìÿíè òîïîíèìëÿðè äÿ úöçè àçëûã òÿøêèë åòìèøëÿð. Åðìÿíè àëèìè Ïàðñàìéàí éàçûðäû êè, «Ðóñèéàéà áèðëÿøÿíÿ ãÿäÿð èíäèêè Åðìÿíèñòàíûí 169155 íÿ-ôÿð ÿùàëèñèíèí 33,8 ôàèçè åðìÿíè, 49,7 ôàèçè èñÿ ìöñÿëìàí (àçÿðáàéúàíëû) èäè» (10).

Ýþðöíäöéö êèìè, Ïàðñàìéàíûí ãåéä åòäèéè áó ðÿãÿì 1827-úè èëÿäÿê îëàí ìÿëóìàòû ÿêñ åòäèðèð. Õàòûðëàäàã êè, àðòûã 1804-úö èëäÿí áàøëàéàðàã åðìÿíèëÿð àõûí-àõûí Èðàí ÿðàçè-ñèíäÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà ýÿëèá ìÿñêóíëàøûð-äûëàð.

Éàõóä äà áóðàäà èêèíúè áèð úÿùÿòÿ íÿçÿð ñàëàã. Ïàðñàì-éàí éàçûðäû êè, «Èðÿâàí õàíëûüû 15 ìàùàëà áþëöíöðäö — Ãûðõ-

97

áóëàã, Çÿíýèáàñàð, Ýÿðìèáàñàð, Âåäèáàñàð, Øÿðóð, Ñöðìÿëè, Äÿðÿêÿíä-Ïàð÷àíèñÿ, Ñààòëû, Òàëèí, Ñåéèäëè-Àõñàõëû, Ñÿðäàðà-áàä, Êàðáèáàñàð, Àïàðàí, Äÿðÿ÷è÷ÿê, Ýþéúÿ» (11). Áóðàäà áåëÿ áèð ñóàë îëóíà áèëÿð. Áàõûí ýþðöí, åðìÿíè ìÿëëèôèíèí éó-õàðûäà ñàäàëàäûüû àäëàð è÷ÿðèñèíäÿ åðìÿíè ìÿíøÿëè ñþçëÿð âàðìû?

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ãÿäèì äþâðëÿðäÿí Àçÿðáàéúàíûí Ãàðàáàü áþëýÿñèíèí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ ÿêñÿðèééÿòè òöðêäèëëè õàëãëàðäàí èáàðÿò îëàí àëáàí òàéôàëàðû éàøàìûøëàð. Ñîíðàëàð òÿäðèúÿí àëáàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿðêè-áèíäÿ ìöñÿëìàíëàøäûëàð, êè÷èê áèð àçëûüû èñÿ åðìÿíèëÿðÿ ãàðû-øàðàã åðìÿíèëÿøäè (12).

Ùàçûðäà Ãàðàáàü âÿ Åðìÿíèñòàí åðìÿíèëÿðè àðàñûíäà ìþâúóä îëàí úèääè ôÿðãëÿð äÿ áóíó áèð äàùà ñöáóò åäèð. Áóíó ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Å÷ìèÿäçèí ñèíîäóíóí ïðîêóðîðó À.Ôðåíêåëèí ðóñ èìïåðàòîðóíà ýþíäÿðäèéè àðàéûøäàí äà ýþðìÿê îëàð. Ôðåíêåë èìïåðàòîðà òÿãäèì åäèëìÿê ö÷öí ßí Ìöãÿääÿñ Ñèíîäà ýþíäÿðäèéè àðàéûøäà éàçûðäû: «Çàãàôãàçèéàäà îëäóãúà ìàðàãëû ôàêòëà ãàðøûëàøûðûã: Òèôëèñ åðìÿíèëÿðè (ýöðúö òÿñèðëè), Àêóëèñ, Éåëèçàâåòïîë âÿ Ãàðàáàü (Èðàí òÿñèðëè) åðìÿíèëÿðè âÿ Àõàëñûõ, Àõàðêÿëÿê (Òöðêèéÿ òÿñèðëè) åðìÿíèëÿð äåìÿê îëàð êè, áèð-áèðëÿðèíè áàøà äöøìöðäöëÿð âÿ îíëàðûí àðàñûíäà íèýàù íàäèð ùàëëàðäà îëóðäó» (13).

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñè ÿí ãÿ-äèì çàìàíëàðäàí íÿèíêè Àçÿðáàéúàíûí àéðûëìàç òÿðêèá ùèñ-ñÿñè, ùÿì äÿ îíóí ìÿðêÿçè ÿéàëÿòëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Ãÿäèì âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Äàüëûã Ãàðàáàüûí ÿðàçèñè ãÿ-äèì Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè îëàí Ãàôãàç Àëáàíèéàñûíûí òÿðêèáè-íÿ äàõèë èäè.

Ãàðàáàüûí äàüëûã ùèññÿñèíèí òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàã-ëàðû îëìàñûíû åðìÿíè òàðèõ÷èñè Òåð-Ãðèãîðéàí äà ùàãëû îëàðàã òÿñäèã åäèðäè. Áó åðìÿíè àëèìè Àðñàã âèëàéÿòèíè òÿñâèð åäÿðÿê éàçûðäû êè, Äàüëûã Ãàðàáàü ãÿäèì çàìàíëàðäàí äàùà ýåíèø Àðñàã ÿéàëÿòèíèí áèð ùèññÿñè èäè. Àðñàã èñÿ Àçÿðáàéúàí ÿéà-ëÿòëÿðèíäÿí áèðè îëàí — Àëáàíèéàíûí áèð ùèññÿñèäèð» (14).

98

V ÿñð ìöÿëëèôè Ìîâñåñ Õîðåíàòñè âÿ VÛÛ-VIII ÿñðëÿðäÿ éàøàìûø Ìóñà Êàëàíêàòëû Àëáàíèéàíûí Û ÿñðäÿêè ñÿðùÿäëÿðè ùàããûíäà éàçûðäûëàð êè, îíóí úÿíóá ñÿðùÿäè Àðàç ÷àéû áîéóí-úà êå÷èð (15).

Û-ÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ èñÿ, ýöðúö ìöÿëëèôè Ìåëèêèøâèëèíèí éàç-äûüûíà ýþðÿ, «Àëáàíèéà ùÿð úÿùÿòúÿ þç ãîíøóëàðûíäàí ýöúëö èäè» (16).

Ãÿäèì Îüóç åëèíè (èíäèêè Åðìÿíèñòàíû) ýÿçìèø àâðîïàëû ñÿééàù âÿ òÿäãèãàò÷ûëàðäàí ôðàíñûç Æ.Á. Òàâåðíèéå (1655), Æ.Øàðäåí (1673), èòàëèéàëû Úåìåëëè (1694), èíýèëèñ Ìîðèéåí (1813), Ýåð Ïåðòåð (1817), Äöáóà äå Ìîíïåðî (1848), Ï.Êàìåðîí, Ëèí÷, Ì.Âàãíåð áóðàäà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÷îõëóã òÿøêèë åòäèéèíè ýþñòÿðìèøëÿð. Áó ìöÿëëèôëÿð Èðÿâàíäà éàøàéàíëàðû ñÿùâÿí «ôàðñëàð», «ìöñÿëìàíëàð» àäëàíäûðìûøëàð.

Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Èðÿâàí ÿéàëÿòèíèí âÿ õàíëû-üûíûí ìþâúóä îëäóüó 1410-1827-úè èëëÿðäÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí åðìÿíè ìÿíøÿëè øÿõñ Èðÿâàí õàíû îëìàéûá. Áó õàíëûüû èäàðÿ åäÿí øÿõñëÿðèí ñèéàùûñûíû òÿðòèá åäÿí åðìÿíè ìöÿëëèôè Ùîâàí-íåñ Øàùõàòóíàí ýþñòÿðèðäè êè, 49 Èðÿâàí õàíûíûí ùàìûñû àçÿð-áàéúàíëû îëìóøäóð. Åðìÿíè Ñîâåò Åíñèêëîïåäèéàñûíäà áèð äàùà òÿñäèã åäèëèð êè, «1400-1827-úè èëÿäÿê Èðÿâàíäà ùþêì-äàðëàðûí ùàìûñû àçÿðáàéúàíëû òöðê îëìóøëàð (17).

1828-úè èë ôåâðàëûí 26-äà Ãàðàáàü áþëýÿñè åðìÿíè ìö-ùàúèðÿòèíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòèíÿ ÷åâðèëäè. Ðóñ ìöÿëëèôè Ãëèíêà éàçûðäû êè, «éåíè èñòèëà îëóíìóø âèëàéÿòëÿðÿ õàëãûí (éÿíè åð-ìÿíèëÿðèí-À.Ì.) àõûíû îðàëàðäà ÷þðÿéèí ÷àòûøìàìàñûíà ñÿ-áÿá îëäó. Áó çàìàí åðìÿíè Ëàçàðåâ áåëÿ áèð ñÿðÿíúàì àëäû êè, êþ÷êöíëÿðèí éîëóíó Íàõ÷ûâàí âÿ Èðÿâàí õàíëûãëàðû ÿâÿçè-íÿ Ãàðàáàü õàíëûüûíà éþíÿëòñèí, ÷öíêè ýöìàí åäèðäèëÿð êè, îðàäà åòèáàðëû âÿ áîë åùòèéàòëàð âàðäûð» (18).

Ðóñ éàçû÷ûñûíûí ãåéä åòäèéè êèìè, àðòûã 1828-úè èë ìàðòûí 9-äà «Òöðêìÿí÷àéà éàõûí îëàí ìöõòÿëèô êÿíäëÿðäÿí åðìÿ-íèëÿð Ãàðàáàüà ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàäûëàð» (19).

Êå÷ìèø Èðÿâàí âÿ Íàõ÷ûâàí õàíëûãëàðû òîðïàãëàðûíäà ãîíäàðìà «Åðìÿíè âèëàéÿòè» éàðàäûëäû. Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðè-ëÿíÿäÿê áó ÿðàçèäÿ ö÷ øÿùÿð (Èðÿâàí, Íàõ÷ûâàí âÿ Îðäóáàä)

99

âÿ 1.111 êÿíä âàðäû. Ðóñèéàíûí èøüàëû çàìàíû áó êÿíäëÿðèí ñàäÿúÿ 752-ñè ìÿñêóí êÿíä îëìóøäó. Ìÿñêóíëàøäûðûëìûø êÿíäëÿðäÿí 521-è Èðÿâàí ÿéàëÿòèíäÿ, 179-ó Íàõ÷ûâàí ÿéàëÿ-òèíäÿ, 6 êÿíä èñÿ Îðäóáàä äàèðÿñèíäÿ èäè. Ðóñèéà-Èðàí ìöùà-ðèáÿñè çàìàíû Èðÿâàí ÿéàëÿòèíäÿ 310 êÿíä, Íàõ÷ûâàí ÿéàëÿ-òèíäÿ 43 êÿíä, Îðäóáàä äàèðÿñèíäÿ èñÿ 6 êÿíä îëìàã öçðÿ úÿìè 359 êÿíä áîø ãàëìûø âÿ äàüûëìûøäû (20).

Áó êèòàáäà ãåéä îëóíàí äàüûäûëìûø êÿíäëÿðèí àäëàðûíäàí ìÿëóì îëóð êè, îíëàðûí ùàìûñû Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíÿ ìÿíñóá îëìóøëàð. Áó êèòàáûí ìàðàã äîüóðàí úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè ìöÿë-ëèôèí «Åðìÿíè âèëàéÿòè»íèí åðìÿíè ÿùàëèñèíè êþ÷ åòäèðìÿéÿ ãÿ-äÿð áóðàäà éàøàéàíëàð âÿ ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí áó éåðëÿðÿ êþ÷ åòäè-ðèëÿíëÿð îëàðàã èêè ãèñìÿ áþëìÿñèäèð. È.Øîïåí áöòöí «Åðìÿíè âèëàéÿòè»íäÿ êþ÷ åòäèðèëìÿéÿ ãÿäÿð 4.428 åðìÿíè àèëÿñèíèí (25.151 íÿôÿð) îëäóüóíó, áóíëàðäàí äà 3.498 àèëÿíèí (20.073 íÿôÿð) Èðÿâàí ÿéàëÿòèíäÿ, 530 àèëÿíèí (2.690 íÿôÿð) Íàõ÷ûâàí ÿéàëÿòèíäÿ, 400 àèëÿíèí (2.388 íÿôÿð) èñÿ Îðäóáàä äàèðÿñèíäÿ ìÿñêóíëàøäûüûíû éàçûð (21).

Èðàí ÿðàçèñèíäÿí ýÿëÿí åðìÿíèëÿð Èðÿâàí õàíëûüû ÿðà-çèñèíäÿ àáîðèýåí ÿùàëèäÿí (àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíäÿí) òîðïàã ñàùÿëÿðèíè ñàòûí àëàðàã éåíè-éåíè åðìÿíè êÿíäëÿðèíèí ÿñàñûíû ãîéóðäóëàð. Åðìÿíè ìÿíáÿëÿðèíèí ãåéä åòäèéèíÿ ýþðÿ, ùÿëÿ 1431-úè èëäÿ Èðÿâàí ùàêèìè ßìèð Ðöñòÿì Âàúàðøàáàä, ßøòÿðÿê, Áàòðèíú, Íîðàãàâèò, Àãóíàòóí, Êèðÿúëè âÿ Ìóüíè êÿíäëÿðèíè Ìàêó åðìÿíèñè Ãðèãîðà ñàòìûøäû. Áó éîëëà åðìÿíèëÿð ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ 60-äàí àðòûã êÿíäÿ ñàùèá îëìóøäóëàð (22).

Áèð ÷îõ õàðèúè ìöÿëëèôëÿð áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøëÿð êè, ÕÛÕ ÿñð áîéó Ãàôãàçäà, õöñóñèëÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêóí-ëàøìûø åðìÿíèëÿð éåðëè õàëãëàð àðàñûíäà íÿ ùþðìÿò, íÿ äÿ øþùðÿò ãàçàíà áèëìèøäèëÿð. Åðìÿíèëÿðèí âÿçèééÿòèíè ãÿëÿìÿ àëàí Âåëè÷êî éàçûðäû êè, «Ãàôãàçäà ñîñèàë-èãòèñàäè ìÿñÿëÿ-ëÿðëÿ òàéôà ìÿñÿëÿëÿðè öñò-öñòÿ äöøöð: áóðæóàçèéà, ñöñòëöéö âÿ ëàãåéäëèéèëÿ åðìÿíè ïàðàçèòèçìèíÿ ìåéäàí à÷ìûø áèð íå÷ÿ øÿðã äþâëÿòèíèí òèìñàëûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, éåðëè ÿùàëè ö÷öí ñîñèàë, äþâëÿò ö÷öí ñèéàñè òÿùëöêÿ éàðàäàí åðìÿíèëÿðäÿí èáà-ðÿòäèð» (23).

100

Ãàôãàçäà éàøàéàí õàëãëàð ýÿëìÿ åðìÿíèëÿðÿ î ãÿäÿð äÿ åòèáàð åòìèðäèëÿð. Õöñóñèëÿ äÿ àçÿðáàéúàíëû ÿùàëè ðóñ ìÿìóð-ëàðûíûí ùÿð éåðäÿ ùèìàéÿ åòäèéè åðìÿíèëÿðèí þçáàøûíàëûãëàðûíà äþçÿ áèëìèðäèëÿð. Áöòþâëöêäÿ ìöñÿëìàí òöðêëÿðèí âÿ öìó-ìèééÿòëÿ ðåýèîíäàêû ãåéðè-åðìÿíèëÿðèí ðóñ ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû íèôðÿòëÿðèíèí êþêöíäÿ áó àìèë äÿ äóðóðäó. Áó úÿùÿòè ÷îõ èíúÿ-ëèêëÿ ñåçÿí ðóñ êíéàçû, ôèëîñîô Í.Ñ.Òðóáåòñêîé «Ãàôãàç õàëãëàðû ùàããûíäà» àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ åðìÿíèëÿðèí òþðÿòäèêëÿðè ÿìÿëëÿðèí ÷àð ùàêèìèééÿòèíÿ öçöãàðàëûã ýÿòèðìÿñèíè áåëÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäû: «Åðìÿíèëÿðëÿ ùÿìèøÿ àñàíëûãëà äèë òàïìàã îëàð. Àíúàã åðìÿíè-ëÿðÿ àðõàëàíìàã ñÿùâ îëàðäû. Èãòèñàäè úÿùÿòäÿí ýöúëö îëàí, Çà-ãàôãàçèéàíûí áöòöí èãòèñàäè ùÿéàòûíà ðÿùáÿðëèéè þç ÿëëÿðèíäÿ úÿìëÿìèø åðìÿíèëÿð åéíè çàìàíäà ïàðàçèò-õàëãûí âÿ ãóëóí áöòöí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèêäèðëÿð âÿ þç ãîíøóëàðûíà íèôðÿòÿ-äÿê ýåäèá ÷ûõàí öìóìè àíòèïàòèéàäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Þçöíö îíóíëà ùÿìðÿé åòìÿê áó àíòèïàòèéàíû âÿ íèôðÿòè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿê äåìÿêäèð» (24).

Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ÕÛÕ ÿñð áîéó ìöõòÿëèô ôàñèëÿëÿðëÿ åðìÿíèëÿðèí Èðàí âÿ Òöðêèéÿ ÿðàçèëÿðèíäÿí Ãàôãàçà, õöñóñèëÿ äÿ Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìÿñè ïðîñåñè äàâàì åòìèøäè. Øàâðîâ ãåéä åäèðäè êè, 1877-1878-úè èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà Çàãàôãàçèéàéà äàùà 85 ìèí åðìÿíè êþ÷öðöëäö (25).

Ìöÿëëèô äàùà ñîíðà ãåéä åäèðäè êè, Òöðêèéÿäÿêè åðìÿíè ÷àõíàøìàëàðû çàìàíû, 1893-1894-úö èëëÿðäÿ åðìÿíèëÿðèí êþ-÷öðöëìÿñè äàùà ýåíèø ìèãéàñ àëäû. 1893-1897-úè èëëÿð ÿðçèí-äÿ àðòûã Çàãàôãàçèéà ðåýèîíóíà 90 ìèí åðìÿíè êþ÷êöíö ýÿë-ìèøäè (26).

Ãåéä åäÿê êè, ùÿëÿ 1828-úè èëäÿí åòèáàðÿí Îñìàíëû ÿðàçè-ëÿðèíäÿí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà åðìÿíèëÿðèí àõûíëàðû äàâàì åò-ìèøäè. Ìÿùç áó ïðîñåñè àðõèâ ñÿíÿäëÿðè ÿñàñûíäà äèããÿòëÿ èç-ëÿìèø Ñÿìéóåë éàçûðäû êè, «1827-1878-úè èëëÿð ÿðçèíäÿ ðóñëàð 1,3 ìèëéîí ìöñÿëìàíû çîð ýöúöíÿ êþ÷öðìöøäöëÿð» (27).

1897-úè èëäÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñû ÿðàçèñèíäÿ ÿùàëèíèí ñè-éàùûéà àëûíìàñû êå÷èðèëäè. ×àðèçìèí 1805-1897-úè èëëÿð ÿðçèí-äÿ éÿíè áèð ÿñðÿ éàõûí àïàðäûüû ìèãðàñèéà ñèéàñÿòè íÿòèúÿ-

101

ñèíäÿ, áöòöí ãÿçàëàðà åðìÿíè ìöùàúèðëÿðèíèí ýÿëìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, àçÿðáàéúàíëûëàðäàí îëàí êþêëö çàäÿýàíëàðûí ñàéû éöêñÿê îëàðàã ãàëûðäû. Áåëÿ êè, 1897-úè èëäÿ Çÿíýÿçóð ãÿçàñûíäà âÿ Ýþéúÿ ìÿíòÿãÿñèíäÿ 4.911 íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû ìöëêÿäàð âÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ 904 åðìÿíè ìöëêÿäàðû âàðäû. Øóøà ãÿçàñû âÿ Øóøà øÿùÿðè öçðÿ èñÿ áó ðÿãÿìëÿð ìöâàôèã îëàðàã 5.033 àçÿðáàéúàíëû âÿ 1.987 åðìÿíè ìöë-êÿäàðû èäè (28).

Õàðèúè ìöÿëëèôëÿðèí òÿñäèã åòäèéè êèìè, «1907-1912-úè èë-ëÿð àðàñûíäà ðóñëàð äàùà 500 ìèíäÿí ÷îõ åðìÿíèíè Èðàíäàí âÿ Îñìàíëû òîðïàãëàðûíäàí ÷ûõàðàðàã Ãàðñ, Èðÿâàí âÿ Éåëè-çàâåòïîë ÿéàëÿòëÿðèíÿ êþ÷ìÿëÿðèíÿ éàðäûì÷û îëäó» (29).

Éóõàðûäàêû ðÿãÿìëÿð ýþñòÿðèð êè, àçÿðáàéúàíëûëàð ùÿòòà Ãàðàáàüûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí âÿ åðìÿíèëÿðèí áó ðåýèîíà êöòëÿâè ìöùàúèðÿòè áàøëàíàíäàí 90 èë ñîíðà äà Ãàðà-áàü òîðïàãëàðûíûí ÿí èðè ñàùèáêàðëàðû îëàðàã ãàëûðäûëàð.

ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ åðìÿíè åòíîñó èëÿ àçÿðáàéúàí õàëãû àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð òàðèõèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿ áàø-ëàíäû. Ãàðàáàüäà åòíèêè úÿùÿòäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðäàí òÿìèç-ëÿíìèø ÿðàçè éàðàòìàüà ÷àëûøàí åðìÿíèëÿð ÷àð ùàêèìèééÿòèíÿ àðõàëàíàðàã òåððîð âÿ äåïîðòàñèéà ñèéàñÿòèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿ-éÿ áàøëàäûëàð.

Âåëè÷êî éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð èíãèëàáè «Æîíäà» ùÿãèãè îðäóñóíó òÿøêèë åäèðäèëÿð. Òöðêèéÿëè éàðûìâÿùøè åðìÿíèëÿðèí áàíäèò äÿñòÿëÿðè áèçèì (Ðóñèéàíûí — À.Ì.) ïèñ ãîðóíàí Àñèéà ñÿðùÿäëÿðèìèçè êå÷èðäèëÿð âÿ ìöõòÿëèô åðìÿíè òóçëàðû òÿðÿ-ôèíäÿí, ìöôëèñëÿøìèø ýöðúö êíéàçëàðûíäàí âÿ òàòàð (àçÿðáàé-úàíëû — À.Ì.) àüàëàðûíäàí ñàòûí àëûíìûø òîðïàãëàðäà éåðëÿøèð-äèëÿð, éàõóä äà, ìóçäëó ãàòèëëÿðèí âÿ ùÿð úöðÿ úèíàéÿò-êàðëàðûí ñûðàëàðûíû äîëäóðàðàã Çàãàôãàçèéàíûí øÿùÿðëÿðèíè âÿ êÿíäëÿðèíè äîëàøûðäûëàð» (30).

Èðÿâàíäà ÷ûõàí «Íîâîå âðåìéà» ãÿçåòèíèí ìöõáèðè Ãðèãîðéåâ áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã 1903-úö èëäÿ áèëäèðèðäè êè, åðìÿíèëÿðèí òþðÿòäèêëÿðè úèíàéÿòëÿðèí 80 ôàèçè, «ìóçäëó ãàòèëëÿðèí ýåíèø äÿñòÿñèíÿ ãîøóëìóø» ìÿùç òöðêèéÿëè åðìÿíè-

102

ëÿð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëìèøäèð, îíëàð ùÿì÷èíèí «Ìèëëè ìÿãñÿä-ëÿð» íàìèíÿ ÿùàëèäÿí çîðëà ïóë òîïëàíûëìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åäèðäèëÿð» (31).

1905-úè èëèí ôåâðàëûíäàí áàøëàéàðàã Èðÿâàí âÿ Ãàðàáàü áþëýÿëÿðèíäÿ åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí äèíú àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû áàøëàäûãëàðû ñîéãûðûì ñèéàñÿòè äèýÿð ÿðàçèëÿðÿ äÿ éàéûëäû. Áàêû-äà åðìÿíè-àçÿðáàéúàíëû òîããóøìàëàðûíûí ãûçüûí ÷àüûíäà îí-ëàðúà ìöñÿëìàí àèëÿñè åðìÿíè óøàãëàðûíà âÿ àèëÿëÿðèíè ýèçëÿäèá õèëàñ åòìèøäèëÿð. Åðìÿíèëÿð èñÿ ùàðàäà ìöñÿëìàí ýþðöðäöëÿðñÿ àòÿø à÷àðàã îíëàðû ãÿòëÿ éåòèðèðäèëÿð. Àçüûíëàøìûø åðìÿíè äàø-íàêëàðû ÷àð ùàêèìèééÿòèíäÿí áåëÿ ÷ÿêèíìèðäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ 1905-úè èëèí ìàéûíäà Áàêû ãóáåðíàòîðó êíéàç Íàêàøèäçå åðìÿ-íè òåððîð÷óëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëäè.

Èðÿâàí ÿéàëÿòèíäÿ äÿ ñèëàùëû äàøíàêëàð àçÿðáàéúàí êÿíä-ëÿðèíÿ áàñãûíëàð åäèðäèëÿð. 1905-úè èëèí èéóëóíäà Èðÿâàí øÿùÿ-ðèíèí éàõûíëûüûíäàêû Ìÿíýöø êÿíäèíè ìöùàñèðÿ åäÿðÿê àçÿð-áàéúàíëûëàðû òàìàìèëÿ ãûðäûëàð.

Äàøíàêëàð Èðÿâàí ÿòðàôûíäàêû äàùà 12 êÿíäè éàíäûðûá äàüûòäûëàð. Íÿòèúÿäÿ, 1905-1906-úû èëëÿðäÿ òÿêúÿ Èðÿâàí ãóáåð-íèéàñûíäà 10 ìèíäÿí ÷îõ àçÿðáàéúàíëû ñîéãûðûìûíà ìÿðóç ãàë-äû. Áó çàìàí Èðÿâàí âÿ Éåëèçàâåòïîë (Ýÿíúÿ) ãóáåðíèéàëàðûíäà 200-äÿí ÷îõ ìöñÿëìàí êÿíäè ìÿùâ åäèëìèø, ÿùàëèñè èñÿ ãûðûë-ìûøäû.

Áó äþâðäÿ Éåëèçàâåòïîë ãóáåðíàòîðó îëìóø À.Êà÷àëîâ «Äàøíàêñöòéóí» ïàðòèéàñûíûí òþðÿòäèéè ÿìÿëëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã 1907-úè èë àâãóñòóí 9-äà Ðóñèéà ÷àðûíûí Ãàôãàçäàêû òÿìñèë÷èñè È.Âîðîíòñîâ-Äàøêîâà òÿãäèì åòäèéè ìÿðóçÿñèíäÿ éàçûðäû êè, «Äàøíàêñöòéóíóí Úÿíóáè Ãàôãàç ùöäóäëàðûíäà áàøëûúà îëàðàã Òöðêèéÿäÿí ôÿðàðèëèê åäÿí åðìÿíèëÿðäÿí âÿ éåðëè áàøêÿñÿíëÿðäÿí èáàðÿò, ÿëëÿðèíäÿí çîðàêûëûã åòìÿêäÿí áàøãà áèð èø ýÿëìÿéÿí, ôÿãÿò ïàðòèéà áöäúÿñèíäÿí éöêñÿê ìààø (ÿí àøàüû ðöòáÿëè çèíâîðëàð ö÷öí èëäÿ 300 ðóáë) àëàí éöç ìèí íÿôÿðëèê çèíâîðëàð (ÿñýÿðëÿð) îðäóñó âàðäûð» (32).

Ãàðàáàü õàíëûüûíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí 100 èë ñîíðà éàðàíìûø âÿçèééÿòè òÿùëèë åäÿí ðóñ àëèìè Øàâðîâ ãåéä

103

åäèðäè êè, «àüûë âÿ ñàüëàì äöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áèçèì áóðàäàêû ñèéàñÿòèìèç èçàùîëóíìàç áèð òàïìàúà òÿñÿââöðö éàðàäûð… Êþ÷êöíëÿðèí äàùà áþéöê ìèãäàðû åðìÿíèëÿðèí öçÿ-ðèíÿ äöøöð, áåëÿ êè, Çàãàôãàçèéàäà éàøàéàí 1.300 000 åðìÿ-íèíèí 1.000 000-äàí ÷îõó äèéàðûí êþêëö ñàêèíëÿðè ñûðàñûíà äàõèë äåéèëëÿð âÿ áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí êþ÷öðöëöáëÿð… Éàëàí÷û øàùèäëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿí òîðïàãñûç ýÿëìÿëÿðäÿí îëàí åðìÿ-íèëÿð äþâëÿò òîðïàãëàðûíûí íÿùÿíý ñàùÿëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðìèøäè-ëÿð» (33).

Åðìÿíèëÿðèí àçÿðáàéúàíëû ÿùàëèéÿ ãàðøû ãûðûì ñèéàñÿòè 1918-1921-úè èëëÿðäÿ åðìÿíè äàøíàê ùþêóìÿòè èëëÿðèíäÿ äÿ ôàñèëÿñèç îëàðàã äàâàì åòìèøäè. Ìöñÿëìàí ÿùàëèíèí áó ñîé-ãûðûìû ùÿì èíäèêè Òöðêèéÿ, ùÿì Èðàí (Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí), ùÿì Ãÿðáè Àçÿðáàéúàí (èíäèêè Åðìÿíèñòàí) ùÿì äÿ Àçÿð-áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèëÿðèíäÿ àïàðûëìûøäû. Òöðêèéÿíèí øÿðã ùöäóäëàðûíäà ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðäà èøòèðàê åòìèø ðóñ îð-äóñóíóí ïîëêîâíèê-ëåéòåíàíòû Ãðéàçíîâ äà êîìàíäèðëèê åò-äèéè ÿðàçèäÿ åðìÿíèëÿðèí âÿùøèëèêëÿðè ùàããûíäà ðÿñìè ðàïîðò éàçìûøäû. Îðàäà äåéèëèðäè êè, «êÿíäëÿðÿ àïàðàí éîëëàðà ìöñÿëìàí êÿíäëèëÿðèíèí ñöíýöéÿ êå÷èðèëìèø ìåéèòëÿðè, êÿñèë-ìèø áÿäÿí ùèññÿëÿðè âÿ äàüûäûëûá òþêöëìöø äàõèëè îðãàíëàðû ñÿïÿëÿíìèøäè…ßôñóñ! ßñàñÿí ãàäûíëàð âÿ óøàãëàð! Ùàêèì-ëÿð âÿ ñàùèáêàðëàð ãÿòëëÿðè òÿøêèë åòìèø, åðìÿíè îðäóñó îíó éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Äÿðèí ãóéóëàð ãàçûëìûø âÿ êþìÿêñèç èí-ñàíëàð ùåéâàí êèìè êÿñèëÿðÿê áèð-áèðèíèí àðäûíúà ãóéóëàðà àòûëìûøäûð. Ñîíðàëàð þëäöðöëìöø ìöñÿëìàíëàð äà ãóéóëàðà äîëäóðóëìóøäóð. Ãóéó ìåéèòëÿðëÿ äîëàíäàí ñîíðà îíóí éà-íûíäà äàéàíìûø åðìÿíè äåìèøäè: «Éåòìèø íÿôÿðèí ìåéèòè, ãóéóéà äàùà îí ìåéèò àòûëà áèëÿð». Ñîíðà äàùà îí ìöñÿë-ìàíûí ìåéèòè ïàð÷à-ïàð÷à åäèëèá ãóéóéà àòûëûðäû âÿ ãóéó äî-ëàíäàí ñîíðà öñòöíö òîðïàãëà þðòöðäöëÿð. Ãÿòëëÿð ö÷öí ìÿñó-ëèééÿò äàøûéàí åðìÿíè áèð åâÿ ñÿêñÿí íÿôÿð ìöñÿëìàí äîë-äóðóð, ñîíðà èñÿ áèð-áèð îíëàðûí áàøûíû êÿñèðäè» (34).

1918-úè èëèí ìàðòûíäà Óðìèéàäà áèð ýåúÿäÿ 1500 àçÿð-áàéúàíëû åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëìèøäèëÿð. Îñìàíëû

104

ãîøóíëàðû êþìÿéÿ ýÿëÿíÿäÿê åðìÿíèëÿð áóðàäà òàëàí, ãàðÿò, àìàíñûç âÿùøèëèêëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê, 10 ìèíäÿí àðòûã àçÿðáàéúàíëûíû ãàíûíà ãÿëòàí åòìèøäèëÿð. Èðàí ìöÿëëèôè ßùìÿä Êÿñðÿâè éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð ãàïûëàðû ñûíäûðûá, åâëÿðÿ ýèðèá êè÷èê ãûç óøàãëàðûíû çîðëàéûð, ñîíðà îíëàðëà áèðëèêäÿ êèøè âÿ ãà-äûíëàðû þëäöðöðäöëÿð. Åâëÿðäÿí ãà÷ìàüà ìöâÿôôÿã îëàíëàðû èñÿ êö÷ÿëÿðäÿ ýöëëÿëÿéèðäèëÿð» (35).

1921-úè èëäÿ Åðìÿíèñòàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóã-äàí ñîíðà åðìÿíè øîâèíèñòëÿðè ìöñÿëìàí ÿùàëèíèí äåïîðòàñè-éàñû èëÿ éàíàøû òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíûí èëùàã åäèëìÿ-ñè ñèéàñÿòèíè éåðèòìÿéÿ áàøëàäûëàð.

Çÿíýÿçóð, Äÿðÿëÿéÿç âÿ Ýþéúÿ ìàùàëëàðû Ìîñêâàíûí ýþñòÿðèøèëÿ Àçÿðáàéúàí ñîâåò ùþêóìÿòèíäÿí àëûíûá Åðìÿíèñ-òàíà âåðèëäè.

Åðìÿíè øîâèíèñòëÿðè èøòàùàñû äàùà äà àðòäûüûíäàí îíëàð Ìîñêâàäà îòóðìóø áîëøåâèê ýöðóùóíóí àíòèìöñÿëìàí, àíòè-òöðê ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíäÿí áàúàðûãëà èñòèôàäÿ åäÿðÿê Àçÿð-áàéúàíûí Ãàðàáàü áþëýÿñèíÿ äÿ ÿðàçè èääèàñû èëÿ ÷ûõûø åòäèëÿð. Ëàêèí îíëàðûí áó èääèàëàðûíû Ãàðàáàü åðìÿíèëÿðè ìöäàôèÿ åò-ìÿäèëÿð. Àëáàí ìÿíøÿëè Ãàðàáàü åðìÿíèëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè åðìÿíè-ñîâåò èäåîëîãëàðûíûí ìÿêðëè íèééÿòëÿðèíè éàõøû áàøà äöøöðäöëÿð. Ãàðàáàüà ýÿëìÿ åðìÿíèëÿð äÿ Åðìÿíèñòàí ðÿù-áÿðëèéèíèí áó óéäóðìà èääèàëàðûíà ãàðøû ÷ûõûø åäÿðÿê Àçÿð-áàéúàí ÿùàëèñèíèí îíëàðà õîø ìöíàñèáÿò áÿñëÿäèéèíè, èãòèñàäè úÿùÿòäÿí Áàêû èëÿ äàùà ñûõ áàüëû îëäóãëàðûíû áèëäèðäèëÿð. Áöòöí áóíëàðû ùÿòòà Àçÿðáàéúàí ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíÿ ãàðøû ãÿääàð ñèéàñÿò éåðèäÿí áîëøåâèê ðÿùáÿðëÿðè äÿ åòèðàô åòìÿëè îëìóøäóëàð. Àíàñòàñ Ìèêîéàíûí ìÿðóçÿñè ùàããûíäà Ñåðýåé Êèðîâóí ñîâåò ðÿùáÿðè Ëåíèíÿ ýþíäÿðäèéè òåëåãðàìûíäà äåéè-ëèðäè: «Åðìÿíè ùþêóìÿòèíèí äàøíàê-àýåíòëÿðè Ãàðàáàüûí Åð-ìÿíèñòàíà áèðëÿøäèðèëìÿñèíÿ - ëàêèí áó, Ãàðàáàü ÿùàëèñè ö÷öí þç ùÿéàò ìÿíáÿéèíäÿí-Áàêûäàí ìÿùðóì îëìàã äåìÿêäèð — âÿ ùå÷ âàõòû ùå÷ áèð òåëëÿ áàüëû îëìàäûãëàðû Èðÿâàíëà ÿëàãÿëÿð ãóðìàüà ÷àëûøûðëàð. Åðìÿíè êÿíäëèëÿðè áåøèíúè ãóðóëòàéëàðûíäà ùÿì÷èíèí Ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíû òàíûìàã âÿ îíà áèðëÿøìÿéè ãÿðàðà àëûáëàð» (36).

105

Ùÿð øåéäÿí ÿëëÿðè öçöëÿí Ñîâåò ðÿùáÿðëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíà ýÿëÿúÿêäÿ ïðîáëåì éàðàòìàã, îíà òÿçéèã âàñèòÿñè êèìè Äàüëûã Ãàðàáàü Ìóõòàð Âèëàéÿòè àäëû óéäóðìà áèð ãóðóì éàðàòäûëàð.

Ýþðêÿìëè ðóñ ñîâåò àëèìè È.Á.Ïåòðóøåâñêè 1928-úè èëäÿ åðìÿíè àëèìè Ã.Ì.Òåð-Ñàðêèñéàíëà áèðëèêäÿ Ãàðàáàü áþëýÿ-ñèíè ãàðûø-ãàðûø ýÿçèá òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøäûëàð. Îíëàðûí áàøëûúà ìÿãñÿäè éåðëè ÿùàëèíèí ìÿäÿíèééÿòèíè, èíúÿñÿíÿòèíè þéðÿíìÿê èäè. Îíëàð áó ÿðàçèíè êÿíäáÿêÿíä ýÿçÿðÿê áþéöê ìàòåðèàë òîïëàäûëàð. Åðìÿíè õðèñòèàí ìîíàñòðëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð Ïåòðóøåâñêè éàçûðäû êè, «åðìÿíèëÿð áóðàëàðà îëäóãúà àç ùàë-ëàðäà ýåäèðëÿð, ñîí çàìàíëàð èñÿ öìóìèééÿòëÿ ýåòìèðëÿð. Áó ìÿíàäà îíëàð áþéöê ñèìèúëèê ýþñòÿðèðëÿð. Áó éåðëÿðÿ äàùà ÷îõ éåðëè òöðê ìàëäàðëàðû, õöñóñÿí äÿ ãûøëàã âÿ éàéëàã îòëàã-ëàðûíà êþ÷ÿí çàìàí áàø ÷ÿêèðëÿð. Áóíà ýþðÿ îíëàð áþéöê ñÿ-õàâÿò ýþñòÿðèðëÿð. Áó, áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, åðìÿíèëÿð áó éåðëÿðäÿ ýÿëìÿ àäàìëàðäûð âÿ éåðëè ìöãÿääÿñ àáèäÿëÿð öìóìèééÿòëÿ îíëàð ö÷öí áåëÿ äåéèë, àçÿðáàéúàíëûëàð èñÿ ÿñð-ëÿð áîéó áóðàäà éàøàéàðàã áó ìöãÿääÿñ éåðëÿðÿ åòèãàä åäèð-ëÿð».

Íÿùàéÿò, éåðëè ÿùàëèíèí åòíîñóíóí, ìÿèøÿòèíèí, ìÿäÿ-íèééÿòèíèí òÿäãèãè âÿ õåéëè þéðÿíèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ àëèì áå-ëÿ áèð éåêóí ôèêðÿ ýÿëèð: «Ãàðàáàü ùå÷ âàõò åðìÿíè ìÿäÿ-íèééÿòèíèí ìÿðêÿçè îëìàìûøäûð. Ãàðàáàü ìÿäÿíèééÿòè áö-òþâäöð âÿ î, àçÿðáàéúàí õàëãûíà ìÿõñóñäóð» (37).

Åðìÿíèëÿð òàðèõ áîéó Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíäÿí íÿéè èñÿ ìÿíèìñÿìÿéÿ, ÿõç åòìÿéÿ âÿ ùÿòòà þçöíöíêö-ëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Áó ñàùÿäÿ äöíéàäà åðìÿíèëÿðëÿ ðÿ-ãàáÿòÿ ýèðÿ áèëÿí èêèíúè áèð åòíîñ òàïìàã îëìàç. Îíëàð ìèí áèð öñóëëà þçëÿðèíèí ãÿäèì òàðèõÿ ìàëèê îëìàëàðûíû ñöáóò åò-ìÿê ö÷öí ùÿòòà åëìè èúòèìàèééÿòäÿ òÿÿúúöá âÿ ýöëöø äîüóðà áèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà áåëÿ ÿë àòìàãäàí ÷ÿêèíìÿìèøäèëÿð. Áó úÿùÿòäÿí åðìÿíè àëèìè Ñ.Àéâàçéàíûí «áþéöê êÿøôè» âÿ èä-äèàëàðû õöñóñè ìàðàã äîüóðóð. Áó åðìÿíè àëèìè ùå÷ áèð ìÿñó-ëèééÿò ùèññ åòìÿäÿí ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðÿ àèä Àçÿðáàéúàí Àòà-

106

áÿéëÿð äþâëÿòèíÿ ìÿõñóñ êèòàáÿ âÿ ïóëëàðûí öçÿðèíäÿêè éàçû-ëàðû åðàäàí ÿââÿë ÕÛÕ ÿñðÿ àèä ïðîòîåðìÿíè ùåðîãëèôëÿðè êèìè îõóìóø âÿ óòàíìàäàí äà äöíéà ìÿòáóàòûíà áó áàðÿäÿ ìÿ-ëóìàòëàð þòöðìöøäöð. Ëàêèí áó úöð àü éàëàíà âÿ ñàõòàêàðëûüà äþçÿ áèëìÿéÿí ýþðêÿìëè ñîâåò øÿðãøöíàñû àêàäåìèê Ïèîò-ðîâñêè Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÅÀ Òàðèõ èíñòèòóòóíóí «Åëìè Õÿáÿð-ëÿð»èíèí 1971-úè èë 3-úö ñàéûíäà áó åðìÿíè òàðèõáàçëàðûíà òóòàðëû úàâàá êèìè àøàüûäàêû ìÿêòóáóíó äÿðú åòäèðìèøäè:

«Áó èë ìàðò àéûíûí 24-äÿ Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí Ðÿ-éàñÿò Ùåéÿòèíäÿ ÷ûõûø åäÿðÿê ýþñòÿðäèì êè, Àêàäåìèéàíûí íÿøðëÿðèíäÿ âÿ áèð ñûðà æóðíàëëàðäà Åðìÿíèñòàíûí ãÿäèì ùåðî-ãëèô éàçûëàðû ùàããûíäà ìÿãàëÿëÿð äÿðú åäèëèá âÿ ùÿìèí ìÿãà-ëÿëÿðäÿ àäè ÿðÿá éàçûëàðû á.å.ÿ. ÕÛÕ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðÿ àèä ùàéàñ ùåðîãëèôëÿðè êèìè ãÿëÿìÿ âåðèëèá.

Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÅÀ «Õÿáÿðëÿð»èíäÿ (Éåð ùàããûíäà åëì, Éåðåâàí, 1964, ñÿù. 73-81) Ùàéàñ ùåðîãëèôëÿðè èëÿ éàçûë-ìûø ïóëëàðûí øÿêèëëÿðè âåðèëìèøäèð.

…ßñëèíäÿ èñÿ éàçûëàðû ïîçóëìàãäà îëàí áó ïóëëàð áèçèì åðàíûí ÕÛÛ-ÕÛÛÛ ÿñðëÿðèíÿ àèääèð. Åëäÿýèçëÿð ñöëàëÿñèíäÿí îëàí Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëÿðè (1133-1225) òÿðÿôèíäÿí çÿðá åäèëìèøäèð.

Áåëÿ ïóëëàð îðòà ÿñðëÿð Åðìÿíèñòàíûíäà âÿ Çàãàôãàçè-éàíûí ãîíøó âèëàéÿòëÿðèíäÿ êöòëÿâè øÿêèëäÿ éàéûëìûøäû.

Ñÿí äåìÿ, Ñ.Àéâàçéàí òÿðÿôèíäÿí äÿðú åäèëÿí âÿ Á.Ìêðò÷éàíûí ìÿãàëÿñèíäÿ òÿêðàðëàíàí øÿêèëëÿð (Áåëÿ ìÿãà-ëÿëÿð ñåíñàñèéà êèìè Àâðîïàíûí áèð ñûðà åëìè æóðíàëëàðûíäà äÿðú åäèëèá - À.Ì.) ôàíòàñòèê áèð øåéäèð, ðåàë âÿçèééÿòëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Àäàì ùåéðÿò åäèð êè, ìöÿëëèô áåëÿ ãîí-äàðìà ðÿñìëÿðè ùàíñû úÿñàðÿòëÿ ÷àï åòäèðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèá.

Ìåñàìîð äàøëàðû âÿ ãàéàëàðûíäàêû Ùàéàñ éàçûëàðû (á.å.ÿ. ÕVII ÿñð) èëÿ áàüëû òÿäãèãàòëàð äà áóíäàí éàõøû âÿçèééÿòäÿ äåéèëäèð. Éóõàðûäà àäû ÷ÿêèëÿí ìÿãàëÿäÿ… Ìåñàìîð ùåðîãëèô-ëÿðè íöìóíÿ ýþñòÿðèëèð, éàíûíäà äà òÿðúöìÿ ìÿòíè âåðèëèð: «Ñî-íðà îä åâèäèð (çÿíýèí áèíà). Àëëàù ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðñèí Àêîïà, áó ÷åøìÿëè òîðïàãëàð ÿáÿäèëèê îíà ìÿõñóñäóð». ßñëèíäÿ èñÿ,

107

Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÅÀ ÿðÿáøöíàñëàðûíûí ðÿéèíäÿ ýþñòÿðèëäèéè êè-ìè, áó Äàø ÿðÿá ùÿðôëÿðè èëÿ éàçûëìûø àäè áèð ãÿáèð äàøûäûð (éàçû-ëàðûí ñóðÿòè äöç ÷ûõàðûëìàéûá) âÿ áóðàäà éàçûëûá: «ßëè… Ãàñûì õàí». ßëáÿòòÿ áóé àçû Ñ.Àéâàçéàíûí áàøà äöøäöéö êèìè ñîëäàí ñàüà éîõ, ÿêñèíÿ, ñàüäàí ñîëà îõóíóð.

Ñ.Àéâàçéàí êóôè õÿòòè èëÿ éàçûëìûø Ìÿùÿììÿä, Ùÿñÿí, ßëè àäëàðûíû äà ùàéàñ ùåðîãëèôëÿðè êèìè áàøà äöøöá. Áó àç èìèø êèìè, äàìüàéàáÿíçÿð èøàðÿëÿðäÿí, êóôè éàçû âÿ ïåòðîãëèôëÿ-ðèíäÿí (áóéíóçëó ùåéâàí øÿêèëëÿðè) áöòþâ áèð ìÿòí éàðàäûá, áó-íó ñîëäàí ñàüà îõóéóá âÿ áåëÿ òÿðúöìÿ åäèá: «Éàé ÷þëö…éîë êå÷ÿí òàìàùêàð (áó) ÿñàñ çÿíýèí (çÿíýèíëÿøäèðèëìèø) áèíàäûð… Èðèáóéíóçëó ìàë-ãàðà (ãóðáàí ýÿòèðèëèá)… Çÿíýèí åâÿ éîë ùà-ìûéà (ãàäàüàíäûð)… Úÿùÿííÿì. (Áàõ: Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÅÀ «Õÿáÿðëÿð»è (Éåð ùàããûíäà åëì, 1964, ñÿù.73); Ñ.Àéâàçéàí. Ãÿäèì Åðìÿíèñòàíûí òàðèõè âÿ ìåòàëëóðýèéàñûíûí áÿçè ìÿñÿëÿ-ëÿðè áàðÿäÿ. Éåðåâàí — Ìîñêâà, 1967. Èñòåùñàëàò-íÿøðèééàò êîìáèíàòû, ÂÈÍÈÒÈ. Ëöáåðñû, ñÿù. 84-86).

Ùÿì äÿ ÿðÿá àäû ßëè áóðäà, íÿäÿíñÿ, «çÿíýèí áèíà», «îä åâè» (?), «ìÿáÿä», Ùÿñÿí àäû èñÿ «çÿíýèí» èøàðÿñè êèìè ãÿáóë åäèëèð. ßðÿá ÿëèôáàñûíû àç-÷îõ áèëÿí ùÿð êÿñ êóôè èøàðÿ-ëÿðè èëÿ éàçûëìûø áó àäëàðû àñàíúà îõóéà áèëÿð…

Ñ.Àéâàçéàíûí ÷ûõàðòäûüû ñóðÿòëÿð äÿãèã äåéèë, îíëàðà ÿñàñÿí ÿðÿáúÿ éàçûëàðûí õàðàêòåðè âÿ òàðèõè áàðÿäÿ ñþç äå-ìÿê ìöìêöí îëìàç, ëàêèí Á.Ìêðò÷éàíûí èíýèëèñúÿ ìÿãàëÿ-ñèíäÿ âåðèëìèø ôîòîøÿêèëëÿðèí áèðèíÿ ÿñàñÿí ïðîô. Â.À.Êðà÷-êîâñêè áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèá. Ìåñàìîð ãàéàöñòö éàçûëà-ðûíäà ÿðÿá êóôè õÿòòè èëÿ íàøûëûãëà éàçûëìûø âÿ ñàüäàí ñîëà îõóíàí ßëè, Ùÿñÿí àäëàðû à÷ûã-àøêàð ñå÷èëèð.

Áó èøàðÿëÿð ôîðìàúà îðòà ÿñðëÿðèíêèíÿ îõøàéà áèëìÿç, áèçèì åðàíûí ÕÛÕ ÿñðèíÿ àèä åäèëìÿëèäèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí õà-òûðëàäàã êè, Ìåñàìîð òÿïÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí êÿíäè Çåéâÿ éåðëÿøèðäè.

Ìåñàìîð ùåðîãëèô éàçûëàðû ùàããûíäà ýåíèø ðåêëàì åäèë-ìèø âÿ òÿÿññöô êè, íöôóçëó åëìè æóðíàëëàðà äà äöøìöø ìèô áå-ëÿúÿ äàüûëäû.

108

…Àõû Ìåñàìîð ïåòðîãëèôëÿðèíèí «à÷ûëûøû» ÿñàñûíäà äöíéàíûí áöòöí ÿëèôáàëàðûíûí á.å.ÿ. ÕVIII ÿñðÿ àèä îëàí Ìåñà-ìîð-ýèêñîñ — ãÿäèì åðìÿíè ÿëèôáàñûíäàí éàðàíìàñû êèìè úèääè íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëìèøäèëÿð. (Áàõ: Ñ.Àéâàçéàí. Ãÿäèì Åðìÿíèñ-òàíûí òàðèõ âÿ ìåòàëëóðýèéàñûíûí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ, ñÿù.102). Ìåñàìîð ÿëèôáàñûíäàí áàøëàíàí éîëëàð áó úÿäâÿëäÿ áåëÿ éàéûëûð: åðìÿíè ÿëèôáàñû (V ÿñð), ôèíèêèéà ÿëèôáàñû (á.å.ÿ. VÛÛÛ-VÛÛ ÿñðëÿð), ùèíä ÿëèôáàñû (á.å.ÿ. ÕV ÿñð), äàùà ñîíðà úÿ-íóáè ñàììèò, éóíàí ÿëèôáàëàðû, Àñèéà, Àôðèêà âÿ Àâðîïàíûí áöòöí ÿëèôáàëàðû… Òÿêúÿ Àéâàçéàíûí ôàíòàçèéàñûíûí ýåíèø-ëèéèíÿ éîõ, ùÿì äÿ þç ñàâàäñûçëûüûíà ýþðÿ ùåéðÿòàìèç îëàí áó úÿäâÿëèí ýÿíúëèê ãÿçåòè «Êîìñîìîëåòñ»äÿ ÷àï åäèëìÿñèíÿ (15 íîéàáð 1968-úè èë), Ùàéàñ éàçûñû ùàããûíäà íÿçÿðèééÿíèí «Ãà-ðóí» æóðíàëû òÿðÿôèíäÿí ìöäàôèÿ åäèëìÿñèíÿ äÿ òÿÿú-úöáëÿíèðñÿí. Ñ.Àéâàçéàí éàçûð: «Íÿùàéÿò, áèð äÿñòÿ ýåîëîãëà áèðëèêäÿ áèçèì àøêàð åòäèéèìèç Ìåñàìîð ùàéàñ àðõåîëîýèéà îáéåêòè èíêèøàô åòìèø äàü-ìÿäÿí èñòåùñàëû âÿ ùåðîãëèô éàçû ñèñ-òåìè èëÿ Ùàéàñûí Åðìÿíèñòàíûí Àéðàðàò âèëàéÿòèíÿ äàõèë îëìàñû áàðÿäÿêè øöáùÿëÿðè áöñáöòöí äàüûòäû. Åðìÿíèñòàíäà èëê äÿôÿ òàïûëìûø ùåðîãëèô éàçûñû, Ìåñàìîðóí àéðû áèð ìÿäÿíèééÿò àáè-äÿñè îëìàñû ôèêðèíè ðÿää åäèð. Îíóí ìÿùç ùàéàñëàðà (äàùà äîüðóñó, ãÿäèì åðìÿíèëÿðÿ) ìÿõñóñëóüóíó ñöáóò åäèð… Óðàð-òó äþâëÿòè ùàããûíäà éöçèëëèê àüëàñûüìàç ôèêèð áåëÿúÿ þç þìðöíö áàøà âóðäó». Ñ.Àéâàçéàí Óðàðòó áàðÿäÿ ôèêðèí ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿñèíè: 1) Ìîâñåñ Õîðåíàòñèíèí Óðàðòó áàðÿäÿ ùå÷ íÿ äå-ìÿìÿñè; 2) Ùàéàñ þëêÿñèíèí óðàðòëàðûí áöòöí éåðëÿðèíè ÿùàòÿ åòìÿñè; 3)Âàíäàêû ìèõè éàçûëàðûí åðìÿíèúÿ îõóíìàñû èëÿ ÿñàñ-ëàíäûðûð. Áó àõûðûíúû ìÿñÿëÿéÿ Ñ.Ì.Àéâàçéàíûí «Åðìÿíè ìèõè éàçûëàðûíûí à÷ûëûøû» (Éåðåâàí, 1963) àäëû êèòàáû ùÿñð åäèëèá; êè-òàáäà áèð ÷îõ ùàëëàðäà, áèð-áèðèíäÿí ÷îõ óçàã îëàí, ãåéðè-äÿãèã Óðàðòó âÿ åðìÿíè ñþçëÿðè òóòóøäóðóëóð; ìöãàéèñÿ çàìàíû áó äèëëÿðèí ôîíåòèê õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ãóðóëóøó íÿçÿðÿ àëûíìûð. (Åðìÿíè äèëèíäÿ Óðàðòó äèëèíäÿí àëûíìà ñþçëÿð âàõòèëÿ Ã.À.Ãàï-ëàíéàí âÿ Ãð. Àúàðéàí òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëìèøäè).

109

Óðàðòó ìèõè éàçûëàðûíû åðìÿíèúÿ îõóìàã ö÷öí åðìÿíè-óðàðòó ñþçëÿðèíèí áÿíçÿðëèéèíè ñöáóò êèìè ýþòöðÿí Ñ.Àéâàç-éàí áèëìèð êè, î, òÿêúÿ Óðàðòó éîõ, ùÿì äÿ àññóð ìèõè éàçûëà-ðûíû åðìÿíèúÿ îõóéàí À.Ìîðäòìàíûí ôèêðèíè òÿêðàðëàéûð. Ùàëáóêè áó ôèêèð 150 èë þíúÿ äåéèëèá âÿ åëì òÿðÿôèíäÿí ÷îõ-äàí ðÿää åäèëèá.

Åðìÿíèñòàí ÑÑÐ ÅÀ Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí éûüûíúàüûíäà åðìÿíè òàðèõ åëìèíÿ çèéàí âóðàí âÿ òÿÿññöô êè, êöòëÿâè ÿäÿ-áèééàòà äà éîë òàïàí áó ñàâàäñûç «íÿçÿðèééÿëÿðèí» àõûíûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ äåäèéèì èðàäëàð áóíäàí èáàðÿòäèð.

Àêàäåìèê Á.Ïèîòðîâñêè (Ëåíèíãðàä)» (38). 1988-úè èëäÿí 1991-úè èëÿäÿê Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêà-

ñûíäà àïàðûëìûø «åòíèê òÿìèçëÿìÿ» íÿòèúÿñèíäÿ åðìÿíè âÿ ñîâåò ÿñýÿðëÿðèíèí çîð òÿòáèã åòìÿñèëÿ 259 àçÿðáàéúàíëû êÿí-äèíäÿí ñîéäàøëàðûìûç ãîâóëìóøäóëàð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-êàñûíûí þçöíäÿ èñÿ åðìÿíèëÿðèí òÿúàâöçêàð ìöùàðèáÿñè íÿ-òèúÿñèíäÿ 1988-1994-úö èëëÿð ÿðçèíäÿ éöçëÿðëÿ éàøàéûø, ñÿ-íàéå, èúòèìàè èàøÿ, ìÿäÿíè, ñîñèàë âÿ òÿñÿððöôàò îáéåêòëÿðè éàíäûðûëàðàã ìÿùâ åäèëìèøäèð.

1828-1989-úó èëëÿð ÿðçèíäÿ èíäèêè Åðìÿíèñòàí ÿðàçè-ñèíäÿí 2 ìèëéîíäàí ÷îõ àçÿðáàéúàíëû äèäÿðýèí ñàëûíìûøäû. ßýÿð îíëàð äèäÿðýèí ñàëûíìàñàéäûëàð, áó ýöí Åðìÿíèñòàí Ðåñïóáëèêàñû ÿðàçèñèíäÿ 8-10 ìèëéîí íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû éà-øàéûðäû.

4. Åðìÿíè òåððîðèçìè “Øÿùÿðäÿ úÿñÿäëÿðäÿí áàøãà ìöñÿëìàí éîõäóð» -

1918-úè èëäÿ Áàêûäà îëìóø èíýèëèñ êîíñóëó À.Å.ÌàêÄîíåëë Åðìÿíèëÿð ñîí èêè éöç èëÿ éàõûíäûð êè, þçëÿðèíèí áÿäíàì

øþùðÿò ãàçàíìûø, þçýÿ õàëãëàðà âÿ ìèëëÿòëÿðÿ, õöñóñèëÿ äÿ ìöñÿëìàíëàðà âÿ òöðêëÿðÿ ãàðøû òåððîð÷óëóã ñèéàñÿòèíè äàâàì åòäèðèðëÿð. Áó öñóëëà îíëàð äöíéà èúòèìàè ðÿéèíè ÷àøäûðìàüà,

110

îíëàðûí äèããÿòèíè óéäóðìà «åðìÿíè ïðîáëåìèíÿ úÿëá åòìÿéÿ ÷àëûøûð, ìÿñêóíëàøäûãëàðû ÿðàçèëÿðäÿ éåðëè õàëãëàðäàí éåíè-éåíè òîðïàã ñàùÿëÿðè ãîïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðìèøëÿð.

Åðìÿíè òåððîðóíóí ãóðáàíëàðû, áèð ãàéäà îëàðàã ÿùàëèíèí ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðè îëìóøëàð. Äöíéàíûí ñèâèë äþâëÿòëÿðèíäÿ áåëÿ þçëÿðèíÿ ùþðöì÷ÿê òîðóíà áÿíçÿð ýåíèø òåððîð÷óëóã øÿ-áÿêÿñè ãóðìóø îëàí åðìÿíèëÿð Òöðêèéÿ äþâëÿòèíÿ òÿçéèãëÿð ýþñòÿðìÿê ìÿãñÿäèëÿ òöðê äèïëîìàòëàðûíûí âÿ èø àäàìëàðûíûí «îâóíà» ÷ûõìàüû äà óíóòìàìûøëàð. Àìåðèêàëû ìöÿëëèô Ñÿìéóåë ùàãëû îëàðàã éàçûðäû êè, «1973-úö èëäÿí 2001-úè èëÿ ãÿäÿð åðìÿíè òåððîð÷óëàðû éöçäÿí àðòûã òöðê ùÿäÿôèíÿ ùöúóì åòìèø, ÿêñÿðè òöðê äèïëîìàòû îëàí 70 íÿôÿðäÿí ÷îõ àäàìû þëäöðìöø, Åðìÿíèñòàíûí «ðÿñìè» êèëñÿñèíäÿí èñÿ àäè ìÿ-çÿììÿò äÿ åøèäèëìÿìèøäèð» (1).

Ìÿõôè ôÿàëèééÿòÿ ìàëèê îëàí âÿ áÿäíàì åðìÿíè ýåíå-ðàëû, ôàøèñòëÿðèí ëàêåéè Äðîíóí «øÿðÿôèíÿ» «ÄÐλ àäëàíäûðûë-ìûø òåððîð÷ó òÿøêèëàòûí «ÄÐÎ-8», «ÄÐÎ-88», «ÄÐÎ-888» âÿ «ÄÐÎ-8888» øÿðòè àäëàðû àëòûíäà òåððîð÷ó ôèëèàëëàðû òöðê âÿ ìöñÿëìàí èø àäàìëàðûíà âÿ éåðè äöøäöêúÿ äèíú ÿùàëèéÿ ãàðøû ãàíëû ÿìÿëëÿð òþðÿòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Ùÿì÷èíèí ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, 1975-úè èëäÿ Áåéðóò-äà òÿñèñ îëóíìóø «Ýèçëè åðìÿíè àçàäëûã îðäóñó» (ÀÑÎÀ) þç ôÿàëèééÿòèíè Ñóðèéàäà ãóðìóøäóð. Îíóí ÿòðàôûíäà 1000-ÿ éà-õûí õöñóñè òÿëèì êå÷ìèø ÿñýÿðè âàðäûð. Éàðàíäûüû ýöíäÿí êå-÷ÿí àëòû èë ÿðçèíäÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ 19 òöðê äè-ïëîìàòûíû ãÿòëÿ éåòèðìèøäèð.

«Åðìÿíèñòàíûí ãóðòóëóøó íàìèíÿ ýèçëè åðìÿíè îðäóñó» (ÀÑÀËÀ) 1975-úè èëäÿ Áåéðóòäà éàðàäûëìûøäûð. Îíóí ùÿðáè âÿ äþéöø òÿëèìëÿðè öçðÿ áàçàñû Ñóðèéàäà éåðëÿøèð. Áó òåððîð÷ó òÿøêèëàòûí ãàðøûñûíäà äóðàí ÿñàñ âÿçèôÿëÿð - ýóéà «èøüàë àëòûí-äà îëàí» åðìÿíè òîðïàãëàðûíû àçàä åòìÿê âÿ íÿòèúÿäÿ «Áèð-ëÿøìèø äåìîêðàòèê âÿ ñîñèàëèñò Åðìÿíèñòàíû» äþâëÿòèíè éàðàò-ìàã, «âÿòÿíÿ» ãàéûòäûãäàí ñîíðà åðìÿíè õàëãûíà ÿí àçû þç ìöãÿääàðàòûíû þçö òÿéèí åòìÿê ùöãóãó ãàçàíäûðìàã, åðìÿ-íèëÿðèí óéäóðìà «ñîéãûðûìûíû»íûí ýóéà òàðèõè áèð ùÿãèãÿò êèìè Òöðêèéÿ òÿðÿôèíäÿí ãÿáóëóíó òÿìèí åòìÿê.

111

ÀÑÀËÀ-íûí ÿñàñ òåððîð àêòëàðû Àçÿðáàéúàí âÿ Òöðêèéÿ âÿòÿíäàøëàðûíà âÿ îáéåêòëÿðèíÿ ãàðøû éþíÿëäèëìèøäèð. Áó òÿø-êèëàò òÿðÿôèíäÿí ùÿëÿ 1984-úö èëÿäÿê 42 òöðê äèïëîìàòû ãÿòëÿ éåòèðèëìèøäèð. Òÿøêèëàòûí ÿñàñ ñèìàëàðûíäàí áèðè îëàí Àêîï Àêîïéàí Àìåðèêà ìÿòáóàòûíà âåðäèéè ìöñàùèáÿñèíäÿ à÷ûã ñóðÿòäÿ áèëäèðìèøäè êè, «áèçèì äöøìÿíèìèç — òöðê ðåæèìè, ÍÀÒÎ âÿ áèçèìëÿ áèðýÿ îëìàéàí åðìÿíèëÿðäèð» (2).

ÀÑÀËÀ òÿøêèëàòû 1980-úè èëèí àïðåëèíäÿ ÏÊÊ èëÿ ìöãà-âèëÿ èìçàëàìûøäûð. ßëäÿ îëóíìóø ðàçûëûüà ÿñàñÿí ÀÑÀËÀ òåððîð÷óëàðûí ùàçûðëàíìàñû âÿ ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿ-ðèíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöøäö. ÏÊÊ þç íþâáÿñèíäÿ åðìÿíè òåð-ðîð÷óëàðû èëÿ ÷èéèí-÷èéèíÿ Òöðêèéÿíèí äèíú ñàêèíëÿðèíÿ âÿ ìöëêè îáéåêòëÿðèíÿ ãàðøû ãàíëû àêñèéàëàðûíû äàâàì åòäèðèð. 1988-úè èëèí äåêàáðûíäà ÀÑÀËÀ-íûí ëèäåðè Àêîïéàí þëäöðöë-äöêäÿí ñîíðà áó òÿøêèëàò ö÷ éåðÿ áþëöíìöøäöð.

ÀÑÀËÀ èëÿ ÿìÿêäàøëûã åäÿí äèýÿð òåððîð÷ó åðìÿíè òÿøêè-ëàòëàðûíäàí 1977-úè èëäÿ éàðàäûëìûø «Éåíè åðìÿíè äèðÿíèøè» (ÍÀÐ), 1991-úè èëäÿ éàðàäûëìûø «Åðìÿíè àçàäëûã ùÿðÿêàòû» (ÀÎÄ) òÿøêèëàòëàðû èëÿ ñûõ ÿìÿêäàøëûã åäèð. 1979-úó èëäÿ ÀÑÀËÀ òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø «Åðìÿíè àçàäëûã úÿáùÿñè» àäëû òÿøêèëàòûí ÿñàñ ìÿãñÿäè èñÿ Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçè-ëÿðèíäÿ òåððîð àêòëàðû òþðÿòìÿêäÿí èáàðÿò èäè.

Åðìÿíè ìèëëÿò÷è äàèðÿëÿðèí 1988-úè èëäÿ Ìîñêâàäà éàðàò-äûüû «Åðìÿíè èòòèôàãû» òÿøêèëàòû ÀÑÀËÀ èëÿ ìöíòÿçÿì ÿëàãÿ ñàõëàéàí òåððîð÷óëàðûí ÌÄÁ ìÿêàíûíäà ôÿàëèééÿòèíè òÿìèí åò-ìÿê, îíëàðû ñàõòà ñÿíÿäëÿðëÿ òÿúùèç åòìÿê ìÿãñÿäè ýöäöð. Ýþðöíöð áåëÿ áèð òÿøêèëàòûí ôÿàëèééÿòè Ðóñèéàäà ìöÿééÿí äàèðÿ-ëÿðè òàì ãàíå åäèð.

ÀÑÀËÀ òÿðÿôèíäÿí 2001-úè èëäÿ éàðàäûëìûø «Ýåãàðîí» òåððîð÷ó òÿøêèëàòûíûí ìÿãñÿäè Úÿíóáè Ãàôãàç âÿ Îðòà Àñèéà ÿðàçèëÿðèíäÿ òöðêñîéëó ñèéàñè ëèäåðëÿðÿ, äèïëîìàòëàðà âÿ áèç-íåñìåíëÿðÿ ãàðøû òåððîð àêòëàðû òþðÿòìÿêäÿí èáàðÿò èäè.

Ôðàíñàäà éàøàéàí åðìÿíè ýÿíúëÿðè òÿðÿôèíäÿí 1981-úè èëäÿ òÿøêèë åäèëìèø «Îðëè ãðóïëàøìàñû» þç ôÿàëèééÿòè äþâðöí-äÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíèí àåðîïîðòëàðûíäà îíëàðúà

112

òåððîð àêòëàðû òþðÿòìèøëÿð. «Äåìîêðàòèê úÿáùÿ» àäëû òÿøêèëàò èñÿ ÀÁØ, Êàíàäà âÿ Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê Òöðêèéÿ äþâëÿòíèí ñöãóòóíà íàèë îëìàã èñòèãà-ìÿòèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ùÿì÷èíèí ãåéä åòìÿê ëà-çûìäûð êè, 2001-úè èëäÿ éàðàäûëìûø «Àïîñòîë» (Åðìÿíèñòàíûí ìöäàôèÿ áèðëèéè) òåððîð÷ó òÿøêèëàòûíûí öçâëÿðè ÿñàñÿí Åðìÿíè-ñòàí, Ñóðèéà âÿ Ëèâàí âÿòÿíäàøëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Áó òÿøêèëà-òûí äà ÿñàñ ìÿãñÿäè Òöðêèéÿ âÿ Àçÿðáàéúàí ÿðàçèëÿðèíäÿ òåððîð àêòëàðû òþðÿòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

5. Åðìÿíè ìåíòàëèòåòè «Åðìÿíèëÿð äÿ àäàìäûëàð, àììà åâëÿðèíäÿ ÷þìÿëòìÿ

ýÿçèðëÿð» - Ðîìà òàðèõ÷èñè âÿ éàçû÷ûñû Ïåòðîíè Åðìÿíè åòíîñó òÿáèÿòÿí, èðñÿí õÿñòÿ äîüóëóð. 1982-úè

èëäÿ Ìîñêâàäà ÷àï îëóíìóø Áþéöê Òèáá Åíñèêëîïåäèéàñûíäà åðìÿíè õÿñòÿëèéèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Îðàäà ãåéä îëóíóð êè, åðìÿíè õÿñòÿëèéè íèñáÿòÿí íàäèð ýåíåòèê øÿðòëÿíìèø õÿñòÿëèê-äèð. Áó õÿñòÿëèê õöñóñèëÿ åðìÿíèëÿðäÿ, ÿñàñÿí äÿ úèíñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã óøàã âÿ éåíèéåòìÿ éàøëàðûíäàí áàøëàíûð (1).

«Ãàáóñíàìÿ» àäëû òàðèõè-áÿäèè ôàðñäèëëè ãàéíàãäà ãåéä îëóíóðäó êè, «Åðìÿíèëÿðèí åéáè: áÿäôåë, êöíäÿáÿäÿí, îüðó, ýþçöýþòöðìÿéÿí, áèð àéàüû ãà÷ìàãäà îëàí, ÿìðÿ áàõìàéàí, éåðñèç ùàé-êöé ñàëàí, âÿôàñûç, ðèéàêàð, ñþéöø ñåâÿí, öðÿéè õûëòëû, àüàñûíà äöøìÿí÷èëèêäèð. Öìóìèééÿòëÿ, îíëàð áàøäàí-àéàüà ìöñáÿòäÿí ÷îõ ìÿíôèéÿ éàõûíäûðëàð» (2).

Åðìÿíè åòíîñóíóí ôîðìàëàøìàñûíäà âÿ îíóí ñîíðàêû òàëåéèíäÿ êèëñÿíèí âÿ êåøèøëÿðèí, åðìÿíè ôåîäàë âÿ ÿéàíëà-ðûíûí ùÿëëåäèúè ðîëó îëìóøäó. ßýÿð åðìÿíè êèëñÿñè âÿ êåøèø-ëÿðè îëìàñàéäû, áóýöíêö åðìÿíèëÿð âÿ îíëàðûí äà àç-÷îõ þçýÿ õàëãëàðûí òÿñèðè àëòûíäà éàðàíìûø ìÿäÿíèééÿòëÿðè äÿ îëìàçäû. Ëàêèí òàðèõ ñöáóò åòìèøäèð êè, åðìÿíèëÿðèí áàøûíà ýÿëÿí ÿùâàëàòëàðäà äàùà ÷îõ þçëÿðèíèí, þçëÿðèíèí äÿ è÷ÿðè-

113

ñèíäÿ êåøèøëÿðèíèí ðîëó áþéöê îëìóøäóð. Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, ùÿëÿ îðòà ÿñðëÿð äþâðöíäÿ åðìÿíèëÿðèí êàòîëèêîñó Íåðñåñ (1166-1173) åðìÿíèëÿðÿ ìöðàúèÿòëÿ äåìèøäè êè, åðìÿíèëÿð «áèçèì ýöíàùëàðûìûç öçöíäÿí äöíéàíûí áöòöí óçàã þëêÿ-ëÿðèíÿ éàéûëìûøëàð» (3).

Åðìÿíè åòíîñóíóí õàðàêòåðèíÿ íÿçÿð éåòèðñÿê ýþðÿðèê êè, éàëàí äàíûøìàã, èíñàíëàðû àëäàòìàã, îíëàðà ôûðûëäàã ýÿëìÿê, âåðäèéè ñþçöí öñòöíäÿ äóðìàìàã, âÿäèíÿ õèëàô ÷ûõìàã, òàìàù-êàðëûã, îüóðëóã, ïàõûëëûã, åòèáàðñûçëûã ñàíêè îíëàðûí ãàíûíà ùîïìóøäóð. Òÿñàäöôè äåéèëäè êè, ðóñ ÷àðû ÛÛ Íèêîëàéà åðìÿíèëÿð ùàããûíäà òÿãäèì åäèëìèø õöñóñè ìÿðóçÿäÿ äÿ ãåéä îëóíóðäó êè, «ÿýÿð ãÿäèì âÿ éåíè ÿí éàõøû åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíè äèããÿòëÿ îõóñàã, áó õàëãûí ýþðêÿìëè ìöòÿôÿêêèðëÿðèíäÿ ìþâúóä îëìóø åðìÿíè ýåð÷ÿêëèéèíÿ ãàðàíëûã, òóòãóí ýþðöøëÿðäÿí ñàðñûëàðñàí. Òàìàùêàðëûã, ôèòíÿ-ôÿñàä, àíäû ïîçìà, ñàòãûíëûã, ðèéàêàðëûã ýþðöíöð êè, áó òàéôàíûí áàøëûúà ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèäèð» (4).

Åðìÿíè åòíîñóíóí éóõàðûäà ñàäàëàíàí ìÿíôè êåéôèé-éÿòëÿðè ÿñëèíäÿ îíëàðû íÿèíêè Øÿðã õðèñòèàíëàðû àðàñûíäà, áöòþâëöêäÿ áöòöí äöíéà õðèñòèàíëàðû àðàñûíäà õåéëè ýþçäÿí ñàëìûøäûð. Èñïàí úîüðàôèéàøöíàñ àëèìè Ì.Êñèìåóåñ åðìÿíè-ëÿðèí «ñîéãûðûìû»íà ìÿðóç ãàëìàëàðû áàðÿñèíäÿ èääèàëàðûíûí áàøäàí-áàøà óéäóðìà âÿ ñàõòàêàðëûüûí ÿí âÿùøè èõòèðàñû àäëàíäûðàðàã ãåéä åäèðäè êè, î, áöòöí øÿðã õàëãëàðû àðàñûíäà éàëàí äåìÿêäÿ ÿí ìàùèð, ñÿðèøòÿëè âÿ þéðÿíúÿëèñèíèí åðìÿíè-ëÿðèí îëìàñûíû» ìöøàùèäÿ åòìèøäèð» (5).

Éóõàðûäà äåéèëÿí ôèêèðëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àìåðèêàëû ìöÿëëèô Ñÿìéóåë éàçûðäû: «Ùÿãèãÿò áóðàñûíäàäûð êè, åðìÿ-íèëÿð ïèñ âÿ ñàòãûí ÿñýÿðëÿð îëìàãëà áÿðàáÿð, åéíè çàìàíäà éàëàí óñòàñû èäèëÿð âÿ ùå÷ íÿéèí ùåñàáûíà íÿ èñÿ ãîïàðòìàã ö÷öí ôûðûëäàüà ÿë àòûðäûëàð. Îíëàðûí ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðñèç õðèñòèàí äöíéàñûíà ñûðûäûüû «èéèðìèíúè ÿñðèí èëê ýåíîñèäè» ÿñëèíäÿ «ÿñðèí èëê øèøèðäèëìèø éàëàíû» (6) èäè.

Åðìÿíèñòàíà éàðäûì öçðÿ Ìöòòÿôèãëÿðèí êîìèññàðû îëìóø ïîëêîâíèê Ùàñêåëë ôîðìàë îëàðàã þç âÿçèôÿñèíäÿí 1920-úè èë àâãóñòóí 1-äÿ èñòåôà âåðäè. Íþâáÿòè àé Ëîíäîíäà Õàðèúè Èøëÿð

114

Íàçèðëèéèíÿ ÷àüûðûëàðêÿí î, «åðìÿíèëÿðèí ÷þðÿêèòèðÿí, «ïðîôåñ-ñèîíàë äèëÿí÷èëÿð» îëäóüóíó áÿéàí åòäè. Åðìÿíèëÿðèí èäàðÿ÷èëèê áàúàðûüûíà Áðèòàíèéà ùþêóìÿòèíèí þçöíäÿ èíàì àç èäè» (7).

Áó äþâðäÿ Áðèòàíèéà ÕÈÍ-íèí çàáèòè Äóàéò Îñáîðí Ëîíäîíäàêû îôèñèíäÿ ïîëêîâíèê Ùÿñêåëë èëÿ ýþðöøö ùàããûíäà éàçìûøäûð: «Î, Åðìÿíèñòàíëà, åðìÿíèëÿðèí èíäèñè âÿ ýÿëÿúÿéè èëÿ ÷îõ ìàðàãëàíûðäû âÿ ùÿð èêèñè ùàããûíäà ìÿíèì ùå÷ âàõò åøèòìÿäèéèì ìÿëóìàòëàð âåðäè. Þëêÿ ÷þëëöêäöð, õàëã èñÿ ïðî-ôåññèîíàë äèëÿí÷èëÿðäÿí ñàâàéû ùå÷ íÿ äåéèë. Èðÿâàí Ðåñïóá-ëèêàñûíäàí êÿíàðäà éàøàéàí âàðëû åðìÿíèëÿð þç àúëûã ÷ÿêÿí ùÿìâÿòÿíëÿðèíÿ áèð ãàðà ãÿïèê äÿ âåðìÿç, Èðÿâàíäàêû âàðëû-ëàð èñÿ êö÷ÿëÿðäÿ þëÿí ãà÷ãûí óøàãëàðûíûí éàíûíäàí êå÷ÿð âÿ ãà÷ãûíëàðà áàõìàã ö÷öí õÿñòÿõàíàëàðäà èøëÿìÿêäÿí ãÿòèé-éÿòëÿ èìòèíà åäÿðëÿð. Ìóçäëó äàéÿëÿð èñÿ õÿñòÿõàíàëàðäàí ïóëà ýåäÿ áèëÿí øåéëÿðè ÷ûðïûøäûðûá ñàòàúàãäûð.

Îíëàð îüðó âÿ éàëàí÷ûäûðëàð, òàìàìèëÿ øÿðÿôñèç, þçëÿðèíÿ êþìÿê åòìÿéè áàúàðìàéàí, áàøãàñûíà êþìÿê åòìÿéè èñòÿ-ìÿéÿí âÿ òàìàìèëÿ ìèííÿòäàðëûã ùèññè îëìàéàí àäàìëàðäûð. Îíëàðäà âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùèññè éîõäóð. Þëêÿäÿ íÿ èíçèáàò÷ûëûã, íÿ äÿ ñèéàñè áàúàðûã éîõäóð, àðòûðìàã ö÷öí íÿ ïóë âàð, íÿ äÿ òÿáèè åùòèéàòëàð. Þçëÿðèíè òÿìèí åòìèø õàðèúè åðìÿíèëÿð èñÿ …íÿ ìèëëè åâëÿðè ö÷öí õÿðú ÷ÿêÿúÿêëÿð, íÿ äÿ âÿòÿíÿ ãàéû-äàúàãëàð…». Áó ôèêèðëÿðÿ Äþâëÿò Êàòèáèíèí ìöàâèíè Ëîðä Ùàðäèíã áó ìöíàñèáÿòëÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð êè, «åðìÿíèëÿðèí õà-ðàêòåðèíè áèëäèéèìÿ ýþðÿ ìÿí áó ñþçëÿðÿ ãÿòèééÿí òÿÿú-úöáëÿíìèðÿì» (8).

Áðèòàíèéàíûí âèòñå-êîíñóëó êàïèòàí Äèêñîí 1908-úè èë ñåíòéàáðûí 30-äà ñÿôèð Ëîóòåðÿ áåëÿ áèð ìÿëóìàò ýþíäÿðìèøäèð: «Ìÿíèì þéðÿíÿ áèëäèéèìÿ ýþðÿ, òàáåëèéèìäÿ îëàí åðìÿíè ãÿä-äàð, õÿñèñ, éàëòàã, ïðèíñèïñèç, éàëàí÷û âÿ îüðóäóð; îíà àçàäëûã âåðèëÿðñÿ, áó ïèñ êåéôèééÿòëÿðèíèí ùå÷ áèðèíè èòèðìÿéÿúÿê, öñòÿ-ëèê ñûðòûüà, éåêÿõàíàéà âÿ äåñïîòà ÷åâðèëÿúÿêäèð. Îíäà ÿúëàôúà-ñûíà îüóðëóã èòèëèéè âàð, áó êåéôèééÿò áó ÿðàçèäÿêè ñàâàäñûç àäàìëàð àðàñûíäà àüûëëû òÿñèð áàüûøëàéûð» (9).

115

Àâðîïà àëèìëÿðèíäÿí Êþðòå åðìÿíè åòíîñóíó òÿäãèã åäÿðÿê áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäèð: «Òöðêèéÿäÿ ñèçè àëäàäàí áèðèíÿ ðàñò ýÿëìèøñèíèçñÿ, áèëèí êè, áó øöáùÿñèç áèð åðìÿíèäèð. Ìÿìëÿêÿòèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ éàõøû áÿëÿä îëàí Åñêèøåùèðëè áþéöê áèð õðèñòèàí ñÿééàù ìÿíÿ òÿúðöáÿëÿðèíèí îíà áóíó þéðÿòäèéèíè ñþéëÿäè: «Áèð òöðê èëÿ èø ýþðÿúÿéèí ùàëäà ìöãà-âèëÿ áàüëàìàüà ëöçóì ýþðìöðÿì, îíóí ñþçö éåòÿð. Àììà áèð éóíàí âÿ éà áàøãà áèð õðèñòèàíëà èø ýþðÿðÿìñÿ éàçûëû áèð ìöãàâèëÿ áàüëàðàì. Áó øÿðòäèð. Åðìÿíèëÿðÿ ýÿëèíúÿ, îíëàðëà éàçûëû äà îëñà ùå÷ áèð ìöãàâèëÿ áàüëàìàðàì. ×öíêè ùå÷ áèð ìöãàâèëÿ îíëàðûí éàëàí âÿ ùèéëÿëÿðèíÿ ãàðøû áèð òÿìèíàò âåð-ìÿç» (10).

Èíýèëèñ ìöÿëëèôè Ùàðîëä Àðìñòðîíã åðìÿíèëÿðè «÷îõ ýèú âÿ àäàìàéîâóøìàç èíñàíëàð, ùÿñÿä àïàðàí (àíòèê ìöÿëëèô Òàòñèò äÿ åðìÿíèëÿðèí áó õöñóñèééÿòèíè ãåéä åòìèøäè-À.Ì.) âÿ áàøãàñû ùàããûíäà ïèñ äàíûøàí» àäàìëàð êèìè òÿñâèð åòìèøäèð. Î, åðìÿ-íèëÿð ùàããûíäà ìöøàùèäÿëÿðèíè áåëÿ òàìàìëàéûð: «Îíëàð áèú, éàïûøàíäà ãîïìàéàí, ìÿõôèëèéÿ ìåéèëëè, ìÿêðëè âÿ ôûðûëäàã-÷ûäûðëàð. Äèíäÿí áþéöê ìÿùàðÿòëÿ áÿùðÿëÿíèð, ëàêèí îíäàí ñàò-ãûíëûã âÿ ïàõûëëûãëàðûíûí þðòöéö êèìè èñòèôàäÿ åäèðëÿð» (11).

Åðìÿíèëÿðÿ õàñ îëàí ìÿíôè õöñóñèééÿòëÿð äèýÿð õàëãëàðûí ÿäÿáè éàðàäûúûëûüûíäà äà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Åðìÿíèëÿð ýåð-÷ÿê ùÿéàòäà ìàëèê îëäóãëàðû õöñóñèééÿòëÿðèëÿ äÿ áÿäèè ÿñÿðëÿð-äÿêè ìÿíôè îáðàçëàðà ÷åâðèëèðäèëÿð. Ðóñ áåëëåñòðèêàñûíûí íöìà-éÿíäÿñè Ëåñêîâóí «Ñîáîðéàíå» ÿñÿðèíäÿ ùÿì÷èíèí îëäóãúà áþéöê òàçëû åðìÿíè Òåðìîñåñîâ ùàããûíäà ñþùáÿò à÷ûëûð. Î, «ìÿêòÿá éàøëû óøàãëàðà íîõóä îüóðëàìàüû òþâñèéÿ åäèð». Ìöÿëëèô ÿñÿðèí áàøãà áèð éåðèíäÿ ãÿùðÿìàíëàðûíäàí áèðèíèí äèëè èëÿ îíà ìöðàúèÿòëÿ — «ñèç ÷îõ ùèéëÿýÿðñèç» äåéèð (12).

Áó ýöí åðìÿíèëÿðèí ÿäÿáèééàò ñàùÿñèíäÿ àç-÷îõ íÿëÿðè âàðñà, áöòöí áóíëàð òöðê õàëãëàðû èëÿ, õöñóñÿí äÿ ñîíðàëàð Àçÿð-áàéúàí òöðêëÿðè èëÿ ãîíøó îëìàëàðû ñàéÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëìèøäèð. Áó èøäÿ ïîåçèéà ñàùÿñè äÿ èñòèñíà äåéèëäèð. Åðìÿíè ìöÿëëèôè Ãóêàñéàí ùÿì÷èíèí àêàäåìèê Ì.Àáåãéàíûí áåëÿ áèð ôèêðèíè òÿñäèã åäèðäè êè, åðêÿí îðòà ÷àü åðìÿíè ïîåçèéàñûíäà ãàôèéÿëè

116

øåèð Àçÿðáàéúàí âÿ áàøãà òöðê äèëëÿðèíèí òÿñèðèëÿ ìåéäàíà ýÿ-ëèá. Áó ôèêèðëÿðè èíúÿñÿíÿò ñàùÿñèíÿ äÿ øàìèë åòìÿê îëàð. Áåëÿ êè, åðìÿíè ÿñèëëè àêàäåìèê Ìàðð, åðìÿíèëÿðèí áàøãà õàëãëàðûí òÿñèðè àëòûíäà ìÿäÿíè úÿùÿòäÿí ìöÿééÿí èíêèøàôà ÷àòäûãëàðûíû áåëÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäûð: «Àíèíèí åðìÿíè èíúÿñÿíÿòè þç éöêñÿê èíêèøàôûíû åðìÿíè ÷àðëàðû äþâðöíäÿ äåéèë, åðìÿíè äþâëÿòèíèí ñöãóòóíäàí ñîíðà òàïìûøäû» (13).

Åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí áàøãà õàëãëàðûí ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿ-ðèíè îüóðëàéûá þçëÿðèíÿ ìÿäÿíèééÿò éàðàòìàã úÿùäëÿðè ãÿ-äèì çàìàíëàðäàí áèð ÿíÿíÿ ùàëûíû àëìûøäû. Ùÿòòà åðìÿíè ôà-ùèøÿëÿðè äÿ þçëÿðèíÿ ìöøòÿðè òîïëàìàã ö÷öí áàøãà õàëãëàðûí ìàùíûëàðûíà ýþç äèêìèøäèëÿð. Ðóñ ìöÿëëèôè Òðîíñêè éàçûðäû êè, «Ãÿäèì äþâðëÿðäÿ Éóíàíûñòàí ìîíàñòðëàðûíäà åðìÿíè àíàùèäëÿðè (ãåéðè-ãàíóíè éîëëà äöíéàéà þâëàä ýÿòèðÿíëÿð- áóíëàð ùàããûíäà áèðèíúè ôÿñèëäÿ áÿùñ åòìèøäèê) éóíàíëàðûí ìöãÿääÿñ ìóçà íÿüìÿëÿðèíè îõóìàãëà þçëÿðèíÿ ùÿìôèêèðëÿð òàïìàüà ÷àëûøäûãëàðû çàìàíëàðäà îíëàðûí áåëÿ íÿüìÿëÿð îõó-ìàñû Éóíàíûñòàíäà ðÿñìè ãàéäàäà éàñàãëàíäû. Ìîíàñòðëàðûí ãàïûëàðû àíàùèäëÿðèí öçöíÿ áàüëàíäû âÿ áåëÿëèêëÿ, åðìÿíèëÿð éóíàíëàðûí ìóçàëàðûíû þçöíöíêöëÿøäèðèá îíëàðûí ìöãÿääÿñ-ëèéèíÿ õÿëÿë ýÿòèðÿ áèëìÿäèëÿð. Ìÿúáóð îëäóëàð êè, éóíàíëàðûí ìöãÿääÿñ ìàùíûëàðûíû îõóìàüû òÿðýèäèá åðìÿíèëÿðèí éöíýöë ýåúÿ-êö÷ÿ ìàùíûëàðû èëÿ þçëÿðèíÿ ìöøòÿðè éûüñûíëàð» (14).

Åðìÿíè äèëèíäÿ ìèëëè êîëîðèòëè ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûíûí îë-ìàìàñû ãàáàãúûë ôèêèðëè ñÿíÿòêàðëàðû äàèìà äöøöíäöðìöøäöð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, åðìÿíèëÿð òàðèõè Àçÿðáàéúàí òîðïàãëàðûíà ýÿëèá ìÿñêóíëàøàíäàí ñîíðà, îíëàð éåðëè Àçÿðáàéúàí òöðê-ëÿðèíèí éöêñÿê ìÿäÿíè íàèëèééÿòëÿðè èëÿ öçëÿøìèøäèëÿð. Åðìÿ-íèëÿð âàõòû ôþâòÿ âåðìÿéÿðÿê Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèé-éàòûíûí íöìóíÿëÿðèíè íÿèíêè ìÿíèìñÿäèëÿð, ùÿòòà îíëàðû óòàí-ìàäàí þç àäëàðûíà ÷ûõìàüà, þçöíöíêöëÿøäèðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áöòöí áóíëàðû åòèðàô åäÿí åðìÿíè ìöÿëëèôè Ã. Àüàéàí éàçûðäû êè, «áèçèì àøûãëàðûí ìàùíûëàðëà ãàðûøûã äàñòàíëàðû éîõäóð, áóíëàð àíúàã òöðêúÿäèð» (15).

Åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðè ÕÛÕ ÿñðèí ÛÛ éàðûñûíäàí åòèáàðÿí àçÿð-áàéúàí íàüûëëàðûíà äà òàìàù ñàëìûøëàð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Ãàçà-

117

ðîñ Àüàéàí 1887- úè èëäÿ éàçäûüû «Èøûãëû âÿ ãàðàíëûã äöíéàëàð» àäëû íàüûëû îëäóüó êèìè, «Ìÿëèêìÿììÿä» íàüûëûíäàí ýþòöðìöøäöð. Î, ñàäÿúÿ îëàðàã Ìÿëèêìÿììÿäèí àäûíû äÿéèøèá Ãóðýåí ãîéìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõ áîéó éàðàòìûø îëäóüó ìàääè âÿ ìÿíÿâè ñÿðâÿòëÿðèí - àáèäÿëÿðèí, òè-êèëèëÿðèí, øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüû íöìóíÿëÿðèíèí åðìÿíèëÿð òÿðÿ-ôèíäÿí þçÿëëÿøäèðèëìÿñè, îüóðëàíìàñû ïðîñåñè áó ýöí äÿ äàâàì åòäèðèëèð. Åðìÿíèëÿðèí ùÿéàñûçëûüû î ùÿääÿ ÷àòìûøäûð êè, Àçÿð-áàéúàíûí ìèëëè ìóñèãè àëÿòëÿðèíè, î úöìëÿäÿí ñàçû þç àäëàðûíà ÷ûõìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê, Àçÿðáàéúàí ìèëëè ìÿòáÿõèíÿ äÿ ñîõóëìóøëàð. Ãÿäèì òöðê ñþçëÿðèíäÿí òþðÿìèø áàñäûðìà, äîëìà, ãîâóðìà âÿ áàøãà õþðÿêëÿðèí àäëàðûíà øÿðèê ÷ûõàí åð-ìÿíèëÿðäÿí ùÿð øåé ýþçëÿìÿê îëàð.

Þí Àñèéàéà, ñîíðàëàð Ãàôãàç áþëýÿñèíÿ ñÿéàùÿò åòìèø áèð ñûðà ìÿøùóð ñÿééàùëàð âÿ úîüðàôèéàøöíàñ àëèìëÿð äÿ åð-ìÿíèëÿð èëÿ öíñèééÿòäÿ îëìóø âÿ îíëàðûí ùàíñû ìÿíÿâè íîð-ìàëàðà ìàëèê îëìàëàðû áàðÿñèíäÿ ÷îõëó ôèêèðëÿð ñþéëÿìèøëÿð. Ôðàíñûç ñÿééàùû ãðàô äå-Øîëå åðìÿíèëÿð ùàããûíäà éàçûðäû êè, «…îíëàðûí ùàðàìçàäàëûüû åëÿ ìÿíôóð, àë÷àãëûüû åëÿ ùÿãàðÿòëè, ÿúëàôëûüû åëÿ ùèääÿò äîüóðàíäûð êè, ìÿíèì îíëàðëà ùå÷ âàõò éàõûíëûüûì îëìàìûøäûð».

Àëìàí ñÿééàùû Àëôðåä Êþðòå þçöíöí «Àíàäîëó åñêèç-ëÿðè» ÿñÿðèíäÿ ãåéä åäèðäè êè, «áó ÿéàëÿòëÿðäÿ õàëãëà òÿìàñ-äà îëàí ùÿð áèð àäàì òöðêëÿðÿ ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿò áÿñëÿð, éóíàíëàðû ëÿéàãÿòñèç ñàíàð, åðìÿíèëÿðÿ èñÿ íèôðÿò åäÿð âÿ èê-ðàù ùèññè èëÿ éàíàøàð… «Áèð éóíàí èêè éÿùóäèíè, áèð åðìÿíè èñÿ èêè éóíàíû àëäàäà áèëÿð» çÿðá-ìÿñÿëè ùÿð éåðäÿ þçöíö äîüðóëäóð. Ãÿòèééÿòëÿ äåìÿê îëàð êè, ÿýÿð ñèçè Àíàäîëóíóí ùàðàñûíäàñà àëäàäûáëàðñà, îíäà éÿãèí áèëèí êè, ñèç åðìÿíèéÿ ðàñò ýÿëìèñèíèç» (16).

Ãÿäèì äöíéà òàðèõèíèí ìÿøùóð ìöòÿõÿññèñëÿðè, «Öìóì-äöíéà òàðèõè» àäëû ôóíäàìåíòàë ÿñÿðèí ìöÿëëèôëÿðè äîêòîð Âèíê-ëåð, Êàðë Íèáóð âÿ Ùåíðèõ Øóðå éàçûðäûëàð êè, åðìÿíè õàëãû þçöíöí «ðèéàêàðëûüû, ùèéëÿýÿðëèéè» èëÿ ôÿðãëÿíèð, «÷öðöòìÿ ôåð-ìåíòè» îëóá «òÿùëöêÿëè áèð òöôåéëè êèìè ùÿð ñàüëàì áÿäÿíè öçöð,

118

äàüûäûð» âÿ «àëâåð÷è ôûðûëäàãëûüû ÿñðëÿð áîéó èíêèøàô åäÿí âÿ âöúóäóíäà èíêàðåòìÿ âÿ ñêåïòèçì êèìè äàüûäûúû ãöââÿëÿðèí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè éÿùóäè òàéôàñû èëÿ þç õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ ìà-ðàãëû âÿ èáðÿòàìèç ïàðàëåë òÿøêèë åäèð».

Òÿñàäöôè äåéèë êè, áåëÿ áèð òþð-òþêöíòö õàëã çàìàí-çàìàí þçëÿðèíÿ óéäóðìà òàðèõ éàðàòìàãëà ìÿøüóë îëìóøäóð. Âåëè÷êî ãåéä åäèðäè êè, «ÿýÿð åðìÿíè òàðèõèíèí öç ãàáûüû ö÷öí «óéäóð-ìà» ñþçöíäÿí áàøãà áèð ñþç àõòàðñàéäûã, «õÿéàíÿò» ñþçöíäÿí ùå÷ âÿúùëÿ éàéûíà áèëìÿçäèê» (17).

Ýþðöíäöéö êèìè, åðìÿíèëÿðèí ãûñà øÿêèëäÿ ýåð÷ÿê òàðè-õèíè áåëÿúÿ ãÿëÿìÿ àëäûã. Èíàíìàã îëàð êè, åðìÿíèëÿð ëàéèã îëäóüó ãèéìÿòè àëìûøëàð.

119

ßÄßÁÈÉÉÀÒ

Û ÔßÑÈË

1. Åðìÿíè åòíîñóíóí ìÿíøÿéè 1. Шопен И. Исторический памятник состояния

Армянской области в эпоху присоединения к Россий-ской империи. СПб., 1852.

2. Тревер К.В. Очерки по истории культуры Древ-ней Армении. М-Л, 1953, с. 294.

3. Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. М., 1968., с. 209, 229.

4. Там же. с. 224. 5. История древнего Востока. т. 2, М., 1983, с. 46. 6. Дьяконов И.М. Предыстория., с.232. 7. Капанцян Г. Хайаса., с.163. 8. Налбандян В.С. Армянская литература. М.,1976. с.7. 9. Капанцян Г. Хайаса., с.157. 10. Плиний. Натуральная история. V, 83. 11. Дьяконов И.М. Предыстория..., с. 226. 12. Шопен И. Исторический памятник состояния

Армянской обл., 13. Манук Абегян. История армянской литературы.

Эриван. 1975, с.11. 14. Величко В. Кавказ. СПб., 1904. с. 59. 15. Капанцян Гр. Хайаса-колыбель армян., с.17. 16. Джавахашвили М.И. История грузинского народа.

Тифлис, 1916, с. 14. 17. История Армении Моисея Хоренского. М.,1893.

с.221

120

18. Капанцян Г. Хайаса., с. 159. 19. Там же. с. 126-127. 20. Там же. с. 126-127. 21. Ксенофонт. Киропедия. Кн. 3. гл. 2. с. 17-24. 22. Манандян Я. Критический обзор истории армян-

ского народа., с. 40-42. 23. Вермишевъ Х.А. Материалы для истории грузино-

армянскихъ отношений. СПБ., 1904. с. 69. 24. Капанцян Г. с. 161. 25. Там. же., с. 162. 26. Капанцян Гр., Историко-лингвистическое значе-

ние топонимики древней Армении. Ереван, 1940, с. 76. 27. Величко В. Кавказ. с. 148. 28. Новосельцев А.П., Пашуто В.Т., Черепнин Л.В.

Пути развития феодализма. М., 1972, с. 42. 29. Страбон, ХI, 14, 16. 30. Периханян А.Г. Храмовые обьединения Малой

Азии и Армении. М., 1959, с. 129. 31. Капанцян Г. Хайаса., с. 119. 32. Хачатрян А. История Армении в клинописный

период. Эреван, 1933, с. 49. 33. К.Маркс и Ф.Энгельс. Соч., т. 21. М., 1961, с. 69. 34. Капанцян Г. Хайаса., с. 86. 35. К. Маркс и Ф. Энгельс. Избранные. т. 3, с. 131. 36. К. Маркс и Ф. Энгельс. Избранные. т. 3, с. 131. 37. Шопен И. Исторический памятник., с. 707. 38. Àâåòèñéàí Ò.Ì. Åðìÿíè ñîéàäëàðû (åðìÿíèúÿ), Èðÿ-

âàí, 1987, ñ. 112-114. 39. Хачатур Абовян. …. 40. Капанцян Г. Хайаса., с. 149. 41. Àüàñè Éåñàéàí. Åðìÿíè ìÿñÿëÿñè âÿ áåéíÿëõàëã äèï-

ëîìàòèéà (åðìÿíèúÿ), Èðÿâàí, 1965, ñ. 24. 42. Капанцян Г. Хайаса., с. 163.

121

43. Еремян С.Т. Нашествие киммерийцев и скифских племён и борьба Урарту и Ассирии против кочевников. – «Историко-филологический журнал» 1968, № 2. с. 93-94.

44. Капанцян Г. Историко-лингвистические работы к начальной истории армян – Древняя Малая Азия. Ере-ван, 1956, с.150.

45. Меликишвили Г.А. К истории Древней Грузии. с. 225.

46. Êñåíåôîíò. ÛÛ, 4, 2. 47. Ñòðàáîí. ÕÛ, 13, 9. 48. Сочинения Корнелия Тацита. т. 2, СПб., 1887,

с. 112. 49. Капанцян Г. Хайаса., с. 151. 50. Хазанов А. Социальная история скифов. М., 1985. 51. Величко В.И. Кавказ. 52. История Армении Моисея Хоренского. М., 1893,

с. 4. 53. Дьяконов И.М. Предыстория., с. 174. 54. Пиотровский Б.Б. Ванское царство. М., 1959. 55. Капанцян Г. Хайаса., с. 246. 56. Там же. с. 140.

2. Åðìÿíèëÿð áþéöê äþâëÿòëÿðèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà 1. Капанцян Г.., с. 157. 2. Êñåíîôîíò. Àíàáàçèñ. ÛÛÛ, 5,17. 3. Адонц Г. Армения в эпоху Юстиниана. М., 1968. 4. Richard G. Hovannissian. The republic of Armenia.

Los Angelos, vol. 2, p. 332. 5. История армянского народа., с. 80. 6. Ишханян Б. Народности Кавказа (Статистико-

экономическое исследование), Петроград, 1916, с. 16. 7. Ìóñà Êàëàíêàòëû. Àëáàí òàðèõè. I êèòàá, 9-úó ôÿñèë.

122

8. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. т. 1, М., 1974, с. 172-173.

9. Микаэлян Г.Г. История Киликийского армянс-кого государства. Эреван, 1952, с. 51.

10. Жорж де Малевил. Армянская трагедия 1915 года. Б., 1990, с. 15-16.

11. Ишханян Б. Народности., с. 18. 12. Тацит Корнелий. Сочинения. т. 2, СПБ., 1887, с.

395-396. 13. Тацит. Анналы. ХV, 2. 14. М.Хоренский. кн.2, гл. 8. 15. М.Хоренский. кн. 2, гл. 8. 16. История Агвании. Кн. 1, гл. 5. 17. Степанос Орбелиан. Из истории рода Сисакан.

Научный архив института истории АН Азербайджана. Инв. № 1274.

18. Адонц Н. Армения в эпоху Юстиниана. М. 1968, с. 421.

19. Адонц Н. Там же., с. 221. 20. История Агвании. Кн. 3, гл. 1. 21. Моисей Хоренаци. кн. 1, гл. 12. 22. Юзбашян К.Н. Армянские государства эпохи

багратидов и Византия 9-11 вв. М., 1988, с. 217. 23. Налбандян В.С. Армянская литература. М.,

1976, с. 9. 24. Там же., с. 18. 25. Мелик-Бахшян С.Т. Месроп Маштоц. Ереван.,

1962, с. 26. 26. История армянского народа., с. 89.

3. Åðìÿíèëÿð ñàñàíè-áèçàíñ ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ 1. История армянского народа. Ереван, 1980, с. 80. 2. Фавст Бюзанд, кн. 3, гл. 18.

123

3. Налбандян В.С. Армянская литература. М., 1976, с. 23.

4. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. т. 1, М., 1974, с. 453.

5. Фавст Бюзанд. кн. 5, гл. 34. 6. Очерки истории СССР,. 3-9 вв. М., 1958, с. 173. 7. Адонц Г. Армения в эпоху Юстиниана., с. 206-207. 8. Юзбашян К.Н. Армянские государства эпохи

Багратидов и Византия 9-11 вв. М., 1988. 9. Тер-Гевондян А.Н. Армения и Арабский халифат.

Ереван, 1977, с. 33. 10. Микаелян Г.Г. История Киликийского., с. 51. 11. Налбандян В.С. Армянская литература. М.,

1976, с. 18. 12. Тер-Гевондян А.Н. Армения и Арабский хали-

фат., с. 33.

4. Åðìÿíè åòíîñó áèçàíñ-ÿðÿá ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ

1. Юзбашян К.Н. Армянские государства эпохи баг-

ратидов и Византия 9-11 вв. М., 1988, с. 104. 2. Erix Fayql. Un Mutle de la Terreur… 3. Тер-Григорян. Борьба Арцага с арабскими зах-

ватчиками в 9 веке. Б., 1942, с. 42. 4. Манандян Й.А. О торговле и городах Армении в

связи с мировой торговлей древних времен. Эреван, 1954, с. 274.

5. Адам Мец. Мусульманский ренессанс. М., 1973, с. 144.

6. Моисей Хоренаци. История Агвании. Кн.1, гл. 12.

124

5. Åðìÿíèëÿð áèçàíñ-ñÿëúóã ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ

1. Брун Ф. Черноморье. Сборник исследований по

исторической географии Южной России. Ч. 2, Одесса, 1880, с.139

2. Заборов М. Крестоносцы и их походы на Восток в 11-13 веках.М., 1962, с. 62.

6. Àâðîïà âÿ Ìîíãîë ùþêìäàðëàðûíûí ñèéàñÿòèíäÿ åðìÿíèëÿðèí ðîëó

1. Киракос Гандзакеци. История Армении. М.,

1976, с. 206. 2. Манандян, т. 3, с. 204. 3. Армянские источники о монголах. Извлечения из

рукописей XIII-XIV вв. М., 1962, с. 17.

ÛÛ ÔßÑÈË 1. Åðìÿíèëÿðèí ãûçûë ÷àüû-Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè èëëÿðè 1. Douglas Dakin: The Unification of Greece, 1770-1923,

London, 1972, p. 6. 2. Положение армян в Турции. СПб., 1896, с. 357. 3. Налбандян М. Сочинения. т. 2, М, 1947, с. 357. 4. Письмо К.Маркса к Либкнехту К. Архив Маркса

и Энгельса, т. 4, М., 1932, с. 380. 5. Папазян С. Учебник национальной истории. Кон-

стантинополь, 1863.

125

6. Лео. Идеология, революции турецких армян. Па-риж, т. 1, с. 27.

7. Крунк, 1862, с. 610. 8. Архив Внешней Политики Российской Федерации.

Политархив, д. 3433, л. 60, из письма Нелидова № 161. 9. Отчет о поездке по Азиатской Турции генераль-

ного штаба подполковника Томилова в 1904 г. ч.1, СПб., 1907, с. 292-294.

10. Записка генерального консула России в Эрзеруме Маевского.

11. Там же. с. 27-28. 12. Там же. с. 28. 13. Чалхушьянъ Гр. Армянский вопросъ и армян-

ские погромы въ России. Ростовъ на-Дону, 1905, с. 25. 14. Эенелкумай АТАСЕ Аршиви, ну. 4/3671, к/с.

2820, дос. 69, ф. 2-5 вя ну. 1/31 к/ с. 2287, дош. 12. ф. 6. 15. Ñÿìéóåë À. Óèìç. ñ. 51. 16. Ñÿìéóåë À. Óèìç. ñ. 206. 17. Ñÿìéóåë À. Óèìç. ñ. 85. 18. McCarthy. Death and Exile. p. 197. 19. Rafael de Nogales. Four Years Bneath the Crezcent.

New York, 1926, p. 29. 20. Ñÿìéóåë À. Óèìç. ñ. 80. 21. Ìàêêàðòè Ú., Ìàêêàðòè Ê. Òöðêëÿð âÿ åðìÿíèëÿð.

Á., 1996, ñ. 68, 73. 22. Маргосян С.С. Западная Армения в конце ХIХ в.,

с. 322. 23. Борян В. А. Армения, международная дипло-

матия и СССР. Ч.1, М., 1929, с. 663. 24. Justin McCarthy., p. 224-225. 25. Èíýèëòÿðÿ Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí àðõèâè, íó. 371

(6504) Å. 8519. 26. Foreign Office, nu. 371/6556/ E. 2730/800/44.

126

27. Livre Bleu du Gouvermenement Britannique con-cernant le traitement des Armeniens dans I”Empire Ottoman (1915-1916). Documents presentes au Viconte Bryce. Paris, 1987. p. 104, 141.

28. Агаян Ц.П. Победа советской власти и … с. 32. 29. Richard G. Hovannissian. Vol. 1, p. 91. 30. Erix Faygl... 31. Facts from the Turkish Armenians... p. 36-37. 32. Facts from the Turkish Armenians... p. 14-16. 33. Facts from the Turkish Armenians... p. 17. 34. The New Republic. 11.11.1928. № 40. 35. San Francisco Chronicle. 11.12.1983. 36. Архив отдела изучения военной истории и стра-

тегии Генерального штаба Турецкой Республики. Шкаф первой мировой войны, полка 401, дело 1578, л. 1-24, 1-67.

37. Justin McCarthy: Death and Exile the Ethinic Cleansing of Ottoman Muslims. New-Jersey, 1995, p. 199.

38. Архив отдела изучения военной истории и стра-тегии….

39. Ñÿìéóåë À. Óèìç., ñ. 89. 40. Rawlinson A. Adventures in the Near East, 1918-

1922, London, 1924, p. 227. 41. Éåíÿ îðàäà. ñ. 205. 2. Åðìÿíèëÿð Ðóñèéà-Èðàí ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ 1. Агаян Ц.П. Победа советской власти и возрож-

дение армянского народа. М., 1981, с.16. 2. Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с армян-

ским народом. СПб., 1898, с.201. 3. Аракелов Роберт. Нагорный Карабах. Виновники

трагедии известны. Б., 1991, с. 12. 4. Иоаннисян А.А. Армяно-русские отношения в

XVIII веке. Т. 2, ч. 1, Ереван, 1964, с. XXVII.

127

5. Дубровин З. История войны и владычества рус-ских на Кавказе. СПб., 1886, с. 148.

6. Москва МДЩТА ЩАФ иш 4326, с. 129. 7. Дубровин Н. История войны и ., т. 4, с. 137. 8. Акты Кавказской Археологической Комиссии, т.

2, с. 590. 9. Дубровин Н. История войны и владычества рус-

ских на Кавказе. т. 4, с. 148. 10. Там же. с. 150. 11. Потто В. Первые добровольцы Карабаха в эпоху

водворения русского владычества. Тифлис, 1902, с.12. 12. Парсамян В.А. История армянского народа., с. 44 13. Григорян З. Участие армян в русско-персидских

войнах начала ХIХ века. - «Вопросы истории», 1951, № 4, с. 19.

14. Нерсисян М. Из истории русско-армянских от-ношений. Кн. 1, Ереван, 1956, с. 227

15. Лео. История Армении. ч. 2, с. 249. 16. Юзефович Т. Договоры России с Востоком, по-

литические и торговые. СПб, 1869, с. 222. 17. Парсамян В. История армянского народа., с. 49. 18. Глинка С. Переселение армян… с. 57 19. Зелинский С.П. Экономический быт государ-

ственных крестьян Зангезурского уезда Елизаветпольской губернии. СПб, 1886, т. 4, с. 10.

20. Грибоедов А.С. Записка о переселении армян… Сочинения. т. 2, с. 341.

21. Там же.. 22. Глинка С. Описание переселения армян… с. 103. 23. Агаян Ц.П. Победа советской власти и возрож-

дение армянского народа. М., 1981, с. 27. 24. Акты Кавказской Археологической Комиссии.

1870, т. 4, с. 38-39.

128

25. Парсамян В.А., Погосян С.А., Арутюнян Н.Р. Исто-рия армянского народа. Армучпедгиз, 1962, с.131, 158.

26. Описание переселения армян аддербиджанских в пределы России., с. 110-111.

27. Шавров Н.И. Новая угроза русскому делу в За-кавказье предстоящих распродажа Мугани инородцам. СПб., 1911, с. 63.

28. Там же. 29. Величко В.А. Кавказ. Русское дело и межпле-

менные вопросы., с.63. 30. Шепотьев А. Доклад о спорных Кавказских тер-

риториях, на которые имеют права самоопределившиеся Азербайджанские тюрки. Известия Азерб. АН, 1990, № 2, с.44.

31. Величко В.Л. Кавказ. с. 107. 32. Колониальная политика царизма в Азербайджане,

часть 1, М., 1936, с. 43 33. Там же. с. 49. 34. Там же. с. 56. 35. Там же. с. 56-64. 36. Там же. с. 59. 37. Зелинский С.П. Экономический быт государствен-

ных крестьян Зангезурского уезда Елизаветпольской губер-нии. Тифлис, 1886, с. 10.

38. Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу на Мугани., с.63.

39. Величко В.А. Кавказ., с. 200. 40. Там же. с. 113.

3. Åðìÿíè-ýöðúö çèääèééÿòëÿðè 1. Величко В.Л. Кавказ. СПБ, 1904, с. 63. 2. Вермишевъ Х.А. Материалы для истории грузино-

армянскихъ отношений. СПБ, 1904, с. 48.

129

3. Ахалцыхская нетерпимость. - «Кавказ», 08.04.1897, № 9.

4. Ишханянъ Б. Экономические и общественные осно-вы армяно-грузинского антагонизма. Тифлис, 1914, с. 38.

5. Там же. с. 42. 6. Д-ръ. Н.Эристовъ-Шарвашидзе. Памятная записка

о нуждах грузинского народа. М., 1906, с. 34-35. 7. Сенковский. Библиотека для чтения. СПБ. 1838,

с.151. 8. Величко В.А. Кавказ. с. 63. 9. Братская помощь, изд.-е 2-е, с.562. 10. Чавчавадзе И.П. Армянские ученые и вопиющие

камни. Тифлис, 1902, с. 3. 11. Там же. с. 123. 12. Мамулов. Армяне в Грузии. М., 1995. 4. Åðìÿíè - êöðä çèääèééÿòëÿðè 1. Мшак. 1880, № 161. 2. Ùåðàíä Ïàñäåðìàúèéàí. Òàðèõå Åðìÿíèñòàí. Òåùðàí,

1369, ôàðñúà, ñ. 446. 3. Амаяк Сирас. Родимый край. М., 1979, с. 150. 4. Там же. с. 158. 5. FO 371/6265/ E 23: Report by Colonel Stokes on the

situation in Armenia. 24.2.1920.

ÛÛÛ ÔßÑÈË

1. Åðìÿíè äàøíàê ùþêóìÿòèíèí ôÿàëèééÿòè 1. Alen W.E.D. Paul Muratof. Caucasion Battlefields : A

history of the Turco-Caucasian border 1828-1921, Cambridge, 1953.

130

2. Бакинский рабочий, 28.05.1918. 3. Bristol War Diary. 14 August 1922, US 867.000/1540. 4. Ñÿìéóåë. ñ. 252. 5. Richard G. Hovannissian. vol. 2, p. 404. 6. Лалаян А.А. Контрреволюционная роль партии

Дашнакцутюн. Исторические записки. М., 1938, с. 79-107. 7. Richard G. Hovannissian. vol. 1, p. 53. 8. Ñÿìéóåë. ñ. 363. 9. Richard G. Hovannissian., p. 450. 10. Исторические записки. М., 1938, с. 79-107. 11. Там же. с. 80. 12. Richard G. Hovannissian. p. 180. 13. Центральный партийный архив при ЦК КПСС,

ф. 461, с. 1, доклад № 45252, л. 1. 14. Революционный Восток. 1936, № 2-3, с. 92-93. 15. Richard G. Hovannissian. vol. 3, p. 141. 16. Ñÿìéóåë. ñ. 363. 17. ÌËÈ Åðìÿíèñòàí ôèëèàëû, ô. 85, ñèé.13, èø 75, â. 2. 18. Исторические записки., с. 79-107. 19. Çàâåí Êîðêîäéàí. Ñîâåò Åðìÿíèñòàíûíûí ÿùàëèñè.

1831-1932. Èðÿâàí, 1932, åðìÿíèúÿ, ñ.184. 20. Åðìÿíèñòàí ÌÄÒÀ. ô. 4043, èø.17, ñ. 3. 2. Åðìÿíèëÿð ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ 1. Архив Армянского филиала ИМЛ при ЦК КПСС,

ф. 85, оп.14, д. 36, л. 29. 2. Новый Восток, № 3, 1929, Лозаннская конфе-

ренция., с.33. 3. «Íîð óüè», Èðÿâàí, 1929, ¹ 1, ñ.369. 4. Правда. 24.12.1947. 5. Помпеев Ю. Кровавый омут Карабаха. Б., 1992, с. 85.

131

3. Åðìÿíèëÿð âÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè 1. Известия древних греческих и римских писате-

лей о Кавказе. т. 4, Тифлис, 1884, с. 123. 2. Броневский С. Новейшие географические и исто-

рические известия о Кавказе. ч. 1, М., 1823, с. 5. 3. Памятники армянской агиографии. Вып.1. Перев. с

древнеармянского К.С.Тер-Давтяна. Ереван, 1973, с.254. 4. Зулалян М.К. Армения в первой половине XVI в.

М.,1971, с. 30. 5. Закарий Канакерци. Хроника. М., 1969. 6. Пайчадзе Г.Г. Георгиевский трактат. Тб.,1983, с.57. 7. Папазян А.Д. Персидские указы Матенадарана.

(вып. 1,15-16 вв., Ереван, 1956). 8. Øàðäåí Æ. Ïàðèñäÿí Èñôàùàíà ñÿéàùÿò., ñ. 65. 9. Éåðâàíä Øàùÿçèç. Ãÿäèì Éåðåâàí. ñ. 74. 10. Парсамян В.А. История армянского народа

1801-1900 г. кн., 1, Ереван, 1977, с.88. 11. Там же., с. 6. 12. Петрушевский И.П. Очерки по истории феодаль-

ных отношений в Азербайджане и Армении. Л., 1949, с. 52. 13. Справка прокурора Эчмиадзинского синода

А.Френкеля, представленная в 1907 г. Святейшему Си-ноду.

14. Тер-Григорян Т.И. Борьба Арцаха с арабскими захватчиками в IХ веке. Б., 1942, с. 3.

15. Мовсес Хоренаци. История Армении. М., 1983, кн.2, с. 25.

16. Меликишвили Г.А. К истории Древней Грузии. Тб., 1959, с.341, 353.

17. Åðìÿíè Ñîâåò Åíñèêëîïåäèéàñû. ú. ÛÛÛ, Èðÿâàí, 1977, ñ. 571.

18. Глинка С.Н. Описание переселения армян аддер-биджанских в пределы России. М., 1831, с.87.

132

19. Там же. с. 48. 20. Шопен И. Состояние армянской области в эпоху

его присоединения к Российской империи. СПб, 1852, с. 186, 510, 518.

21. Там же. с. 525. 22. Åðìÿíèñòàí ÌÄÒÀ. Ëàçàðåâ ôîíäó, èø 22, ñ.65-68. 23. Величко В.Л. Кавказ. СПб., 1904. 24. Трубецкой Н.С. О народах Кавказа. – Наследие.

2003, № 7, с. 22. 25. Шавров Н.Н. с., 59. 26. Там же., с. 60. 27. Ñÿìéóåë. ú. 1, ñ. 30. 28. Кавказский календарь на 1903 г. под редакцией

Кондратенко. Тифлис. 1903, с. 250-253. 29. Ñÿìéóåë. ñ. 363. 30. Величко В. Кавказ., с. 131. 31. Там же. с. 137. 32. Государственный Исторический Архив Россий-

ской Федерации. Ф. 841, к.7, д. 290, л. 39. 33. Шавров Н.Н. с. 60-61. 34. Ñÿìéóåë À. Óèìç. ñ. 205. 35. Ñåéèä ßùìÿä Êÿñðÿâè. Òàðèõå ùèúäÿùñàëåéå Àçÿð-

áàéúàí. Òåùðàí, 1340 (1961), ôàðñúà, ñ. 732-733. 36. Киров С.М. Статьи, речи, документы. Т.1, 1936,

с. 146. 37. Петрушевский И.П. О дохристианских верова-

ниях крестьян Нагорного Карабаха. Воронеж. 1930. 38. «Известия» института Истории АН Армянской

ССР. № 3, 1971.

4. Åðìÿíè òåððîðèçìè 1. Ñÿìéóåë À. Óèìç. ñ. 183. 2. New-York Times. 01.08.1980.

133

5. Åðìÿíè ìåíòàëèòåòè 1. Большая Медицинская Энциклопедия. Е 19, изд.3,

М., 1982, с. 67-68. 2. Ãàáóñíàìÿ. Á., 1963, ñ. 121. 3. Нерсес Благодатный. Послание (Энциклика). Эч-

миадзин. 1865, (на армянском языке), с.1-2. 4. Справка прокурора Эчмиадзинского.., 5. Ñÿìéóåë À. Óèìç. ñ. 45. 6. Éåíÿ îðàäà. ñ. 188. 7. Richard G. Hovannissian. vol. 3, p. 429. 8. Ibid. p. 248-249. 9. FO 371/560/37689:Dickson to Lowther, 30.9.1908. 10. Korte. Les Armeniens en Anatholie. p. 52. 11. Harold Armstrong: Turkey in Travel. London, 1925,

p.224 12. Лесков Н.С. Сочинения. т.1, Соборяне. М., 1989,

с.188, 195. 13. Марр. Н.Й. О результатах творчества Руставели

и его поэме. Тбилиси, 1964, с. 102. 14. Тронский И. М. История античной литературы.

3-ое издание. М., 1980, с. 46. 15. Àíòîíéàí Ã. ßäÿáèééàòäà åðìÿíè-Àçÿðáàéúàí äîñò-

ëóüó. Èðÿâàí, (åðìÿíèúÿ), 1962, ñ. 31 16. Korte. Les Armeniens en Anatholie. p. 62-63. 17. Величко В. Кавказ. СПб., 1904.

134

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ Û ÔßÑÈË: Åðìÿíèëÿð ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿðäÿ ………….. 3

1. Åðìÿíè åòíîñóíóí ìÿíøÿéè ………………………….… 3 2. Åðìÿíèëÿð áþéöê äþâëÿòëÿðèí

ùàêèìèééÿòè àëòûíäà ……………………………….… 17 3. Åðìÿíèëÿð ñàñàíè-áèçàíñ

ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ ………………………….... 28 4. Åðìÿíè åòíîñó áèçàíñ-ÿðÿá

ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ ………………………….... 32 5. Åðìÿíèëÿð áèçàíñ-ñÿëúóã

ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ ………………….……..…. 36 6. Àâðîïà âÿ Ìîíãîë ùþêìäàðëàðûíûí

ñèéàñÿòèíäÿ åðìÿíèëÿðèí ðîëó ……………………...… 39 ÛÛ ÔßÑÈË: Åðìÿíèëÿð éåíè äþâðäÿ ………………….… 42

1. Åðìÿíèëÿðèí ãûçûë ÷àüû-Îñìàíëû ùàêèìèééÿòè èëëÿðè …………………………………... 42

2. Åðìÿíèëÿð Ðóñèéà-Èðàí ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ ………………………….. 61

3. Åðìÿíè-ýöðúö çèääèééÿòëÿðè ……………………….….. 77 4. Åðìÿíè - êöðä çèääèééÿòëÿðè ……………………….….. 82 ÛÛÛ ÔßÑÈË: Åðìÿíèëÿð ÿí éåíè äþâðäÿ ……………… 84

1. Åðìÿíè äàøíàê ùþêóìÿòèíèí ôÿàëèééÿòè …………….… 84 2. Åðìÿíèëÿð ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ……………..… 90 3. Åðìÿíèëÿð âÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè ……………………. 93 4. Åðìÿíè òåððîðèçìè …………………………………… 109 5. Åðìÿíè ìåíòàëèòåòè ……………………………….….. 112 ßäÿáèééàò …………………………………………...… 119

135

Íÿøðèí ðåäàêòîðó:

Ñåâèíú ÃÎÚÀÉÅÂÀ

Êîìïéóòåð äèçàéíû:

Úåéùóí ÌÀÙÌÓÄÎÂ

Àðàç ÀØÓÐÎÂ

136

ÀÒÀÌÎÜËÀÍ ÌßÌÌßÄËÈ

ÅÐÌßÍÈËßÐÈÍ ÝÅÐ×ßÊ ÒÀÐÈÕÈ

ÁÀÊÛ-2008

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 14.01.2008. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 31.01.2008. Êàüûç ôîðìàòû 60õ84 1/16. Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 8,5.

Îôñåò ÷àï öñóëó. Ñèôàðèø 104. Òèðàæ 100.